PALAESTRA2015-9-13 · 2 De Lingua Latina rite excolenda quaedam proferre exempla quae huic...

PALAESTRAL A T I N A

A N N . X X V IX (Fase. I) - N . 165 M. MARTIO A. MCMLIX

PALAESTRA LATINATrimestres litterarum latinarum commentarii BARCINONE edendi

Commentariorum pretium: in Hispania et America, 50 ptarum.in reliquis civitatibus, 2 $

Pretium P a l a e s t r a e A d u l e s c e n t i u m : in Hispania, 15 ptarum.; extra Hispaniam, 20 ptarum.

P r e t i u m m i t t a t u r o p o r t e t a d A D M IN IS T R A T O R E M : L a u r i a , 5 , A p a r ta d o 1 0 4 2 • BARCELONA vel ad P R O C U R A T O R E S s i n g u l a r u m n a t io n u m

S c r ip ta a d M o d e r a to r e m : C onde , 2 - B A R B A ST R O (H u e sc a )

I N D E XA N N . X X IX (Fase. I) N . 165

M. MARTIO A. MCMLIX

S. C ON G R EG A T IO DE SEMINARIIS, Epistula de Latina Lingua ritec o l e n d a ......................................................................................................................... 1

]. M.° MIR, Adnotationes in superiorem E p is tu la m ......................................... 5

AE. ORTH, Notae criticae in scriptares l a t i n o s ............................................................... 20

ER. ALOISE, Nausicaa ...................................................................................................................25

N. MANGEOT, De O lgm piis ................................................................................................................. 3 1

L. M. S A N S E G U N D O , De macie et pinguedine corporis (Colloquium) . 33

]. M.° MIR, Nova et Vetera: Surrectio m a t u t i n a ...............................................................35

]. SIDERA, Per O rb em -C o llec ta n ea .......................................................................................... 4 0

BIBLIOGRAPHIA, Tejerina, G o n z á l e z , Mol ina , Aram end ia , S idera . 46PALAESTRA ADULESCENTIUM

Aulus d o m u m d e s c r i b i ! ............................................................. . . . 53

E. Tejerina, «Hanselus» et « G r e t a » ..........................................................................54

N. Mangeot, Inter s e r p e n t e s ....................................................................................56

Servius T u l l i u s ................................................................................. . . . 58

/ . Aramendia, Nuntia varia acc ip i t e , p u e r i .....................................................6 0

M. Molina, In s c h o l a l at ine c a n a m u s ! .................................................. • 61

A. Redi, D ivus Eranciscus Assisiensis et turtures . . . . 6 2

N. Mangeot, N a r r a t i u n c u l a e ................................................................................... 62

Aen ig ma ta . — Effata. — Ad sal tum ecul e i . — Triangulus mag i cu s 63

A e n ig m a verborum. — In m a l o veritas. — S o lu t io n e s . . . 64

PALAESTRA LATINAL I T T E R A R U M L A T I N A R U M C O M M E N T A R I I

A N N . X X I X ( f a s c . I) - N . 165 M. M artio A. M C M U X

S A C R A C O N G R E G A T I O D E S E M IN A R IIS

E T S T U D I O R U M U N I V E R S I T A T I B U S

E P I S T U L AA D E X C E L L E N T I S S I M O S L O C O R U M O R D I N A R I O S

D E L A T I N A L IN G U A R IT E E X C O L E N D A

Excellentissime Domine,L at inam excolere l i n g u a m e a n d e m q u e dil igere s ac ro ru m a lu m n i per

s ae cu lo ru m d e c u r s u m j u s t i s p r o b a t i s q u e in s t i t u t i s edoc t i s u n t . M i n i m e en im T e p ra e te r i r e c e n s e m u s —u t p o te sacrae tuae j u v e n t a e rectam ed u c a t io n em p ro v i r i b u s p r o s e q u e n t e m — q u a n t o p e r e i n s t e n t Ecclesiae p raecep ta [I], u t ad S ace rd o t iu m c o n t e n d e n t e s c u m g e n e r a t im h u m a n i s l i t ter is t u m praes er t im Lat ino s e r m o n e sedu lo i m b u a n t u r . P ro b e en im n o v i m u s h a n c l ingu am esse S ace rd ot is i n s i g n i t e r p ro p r ia m [II], qua is u t i j u b e t u r c u m Sacra e x s e q u i t u r C h r i s t i v icem g e ren s a p u d D e u m ; n o n es t d u b i u m igi tu r q u i n ips ius m u n e r i s gratia ille n o n m o d o h u j u s s e r m o n i s g n a r u s esse debeat , v e r u m et i am per i tu s q u a m q u i m ax im e .

A t n o s t r a ae ta t e vulgata es t opi ni o v i ro s eccles ias ticos h a u d ita op t imis a r t i b u s esse e r u d i to s , q u i b u s d eces so re s an teact i s t e m p o r i b u s o m n i u m aes t i m a t i o n e m sibi co m p a r a b a n t ; q u i n e t iam, saepe ac pass im dici au d i m u s no n dees se sacerdotes sacr is o r d i n i b u s r e c e n te r auctos , qui , ad Lat inam l inguam q u o d a t t ine t , t a n t a insc i t ia labo re n t , u t eam n o n m o d o ex p e d i t e loqui aut scr ibere inoffens is g ra m m at i cae legibus, sed et iam vel fac i l l imum Latini tat is au c to r e m inte l ligere n e q u e a n t [III].

Q u a e s it h u j u s m o d i rei causa , p lane o m n i b u s patebi t , qui paulo p e r p e n d e r in t q u o m o d o a l u m n i nos t r i in p ra e s e n s i n s t i t u a n t u r . F a t en d u m q u id em es t i n n os t r i s q u o q u e S e m in a r i i s L at inae l inguae s t u d i u m m u l t u m esse i m m i n u t u m [IV], a t q u e sacra E p hebea h a u d raro incl i tam s tu d i o r u m laudem amis isse, qua , l i t t e r a ru m cu l tu m c u m bon i v i r t u t i s q u e am o re egregie c o m p o n e n d o , ex e m p lo au c to r i t a t e q u e v i g u e r u n t : pro dolor! aetas haec nos t ra n ihi l a l iud vel p lu r i s facere vel av id ius cu p e re v ide tu r , q u a m co m m o d a vi tae utili- t a t e sq u e , a t q u e n o n s ine c o n t e m p t u as p e rn a r i q u o d pol i t io rum ar t ium e< l i t t e r a ru m nav i t a t em p u l c h r i t u d i n e m q u e redoleat .

N e q u i s ex i s t im e t nos p lu s dicere q u a m pa t i a tu r ver i tas, cu m de Lat inae l inguae defect ione in Sem inar i i s nos t r i s q u e r im u r , satis fuer i t in m ed ium

2 De Lingua Latina rite excolenda

qu aedam proferre ex em p la quae huic Sacrae Congrega t ioni comper ta sunt. Etenim per Visi ta tores Apostól icos , qu i n u p e r in s ingul is N a t i o n i b u s de rat ione s tu d io ru m pen i t ius inves t igav er un t , factum est, u t de hac re t ri st issima nan c isceremur tes t imonia . Q u i n imo non d e f u e ru n t qui , ingravescen te malo commoti , sua spon te a n im u m no s t ru m in nego t ium tanti mom en t i conve r te rent, om nes ipso qu o f u n g u n t u r m u n ere fide d igni et o m n i except ione majores, hoc est U n iv e r s i t a tu m s tu d io ru m Praesides . Sem inar io ru m Mode ra to res ac Magist ri , nec non aliqui viri laici h a u d parvae au cto r i ta t i s im p en seq u e de Ecclesiae bono solliciti [V].

A t nos m o v e r u n t praeser t im p l u r i m o ru m E p iscoporu m in t e rv e n tu s , qui fuse et i i sdem fere verbis dam na d e n u n t i a n t Ecclesiae o bven tu ra , nisi op p o r t u n a apt aque remedia a d h i b e a n t u r [VI]. Afflictam Lat inae l inguae sortem co nques t i , ejus ignoran t i am p o t i s s im u m dep lo rant , eo q uod , hac de causa, nos t ro rum E p h eb e o r u m a lum ni d iscip l inas ph i lo so p h ic as et theologicas m i nus colere v id ean tu r vel levi ter t a n t u m at t ingere . N a m L a t inum ser mon em nisi sacro rum alum ni op t ime calleant —id q u o q u e Exemi . Praesu les jure me- r i toq ue af f i rmant— S anc to ru m P a t ru m scr ip ta, Conci l io rum def in i t iones edic- taqüe, S u m m o r u m Pont i f icum d o cu m en ta , T h e o l o g o r u m sen ten t i ae , uno verbo, uberr ima to t iu s Trad i t ion i s m o n u m e n t a d ivi t ias suas eis aperi re non po ssun t .

Q u a p r o p t e r Sacra haec Congregat io tot t an t i q u e p o nder is invi ta t iones, quae u n d i q u e ad eam p e r v e n e r u n t , recipere non dub i t av i t ; a tq u e rem uti lem s imul et accep tam se fac turam o m n i b u s confisa, u t in l ibe l lum col l igerentur decrevi t d o c u m e n t a a l iqua quae S u m m i P o n t i f i c e s no s t ro t em p o r i propiores ad rem q u o d a t t ine t lucu len t i ss ime d e d e ru n t . Q u i en im hoc p a r v u m volumen evolver it , facile ce rnet q u a n t a a r g u m e n t o r u m vi Lat ina l ingua no s t r i s a d u lescent ibus p ro p o n a tu r o m n i di l igent ia et cura pe rd is cenda [VII]. S u m m o s Pontif ices loq uentes i n d u x im u s , u t o m n ib u s , ad qu o s pe r t i ne t , s ine ulla a m bigui ta te patea t q u id fac i en dum sit, u t quae eo ru m voce Ecclesia ipsa jubet , ad ef fectum s tud ios i ss im e deduce re n o n pigeat . *

* Quo uberiora de Latinae linguae studio et usu argumenta Excellentissimis Ordinariis suppeditaret, Sacra Congregatio de Seminariis Studiorumque Universitatibus duo quoque opuscula ad eos misit, quibus titulus: I. Summorum Pontificum cum de humanioribus litteris tum praesertim de Latina Lingua documenta praecipua; II. 11 Latino lingua viva nella Chiesa, in quo viri praeclari docte ac dilucide rem proponunt.

Ad Summorum autem Pontificum documenta quod attinet, haec quae sequuntur allata sunt: Pius IX, Epist. Encycl. Singulari quidem, 17 martii 1856 (Enchiridion Clericorum, n. 338); — L e o XIII, Epist. Plane quidem, 20 maji 1885 (Ench. Cler. nn. 461 465); Epist. Encycl. Depuis le jour, 8 sept. 1899 (Ench. Cler. nn 593-596); — Pius X, Epist. S. C. Studiorum, Vehementer sane, 1 julii 1908 (Ench. Cler. nn. 820-822); Epist. Sollicitis Nobis, 8 dee. 1910 (Ench. Cler. n. 849); Epist. Votre lettre, 10 julii 1912 (Ench. Cler. n 861); — B e n e d i c t u s X V , Lltt. S C . de Semin. et Stud. Univ. Vixdum Sacra Congregatio, 9 octobris 1921 (Ench. Cler. n, 1125); Pius XI, Epist. Ap.

De Latina Lingua rite excolenda 3

Q u o p l e n i u s vero p r o p o s i t u m a s s e q u a m u r , operae p r e t i u m est ex p o n e re q u a e n a m s i n t re media a d h ib e n d a , malo c u r a n d o co n s e n ta n ea ; q u a e sane ita del igenda s u n t , u t s in t pauca q u i d e m n u m e r o , sed efficacitate val id iss ima.[VIII] .

I. — D u b i t a r i n o n po te s t q u i n ad l in g u am Lat inam in p r i s t in u m florem v i g o r e m q u e r e s t i t u e n d a m , p r i m u m locum o b t i n e a t accura ta selectio M ag i s t r o r u m [ — 1]. P e r s p i c u u m es t en im n u l l u m h u j u s d i sc ip l inae pro fectum esse s p e r a n d u m u s q u e d u m magis t ri h a u d q u a q u a m idonei hu ic oper i addic t i fuerint . N a m V is i t a to re s A pos to l i c i c o m m u n i s en ten t i a af f i rmant ex hoc po t i s s i m u m pro d i r e vald e do lenda consectar ia , q u o d sci licet h u i c d i sc ip l inae t ra d e n d a e saepe s a e p iu s magis t r i p r a e p o n a n t u r h a u d pares . C u r e n t ig i tur O rd ina r i i , ut d i s c ip u lo s d oc t i s p ra e ce p to r ib u s s o l u m m o d o co m m i t t a n t , iis in p r im is qui, cu m al t ius ac d i l ig e n t iu s a p u d U n i v e r s i t a t e s s t u d i o r u m in l i t ter is e l abor av er in t , s i n t i n s t i t u e n d i d o c e n d iq u e per it i ; qu i si des in t , crnni c o n t e n t ione eos parare e n i t a n t u r .

II. — A d L a t in u m au rem se rm o n e m facil ius p e n i t i u s q u e ed i sce n d u m , Seminar i i a l u m n i in de a p r i m is n av a n d i s l i t te r arum s tud i is h u j u s l inguae r u d i m e n t i s i n s t i t u a n t u r neces se es t [—2]. Recta vero in s t i t u t i o n i s m e t h o d u s accu ra te se l igatu r op or te t : q u o m o d o sci l icet t i r o n i b u s haec d is c ip l in a si t i m p e r t i e n d a , u t eam colant , d i l igan t ac d i l igendo o p t im e d i s c an t [*].

S u n t qui , s eve r i o re m sen t en t i a m secut i , n im is et t e m p o r i s et curae phi- lologicis p e r v e s t i g a t i o n i b u s t r i b u a n t a tq u e do c t i s s im is q u id e m ac pae ne infini ti s e l u c u b r a t i o n ib u s d i s c ip u lo ru m m e n t e s referciant : q u i d m i ru m , si t an t am doc t r i nae conge r i em o s c i t a n t e r a c c ip iu n t a lu m n i a tq u e f a s t id iunt? [a].

Al i i cont ra , q u i b u s d a m re cen t io r i bus i n s t i t u e n d i praecept i s in du lgendo , c e n s e n t d iscipul is , pauc is d icendi s c r ib e n d iq u e legibus accept is , q u am p r i m u m in le c t ionem o p t i m o r u m Lat in i ta t i s A u c t o r u m esse i n c u m b e n d u m [b]. Q u o fit, u t d i scen tes , necessar i i s ru d i m e n t i s h a u d in s t ru c t i , o m n e genus d if f icul ta t ibus p r o h ib e a n tu r , q u o m i n u s q u a e legant recte in te rp re ta r i valeant ; q u a m o b r e m crebro accidi t, u t puer i , v an i s i n f r u c tu o s i s q u e incept is fatigati, a n im o ita def ic iant , u t d e s p e r e n t se id q u o d c o n a n t u r a s se q u i posse .

C u m om ne, q u o d finem et m o d u m excedat , s e m p e r noceat, m e d iu m i ter tenere d e b e m u s : apta ig i tu r et efficax illa nobi s v id e tu r a lu m n o r u m ins t i t u t io , qu ae —opera co n g r u e n te r im p en s a g ra mmat icae regulis v e r b o r i m q u e con-

Officiorum amnium, 1 augusti 1922 (Ench. Cler. n. 1154); Epist. Ap. Unigenitus Dei Filius, 19 martii 1924 (Ench. Cler. n 1189); M. P. Latinarum litterarum, 20 octobris 1924 (Ench. Cler. nn. 1200 1202); — Pius XII, Epist. Encycl. Mediator Dei, 20 novembris 1947 (A . A . S. 39 [1947J 544 s.); Serm. M agis quam, 23 septembris 1951 (A . A . S. 43 [1951] 787); Serm. C'est une grande joie, 5 septembris 1957 (A . A . S. 49 [1957] 845-849).


s t ruc t ioni edi sce ndi s— crebris exe rc i t a t ion ibus ad difficultates ev incendas et ad scr iptores recte in te rp re tandos gradat im pe r d u ca t [c]

Q u i vero A uc to res del igendi? A n t iq u i t a t i s R om anae uni s scr ip tor ibus h au d con ten tos nos esse oportet , sed et iam magni ae s t im and i s u n t to t ius Lat ini tat is Auctores , qui tu m incorrup ta v e r b o ru m integr i tate c o n c in n a q u e oratione, tum dicendi genere ad aureae aetat is magis tros jure accesse r in t [—3]. La t ipus enim sermo n u m q u a m ita jacui t , ut a l iquando cul tores egregios non inven er i t non m inus elegant ia q u am doctr ina consp icuos . Ex omnis aetat is igi tur vi ri s l i t teratis ex e m p lu m s imul et in c i t am en tu m cap ian t discipul i , qui hac ra t ione certis in n ix am ar g u m e n t is h a n c de tege n t ver i ta tem: l i nguam Lat inam non esse m o r tu u m q u id d am vel ex sa n g u e saecu lo ru m pu lvere contectu m ideoque ad vi tae d i sc ip l inam p ro r su s inut ile, sed i n s t r u m e n t u m atque sapient iae h u m a n i t a t i s q u e v eh icu lum , qu ib u s , Ecclesia duce et magis tra, nos ter civilis cu l tus effictus et co n f o rm atu s est: eam ig i tur jure mer i toque fi rmam et iam hodie servare v im et efficacitatem.

III. — P os t r em o u n u m nob is valde c o m m e n d a n d u m restat , ut scil icet ad l inguam discendam jus ta a lu m n i s co n c ed a tu r facul tas [—4]: u t en im ejus praecepta et u sum calleant —cum praese r t im h a u d parvae o b s t e n t difficultat e s— m u l tu m temporis et laboris requ ir i t u r . Q u i d ig i tur d i c e n d u m de illis s tu d io ru m ra t ion ibus (q ua s in q u i b u s d a m Sem ina i i i s v igere com per imus) , q u ib u s tam paucae n u m e r o horae p rael ec t ion um l inguae Lat inae s tud io t r i b u u n t u r ? Q u i d a m ex c u sa t io n e m afferunt , qu o d m ajor ibus neces s i ta t ibus cedere cogantur : a ju n t enim al u m n o s , n is i ra t ionem s t u d i o r u m a civili pot estate p ra es t i t u tam seq u a n tu r , g ra dus académicos pub l i ce p roba tos acqu ire re no n posse. Q u a e t am en excusat io probar i nequi t . N a m Ecclesia ad sac rorum a lum nos rite i n s t i t u en d o s , cu m suos pecu l ia res hab e a t ac p r o s e q u a t u r fines, su is q u o q u e u t i tu r legibus, q u i b u s nul lo pacto se abdicare potes t ; c e te ru m esse Seminaria, in q u ib u s t i ro n es et la t ine d i s can t et g r a d u s acad ém icos sibi comparent , o m n i b u s c o m p er tu m est.

Haec T e c u m co m m u n ican d a p u t a v im u s ; eaque sane tant i m o m en t i et auctor i ta t i s esse v iden tu r , u t T u a s m e r e a n t u r cu ras so l l ic i tudines qu e quam maximas. Pro certo q u id em h ab e m u s , om nia in T u o Sem inar io ita d i spo s i tum iri, ut ad has n o rm as h o r t a t ionesque a lacri ter co n f o r m en tu r .

Q u a freti spe, opt ima q u a e q u e T i b i ex an im o o m i n a m u r ac p lu r im am in D om ino sa lu tem dic imus.

Da tum Roma, ex A e d ib u s Sanct i Cal list i , d. x x v n m. O c to b r is , in festo D. N. J esu Chr i s t i Regis, a. D. m c m l v i i .

^ 4 I. Card . P i z 2 a r d o , Praefectus

L. * S . f C. Con fa lon ier i , a Secretis

De Latina Lingua rite excolenda 5

A D N O T A T I O N E SEccl es ia p er s t ud ios e suscep i t et quasi p e r e n n e m humani ta t i s the saurum 1 serva*

vit l i ngu am la t inam qua ol im per f ines r o m an i imperii h o m i n e s l oq ue ba n tu r . Cum

v e r o illud p r a e p o t e n s a c vas tum imper ium barb aro ru m ge n te s iteratis incurs ionibus

per va s t ar en t et in par te s dividerent , l ingua q u o q u e l at ina gravi ss imo vulnere sau c i a t a

est; q u a e ta m en plurimis h o m i n u m a e t a t ib us a p u d g e n t e s valuit , ac , l icet multis

f o ed a re t u r vitiis, e x or e i l larum ge nt ium n o n recess i t u sque dum n o v a e p r o g en i t a e

sunt recen t ium c iv i tatum seu n a t i o n u m l inguae .

Illa a u te m humani ta t i s cu l tu sque e x im ia o p e r a q u a e sapi ent i ss imi viri tota

G r a e c i a t o t o q u e R o m a n o r u m imper io pepe rer un t a tq u e immortal i tat i tradiderunt,

Eccles ia, dum b a r b a r a e irruebant gen te s , s a n c t e c u s t o d i e n d a e x c e p i t et in m o n a

ch o ru m c o e n o b i a — sacra ant iqui tat is pe n e tr a l i a — recond it , descripsit , tractavit

o rn av i t qu e co m m e n ta r i i s 2.

Ac priorum sa e c u l o r u m Pafrum qu e ins istens vest ig ia lat ina l ingua sacris s e m

per o p e r a t a est Ecc les ia R o m a n a i l l àque de crev i t sa cra m l iturgiam venerab i l ibus

caer i mon i i s es s e e v o l v e n d a m ; h a c usa est cum chri s t i anam doc t r i na m ge nt e s e d o

cuit , h a c cu m sacras tradidit filiis su i sque ministris discipl inas; lat inum q u o q u e s e r m o

ne m, a u sp i c e Ecc l es ia , s tudiosi ss ime c o l u er un t n o n tantum qui h u m a n a s litteras

re n ov ar u n t et i d e o «Hum ani s t ae» sunt appel l at i , s ed per a l i qu o t s a e c u l a eruditissimi

q u o q u e viri, l ibros cum scr iberent et evu lgarent , e o usi sunt. C um a u te m i l lae

«human ior es» l i t terae e t p r a e c ip u e l ingua l at ina a ve t ere g loria recesserunt , E c c l e

sia, iteratis statutis, l i t terisque A p o s t o l i c i e t Encyc l i c i s s a e p e hortata est jussitque

l inguam la t inam ins igne a c v e n e r a b i l e haber i d ep os i tum a Patribus tradi tum, f u n d a

men tu m c l a v e m q u e 3 inst i tutionis a c v incu lum q u o cum R o m a n o Pont i f i c e Episcopi ,

S a c e r d o t e s et f ide le s art issime co n jun ger ent ur 4.

t . «Latina lingua... thesaurus est incomparandae praestantiae» (Pius XII, Serm. Magii quam, cfr. fasciculum cui index Summorum Pontificum tum de humanioribus litteris cum praesertim de lingua latina documenta praecipua, S. Congregatio de Seminariis et studiorum Universitatibus, Romae, 1957, p. 15).

2 . L e o XIII, Epist. Plane quidem intelligis, cfr. Ibid. p. 6 : «Quibus temporibus bonae litterae vel per incultum et negligentiam jacerent.. in communibus monachorum ac presbyterorum domiciliis unum nactae sunt ex tanta illa turba barbariaque perfugium*. Cfr. etiam Pius XI, in Motu Proprio Latinarum litterarum, Ibid. p. 13; A. B a c c i , Universalità della Lingua di Roma. in opusculo ¡I latino lingua viva nella Chiesa, S. Congregazione dei Seminari e delle Università degli studi, p. 3 sqq.

3. Cfr. L e o XIII, in fascículo Summorum Pontificia documenta pr. p. 8 : «Une fois en posses- sion de la langue latine, qui est comme la clef de la scíence sacrée...».

4. Cfr. Pius XI, Epist. Ap Officiorum omnium. Ibid. p. 1. : «Hujusmodi cum sit sermo latinus divinitus provisum e9t ut is mirifico esset usui Ecclesiae docenti, idemque Christifide- llbus doctioribus ex omni gente magnum ministraret vinculum unitatis; (is dando scilicet non solum unde, vel locorum intervallo disjuncti vel I n unum locum congregati, facile inter se

6 Josephus M. Mir, C. M. F.

Sacra vero C o n gr eg a t io Seminari i s et s tudiorum Universi tatibus praepos i ta cum

gravissimo suo urgeretur o ff i c i o 5 sum mam impen de nd i o p e r a m et curam in illam

animi ment isque ab so lu tam inst itutionem prae f in i endam qua aptissime ad sacerdo t ium

pararentur ad ule scen te s , die v i ce s imo sept imo, m. octobri , die Festo Christi Regis,

a n n o MCMLVII, ad Excel l ent i s s imos Locorum Ord in ar io s h a n c epis tulam de latina lingua rite excolenda dedit e a m q u e in diario L'Osservatore Rom ano die uno

et v icess imo, m. jul io, a n n o MCMLVIII 6 ed itam volui t ac tandem, ut q u a e decrevi t

ma x im a a c publ i ca urgerentur et con f i rmarentur auc tor i tat e in Actis Apostolicae Sedts 7 e v u lg a n d a m curavit .

Ceterum verba Emmi. Cardinal i s Praefect i sac ra e C o ng re g a t i o n i s presse, sed

aper te quid Ecclesia, Romani Ponti f ices , eminenti ss imorum Patrum venerabi l is coe tus

nostris hisce temporibus, qu idque ol im de l ingua lat ina a pu d Semi na r ia rite e x c o

l end a senserint, lucul enta or a t i on e signif icant. Ibi enim et ma l a hujus temporis

l ug end a et graviora — q u a e sa n c t a e Ecc le s iae im p en d ea n t , nisi ap ta adh ibe ant ur

re m e d i a — inducuntur, et c a u s a e de n e g l e c t o aut intermisso litterarum lat inorum

s tudio ponderantur et probata remed ia — in quibus recta d o c e n d i rat i o— certo

jud ic io proponuntur .Ac dum viri eruditi n o v a m perquirunt et inves t igant l inguam 8 — qua scient ia

excult i orbis terrarum hom in es inter se co l l o q u a n tu r — , dum crebros alii co n g r eg a n t

coe tus ut «classicas» l inguas d e f e n d a n t 9, dum novi s argument is int imam, q u am e a e

s ecum ferunt, huma ni ta t em o s t e n d u n t 10, dum dil igenti cura pertractant q u a e ad

9ensa mentis et consilia conferrent, sed etiam, quod majus est, unde, quae Ecclesiae matris sunt, altius cognoscerent et cum Ecclesiae capite arctius cohaererent».

5. Sacram Congregationem de Seminariis accepimus hanc dedisse ad Locorum Ordinarios epistulam urgente S. Congregatione Sancti Officii.

6. N . 168 (29.833) p. 3.7. 50 (1958) 292-2°6. - N o n nuli ae locutiones mutatae et meliores factae sunt in his

postremis epistulae editionibus.8. Cfr. H. T o n d i n i , Num inter doctos universos novum quoddam audiendi loquendique commer

cium coalescere possit, Latinitas, 2 (1954) 9 sqq.: ubi volapuciana et esperantica lingua, interlingua et alia eruditorum conamina commemorantur; cfr. etiam «De interlingua», Latinitas, 3 (1955)154.

9. Cfr P a l a e s t r a L a t i n a , III Conventus <internationalis» studiis classicis provehendis, Consilium Consociationis *internationahs» Societatum studiis classicis fovendis; Conventus Societatis a Guillaume Budé appellatae, cet. — Premier Congrès international pour le latin vivant, Avignon. 3-6 sept- 1956, E. AubaneI, Editeur. Actas del primer Congreso español de Estudios Clásicos, Madrid, 15-19 de abril ds 1956.

10. J . M a r o u z e a u , Revue des Eludes Latines, 34 (1957)78-79. A. T o v a r , Presente y futuro de los estudios clásicos. Páginas de la revista de Educación, Madrid, 1954. P i g h i . . . , Didattica del latino, A. Signorelli, Roma, 1955. J. P e r r e t , Latin et culture, p. 245, Desclée, Bruge9 . A. C a y u e l a , S. ]., Humanidades clásicas, Zaragoza, 1940. M. F o r n a c i a r i , Latinorum, Longanesi, Milano et conversio hispánica, Editorial Gustavo Gili, Barcelona. — Neque alios commemorare scriptores opus est; cfr. tamen J. J i m é n e z , Q uo modo lingua latina iterum universalis deveniat, P a l a e s t r a L a t i n a , 27(1957) 61; Idem, El latín y los estudios eclesiásticos, Helmántica, 9 (1958) 3 sqq., quas legas, quae- 90, disputationes ubi P. Jiménez copiose et erudite rem evolvit et tractat multis scriptoribus et libris ubique commemoratis.

De Lingua Latina rite excolenda 7

l i n g ua m la t inan spectant: v o x Ecc l e s ia e ex a u d i t ur ut l at ina l ingua, vere «imperial is

e t regia» n , n e in Seminari i s parvi pendotur , dum a pu d ex ter os — la icos dic imus v i

ros— p r ae c ip ua v e n e r a t i o n e colitur.

Cum a u te m hujusmodi d o c u m e n t u m su m m u m h a b e a t m o m e n t u m in d is cend i s

t rade nd i s qu e litteris Ia tinis, c o m m e n t a t i o n e m a l iq ua m d e re inst ituere in an im um

induximus. Et in primis partes q u a e in epis tula fac i l e dist inguuntur, s i gnif icamus:

I instant Ecc l e s iae p r a e c e p t a d e l ingua l at ina perd i scenda;

II l ingua lat ina est sa cer d o t i s propria;

III f actum denunt iatur: sunt clerici qui l inguan la t inam nesciunt;

IV causa : l in gu ae l at ina studium mul tum est imminutum;

V tes t imonia: Visi tatores Apostol i c i , Univers i tatum studiorum Praesides , S e m i

nariorum M o d er a to re s , laici ha ud p a r v a e auctori tat i s d e h o c m o l o c on q ue s t i sunt;

VI lu g e n d a c o n se c t a r i a nisi r em ed ia adhibeantur;

VII Pont i f icum M a x im o r u m d o c u m e n t a d e per d i s ce n d a l ingua latina;

VIII r emed ia : 1) ac c u ra ta mag is t rorum se l ect i o; 2 ) recta hujus l in guae t r ad e n

d a e ratio: a ) n e nimium p h i l o l o g i a e tribuatur, b) ne g ro m m af i c a neg lega tur , c) sed

crebris exe rc i ta t i o n ib us di f f icul tates a lumni e v in c a n t et gradat im scriptores interpre

tentur; 3 ) o m n e s egregi i totius latinitatis scriptores m ag n i sunt aes t imand i; 4 ) mul

tum d e n i q u e t emporis et laboris litteris latinis d i s cendi s t r ibuendum est.

I. Instant E cc les ia e p r a e c e p ta

Enimvero Ecc l es ia su m m a se m p er c o n t e n t i o n e enititur ut qui ad sacer do t i um

c o n t e n d u n t o m n e m e x c o l a n t virtutem a tq u e opt imis litteris et in primis l ingua lat ina,

s e d u l o i m b u a n t u r 12. Q u a m l in guae l a t inae c o g n i t i o n e m praec ipi t C o d e x luris

Ca no n ic i : «Linguas la t inam et patr iam a lumni a c c u r a t e a d d i s c a n t » 13; cui plurima

S u m m o r u m Pont i f icum praescripta suffragantur:« Q u o d a u t e m li t teras d ic im u s e x c o l i a C l e r o d i l ig en te r o p o r t e r e , n o n m o d o n o s tr a te s

in te l l ig im u s s ed e t ia m g r a e c a s et la t in a s» 44, « Q u a m o b r e m et e x p l o r a t a ut i l i ta te e t e x e m p l o

d e c e s s o r u m N o s t r o r u m a d d u c t i , c u r a re d i l i g e n t e r q u e p r o v id e r e d e c r e v im u s , ut hu jus e t ia m

g e n e r i s s tu d ia a p u d C le r i c o s v i g e a n t e t in s p e m g l o r i a e ve ter is rev irescan t . . . : n im irum v o l u

m us, ut in s a c r o S e m i n a r i o N o s t r o R o m a n o c e r t a e d e s t i n a t a e q u e s c h o l a e a d o l e s c e n t i b u s

a p e r ia n tu r a c r io r i s in g e n i i d i l i g e n t ia e q u e : qui e m e n s o , ut a s s o l e t , i ta l ica r u m , la t in o ru m ,

g r a e c a r u m q u e cu r r i cu lo l it terarum , p o s s i n t su b i d o n e i s m ag is tr is l im atius q u id d a m in i llo

triplici g e n e r e p e r f e c t iu s q u e c o n t i n g e r e » 45.

« S e d c u r en t p ra e se r t im d i l i g e n t e r q u e p r o v i d e a n t E p is c o p i ut s tu d iu m latini s er m o n is ,

q u i R e l ig io n i s C a t h o l i c a e O c c i d e n t e t o t o c o m e s est e t a d m in is te r , in s p e m veter is g l o r i a e

rev iresca t» 46.

11. Pius XII, cfr. Summorum Pontificum documenta, pr., p. 15.12. Pius IX, Ibid. Singulari quidem, p. 5.13. Can. 1364.14. L e o XIII, Eptst. Plane quidem, Ibid. p. 6.15. Id., Ibid.16. B e n e d i c t u s X V , Lltt. Vixdum Sacra Congregatio, Ibid., 10.


«Primum est d e l in g u a e la t i n a e s tu d io in litterariis c le r ic o r u m ludis o m n i cu r a f o v e n d o

a tq u e p r o v e h e n d o , q u a m l in g u a m s c ie n t ia et usu h a b e r e p e r c e p t a m n o n tam h u m a n i t a t i s et

li tterarum, q u a m r e l ig io n is interest» 47,«Liquet c leru m , a n t e a l io s , l a t i n a e l in g u a e p e r s t u d io s u m e s s e o p o r te r e . . . Q u o d si in

q u o p i a m h o m i n e la i c o , qui q u id e m sit t in ctus litteris, la t i n a e l in g u a e , q u a m d ic e r e c a t h o l i

c a m vere p o s su m u s , ig n o r a t i o q u e m d a m a m o r is e rg a E c c le s ia m la n g u o r e m in d ic a t , q u a n t o

m a g is o m n e s c le r ic o s , q u o t q u o t sunt, d e c e t e ju s d e m l i n g u a e satis g n a r o s e s s e a t q u e peritos i

H oru m p r o f e c t o est la t in i ta tem t a n t o tueri c o n s t a n t i u s , q u a n t o a s a p i e n t i a e c a t h o l i c a e ad-

» versoriis qui s a e c . XVI E u r o p a e in u n a Fidei d o c tr in a c o n s e n s i o n e m la b e fa c ta r u n t , acrius

e a m n o r u n t o p p u g n a t a m . Q u a r e — q u o d ip su m in Dure C a n o n i c o c a u t u m e s t — in li t tera

rum ludis, ubi sp es sacri o rd in is a d o l e s c u n t , a c c u r a t i s s im e s e r m o n e la t i n o v o l u m u s a lu m n o s

institui, h a n c e t ia m o b c a u s a m , n e d e in d e , c u m a d m a j o r e s d i s c ip l in a s a c c e s s e r in t , q u a e

la t in e u t iq u e e t t r a d e n d a e et p e r c i p i e n d a e sunt, fiat , ut p r a e s e r m o n is in sc i t ia p l e n a m d o c

trinarum in t e l l ig en t ia m a s s e q u i n o n p o s s in t , n e d u m se e x e r c e r e s c h o la s t i c i s illis d i s p u t a t io n i

bus, q u ib u s e g r e g ie j u v en u m a c u u n tu r i n g e n i a a d d e f e n s i o n e m veri tatis» 48,

«Ad N o s v e r o q u o d att inet , q u a e h a c in re e s s e t m e n s N o s tra , h a u d s e m e l — datis

v id e l ic e t Epis to l is A p o s t o l i c i s Off ic iorum om n iu m et U n ige n i tu s Dei f i l i u s , a ltera d i e I m ens is

augu st i a n n o M D C C C C X X II , a l tera XIX m en s is marti i h o c a n n o , a p e r te s ig n i f i ca v im u s : s ive

e n im d e S e m in a r i i s e t d e studiis c le r ic o r u m p r o m o v e n d i s , s iv e d e a lu m n is O r d i n u m r e g u la

rium a l ia r u m q u e S o d a l i t a t u m r e l ig io s o r u m rite in s t i tu en d is l o q u e b a m u r , n o n ta m p e r e m p t o

rium, ut ajunt, C o d i c i s p ra escr ip tu m i n v o c a v i m u s , q u a m a d d i t a a r g u m e n t o r u m c o p i a , v e l l e

N o s d ix im u s , p r a e c i p u a q u e q u a d a m v o l u n t a t e , ut l in g u a m la t i n a m u te r q u e c leru s h a b er e t

s c ie n t ia et usu p e r c e p t a m . Q u a in re ets i n o n d u b i t a m u s qu in a d fu tu r a N o b i s sit m o d e r a t o

rum d i l ig en t ia , in q u o s cu r a et p e r ic u lu m rec id it a p t a e s u o r u m in s t i tu t ion is , in s p e m sacri

ord in is s u c c r e sc e n t iu m , nu l lum t a m e n n o n experiri c o n s i l iu m v o lu m u s , ut la u s illa, q u a e

a n t e h a c in u t r o q u e c l e r o e lux it , p er fec t io r is la t in ita t is , n e o m n i n o d e p e r e a t , i m m o e t iam ,

q u o d fieri poter it , fe l ic i ter a u g e s c a t » 49.

« Q u a r e co rd i v o b i s e s t o , ut c leric i vestri, qui in m in ister i is E c c l e s ia e futuri a l i q u a n d o

sunt, e ju s d e m l in g u a e s c ie n t ia m a t q u e usu m q u a m a c c u r a t i s s im e p e r c ip ia n t» 70,

In his al i isque, q u os c o m m e m o r a r e pos sumus , locis e x Epistulis Encycl i ci s et

Apostol ic is mens Eccl e s iae lucul enter p a t e t 21.

17. Pius XI, Epist. Officiorum omnium, Ibid., p. 11.18. Id., Ibid.19 Pius XI, Ex Motu Proprio Latinarum litterarum, Ibid., p. 13.20. Pius XI, Epist. Ap. Unigenitus Dei Filius, Ibid., p. 12.21. Qui linguam latinam usu perceptam habent et cognitam, quid haec gravia verba sig

nificent, intellegent: «accurate addiscere; scientia et usu habere perceptam; perstudiosum esse oportere; ejusdem linguae esse satis gnaros et peritos; linguae scientiam atque usum quam accuratissime percipiant»... —Ceterum, et quae in Constitutione Apostolica «Sedes Sapientiae» de optimis ac latlnis litteris praecipiuntur, hic commemorare oportet:

«Quo tamen rationum atque operum ordine servato, nihil prorsus neglegatur, quod ad corpus animumque perficiendum, ad omnes naturales virtutes excolendas, et ad integram humanitatem viriliter conformandam quolibet modo conferat, ita ut supernaturalis deinde sive religiosa sive sacerdotalis institutio huic solidissimo inhaereat naturalis honestatis excultae- que humanitatis fundamento»... (Constitutio Apost. <Sedes Sapientiae», 21-22 III).

Et de studiorum curriculo medio-classico in «Statutis Generalibus»:• Arr. 43, § 1. Curriculum humaniorum litterarum, quod elementarium consequitur et

medium-classicum audit, haec requirit:


II. Lìngua la t in o s a c e r d o t i s est p r o p r ia

H a c en im l ingua utitur s a c e r d o s cum v i ce m Christi gerit et s a c r a m e n ta c o n f i

cit, cu m O f f i c i u m Di v in um statutis horis pe r so lv en s D e u m pro p o p u l o chr i s t i ano pie

precatur; h a c utitur l ingua cum di sc ipl inas p h i lo so p h ic as , t h e o l o g i c a s , Tus C a n o n i

cum discit; h a n c ca l l e re d e b e t l i nguam ut C o n c i l i or u m de f in i t i on es et de cre ta ,

d o c u m e n t a Pont i f ic i a , Instruct iones et O r d i n a t i o n e s S acr aru m C o n g r e g a t i o n u m ,

l ingua lat ina scripta, p la n e int e l l ega t e jus qu e s ensum peni tus cal l eat ; n e q u e al i a

l ingua m a x i m a pars Patrum scripserunt n o b i s q u e o p e r a immortal i ta te d igna re l ique

r u n t22: q u a e u na cum m e d i a e ae ta t i s scriptis p e r e n n e m cons t i tuunt l i tterarum a c

rel igionis the saurum, q u e m super iora s a e c u l a s e d u l o cu s t o d i e n d u m , inves t i gandum,

a m p l i f i c an d um n ob i s s a ce r do t ib u s t ra d i d er u n t23 ut e x e o ant iquitat is the sa uro

pietat i s do c t r i na m fac i l e hauri remus. Cum igitur «l ingua l at ina jure mer i toq ue d i c a

tur et sit l ingua E cc l e s i ae p r o p r i a 24», sacer do t i s e s s e d e b e t pariter «insigniter p ro

pria», e jusque s tudium est s ingulare v e ne ra t i on i s et amo r i s e rga matrem Ecc le s iam

signum; n am qui a b Ecc le s ia praeteritis t emp or ibu s d e fe c e r u n t — fueruntque schi s

mat is c a p i t a — simul e t l i n gu ae l a t ina e s tudium abjecerunt . Eum igitur d e d e c e t

o m n i n o — qui tot pervo lu t are d e b e t l ibros l ingua l at ina conscr ip tos , quibus doc tr ina

3.° Tot praeterea studiorum anni et disciplinarum scholae addendae sunt quot requiruntur ut illam expletam eruditionem classicam alumni consequantur quam Ecclesia a futuris sacerdotibus postulat.

4.° Qui autem studia media partim vel integre in scholis diversae rationis peregerit, de studiis testimonium authenticum afferre debet vel examen subire; dein ea quae desint erudi rioni classicae necessario supplere tenetur.

§ 2. — 1.° Curriculum medlum-classicum duplex distingui diversa ratione solet: inferius et superius...

§ 3. — 1.° Praeter studium religionis, quod in se praecipuum est, curriculum medium' classicum complecti debet imprimis 9tudium linguarum praesertim patriae, latinae et graecae, et etiam exterarum.

2.° Diligens adhibeatur cura, ex multifariam repetita voluntate Sanctae Sedis, incumbendi 9tudio linguae latinae ejusque usui, tum ob ejusdem vim ad mentes fingendas, tum propterea quod sermo Ecclesiae est, quae Latina dicitur. A lum ni saltem ita latinas litteras classicas et christianas calleant ut textU9 scholares facile perspicere pos9int et, tempore opportuno, traditionis ecclesiasticae fontlbu9 uti fructuose valeant.

3.° Similiter graecis quoque litteris imbuantur alumni ut textus saltem Sacrae Scripturae et Patrum legere queant».

De lingua latina in tradendis disciplinis philosophicis et theologicis adhibenda peculiaria praecepta statuuntur in Statutis Generalibus, art. 44, § 2, 2.°, art. 45. 7 § 5.

22. Cfr. Pius X, Epist. Vehementer sane, Summorum Pontificum documenta pr., p. 8.23. Cfr. Pius XI, in Motu Proprio Latinarum litterarum, Ibid., p. 13: «Idque praeterea

Ecclesiae e9se honori tribuendum, quod non modo vetustissimos latinos codices injuriae tem poris eripuit Incolumesque posteritati servavit, sed etiam uod, hac latinitatis laude si qui saeculorum decursu floruerunt, 11 plerumque aut in utroque clero numerabantur aut Urbis plausum ac praemia assecuti sunt».

24. Pius X. Epist. Vehementer sane, Ibid., p. 8.


ac píe las viri christiani et sacerdo t i s c o n t in en tu r — hujus l inguae i gnarum esse et

imperitum 25

i l i . f a c iu m denu ntiatur: sunt sa c e rd o te s qui l in gu am la t in a m nesc iunt

Fuit ol im h a e c l ingua decu s et o rn am en t u m n o n tantum virorum eruditorum

sed in*primis sacerdotum; fuit apud Italos, quorum nobi l is s ima Se mi nar ia in qui

bus pa t av in u m— praestant is s imos erudierunt latinitatis magistros; fuit a pu d Hi spanos

quorum studiorum Universi tates — in i isque sa l mant ina doc tr ina human i s qu e

litteris effulserunt; fuit apud plures orbis terrarum nat iones ; sed nun c perculsa,

prostrata, ab jec ta multis locis «imperial is l ingua» jacet . D o l e n d u m s a n e vel ipsos

sa cer d o te s — qui tot a n n o s humanis litteris o p e r a m dant , qui t o to studiorum cur

riculo libros lat ina l ingua conscr ip tos p erp e tu o ver sant— , cum ad b ibl i othecas

a c c e d u n t et Ro m an o ru m v o lu m ina inspiciunt au t ve terum Patrum scripta, aut a e t a

tis nost rae libros de divinis pro fan i sque rebus lat ine exar a to s , vultum aver tere et,

quasi quid mirum viderint, dicere: «lat inum est, n o n legitur»; et q u o d deterius est

vel Libros S ac ro s et l i túrgicos n o n in te l l egunt nisi illis l ingua patria ap po na tur

interpretatio. Dure igitur mer i toque et no s cum Leo ne XIII Pont i f ic e M a x i m o dicimus:

«Laus illa lat ine cum d igni tate et venus t a te scr ibendi pass im co n s e n u i s s e v id e t u r »26.

Q u o d si faci l l ima scripta no n percipiunt, q u o m o d o e x p e d i t e l oquentur lat ine

et scribent? Si curriculum ph i lo sop h ic um et th e o l o g i c u m e x s e q u e n t e s l ingua latina

in s c h o la n o n utuntur, n e q u e l e c t i on em s e r m o n e la t ino repetere sciunt, si cum

condiscipul is n ec verbum lat ine conserunt , si n e q u e scripto per icula la t ino s e rm on e

exarant; qua ra tione, q u a e n un q u a m didicerunt , usu a d h ib er e po terunt?

Et tam en sunt sac er d o t e s vel ex ipsis na t ion ibus q u a e c iv i lem cultum et h u m a

ni tatem mul to serius perceperunt , qui nobis , Europae is et Americani s , sint ex em p l o ,

cum satis ex p ed i t e l ingua lat ina e o s c o l l o q u e n te s audier imus .

IV. Causa: la t in a e l in g u a e studium multum est im m in utum

Q u o d s a n e pa teb i t iis qui s tatuta leger int qu ibus s tudiorum or d i na t i on es in

Scho l i s Medi i s seu Gymnasi i s r eg u n tu r27. N o n de fuerunt tam en viri periti et in

25. Cfr. Pius XI, Epist. Ap. Officiorum omnium, Ibid., 11.26. Epist. Plane quidem intelligis, Ibid., p. 6.2 / . Apud Hispanos studium linguae latinae maxime nunc est Imminutum, quod sane

plurimum doluerunt doctores praecipui qui Institutorum Mediae quae dicitur Institutionis et Universitatum scholas linguae latinae moderantur (cfr. Estudios Clásicos 4 (19 7) 61-67 et P a l a e s t r a L a t i n a 28 (1958) 295; in eodem fascículo commentarii, c. i. Estudios Clásicos, p. 134- 142, agitur de studiis mediis apud Gallos iterum instaurandis; et de imminuto studio linguae latinae apud Belgas; cfr. etiam Association des Classiques de l'Université de Liège, 2 (1954) 59; 6(1958) 19: *Le Latin à 1‘heure des Spoutniks».


d i c e n d o fortes et s t r e n u i28, n o n d e su n t s tud iorum Univers i tates n e q u e d o c to r u m

c o e t u s qui su p re m o s n a t i o n u m rec tores a d m o n e a n t d e h a c a b j ec t a et exit ial i

s ermo ni s latini c o n d i c i o n e 29 qu iq u e praesert im f lorentis l i ng uae l a t inae s tatum

d es i d er an te s totis viribus en i tantur — scripta e v u l g a n d o , magi s trorum co e tu s c o n g r e

g a n d o , ip s a m q u e s u p r e m a m s tudiorum C o n s o c i a t i o n e m U N E S C O a d e u n d o 30— ut

n o v a et a c c u r a t a const i tua tur s tudiorum rat io qua et laici h o m i n e s et clerici p r o b a

tissima erudiantur c la s s i ca ins t i tut i one q u a e est p r ae c i p u um a c m a x i m e firmum t o

tius h u m a n a e inst itutionis f u n d a m e n t u m 31.

S e d fai sa illa et d a m n a n d a prorsus o p in i o — qu a «nost ra a e ta s nihil

al iud vel pluris f a c e r e vel av id ius c u p e re v idetur q u am c o m m o d a v i tae uti l i tates-

que» 32— vel in ipsis sacris Ep hebe i s ir reps it33, ib ique illa v o x humani tat i s et lit

terarum inimicis c o n s o n a n s percipitur: «ad quid s e rm o latinus? Nihil ad vitam

h o d ie r n a m , nihil ad cultum n ov i hominis; nu n c «linguis vivis» c l er icos or n a to s esse

decet ; n o n l ingua lat ina, s ed patria in p ra ese ns u tamur q u o et f ideles sacra p e r f e c

tius in t e l l egen t no s t ra qu e ministeria pluris h a b e b u n t a c p ro in d e co p io s io r erit

a n im o r u m fructus». — At latet in re fa l l ac ia; a d h ib e , S a c e r d o s , patr iam l inguam

quo t i e s o p u s sit et tibi f acu l tas a S e d e A p o s to l i ca et a b Antistite tuo d e t u r 34; intel

l eg a n t te f ide le s sa cro s ritus e x s e q u e n t e m ; s ed tu, De i minister, i l lam penitus ca l l e re

d e b e s l inguam q u a e et m e n t e m tuam pietat is doc tr ina imbuat to tu mq u e an im um

certo jud ic io c o n f o r m e t ut verbum Dei salubriter f idel ibus d i s t r ibuas35 et q u an ta

28. Conferantur, quaeso, multis locis commentaria: Estudios Clásicos, Madrid; P a l a e s t r a

L a t i n a , Barbastro-Barcelona; Bulletin de l'Association Guillaume Budé, Paris; Association des Cias- siques de l'Université de Liège, cet.; in his eminent placita hujus consociationis: Motions de l'As- sociation des Classiques de l'Université de Liège et Motions de l ’Association National des Professeurs de Grec et de Latin, Association des Class. 4 (1956) 124 125; cfr. P a l a e s t r a L a t i n a 27 (195 /) 1 / 0.

29. Premier Congrès International pour le latin vivant, Avignon; Asamblea General de la Federación Internacional de Asociaciones de Estudios Clásicos, cfr. Estudios Clasicos 4 (1958) 353-354; P a l a e s t r a L a t i n a , 20 (1958) 423-424.

30. Estudios Clásicos, Ibid. et 358.31. L e o XIII, Epist. Encycl. Depuis le jour, Summorum Pontificum documenta pr., p. 7. A.

G r i s a r t , / Congrès Intern. pour le latin vivant, p. 18; 144-149.32. Confer ipsam Epistulam S. Congregationis supra.33. Cfr. A. A u r e l i , Quam sit dolendum quod ipsis in Seminariis latinus sermo consenuerit, Alma

Roma, 5 (1918) 65. J. F o r n a r i , De latinae linguae studio apud Seminaria, Ibid., 9 (1922) 145 sqq. A. A u r e l i , De latinae linguae studio apud Seminaria novae animadversiones, Ibid., 9 (122) 182-183.

34. Cfr. P i u s XII, «II serait superflu de rappeler que 1'Eglise a de graves motifs de main- tenir fermement dans le rite latin l’obligation inconditionnée pour le prétre célébrant d’emplo- yer la langue latine...». Cfr. L'ami du clergé, 68 (1 9 5 6 ) 5^7-546, M. N o i r o t , Le latin langue vivante de l Eglise, p. 539, ubi a'ia laudantur documenta ad rem specrantia. — Ceterum in ea disputatione cl. v. M. Noirot copiose et docte Epistulam S. Congregationis commentatur.

35. Cfr. N o i r o t , Ibid., p. 538: «On comprend que 1 *Eglise, que désire que ses ministres non seulement pensent juste mais aussi s ’expriment clairement et d’une facon digne de la Parole de Dieu, leur Impose la formation latine», et paulo inferius: «L'étude du latin n'est pas une question de pure érudition ou de luxe intellectuel, mais une question de formation humai-


insit percipias Sacris Libris e l l i turgias prudent ia, pietas, doctr ina e a s q u e al ios

e d o c e a s .

V. Testimonia: Visitatores Apostolic i , Universitatum studiorum Praes id es , Sem inar iorum M oderatores , la ic i haud p a r v a e a u c to r ita t i s de hoc m a lo c o n q u es t i sunt

Testes adhibentur gravissimi a c locuplet i ss imi quibus ulla dari e x c e p t i o nequit;

remqup satis man i f e s tam n e q u e dissimulare pos sumus n e q u e nu be m veritati objicere. Etsi in singulis na t ionibus p a u c a n o n d e es s e arbitramur Seminar ia , Col l eg ia ,

s tudiorum se de s ubi l ingua lat ina s tudiose exco la tur , t a m e n multis locis usu et e x p e r imento didicimus l inguam lat inam penitus percu lsam jacere et quasi c on se n es c er e ,

et id e o jure mer i toque illas edidi t no rmas et praescripta S a c ra C o n g r e g a t io ut

ubique et in om nibus Seminar ii s latinitatis studia exci tentur, r enoventur , impense

provehantur .

VI. Lugenda d am n a nisi id o n e a r em e d ia a d h ib ea n tu r

Ma la funes t i s s ima36 q u a e ex ne g l e c t a l ingua lat ina in p raesens m a n a n t et

majora q u a e in pos t erum co n se q u en t u r nisi ap ta a d h ib ea nt u r remed ia , praec ipua

dicitur c au sa qua mot i Patres Card inal es , qui Seminar iorum studia curant e isque

advigi lant , h a n c ad Locorum Or d i n ar io s dede run t epis tulam.

Q u a e qu idem Ecc le s iae il lata rursusque majora in f ere nd a ma la nos t rae aetat is

Pont i f ices Max imi s emel a tq u e iterum denuntiarunt:« D o l e n d u m est e n im , p l e r u m q u e C l e r i c o s et S a c e r d o t e s , h u j u s m o d i s e r m o n i s h a u d satis

g n a r o s , p o s t h a b i t o a n t i q u a e s a p i e n t i a e p a t r i m o n i o a c n e g le c t i s e x im i i s n o s t r o r u m o p e r i

bus, q u ib u s s o l i d e a c d i l u c id e p r o p o n u n t u r F idei d o g m a t a a t q u e a b a d v e r s a r io r u m im p u g

n a t io n ib u s s tren u e e t in v ic t e d e fe n d u n tu r , d o c t r in a m sibi c o m p a r a r e e x libris e t e p h e m e r i

d ib u s , v e r n a c u la l in g u a co n s c r ip t i s , u n d e s a e p i s s im e a b e s t o r a t i o n i s p e r s p ic u i ta s , a c cu ra t u s

d is seren d i m o d u s , f ida d o g m a t u m in t erp re ta t io . Q u a e ig itur P a u lu s T i m o t h e o praescr ips it:

« F orm am h a b e s a n o r u m v e r b o ru m . . . D e p o s i t u m c u s t o d i , d e v i t a n s p r o f a n a s v o c u m n o v i t a te s

e t o p p o s i t i o n i s fals i n o m in i s s c i e n t ia e q u a m q u id a m p r o m it te n te s , c ir ca f id em e x c i d e r u n t» 37f

h a e c v ig e r e s e m p e r e t servari n e c e s s e est , s ed his p ra eser t im te m p o r ib u s , q u u m h o s t e s c a t h o

l i c a e veri tatis i n v a l e s c u n t v a r ia s q u e erroris v ers u t ia s sub s c i e n t i a e s p e c i e v e n d i t a n d o , m u ltos

in ex i t iu m pertrahun t . Q u o r u m c o n a t u s e t fa l l a c ia s d i g n o s c e r e p e n i t u s e t r e p e l le r e n e m o

p o te s t , nisi d o g m a t u m Fidei s e n s u m r e t in e a t e t fo r m u la m , q u a sunt e x p r e s s a , a d e o q u e nisi,

s e r m o n e m ipsum , q u o E cc le s ia f i l io s s u o s a l lo q u i tu r , a p p r im e c a l l e a t » 38,

Q u a m Bened ict i XV sen ten t iam v e h em e n t iu s incu l ca t i terat i sque verbis Pius XI confirmat:

ne et chrétíenne*, ex Emm. P. A. J u l l i e n , Etudes écclesiasttques dans la lumière de Rome, p. 29-30 ibidem allatos.

36. Quae mala dilucide et copiose a Kmo. P. U. Ledochowski exponuntur, cfr. II latino lingua viva nella Chiesa, 32 sqq.

37. 2 Tim., 1, 13.38. B e n e d i c t u s X V , Litt. Vixdum S. Congregatio, cfr. Summ. Pontificum documenta pr., p. 10.

De Lingua Latina rite excclenda 13

«Ita jam nan co n t in g e t , q u o d sa e p e d o le m u s fieri, ut nostri clerici sa c erd o fe sq u e , cum

haud satis o p e r a e litterarum latinorum studio dederint, neg lect is Patrum D o c to r u m q u e Ecc le s ia e c o p io s i s vo lu m in ib u s , quibus Fidei d o g m a ta exh ibentur cum di lucide p rop os ita tum

invicte defensa , id o n e a m sibi do c tr in a e c o p ia m a recentioribus petant auctoribus in quibus

fere n o n m o d o perspicuum dicendi g en u s et accurata disserendi ratio solet, sed fidelis

etiam d o g m a tu m interpretatio desiderari...» ^ .

Ac d e n i q u e Rmus. P. U lad omi ru s Ledochouuski , Praepos i tus tot ius So c i e ta t i s

Jesu, in illo q u o d emisit v o t o die 2 8 , m. au gu s t o , a n n o 1 9 40 , n o n so lum d e f e c

t i on em i l lam in t r a d e n d o et d i s c e n d o s e r m o n e l a t in o rem g ra vem d isc ip l inae

ec c l e s ia s t i c a e es se a ff irmat cum p r a e c e p t a Ecc l e s ia e p la n e au t ignorantur, aut,

q u o d deterius est, ape r te v io lantur , s ed majora e t i am E c c l e s i ae ma la co n se cu tu r a

m a g n o verborum p o n d e r e de c l a ra t cum ipsa f ides periclitetur: sunt enim verba q u a e

t empo ru m decursu in p h i l o s o p h i a et th e o l o g i a t r a d en d a sunt re cep ta et pro bata ,

q uo rum sensus ap pr ime def ini tus est, sunt que breves s e n t en t i a e quas i l a p i d e a e

q uor um in l inguis hodiern i s int erpreta tio s a e p e m a x i m a sc a t e t dif f icultate; q u a e si

h o m i n u m a c m a x i m e c l er icorum inscit ia in t ra d en da e t d i s c e n d a th e o l o g ia , a c vel

in ipsa p h i l o so p h i a — q u a e t h e o l o g i a e anc i l l a est h a b e n d a — h a ud recte int e l l e

gantur n e m o est qui i gnor e t q u an tu m inferri poss i t fidei d a m n u m ex illa v o c a b u l o

rum n o n recta c o g n i t i o n e et i d o n e a s ensus in t e r p r e t a t i o n e 40.

VII. Su m m oru m P o n t i f ic u m d o c u m e n ta :

q u a e sunt sa ep iu s h o c c o m m e n t a r i o l a u da t a multis so l id i sque argument i s

l inguam la t inam — cum aliis l i tterarum studi is— apt i ss imam co nf i r ma nt ad c l e r i c o

rum a n i m o s f in gen do s , qu a m om n i di l igent ia s u m m a q u e cura a clericis perdisci

l ucu l e n to p r a e c e p t o jubent .

Q u a e cum ita sint a c p a t e a t quid Ecc les ia d e studiis l i tterarum et in primis de

lat ina l ingua sent iat , id unum restat ut illa gravis s ima s u m m a e q u e auctori tat i s verba

Pii XII imm. mem. a lum nor um , magi strorum, super iorum om n i u m ment ibus diu mul-

tumque c o n s i d e r a n d a p r o p o n a m u s , quibus p ra ec i pu a quas i cap i ta hujus rei c o n

tinentur.« Q u a n to p e r e id N os de lectat q u o d ipsi vultis tirones vestros h u m anior ibus litteris l ib e

ralius imbuerel H aec ad surgentia ingen ia c o n fo r m a n d a aptissima sunt, ut tum in c o g i ta n d o

et l o q u e n d o sit lucidus o r d o et v a n a vitetur profluentia verborum, tum ut a l ia e p raeclarae p arentur b e n e cordati viri laudes. Hisce in studiis querimur qu iddam co n t in g e re triste. Pro d o lo r , latina lingua, g loria sacerdotum , nunc langu id iores usque p au ciores h a b et cultores, Q u i s d ign e ce leb ret hunc im perialem serm onem — paaiXixrj fXùjaoa a Graecis a p p e l la b a tur— q u a e vera n o n enuntia t sed sculpit, q u a e in edictis et sententiis peculiari splendet

gravitate, q u a e in Latina Ecclesia liturgico fruitur usu, q u a e d en iq ue C a th o l ic a e Ecclesiae est magni pretii vinculum? Nullus sit sacerdos, qui eam nesc iat facile et exp ed ite legere et

loq u il Praeter h a ec utinam oriantur inter vo s haud parvi et pauci qui et iam presso et e l e ganti dicendi g en ere ea m scribere valeant .

39. PiU6 XI, Epist. Ap. Officiorum omnium, Ibid., p. 11.40. Cfr. opusculum II latino lingua viva nella Chiesa, p. 31 sqq.


En im vero la t ina l in g u a , i t e m q u e et g r a e c a , cui to t a e c c l e s i a s t i c a scr ipta , jam a pr isco

c h r is t ia n o a e v o , c o m m i s s a sunt, th esa u r u s est i n c o m p o r a n d a e p r a e s t a n t ia e ; q u a r e sacror u m

a d m in i ster qui e a m ig n o ra t , r ep u ta n d u s es t la m e n t a b i l i m en t is l a b o r a r e s q u a lo r e » 41,

Et in s er m on e ad Seminar iorum Ga l l i a e a lu m n o s «studia class ica» his laudibus

mirifice extollit:«Vous d e v e z v o u s réjouir to u t d 'a b o r d d e faire d e s ¿tudes classiques, c a r eli es d e m e u r e n t

in é g a l é e s p o u r e x e r c e r e t d é v e l o p p e r les plu s p r é c i e u s e s q u a l i t é s d e 1 esprit: p é n é t r a t io n du

j u g em en t , largeur d e v u es , ( ¡n e sse d e I a n a l y s e e t d o n s d e x p r e s s i o n . Rien n a i d e à c o m p r e n -

dre l’h o m m e d a u j o u r d ’hui c o m m e I é t u d e a p p r o f o n d i e d e s o n h is to ire ; rien n a p p r e n d à

p e s er la v a le u r d es m o ts , à sais ir les n u a n c e s d u n e p e n s é e , la l o g i q u e d u n e c o m p o s i t i o n

et la s o l id i tà d 'u n r a i s o n n e m e n t , c o m m e le travail d e la v e r s ió n e t du t h è m e sur les la n g u e s

c la ss iq u e s . P o u r v o u s , F r an c o is , latin et g rec s o n t d ’a i l leurs à l 'o r ig in e d e la l a n g u e et d e la

l it térature n a t io n a l e s ; m a is to u t h o m m e d'E glise se d o i t d e p o u v o i r lire d a n s l ' o r ig in a i les

d o c u m e n t s les plu s im p o r t a n ts et les plus v e n e r a b l e s d e l'Ecriture e t d e la T rad it ion . . .» 42,

Vili. R em ed ia

Vitia n on sufficit publ i ce denunt iare , sed remed i a sunt a p p o n e n d a ef f icac i ss ima

si tantum malum vo lumus au t curare aut, q u o d m a x i m e o p ta n d u m , radicitus

ext i rpare .1. Accurata magistrorum selectio: Exercitus qui strenuis prudent ibusque

caret ducibus ab host e profl igabitur; a lumni qui praestan t ibus ca r e a n t mag i st r i s43

n e q u e in sacra op t imarum litterarum et praesert im lat inorum penetra l ia ingredientur

n e q u e has m a x i m u m esse or n a me n tu m, qu o adu le s cen t ium d e c e a t exornar i an imos ,

faci le un qu am percipient .Ut au te m alumni id a s sequ antu r q u o d S a c ra des idera t et praec ipi t C o n g r e g a

tio: ut l oquantur et scribant l ingua lat ina, op u s est ut praes to sint eis magistri , qui

n o n tantum veterem q u o n d a m et usu tritam t radant g r am m a t i ca m , sed ut auctores

ipsi perlegerint et in s c h o l a lat ina l oq uantur l ingua a c di l igenter, prudenter , s a p i e n

ter corrigant , e m en d e n t , e x p o l i a n t a lu m n or u m scripta.

Perquam ex i t io sa prae terea est eorum o p i n i o qui arbitrantur l i n g u a e patr iae

et l a t inae a lumnis t r a d e n d a e qu eml ibe t inservire p os s e l a icum h o m i n e m vel cler icum

qui his l inguis s eme l , cum pueri t iam agere t , o p e r a m dederit . Q u o s a e p e nume ro

magi ster ille const i tui tur qui nul l os s e cu m h a b e t libros, qui b ib l i o th e ca s n o n c o n v e -

41. Pius XII, Serm. Mugis quam, cfr. opuse. Summ. Pontificum doc. pr., p. 15.42. Pius XII, Serm. C'est une grande joie, p. 2, 2.43. Cfr. A. C a y u e l a , S. J . , Humanidades clásicas, Zaragoza, 1940, p. 595: «El Profesor lo

es todo. Gran parte de los fracasos que en diversas épocas y lugares han experimentado en algunos Centros los estudios de Humanidades y que han menoscabado el crédito de tales estudios, se han debido a la impericia de profesores mal formados, o faltos de espíritu humanístico en la enseñanza». Quam sententiam uberius deinde explanat sequentibus paginis. —Cfr. Estudios Clásicos, 4 (1957) 142. Primera reunión de estudios sobre la metodología del latín en la Enseñanza Media: «La suerte del latín depende, más que de los planes de enseñanza, de los profesores que explican esta disciplina».


nit, qui super i ora studia n o n est e x s ec u t u s , qui co e t us , ubi viri doc tr i na et arte d o

cen d i perit issimi c o n g r e g a n tu r , nu l l os adiit , aut hujus l i n g u a e sp ec i a l i a curricula

n o n perfeci t; qui n e c verb um scit n e q u e n o m e n audiv i t e o r u m mag i st rorum qui in

patria et a p u d ex ter as n a t i o n e s l ibros e v u lg a n t doc t r i na e t s c i en t ia refertos et in re

g r a m m a t i c a uti l i ssimos. Q u a ra t i o n e hi lat ini tatis magistri a lu m n o ru m a n i m o s c o n

form ab un t? N o n n e a lumni aeg r i t ud ine prementur , l i nguam la t inam fas t idi entes ,

cum v i d e a n t mag is trum in d o c t u m aut illius a p t a e p ra ep a ra t i on i s e x p e r te m q u a o r

nari d e c e a t magi strum? N e q u e sufficit magi strum ad m a n u s h a b e r e g ra m m a t i ca m

m a n u a l e m , q u a m « textum» dicunt , sed a l i os q u o q u e p ra ec la r o s in re g ra m m a t i ca

a u c to res s e c u m h a b e a t o p o r t e t e o s q u e s a e p e c ons u l a t .

N e q u e ve ro in magistris tantum est d e f e c t i o , s ed e t i am in libris ad a lu m n or u m

usum editis, s eu «text ibus» qui dicuntur, se l i gendi s . N a m dum m a n u a l e s a l i arum

discipl inarum libri, qui a lumni s ad s c i e n t i am c o m p a r a n d a m inserviunt, p erp e tu o

corriguntur, em en da n tu r , nov i eduntur p a e d a g o g i c i s p ro ba t i sq u e d o c e n d i rat i onibus

in d ies ap t ius a c c o m m o d a t i , in Seminar i i s et Co l l eg i i s f r equent ius ve t ere s r em a n e n t

libri nul la a p p o s i ta e m e n d a t i o n e au t n o v a t a d o c e n d i ra t i one . Q u o fit ut magistri

n e q u e s e d u l o s tud io n e q u e ve ro l i n gu a e l a t ina e a m o r e f l agrent , q u e m n e q u e

in a lu m n or u m an imis ex c i t ar e po terunt cum et ipsi l a t ini tat em minoris a n i m o

h a b e a n t .

Q u o d au te m deterius, n o n de f u eru n t p ro fe s sores qui q u a d a m animi di l igent ia

g r a m m a t i c a m expl i carunt; et l icet illius p r o b a t a e e s se n t ex p er te s d oc tr i n a e et c o n

f ormat ion i s — cui c o m p a r a n d a e di l igent ia tantum n o n sufficit — , l ibros q u o q u e

c onscr ibe re aggress i sunt a lumnis de s t ina tos au t in t erpre ta t iones ed iderunt scriptorum

roma no rum : q u a e q u id em o p e r a nulli sunt deco r i litteris patriis e t sac ro , q u o

insigniuntur, ordini e c c l e s i a s t i c o . Q u o d s a n e ma lum mi n ime ev en i s se t si illi, cum

prima latinitatis rud imenta perc iperent , p r o b a to s habu i s sen t g ra m m a t i ca e r ec fa e qu e

versionis do c tores .

I l ludque e t i am an im ad ve r te n d u m : inuti le prorsus est — ne d i c am pe rn ic io su m —

in co n s t i t u en d a s tudiorum ra t ione et ord ine q u inq ue s e x q u e a n n o s in l inguam lati

n am d i s c e n d a m in s u m e n d o s praescr ibere si id on e i des int d o c t o r e s ap t ique libri;

i ique libri et magistri vel m a x i m e primis institutionis ann is sunt d e t e g e n d i cum

priores pos t er iorum a n n o r u m sint verum a c pra ec i pu um fu n d a m e n tu m , q u o qui

c a r e a n t m a g n a m aed if ic i i m o l e m super instruere u n q u a m poterit .

2. Recta hujus linguae tradendae ratio: «Seminari i a lumni inde a primis

n a va nd i s l i tterarum studiis hujus l inguae rudimentis inst ituantur n e c e s s e est». N e q u e

i l lam afferri l i c ea t di f f icul tatem: a lu m n u m primis l i tterarum anni s — d e c i m o aut

u n d e c i m o ae tat is a n n o - — l inguae l a t inae pulchri tudinem nul lo m o d o percipere

posse; n am id certo n o n intenditur ut a primo vel a l t ero a n n o scriptores int e l l egat

opt imos , sed ut jam primis anni s f u n d a m e n t a g r a m m a t i c a e jaciat , m em or ia penitus

t e n e a t d ec l in a t i on es et co n j u g a t io n e s et p r ae c ip u a s y n t a x e o s p ra ece pta : q u a e

qu idem quampr imum sunt pe rd i s cen da ut bis adminicu l i s pau la t im scripta faci l iora,

s e l ec ta s narrat iones interpretetur a c ta n d e m op t i m o s scriptores p l an e intel legat .


Qu ib us animadvers ion ibus d o c u m e n t u m C o n so c i a t i o n i U N E S C O traditum c o n

sonat:«Il est à s o u h a i t e r q u e l e n s e i g n e m e n t d e s l a n g u e s c la s s i q u e s d a n s les é ta b l i s s e m e n ts d e

s e c o n d d e g r é s ’a d r e ss e a u x e n fa n ts a p t e s à le r e c e v o ir i n t e l l e c t u e l l e m e n t par lant , e n d e b o r s

d e to u te c o n s i d é r a t i o n d e la c l a s s e s o c i a l e , e t q u e c e u x - c i d é b u t e n t d a n s c e t t e é t u d e le plus

tò t p o s s i b le , c 'e st à d ire d ès le p a s s a g e d e F è c o l e pr im aire d a n s les g y m n a s e s o u ly c é es » 44,

<* Monitum praec ipu u m

«Haec discipl ina ita est impert i enda , ut a lumni e a m co lan t , di l igant a c di l igend o discant». Cui qu idem n e g o t i o per f i c i endo m a x i m a inest difficultas, cum in

magistris summa sit opor te t cal l idi tas, discipl inarum co gn i t i o et in d o c e n d o a u c t o

ritatis pon dus . M a x i m a doctor i s virtus in e o est sita ut h o c a ssequatur proposi tum:

«Alumni discipl inam colant , di l igant e a m q u e d i l i ge nd o discant». S ed , pro dolor! in

schol is t aed i o mo le s t i aque , ne d i c am in l inguam la t inam o d i o , au d i en te s afficiuntur.

Id omni c o n t e n t io n e est en i t en du m ut mores , instituta, usus, quibus res pub l i ca et

imperium ro ma n u m su m m o steterunt a c v iguerunt h o n o r e , pau la t im a lumni perc i

piant, a c vel picturis, tabulis p ho tog rap b i c i s , ap ta rerum e v e n t u u m q u e descr ipt ione , col l oqui i s , c on cer ta t ion ibu s inter discipulos, c o m m en ta r io r um l ec t i one , fac i le et

gratum discent ibus l inguae l a t inae studium fiat. D o c u m e n t u m illud C o ns o c i a t i o n i s

U N E S C O e a d e m pondera t i s verbis refert:

« B e a u c o u p d e s r é p o n s e s r e l u e s t o n t a l lu s io n , s a n s rien préc i ser , à d e s « m é t h o d e s n o u -

ve l le s» . R ien, e n effe t , n e d o i t è tre n é g l i g é qui p u is s e susc iter l ' in térèt e t m i e u x l ' e n t h o u s ia s -

m e d e s j e u n e s a u d ite u r s . O n c h e r c h e à les é c la ire r sur le s realia e n a y a n t r ec o u r s , par le

livre, les p r o y e c t i o n s , les films, à d e s i l lu s tra t ions , à c o n d i t i o n q u ’o n se f a s s e u n e r èg ie a b -

s o l u e d e n 'en p r é se n t e r q u e d a u t h e n t iq u e s ; o n le s c o n d u i r a d a n s les m u s é e s e t d a n s les c a s

les plu s f a v o r a b l e s o n leurs fera fai re d e s v o y a g e s a u x sites a r c h é o l o g i q u e s r é g i o n a u x et

é tran gers . C e l a dit, n ' o u b l i o n s p a s q u e d e s m o y e n s e x tér ieu rs n e p e u v e n t p a s r e m p la c e r le

trava i l d e l ’e sp rit sur les tex te s m è m e s et q u ’u n e a c q u i s i t i o n qui a u n e fe l le i m p o r f a n c e ej

u n e te l le v a l e u r n e sau ra it è tre r é a l i s é e s a n s un e f fo r t p é r s é v é r a n t » 45,

a ) Ne nimium philologiae tribuatur. P h i l o log ia n o v a est discipl ina magn i

quidem fac i en da , sed q u a e proprium loc um a c s ed em in superior ibus A ca de mi aru m

studiis habe t . H a e c vero disc ipl ina nu l lo m o d o o p t i m am et g e n u in a m tr a d e n d a e

l inguae l a t inae ra t ionem p r a e f o c a r e d e b e t 46. N e igitur o m n e s p b o n e t i c a e regu lae

44. C f r Estudios Clásicos, 4 (1953) 353-359, Informe de la Comisión de la F. I. E. C., p. 359; P a l a e s t r a L a t i n a , 28 (1958) 423

45. Ibidem.46. C f r . A. C a y u e l a , Humanidades clásicas, p. 428: «La Filología ha invadido a destiempo

en la enseñanza española secundaria y superior unos dominios que en manera le correspondían, usurpando así los derechos de las Humanidades y ahogando los genuinos estudios de la tradicional Latinidad». Quod argumentum multis subsequentibus paginis evolvit. Cfr. ibidem, p 432, n. 7, 1 ociim ex fascículo P. M B a r b e r a , S. J., Roma, La Civiltà cattolica, excerptum et L L a u r a n d , M anuel des études grecques et latines, t. Ili, VII-336.

De Lingua Latina r ite excolenda 17

a lumni s exp l i c en tur et evo l va nt ur , ne o m n e s m o r p h o l o g i a e p er m u t a t i o n e s a b ortu

l i n g u a e l a t in a e au t q u a e n e m o n u m e n t i s qu id em co m p r o b a r i possunt , subtili de sc r i p

t i o ne referantur. Litterae en im la t in ae f inem h a b e n t def in i tum et proprium, a l u m

no rum a n i m o s n o n n imia l ev i qu e eru d i t i on e int ingere , n o n innumer is prae cep t i s

m e n t e m o ne ra r e , s ed sum m or u m scriptorum l e c t i o n e co n f o r m a r e , ex quibus illud

quasi ment i s aequ i l ibr ium e d u c e r e d e b e n t q u o in tot ius v i tae curriculo s a n o , justo,

a e q u o jud ic io res t ractare poss int . Et i d e o n e q u e ipsi g r a m m a t i c a e n imium cura e

e t tempor is est tr ibuendum; sunt en im qui a d e o grammat ic i s pr aecept i s insistant

e a q u e p er p e t u o a lumni s incu l cen t ve lut si t ota lat ini tas in u na d i s c en d a gram ma t i ca

stare t et c o n t i n e r e t u r 47. Q u o d co n tr a o m n i n o est, n am — q u o d sc im u s— et ] a c o -

bus E ac c i o la tu s in sap i en t i s s ima o r a t i o n e edixi t « n o n lat inum s e r m o n e m ex g r a m

mat i ca , sed g r a m m a t i c a m ex tat ino s e r m o n e n a ta m e s s e » 48. In l egend i s igitur

int erpre tand i sque scr iptoribus s u m m a cura est c o l l o c a n d a .

b) Ne grammatica neglegatur. Q u i n ta m e n immutabi l e s g r a m m a t i c a e

l ege s e t quas i tot ius lat initatis fu n d a m e n t u m quis i gnor ar e possit , ut n om i n u m d e c l i

n a t i o n e s et verb oru m c o n j u g a t i o n e s « q u a e sunt mem or i t er a n t e o m n i a d i s ce n d a e» ,

a c prae terea : « S u m m a con s truc t ion i s ( s y n t a x e o s ) ca p i ta al t iss ime inf igat an im o ,

c a l l e a t q u e p r o b e ve lu t u n g u e s d i g i to s qu e suos» 49.

Q u a e g r a m m a t i c a e institutio si suis co n t i n ea tu r finibus, al iud q u o q u e vitabit

vit ium magi ster , i l lam n e m p e d o c e n d i ra t i on em q u a a lumni neces sar i i s n o n instructi

rudiment is statim ad o p t i m o s a u c to r e s l e g e n d o s ducuntur: q u o fit ut pueri van is

animi c o n a t i b u s fat igati in his in t e l l egend i s lat ini tat is scriptoribus o p e r a m et o l e u m

se per dere arbitrentur. Q u a e inan is c o n t e n t i o i terum mol e s t i a m, fast idium, taed ium

l i tterarum lat inorum e t mag is trorum alumni s afferet . Me d iu m igitur t e n e n d u m est iter

ut a lu m no ru m institutio gra m m at i c a et e f f i ca x sit e t m a x i m e f r u c t u o s a 50.

c) Exercitationes. H a e c ve ro e f f i cac i ta s et pr aec ipuus fructus praesert im in

# crebris ex erc i t a t i on ib u s ex s i s t i t 51: in int erpretandi s et ex p l i c a nd i s Ia tinis scriptoribus,

in patriis q u o q u e lat ine reddend is , in rec i tand is orat ion ibus, in co n ce r ta t i on ib u s

inter a l u m n o s , in scriptiuncul is a discipul is exarat i s , in versibus pa n gen d i s , simili-

busque . Il ludque in primis meminerint magistri q u o d Quin t i l i an us d e C ic e r o n e dictum

47 - 48 De hac tradendae grammaticae ratione legas quae J. F a c c i o l a t i disertissime dixit in oratione in Seminario Patavino habita cui index: Latina lingua non est ex grammaticorum libris comparanda, Orationes X i ' et alia ad dicendi scientiam pertinentia, Patavii, a. MDCCCLII, p. 15 aqq. —cfr. A. B a c c i , Adversus grammatistas et minutioris eruditionis amatores, Latinitas, 4 (1956) 91 sqq.

49. Id Ibid. Cfr. tamen J. L. V i v e s . De causis corruptarum artium, 1. II, c. II, t. VI, Valentiae a. M P C C L X X X V , p. 82 sqq., ubi et artem grammaticam et grammaticos defendit.

50. De apta tradendae et discendae linguae latinae ratione multa sunt agitata et subtiliter explicata in libris, commentariis, conventibus, coetibus, quos saepe supra memoravimus.

51. Cfr. Ratio, Reg. Projess. class. infer. 21, loc. mem a P. Cayuela, p. 55552. Instit. orat., 10, 3, 1; Cic. De orat., 1, 33.

18 De Lingua Latina rite excolmda

re f e r í52: «stilum opt imum e f f ec torem et magistrum d icend i vo ca t » . M an u duca nt

igitur a lum nos in scriptionibus exaran d i s et e m e n d a n d i s et in ge n u in a scriptionis

l at inae indo l e perc ip i enda et a s s e q u e n d a ac vel in to to ora tion is t eno re et co lo re

vere lat ino ubique i n d u c e n d o 53.

3. Omnes e g re g i i tot ius la t in ita t is s cr ip tores m agn i sunt h a b en d i

Certam h an c in legend i s antiquitatis auctoribus n or m am di l igenter s equamur.

Fuerunt enim qui h a n c tractantes q u a es t i o n em nimium uni tantum a d h a er er e v o luerunt scriptori, hunc legere, hunc tantum imitari; sed qui s a n o ment is va l en t

judicio h an c ag en d i ra t i onem n on probabunt . Nullus enim est l inguarum studiosus

et cultor qui ex q ua m plurimis scriptoribus n o n se l igat opt ima , q u a e multis locis

spl endent , pulchritudinis ac bo nar um litterarum spec imina .At cum ad u le sc en t e s ad op t im am institutionis n or m am erudiendi sint et infor

mandi , ad praecipuos , qui fuerunt in lat initate, magi stros a c c e d e r e d e b e n t quo s

l egant et imi ten tur54; in quibus principem tene t l oc um Cicero , q u o c u m c o n j u n g e n

dus est Caesar, purae e l e g a n t ia e auctor; inter p o é t a s vero — qui qu idem in su p e

rioribus Gymnas i i schol is a spernand i n o n sunt— Vergilius et Horatius; Nepot is ,

Sallustii , Livii narra t iones l ibenter et utiliter a d u le s ce n te s int erpretabuntur. N e q u e

alii parvi p en d en d i ve teres scriptores (Quint i l i anus , Curtius, et in poèt i s Tibullus,

Catullus, Ov idius , cet.); quo s pauc i qui Patrum a e t a t e f l oruerunt in pura lat ini tate

scriptores sequentur; d e in d e qui r ena tarum litterarum t em p o re o m n e m suam c o l l o

carunt a per am ut lat ini tatem ad pristinam r ev o ca r en t d ign i ta tem et majestatem;

d en iq u e qui recent ioribus temporibus nos t raque a e t a t e litteras e x c o l u n t et scripta

53. Cfr. de hujusmodi exercitationibus quae uberrime P. Cayuela, Humanidades clás. pertractat (E l método humanístico: la prelección - la erudición - la composición y la preceptiva - otros ejercicios, pp. 521-619); cfr. etiam de optimorum scriptorum interpretatione rite perficienda et de nostrae aetatis scriptoribus in latinum convertendis P. J. J i m é n e z , La traducción latina, Páginas de la revista de Educación, Madrid, 1955, ubi multi commemorantur libri et rei auctore9. Cete- rum multum dilaudandi sunt linguae latinae praeceptores qui omni scribendi genere alumnos exercent eisque selectissima et optima harum exercitationum specimina praebent, ac vel eos inducunt ut in publicam palaestram descendant, id est ut in scholarum commentariis scriptiun- culas evulgent: quo alumnis animi adduntur ad illam rectam loquendi et scribendi rationem alacrius comparandam; cfr commentarios quorum est index: Acta diurna, Trinity School, G roy don, Surrey (in Anglia), Palaestra Adulescentium, Conde 2, Barbastro - Lauria, 5, Barcelona (in Hispania), Tiro, Beacon-Verlag, W ürzburg(ln Germania).

54. Totam de legendis et imitandis scriptoribus quaestionem certo judicio P. Ae. S p r i n -

g h e t t i , S. J (Institutiones stili latini, Romae 1954, p. 262 sqq.) pertractat, quem consulas quaeso. Quid alii senserint scriptores (in his Quintilianus, Heinecclus, Muretus, Noltenius, V ives) de unius Ciceronis imitatione cfr. Viget latinitas, Helmántica, 5 (1954) 373-374 (377); unum tantum imitandum Ciceronem edixit P. C h e l u c c i a Sto. Josepho in oratione de M . Tullio Cicerone im itando (Orationes habitae in Archtgymnasio Romanae Sapientiae, t. 2. Barcinone, p. 52). — A P. A. Cayuela, op. mem. p. 524 selecti referuntur loci ex Quintiliano, Kleutgen, Seneca quibus unus fere Imitandus Tulliu9 proponitur. Tamen id censemus: praecipui et selecti in tota latinitate scriptores legantur oportet; imitandi tamen pauci et in primis Tullius.


e v u l g a n t nitoris et e l e g a n t i a e p i en a . Ex his o m n i b u s libri, o rat ior . es au f e c logar i i

s e l igantur l oc i ut «ex om n i s ae ta t is viris litteratis e x e m p l u m simul et inc i tame ntu m

c a p i a n t discipul i». Q u o s si tot ius lat ini tatis o p t i m o s scr iptores l e gan t vel ipsi a d u

l e sc en te s , f ac i l e eo ru m rej icient s u o q u e l a b o r e c o n f u t a b u n t o p i n i o n e m qui l inguam

l a t inam edisc i vo lun t ut ve t ere s t antum in te l l ega mus scriptores in i i sque miri f i ccm

d em ir em ur pulchri tudinis sp e c i em . N a m h a e c pulchri tudinis spec i e s cum n o n in u n o

t an tum inven ia tur a u c t o r e s ed in opt imis ant iquitat is scriptoribus viguerit , e a m

c o n t e m p l e m u r o p o r t e t in q u a m plurimis, qui per h c m i n u m a e ta t e s co n se cu t i sunt,

egreg i i s scriptoribus et magistris: h o s q u o q u e demiremur, h o s l ega mu s , b o s q u e n o s

tris scriptis imitemur, q u o co m m o ns tr ob im us : «Linguam lat inam n o n e s se mor tuum

q u id d a m vel e x s a n g u e s a e c u l o r u m pu lvere con tec tum » . . .

4 . Multum te m p o r is e t la b o r is l i t ter is la t in is t r ib u e n d u m est

Latina l ingua quid h a b e t proprium et s ingulare cum n o n p ro x im e ad usum et

h o m i n u m c o n s u e t u d i n e m i l lam d i s cam us — q u a n q u a m id q u o q u e m a x i m e est e n i

t en du m ut S a c r a jubet C o n g r e g a t i o — , s ed praesert im ut l e g a m u s eg re g i o s qui in

to ta l at ini tat e exst i terunt et va luerunt auc tores . Q u o d s o n e ut a s s eq u a m u r p r o p o s i

tum ass iduus l abor e t a l i qu o t a n n o r u m s p a t i u m 55 o p u s est, praesert im si il lam q u a m

dix imus ins t i tut ionem perc ipere vo lu m u s q u a e ex praestant iss imis scriptoribus in

ad u l e s ce n t iu m def lui t a n im o s in e o s q u e p en e trare debe t , a c si i l lam d i cen d i ra t i onem

e t c o l o r e m g e n u in e lat inum nanc is c i v o lu m u s q u o n o s e t g ram m at i ce , pure, lat ine,

n o n tantum meris verbis latinis l oq uamur .

Nul lo igitur m o d o « p a u c a e t r i buendae sunt h o r a e studio l in gua e lat inae»;

s ed q u o d rei praestant ia et a d u l e s cen t iu m patitur a e ta s et ap ta studiorum ord inat io .

Cui s tud io in Seminar i i s et Rel ig iosorum Col legi i s q u in q ue sa l t em a n n o s a s s ig n a n

d o s e s se c e n sem us , ita a p t e s c h o l a e distributae ut per qu inq ue sal t em et triginta

hora s per illud a n n o r u m spat ium in h e b d o m a d a d oc e a t u r . Plures sunt s tudiorum

or d in a t io n e s quibus ad qu ad rag in t a h or as in h e b d o m a d a , d a t o q u o q u e i d o n e o ad

p a r a n d a s s c h o l a s t emp ore , a l u m n o s litteras lat inas d o c e r e praecipiatur.

Vel m a x i m e est c o n s i d e r a n d u m q u a rat ione, q u o certo a c va l i d o a rg u m en t o

e x c u s a t i o n e m il lam d e studiis, a p o te s ta t e civili statutis, e x se q u e n d i s n e q u e exc ip ia t

n e q u e pr ob e t S a c r a C o n g r e g a t i o .

Verba d en iq u e , quibus epis tula absolvitur, qua p o l l e a n t auc tor i t a t e et qu o

graventur p o n d e r e Locorum Ord inar i i s e cu m med i tentur opo r te t , ut, q u o insigniti

sunt in Eccles ia o f f i c i o , fideliter fungantur cum res « sane tanti m o m en t i et auc t or i

tatis v ideantur, ut eor um mer ean tu r curas so l l i c i tud inesque q u a m max i mas» .

J O S E P H U S M. a MIR, C. M. E.

55. Ut optimas assequamur litteras assiduus impendendus est labor multumque temporis spatium. Quanto opus sit labore in lingua graeca discenda —iderr.que de latina est dicendum— e v o l v i t M. L e b e l , L enseignement et l'étude du grec. Montréal, 1944, p . 246 sqq.

Notae criticae in scriptores latinos

C a t o , *De Agri Cultura» praefat. 3 (M arci Porci Catonis de agri cultura recens. Henricus K e i l , Lipsiae 1884, pg. 1 1 , 8 - 12) haec habet:

‘«et v i ru m b o n u m q u o m l aud aban t , ita laudabant : b o n u m agr icolam bo- n u m q u e colonum; ampl i ss ime laudari ex i s t im aba tu r qui ita l audaba tu r ; m er catorem autem s t r e n u u m s t u d i o s u m q u e rei quae ren d a e ex is t imo virum, ut supra (§ 1) dixi , pe r icu losum et ca la m itosum » .

Eo loco h u ju s textus , quo *virum» s up ra scr ips i , codices «verum» ex h i bent, quae vox mutar i debet; q u o n i a m par t icula adversa t iva «autem» ( = « mercatorem autem. . .») jam antecess i t , altera par ticula adve rsa t iva («veru m ») rejectanea v idetu r ; pro pter ea «verum» co r r ig en d u m in «virum» est, quae scr ip t io apt i ss ime in illam sen ten t i am de mercatore co n v en i t ; nam illud dic tum, qu o «mercator» descr ib i tu r , duas in pa r te s ita d iscerpi potes t : tmer- catorem (qui s t r e n u u s s tu d i o s u s q u e rei q u ae ren d a e est ) existimo virvm (qui , ut supra dixi , per iculosus et ca lamito sus est)»; hoc v e r b u m «exist imo» ar ti ss ime ad p r o x im u m i llud «virum» t r a h e n d u m est; iste *mercator» ig i tur etsi non «vir bonus» jud icatu r , t am en «vir» certe ha be tu r ; q u o d au tem falsa forma «verum» ex soli to er rore l it teras vocales E et I c o n f u n d e n d i nata est, ideo ta n d em tvirum» s u m m o j u re in t extu C a ton i s co l loca ndu m est; cf. Q u i n t i l i a

n u s 1, 4, 17, ub i «ver» idem va lens ac «vir» indicatur .

V a r r o (a. 1 1 6 - 2 7 ) ille m a x im u s indaga to r l inguae lat inae aequal i s Ciceronis (a. 106-43) fuit . V a r ro 25 l ibros «De l ingua latina» co m p o s u i t q u o r u m maximam par tem Ciceroni dedicavi t ; e t iam «De se r m o n e lat ino» scr ipsi t ; Stoi corum doctr inam g ra mmat icam a praecep to re Aelio St i lone didic i t et mul t i s opu scu l i s propagavi t . C u m Va rro tot s tudi a de or ig ine l inguae la t inae fecit, Cicero has res s ine dub io p lan is s ime comper i t , q u o n i a m Cicero cu m Att ico , edi tore p ra ec ipuo l i t te rarum ro m a n a r u m , i n t im u s et fami l i ar i ss imus fuit, a qu o At t i co e tiam Ciceronis scr ipta et ora t iones in lucem p r o d ie r u n t . U t Va rro C ice ronem v iv u m plur imi fecit e ique m u l to s d icavi t l ibros , ita Cicero V a r r o nem v ivum par tem d i sp u ta t io n i s in t Academicis» agen tem in d u x i t : Varro e r u d i t i s s im us Cice ronem d i se r t i s s im u m ho nes tav i t . V a r ro et Cicero f u e r u n t a u d i tores A n t i o c h i Asca loni t ae , p h i lo so p h i Academici , qu i Stoicae q u o q u e doc t r i nae tam per i tus erat, u t Cicero e u m « g er m a n i s s im u m Stoicum» appel laret . Ita u t e rq u e (Varro et Cicero) quas i c o lu m en l i t te ra rum r o m a n a ru m fui t , u t e rq ue font ibus t u n c t em pori s Stoicorum f l orent ium u b e r r i m i s refer tus fuit . Var ro ipse poster is ae ta t ibus t a m q u a m docto r ins ignis l ingu ae lat inae ab A u g u s t i n o l a u d a tu r (cf De Civitate Dei, 19, 3. 2). Idem V arro in A u g u s t i n i l ibro <Princi

Notae criticae in scriptores latinos 21

pia dialecticae» u s u r p a t u s v i d e t u r esse, ub i S to i c o ru m ratio loquendi , e loquendi , r a t i o c in a n d i d e sc r i b i t u r . V a r r o t a m e n in C iceron is q u o q u e l ibris jam n o m in e o m is so respici po tu i t ; ergo n o n A u g u s t i n u s d e m u m , sed Cicero ipse V a rron i s labores ad s u o s l ibros ad h ib u i s s e v id e tu r . H is de causis ver i simi le haber i p o t e s t in illo C iceroni s loco (Orator, 32, 115) V a r ro n i s q u o q u e ex pos i t ionem e l e m e n t o r u m Stoicae g ra mmat icae et dialec ticae t i tu l i s sal tem bre vi s s im e re pe t i ta m esse.

Ex S to i c o r u m igi tur d i sc ip l ina e t iam ea qu a e hic s e q u u n t u r , orta esse credibi le est: C ice ro n i s Orator, 32, 115 haec habet : (ora tor debe t vel illa a n t iqua = A ri s to t e l i s ve l hac C h r y s i p p i d i sc ip l ina i n s t i t u t u s esse;) «n over i t p r i m u m v im , n a tu r a m , gene ra v e r b o r u m et s im p l i c ium et c o p u la to ru m ; d e i n de q u o t m o d i s q u i d q u e d ica tu r ; q u a ra t ione v e r u m fa lsum ne sit, judice tur ; q u i d ef ficiatur e q u o q u e ; q u i d c u i q u e c o n s e q u e n s sit q t n c c u e con t ra r i i n ; c u m q u e a m b i g u e m ul ta d i can tu r , q u o m o d o q u i d q u e eo rum dividi explanari - q u e o p or t ea t» . In h is v e r b i s C ice ro n i s quas i t i tul i c ap i t um scient iae Stoicae a p p a r e n t :

primo capite de l o q u e n d o agi tur : n a t u r a ( = cpòau;) v e r b o ru m descr ib i tur ; or igo et u s u s v o c a b u lo r u m e n a r r a tu r ; de in d e vis ( = òòvofiic;) v e i b c n m c i r c u m s c r ib i t u r , q u a e ac tio ea dem fere es t ac def ini tio (n cm in a l i s et real is); p r a e terea ve rba i ta d i s t i n g u u n t u r :

simplicia v e r b a sola e t s e o r s i m posi ta s u n t n e q u e cum alio verbo c o n j unc ta l e g u n t u r n e q u e s e n t e n t i a m perfec tam efficiunt; p e r t i n e n t magis ad m o r p h o l o g i a m ; r e s p ic i t u r quo d l ib e t v o ca b u lu m ;

copulata v e rba p r o p o s i t i o n e m in tegram g ig nun t , cu jus altera pars est p ra e d i c a t u m (xaTYpppYjjia), al tera s u b j e c t u m ( = icto.oic); quae s pec ta n t ad s y n t a x i r ;

secundo ca pi te de e l o q u e n d o se rm o est; e locut io vel enun t i a t io est axioma ( = p ropos i t io ) ; ag i tur de m od is en u n t i a t i o n i s u n i u s c u j u s q u e rei; h u j u s modi res, q u ae d ic i tur, n o n es t co rpus , sed e v e n tu s q u id am ( = suceso, Sachverhalt, Tatbestand); q u a r u m re ru m s in g u la ru m m ul t i modi propositionum e n u m e r a n t u r ; a p u d P r i s c i a n u m (cf. Gram. Latin. III 93, 13, Lips iae 1859 edi d i t H. K e i l ) hae l e g u n t u r s en ten t i ae et con junc t iones : «copulat iva, co n t i nua t iva , s u b c o n t i n u a t i v a , ad junct iva , causal is, effectiva, ap p r cb a t iv a , d i s j u n c t iva, s u b d i s ju n c t iv a , d iser t iva , abla t iva, p ra e su m p t iv a , adversa t iva , abnega- t iva, col lectiva = ra t ional is , du b i t a t iv a , complet iva;

ap u d P h i l o n e m J u d a e u m De Agricultura (cf. A rn im : Stoicorum Veterum Fragmenta, voi. 2 n. 182) àûójiaxa à z \à ita o r d in an tu r : auvrîjisva. zapaauvr4{j.¡jLSva. Staaacpoòvxa. Sieêufuéva. àW a xoio'jxoxporca.

akr^fi (á£t(ó¡iaxa) ( = valoris 1). tyeohri ( = valoris 0). adr(X a ( = valoris 1/2). d'jvaxá. àòóvaxa. àvoqxaìa. oux ávcqxata. siixopa. àrcopa.tertio capite judicium ev o lv i tu r : ea ratio, qua v e ru m au t falsum dict ionis

( = p ro po s i t ioni s ) j u d ice tu r , hodie arte logistica m a t r i c ibus «valoium» ver i ta t i s (1 = verum, 0 = falsum) usa more ar i thmet i co exp r imi tu r .

22 A e m il iu s O r ih

quarto capite de ra tioc inio d i sp u ta tu r , pr imo indicatur , quas omnino conclus iones ex quol ibet rat iocinio ( = syl logismo) ducere liceat; de inde in ter veram ( = con se q u e n tem ) conc lus ionem et falsam ( = con tra r iam c o n s e q u e n ti) d i s t in gu i tu r .

quinto capi te ad ar tem soph is t icam t rans i tu r : am bigue mul ta d icu n tu r , id est: in Aris totel i s l ibro Refutationes Sophisticae, cap. 4, pg. 165 b 4 - 166 b 21 sex fallaciae in d ic t ione et sep tem fallaciae extra d ic t io n em t r ac tan tu r , ib ique os ten d i tu r , q u o m o d o illae dict iones fallaces d i s ce rn an tu r et in rectam formam elo quend i redigantur . Haec om nia ad V a r ro n e m spec tan t ia ex doct r in a Stoi- eorum d es u m p ta sun t .

C i c e r o (a. 106 - 43 a. Chr . n. ) c o m p o su i t l i b ru m rh e to r ic um q u i •O rator» inscr ib i tur , ubi cap. 27, 96 hoc modo legere verba d ebem us : «est enim q u o d d am etiam ins igne et floretis ora t ionis p ic tum et ex p o l i t u m genus , in quo om nes ver bo ru m , om nes s en t e n t i a r u m i l l igantur lepores». Pro falsa codicum lec t ione «florens» ju re ac s impl i c i t er «floretis» r e s t i t u e n d u m est; nam €floretum» significat p r im o locum floribus var i i s re fer tum, u n d e «floretum» vel plurale «floreta» per m e tap h o ram loco «florum» usu rp a r i potes t ; «floretum» n u m e r a t u r in mul t i s vocabulis in «-etum» d e s i n e n t i b u s ; forma «floretis» proxime ad co d icu m sc r ip t ionem «florens» accedi t; i l lud «florens» au tem contra grammat icam peccans u t ique e m e n d a n d u m est; «floretis» o ra t ioni s idem ac «floribus ora tionis» valet ; ex recta forma «floretis» i l lud fa lsum «florens» oriri potui t, sed a «floribus» ad «florens» t r a n s i t u s n o n da tu r ; qu ia l ibrar ius codicis vocem «floretum» n o n jam novera t , ad fo rmam n o n c o n v e n ie n te m «florens» confugit .

In C ice ron is ora t ione pro Marcello 2, 4 ita n u n c s c r ib a tu r opor te t : «n ul lius t a n t u m lu m en es t ingenii , nu l l iu s d i cend i au t sc r ib end i tanta vis, tanta copia quae no n dicam exornare , sed enarrare , C. Caesar , res tuas gestas pos sit . . .*; s up ra in principio « lumen» posu i pro falso «f lumen», q u o n i a m n o n de f lumine nec de celeri tate d icendi ag i tu r in r eb u s Caesar is l a u d a n d i s , i m m o de cogi ta t ionibus et s e n t e n t i i s i n v e n i e n d i s ad Caesa r is g loriam au gendam , quae cogi tata men t i s a c u m i n e et sub t i l i t a te c o m p a r a n t u r . A p u d Ciceronem complura « lumin is ingeni i» exe mpla i n v e n i u n t u r : De re publica 6 , 1 2 , 1 2 ; Brutus 15, 59; ad Quint. frat. 2, 9, 3 ( in judi c io de Lucre t i i poemate) ; cf. p ra e terea Q u i n t i l , lib. 1 prooem. 6 ; codicum er ro r scr ip t ioni s facile expl icar i hoc modo potes t, qu o d F et L d i t tograph ia ex o r i e b a n t u r (FL).

A d orationem pro Archia poèta 3, 5:Arch ia s poèta G ra eca s ex urbe A n t io ch ia , capi te Syr iae , o r i u n d u s circa

a n n u m a. Chr . n. 119 na tus poèt ica indole eximia o r n a tu s ad u le sc en s ter ras dec lamans peragravi t R o m a m q u e an n o 102 adv eni t , ubi a nobi li L u cu l lo ru m

Notae criticae in scriptores latinos 23

familia h o sp es ac c e p tu s a n n o q u e 93 a m un ic ip io Heraclea c ivi tate rom an a d o n a t u s est . T r i g i n t a fere an n i s pos t (a nno 62) a Grat io , P o m p e ja n o q u o d a m , in ju r i a de ea dem civi tate rom ana ac cusatus , sed a Cicerone feliciter d e f en s u s est . In C ice ro n i s ora t i one locus ille, q u i A r c h ia m h o s p i t e m Lu cu l lo ru m fuisse refert , hoc m odo legitur: «Statini Lucul li , cu m p rae tex ta tus et iam t u m A r chias esset , eu m d o m u m s u am receperunt: signum etiam hoc n o n so lum ingeni i ac l i t te ra rum, v e r u m etiam n a tu ra e a t q u e vi r t u t i s , u t d om us , quae h u j u s a d u lescen t iae pr im a fuit, ea dem esse t famil iar iss ima se n e c tu t i» . H u n c t ex tu m ita e m e n d a t u m scr ips i , u t recte et bene i n t e l l e g en d u s v idea tu r : « . . . receperunt : signum e t i am hoc. . .»; p ro h i s verbis codices hoc pacto e x h i b u e r u n t : «. . . recep e r u n t , sed e t iam h o c . . . » q u a m sc r ip t i o n em vocis «sed» s en s u cassam esse o m n e s h u j u s ora t ionis edi tores clare p e r s p e x e r u n t ; e r ro r en im t e x tu s in hoc t a n t u m vocabulo «sed* ab sc o n d i tu r . S e q u e n t e s q u i d e m gene t ivos «non solum ingeni i ac l i t t e r arum , v e r u m et iam n a t u r a e a tq u e vi r tu t i s* a s u b s t a n t i v o q u o d am d ep e n d e r e necesse est, et i l lud s u b s t a n t i v u m d e s i d e r a t u m et p o s tu l a tu m in ista vocula falsa «sed» a b d i t u m est; i l lud «sed», q u o d in t e l lec tu i obstat , p r i m o n ih i l a l iud fui t nisi «signum» ( = secnum) , n am «s ignum » ita l i t teris g r a n d ib u s s c r ip tu m es t s i g n v m ; postea ab b r ev ia t ion is nota s i g , u n d e s e g

evasi t , q u o d scriba q u i d a m cu m s e q u e n t i par t icula «et iam* c o n j u n g e n s in fo rm am «sed» m u tav i t , u t «sed et iam» or i re tur . Hac d e n i q u e ra t ione recta vo x «s ignum» re cupera ta et o p t im a v e r b o r u m s t ru c tu ra to t iu s s en t en t i a e effecta est. S ig n u m (arj{ieiov) en im es t vox logica, qua conc lus io ex re bu s e x t e r nis et mani fes t i s ob t ine r i potes t ; n am ex illa p ro p o s i t io n e p raem issa , qua A r c h i a m in L u cu l lo ru m d o m u m re cep tu m esse constabat , o p u s era t cognosci poetae indolem m o re s q u e t an t ae v i r t u t i s fuisse, u t Lucul l i g ra ecu lum i l lum t a m q u a m sui s imi lem in famil iam h o n e s t i s s i m a m ac cip eren t ; ex hac o b s e r v a t ione praeterea e l uce t i l lud «ut» esse c o n s e c u t i v u m (ex a n t ec ed en t ib u s g en e t iv is A rc h iae n a t u r a m d es c r i ben t ibus ) ; accedi t q u o d vi q u a d a m rhetor ica «s ignum» an te «etiam hoc» (pro hac pos i t ione: «et iam hoc s ig n u m (scilicet: e rat») col loca tum est, cu m ora tor quas i figura a s ynde t i v e h e m e n t iu s co n se q u e n t i a m judicare vellet. Cicero ipse pos t rem o , q u i vocabulo «s ignum» ( = jud ic i um) ub er r ime ut i tur , alios locos «signi» p ro r su s s imiles p ra ebe t , u t exempla afferam, m Verrem, II lib. 2; 47, 115 «hoc s i g n u m cup id i t a t i s », pro Plancio, «haec s u n t indicia. . . sol ida et expressa , haec s igna p robi ta t i s» ; De divinatione, 1, 57, 130- «esse censet (sc. P os id on ius ) in n a tu ra s igna quaedam re ru m f u tu ra ru m » . His ig i tur ra t i o n ib u s a r g u m e n t i s q u e «s ignum» (pro «sed») in illo loco ora t ionis pro A rc h ia poeta 3, 5 s c r ib e n d u m esse sat i s d e m o n s t r a vimus.

De legibus, 1, 9, 26 ita s c r ib e n d u m est: «(natura) . . . obscuras nec statas in te l legent ias enuc leav i t» . A g i tu r enim de in te l legent i i s , id es t de not ionibus , quas jam D e m o c r i t u s in duas species d iv is i t loquens de yv(»¡xy¡ axoTÍr¡ ( = o b s cura) et yvo')|xyj Yvypbj ( = certa, stata). Cicero hoc loco vocabula negativa a d

24 Aemilius Orth

hibet: 1. obscuras , 2. nec statas ( = incerta); pro «statas» scriba inscius falso posui t «satis».

De legibus, 2, 26, 64 ita legamus opor tet : «De sepu lcr is au tem nihi l est apud Solonem ampl ius quam «ne quis ea deleat neve a l i enum intera t» poe- naqu e est «si qui s b u s t u m —nam id puto appellari t Ù | i { 3 o v — aut m o n i m e n tu m inquinarit aut co lu m n am violarit , cacaverit , f regeri t».

« Iste Ciceronis locus max ime ob eam rem non recte corrig i tur , quia taedet de hoc loco v e r u m dicere, q u a m q u a m ver i tas ipsa pos tula t , u t sen sus o bscu rus ho ru m ve rbo ru m t andem i l lus t re tur ; p ler ique vero phi lologi n e s c iu n t in templ is an t iqu is n o n n u m q u a m inscr ip t iones affixas esse, q u ib u s i m m u n dit ies s tercor ibus ur in i sve fieri ve t aban tu r ; (cf. S u e t o n i u s : Vita Neronis, 56); u t brevis sim: ^inquinarti» recte (pro voce absona: inqu i t ) p o n a tu r ; den iq u e «cacaverit» pro mut ila forma «jacerit» scr ibatur ; edi t io De legibus Ciceronis , q u a m K o n r a d Z i e g l e r (Kerle-Verlag, He ide lbe rg 1950) fecit, hoc loco er ravit .

De officiis, 1, 35, 126 ita l egendum est: «. . .quae par tes au tem corpor i s ad natu rae necessi ta tem datae adspec tum esse nt deformem h a b i t u r a e a tq u e fo r midamen, eas co n tex i t a tq ue abdid i t (sc. na tu ra )» .

«formidamen» posui pro inep to vocabulo «fo rmam», q u o d ex b re v ia t ione n o n di l igent i vocis «form(id)am(en)» evasi t ; « fo rm idam en» q u a d r a t in h a r u m intel lectum v e r b o ru m s ignificans « ter r iculum»; l eg i tu r «formidam en» et iam ap u d A p u l e j u m in Apologia, 64.

In Lucullo, qui l iber alias i n sc r ib i tu r Academica priora, 2, cap. 14, 43 (pg. 88, 22, P l a s b e r g , Lipsiae 1903, T e u b n e r i an a ) ita s c r ib e n d u m esse m u l to praes tat : « ie f t i i t iones en im er n m i t i o n e s et locorum l u m in i b u s u t e n s ora tio, tum. . .» .

Hoc au tem loco «oratio» vi logica orna ta n ihi l n is i «syl logismum» significat ( = Xo^os) s icut a p u d Gel l ium, 15, 26 «syl log ismus es t oratio, in qua. . . confic itur» , a tq ue illa oratio ( = s y l l o g i s m u s ) «locis» id es t t o x o k ; (cf. A r i s to telis «Topica») u tens a Cicerone sup ra l au d a tu r ; p ro co d icu m sc r ip t i o n e «et ho ru m » , q u o d sensu caret, po t iu s ad s e n s u m c o n v e n i t «et locorum» m ax im e quia not iones logicae « def ini tiones» et «par t i t iones» a p t e an t ec e s s e r u n t .

In Lucullo, cap. 14, 44 ( p g . 8 9 , 1 1 , P l a s b e r g , Lipsiae 1908, T e u b n e r i a n a ) hoc modo t ex tu s v e r b o ru m c o n s t i t u e n d u s v i d e t u r esse: «ergo si rebus con- prensis et percept is nisa et progressa oratio hoc efficit nih i l posse co n p ren d i , q u id potes t reperiri , q u o d ip su m sibi r e p u g n e t magis?».

N o n «ratio», q u o d codices ex h ib en t , sed «oratio» p o n e n d u m est, u t ex locis i n s e q u e n t ib u s pg. 89, 13 et pg. 89, 16 e luce t et u l t ro ex ver b is Gellii , 15, 26 supr a allatis conf i rmatur : «syl logismus es t oratio. . .» Prae terea vox «progressa oratio» lectorem revocat ad «syl log ismum p r o g r e s s iv u m », q u i in logica scholas tica occurri t; ad e x t r e m u m dic tu d i g n u m es t vocab ula «orationem» et «ra t ionem» persaepe a l ibrari is in ter se confund i , q u i p p e q u i scr ibae voce «oratio» non raro ac t ionem religiosam precand i in te l lexer in t ; h is caus is considera t i s t andem «oratio» r e s t i t u e n d u m est . — A e m i l i u s [ E m i l ] O r t h .

N A U S I C A AS A C R I S • M A N IB V S

D • D • ERNESTI • EOLIA

IN • PARM ENSI • S E M IN A R I O • M A IO R E

LITTERARVM • G R A E C A R V M

D O C T O R I S

M A G I S T R O • ALVM NVS

«Heu mihi, quid fiet m e \ quid mihi d e n i q u e restat?

Hic igitur so lus moriar, s o l a m i n e cassus;

E patria procul , incultis projectus in oris?

Si t o t am n o c t e m pe la g i p r o p e litus apertum

P e r m a n e o , mihi no c turnus ros a tq u e pruina

N e n o c e a n t vereor; n am ventus frigidus ha la t

Ex fluvio; s i lvam si q u a e supe r im min e t am p l a

C o n s c e n d a m , corpu s multis et frondibus a b d a m ,

Belua m e rab ido t ime o ne d e v o r e t ore. . .»

H o s tristes fun d en s gemi tus divinus Ulixes,

In lucum convert i t iter sub n o c t e si lenti .

Hic sibi cons t rux it ramis fol i i sque grabatum,

Q u e m cernens , a n i m o v a ld e gestivit , et ejus

In m e d i o cubuit , s o m n o tum m em b ra ded i tque .

Cum lux ap pe t ere t , D e a ca es i a , cujus U l ixem

Intererat mul tum nata l i a visere tecta,

Desi l i t in terras a b O l y m p i cu lmine lapsa

Et, gressus vert ens C o r cy ra e regis in a e d e s ,

Ivit ad auratum tha lamum, in q u o pulchra puel l a,

N au s i ca a , Alcinoi , sub m o l l e cub i l e j aceb a t ,

Atque super c a p u t illius stans, dulcis a m i c a e

Aspec tum sumpsit; m o x a n x i a tal ibus infit:

«Q u i d te sic res idem peperif , pulcherr ima mater?. . .

Arte l ab or a t as ve st es cur negl eg i s? Instat

Tam tibi conjugi i tempus, cum c ingere pulchras

Te, t a l e sq ue tuis soci is pr ae b er e deceb i t .

Ut primum c a e l o ce rn es a lb e s c e r e lucem,

Illas l o turae simul amni s e a m u s ad undas .

Te sequar, e mol l i sed surge, pigerrima, lecto,

1 . C fr . B r o t t o , T h e s a u r u s L a t i n i t a t i s : Q u i d de m e fi e t? Q u i d m i h i f ie t? Q u i d m e fie l?

C íe . Q u i d illo f i e t ?

Franciscus Aloise

Atque precare tuos precibus vot i sque parentes ,Ut servos jubeant currum m ul osq ue parare,Q u i tunicas, peplos , pallas, ad f lumina vect en t» .

His dictis, abiit Tritonia Virgo de oru m

Ad tutas sedes , ubi puro lumine cae lum

Ridet et irradiat s emper s ine nubibus aér.

Tam jubar au rorae s p l e n d eb at in a e th ere terso,

Alfaque rum pebant q u a n d o q u e si lentia galli.

Nau s i c aa , aura to p ep l o , v a g a s o m n ia noct i s ,

E lecto , mem orans , surrexit e t institit ire

Per vastas au la s ut matrem cu nc t a do cere t ,

Poscere t et patrem currum mu lo sq u e superbos .

Ante focum l a n a e torque ba t ve l l era fuso

Una cum famulis mater, gravis a tq u e fa ce t a

Cum primum n at am vidit sic ora revolvit;

«Cur l e c to surrexisli , mi dulcis o ce l l e?

N o n d u m consparg i t c laro sol lumine terras!»

— In somnis , mater, vidi sub n o c t e Dymant i s

Fil iolam v a ld e q u a e m e st imulavit ad un das

Fluminis ire m e a s vest es ut m a n e lavarem,Propferea q u o d conjugi i mihi t empus adesset !

N e c satis est: juv en em d e fluctu e m e rg e re vidi,

Mercurio similem spec i e s et m em b ra decora . . . »Dixit, et ad patrem fest ina puel l a cucurrit.

« N o n n e struas — inqui t— mihi, ca re pa tercul e , currum

Ut lotura feram p ep lo s vest esque?. . . S er enu s

Est aér; m e cu m v en ie t d i l ec ta Dymant i s

f i l ia; sol lertes d u c a m a tq u e l abor ibus ap ta s

Servas . N o n n e l ibet tibi cum c o n s e d e r i s inter

Primores nit idas et pul chras c i nge re vestes?. . .»D e somni s a u te m patri nil dixit; at ille

O m n i a c o n c ip i en s an im o , respondit: «Habeb i s

Q u o d quaeris». Se rv os de in c o n v o c a t : «Ite, para te

N un c altum, famuli , currum: d a te p a b u la mulis».

Interea fa m u la e p e p lo s v e s t e sq u e f e reb an t

Ad latum plaustrum, suavi cum v o c e c a n e n t e s ,

Ac s tudiosa parens v inum c l a u d e b a t in utre,

Multas a tq ue d a p e s in cista v imine texta;

Am pu l la mq ue d a b a t p l e n a m redolen t is olivi ,

Ut, pos t l avacrum, r o s e o s pe r fundere t artus.

Altum c o n s c e n d i t currum reg ina puel l a,

Nausicaa

Et va l i das s cu t icas e t f ort es c ep i t h a b e n a s ,

Et bis mulorum prosc ind i t terga f l age l l o ,

Q u i mot i sunt v e lo c e s ; s tridore ro tarum

Aèr insonuit . N o ta s cum ven i t ad u n d as

Turma puel l arum, mu lo s s o lv er e ministrae,

Q u o s , ut gustarent vir idant ia gramina , pass im

Miserunt propter sp a t io sa s f luminis oras.

Vestes in t erea s u m e b a t s erva puel l a,

Q u a s in m a r m o r e a s fos sas mi ttebat , e t i l lae

C a l c a b a n t pedibus . Pont i sub l i tore, sordes

P os tq u a m lavarunt , il las ex o r d in e l o n g o

Straverunt , ut e a s s i ccare t lumine P ho eb u s .

P o s t e a merserunt juveni l i a f lumine mem br a ,

Atque joci c a u sa , ped ibus rt i anibusque vicissim

Puras amni s a q u a s j a c t a b an t , a e t h e r a laet is

V oc ibus implen te s circum d ict i sque facet is .

Undi s em er s a e , terserunt co r p o r a linis,

S e perfuderunt o le i s et, vest ibus albis

Indutae , teneris e s c a m sumpsere sub herbis.

Lae tae d e i n d e pila luserunt: om n i b u s ipsa

Alcinoi s o b o l e s e ra t et dux a tq u e magistra.

Q u a l i s per m o n t e s inced i t D i a n a sagittis

G a u d e n s , Tayget i per ripas au t Erymanthi

Per si lvas, ag i ta t c a p r o s c e r v o s q u e fug aces ,

Atque Tovis pu l ch rae N y m p h a e , dul c i ss ima proles ,

Exsul tant et certat im g lo m e ra n tu r in or bem ,

Ipsa qu id em d ivas gra d iens s u pe re m in e t o m n e s ,

L at on a e ut taci tum per ten ten t g a u d i a pectus ,

Pulchras sic inter fam ula s reg ina ni t ebat .

Damjam sol me d i um c o n s c e n d e r a t i gneus orbem,

C u m q u e foret tempus redeund i , g l a u c a Minerva

Expuli t hero is s o m n o s ut c er nere t ipse

Vultu N a u s i c a a m pulchram, q u a e du cer e t il lum

Ad P h a e a c e s . Et sp h a e r a m regina pue l l a

Tecit ad anci l las , erravit, f lumen in a l tum

Tum cec i d i t pila, q u a m rapuit c e l er impetus; i l lae

Alte clamarunt; s o m n o experrec tus Ulixes:

«Heu mihi, nun c ub inam sum? Q u a e gens incol i t oras?

Hospit ium p ra eb e t peregrinis? N u m e n adorot? . . .

Aspic iam propius res». S ic ait incl itus heros ,

Et crassis man ib us confreg i t ab arbor e ramos ,

Franciscus Alone

Ut lafus exutum tegeret sibi frondibus amplis, Exivi tque foras. Q u a m v i s sa l sug ine spurca

Horridus a tqu e f erox esset, t am en ille puell is

O b v i u s incessit , q u a e m o x formidine c a p t a e

Huc dif fugerunt illuc per I i tora vas ta:

S o l a tamen regis pulcherrima filia mansit ,

Cui vires a n im o indiderat Jovis incl ita nata .«Te, supplex , regina, precor» — tum naufragus inquit

N o n tibi mortal is vultus n ec vox; d e a certe:

Si vero mortalis , o terque q ua ter qu e bea t i

Et pater et mater; sed fel ic i ss imus illeQ u i te, d o te gravis, poteri t c o n d u c e r e secum!

Haud u mq ua m vidi s imilem tibi, c rede , puel l am!

Cui te c o m p o n a m ? Miror. Vox faucibus haesi t .

P a lm a e suc crescens ge rme n prop e Apoll inis aram

Tum Deli vidi, m a g n a c o m i t a n t e caterva :

Obs tupu i , q u o n ia m n u m q u am d e s em in e tale

Lignum succrevi t . Sic te, pulcherr ima, mirans,

O b s t u p e o , g e n u a a c v er e or tua c inger e sup p lex ,

Q u a m v i s m e nimium rerum discrimina v e x e n t .

Multum per pe lag us vent is et f luctibus actus

Erravi!... Multum!.. . N u n c m e his d eus appul i t oris.

Q u a e me conf i c iunt , so d es , mi serere ma lorum. . .

D a l acer am vest em, nud atum corpus ut ab dam :

Urbem prae terea monstra . R egn ato r O l y m p i

D et b o n a cu nc t a tibi: pulchrum, reg ina , mari tum,

M a g n a p ro g en ie m c laram virtute futuram,

Vastam m o l e d o m u m , pia p a x ubi r egne t in a e v u m

Cui rursus virgo r o se o sic o re l o cu ta est:

«Vir mihi n ec stultus n e q u e n esc ius e ss e videris,

Q u a re subs idio v e n ia m tibi c o r d e l ibenti .

H a e c l o c a P h a e a c e s habi tant: fortiss imus o m n e s

Alc inous do mi nu s , cujus sum filia, ge n te s

S u b d i c i o n e t enet». C lara tum v o c e pue l l a s

Cirratas v o c a t a tq ue jubet: «Mihi sistite: pass im

Cur o m n e s fugitis, m a g n a form id ine c a p t a e ?

Eja c ibum p o f u m q u e illi p ra e b e te , p u e l l ae .

D uc i t e s ed primum puras ad f luminis undas ,

Ac mul tas illi l abes in fo n t e l ava t e» .

Il lae vener un t , inter se v o c e m a n u q u e

Laete r identes ex h o r t a b a n t u r . U l ixem

In tutum d u x e r e locum; fragrantis olivi

Nausicaa

Ampul lam p l e n a m , ve st e s i l l ique dederunt;

Ast ille anci l l i s dixit: «N unc l ong ius ite...

In vestris ocu l i s h a u d u m q u a m m e m b r a l a v ab o:

N o n ho min i den ud ar i l icet a n t e puel las! . .»

C u n c t a e riserunt verbis q u a e d ixe ra t h o s p e s ,

Et s e c e s se ru n t rap ida v e lo c i u s aura. . .

Interea puris m e r g e b a t corpus in undis

Inclitus A eo l ide s , o l e o c o r p u sq u e l inebat ,

C i n g e b a t vest es , illi quas filia regis

Praebuera t . Vultu m e l io re m reddidi t illum

G l a u c a Minerva; c o m a s demisi t ver t i c e crispas,

Q u a e flori similes hyac inthi , l en ibus auris

Per va l id os um er os l u d e b a n t u nd iq u e pu lsae .

Fo rm a respi ciens illum regina n it entem,

Admirata v o c a t famulas: «Audite, p u e l l ae ,

Hic vir numin ibus cae l i par e s s e videtur!

O ut inam ta l em tribuant mihi f ata mari tum

Ind igenam, au t l ibeat nost ra huic c o n s i d e r e terra?

Ast illi p r o p e r a e d a t e n u n c p o t u m q u e c ib u m q u e» .

S ic ait ancil l i s. Da p ib u s dum vesci tur ille

Pulchras in curru ve st e s reg ina l ocav i t ,

D e in mul os junxit, plaustrum c o n s c e n d i t et: «Hospes ,

Confe s t i m surgas si urbem vis v i sere nost ram,

Atque d o m u m patris, fu lgen tem m a r m o r e to tam.

S e d sic o m n i n o faci to: dum cul ta per arva

Iverimus, m e c u m venies ; p r o p e m o e n i a ce l sa

S e d p os t q u am co n sc e n d er i m u s , per o p a c a viarum

So lu s iter perges . Murus turritus e t al tus

Illam c i rcumdat , portus utr imque p a te s cun t

Et so l l e m n e forum, so l ido d e m a r m o r e stratum.

Hic nun c P h a e a c e s re m o s re t inacula ve la

Servant: n o n cur a e est arcus n e q u e m a g n a pharetra

Illis, sed n a v e s , quei s sp u m o s a a e q u o r a f indunt.

Hor um form ido l inguam, q u o d vulgus in urbe

Est petu lans, et quis fortassis dixerit: «Hospes

N a u s i c a a m sequitur. P h a e a c e s spernit et od it

Rectius ipsa suum ducit si a l iu nd e maritum!. . .

Q u a e mihi n o n dub ie f iant probrosa , viator. . .

Auribus arrectis e rgo m e a perc ipe verba,

Ad patrias si vis s e d e s q u a n d o q u e redire:

Popu l eum pu lchrumque nemu s p rop e Pal l adis a e d e m

Inven iemus, aquis puris f ons aff luit illic,

Franciscus Aloise

Et circa pratum vastum viridantibus herbis.

Sunt ibi f l orentes horti c a m p i q u e paterni .

Sistere te, peregrine , parum tum c o n v e n i t illic,

Ad se d em d o n e c v en ia m co mi ta ta puell is.

In nostram ven ias urbem regisque require

Tum m a g n a s aedes ; il luc te d u c a t et infans.

I ns t a r e n i m s o l i s m a g n o s p l e n d o r e n i t e s c u n t .O m n e s vestibuli muros ex a ere videbis ,

Amplos ca n ce l l o s , ex aur o in l imine postes .Su nt e x ar g en to vigi les utrimque moloss i ,

Divus Vulcanus mira qu o s cond id i t arte;

Lae taque regale s a e d e s viridaria cingunt .

Sunt ibi p u n ic e a e mal i f i cique pirique,

Ex quibus haud u m q u am fructus perit: aura perenn is

O m n i a f e cu nd a t spirans: dispergitur hortos

Per cul tos au tem ly m p h ae fons largus, et alter

Ante d o m u m nostram salit et procumbi t in herbis.

His i l lam fac i le poteris c o g n o s c e r e signis.

Ex famulis, hospes , un am sub l imine l inquam,

Q u a e te in c o n s p e c t u m matris co n du ca t ; a t audi:

Illa qu idem an te f o c u m se d e t ac c l i n a ta c o l u m n a e ,

Pensum purpureum versans , mirabi le visu!Hic vero aura tum patris sol ium a d ja c e t illi;

Ast, h o c n e g l e c t o , matrem ora pop l i t e f l exo ,

Si vis qu a m citius na ta l i a visere tecta».

S i c ait, e t tutudit mulorum terga f l agel l o ,

Q u i nun c v e lo c e s , nu nc mites, a m n e relicto,

Pass ibus alternis currum fragore trahebant .

Interea g l a u c o propera t se mergere fluctu

S o l et dispergit rad ia ta rosaria c a e l o .

Tropien, A. D. MCMLVIII.

FRANCISCUS ALOISE

D E O L Y M P I I S

Sol l emnia O l y m p i o r u m cu m an n o 19 6 0 in ipsa U r b e agan tur , ex re l ec to r u m v i d e t u r esse pauca de orig ine, ordine , fine l u d o r o m afferre.

A l p h a e u s f lumen, qua ex Arc ad iae fauc ibus e r u m p i t et in El idis regionem m ari t im am int rat , ea m o n t ib u s s i lves t r i bus c ingi tu r . Jam m o n tem , qu i ad S e p t e n t r i o n e m specta t , a n t iq u i O l y m p u m v o ca b an t et a diis h ab i t a tu m p u tab an t . Pr isca illa ae ta te O e n o m a u s rex in El ide regnasse et Pisam urbem regiam e o n s t i t u i s se t radi tu r . Idem, cu m L eu c ip p u m fil ium sor te in iqua s ibi e r e p tu m lugeret , H i p p o d a m i a m filiam anx ie cus tod ieba t . N a m vat i c inat ione pe rc epe ra t sese a gen e re fu tu ro iri i n t er fec tum . Q u a r e ei soli proco filiam in m a t r i m o n i u m dare voleba t , qu i cu m ips ius equ i s ce ler r imis ce r t am en inisse t . Q u o s n is i vicisset , v i t am am i s s u r u m . E x p l o r a t u m enim hab e b a t se ra p id is s i m u m q u e m q u e au r ig am s u p e r a t u r u m . J a m q u e t rede cim proci c o n a tu m capite luerant , cu m Pelops , L y d o r u m rex T a n t a l i q u e filius P isam v e n i t et H i p p o d a miam expe t iv i t . C o r r u p i t a u t em a rgen to M y r t i l u m O e n o m a i aur igam, u t e r u m prodere t . M y r t i l u s , H e r m a e filius ca l l id iss imus , an te c e r t am en i n e u n d u m p a r tem al iquam rotae ferream clam exemi t et cera su pp lev i t . Q u o fac tum est, u t O e n o m a u s rex de c u r r u e x c u te r e t u r et a Pelope has t a confode re tu r . Ita Pelops H i p p o d a m i a m et re gnum es t co n secu tu s . A b eo ce r t am ine ludi Olympiaci initium sumpsisse d i c u n t u r . Fe r tu r q u o q u e H ercu les s t ad iu m ludi s sac rum pas s ibus m e n s u s o l ivam p lan ta s se , t e m p l u m c o n s t r u x i s s e m o e n i b u s q u e , u t o m ne p r o n a u m arceret , c i r cum dasse . P o s th a c Graeci , licet i n t e r se d iscordes , ubi l ingua, m o r ib u s , religione, a r t ibus in u n iu s p o p u l i c o r p u s coaluere, O l y m piam et Jovis O l y m p i a c i fa num t a m q u a m c e n t r u m sp i r i ta le et locum ludis O l y m p i i s m ax im e id o n e u m duce re , t e m p u s O l y m p i a d i b u s , s p a t iu m stadi is met ir i coepe ru n t .

Ludi O l y m p i i q u i n t o q u o q u e anno , p r imo pos t so l s t i t ium m en se ageb an tu r . Inc ip ieban t die undec imo, c o n c lu d e b a n t u r die decimo qu in to . A d v e n ían te t em p o re so l l em ni legati pe r to tam Graec ia m exc la m an tes cu rs aban t : «Jovis so l lemnia redeu n t . Q u ie s c a t o m n is a l terca tio et o m n i s a r m o r u m s t re pi tus. E x ped i t i v e n i a n t peregr in i ad Jovi s l imina». D u m O l y m p i a celeb ra n tu r , u b iq u e pax erat; q u a m si qu is turbara t , a lud is arcebatur , quoad facinus magna pecuniae vi Jovi O l y m p ia c o soluta expiasse t . P r o h ib e b a tu r q u o q u e , q u i c u m q u e sibi cr im in i s cons c ius erat vel in c o m m u n e G ra eco r um b o n u m peccarat . Ideo H ie ron S y rac u sa ru m rex, cu m bello X e r x i s a b s t i n u i s set, T h em is to c le auctore q u o m i n u s ludis in teresse t , est p roh ib i tu s . V e r u m feminis non modo n o n interesse , sed ne spectare q u id e m licebat. Sprevera t au tem hanc legem severam Pherenice Diagorae pugil is clar iss imi filia. N a m

32 N. Mangeot, S. /.

induta luc tandi praeceptor is veste, filium P e i s i r rh o d u m in ar en am dux i t et incogni ta in ter luctatores stet it . Sed s imul a tque filius pugi l lat ione vicerat , om nem caut ionem oblita et carceres t rans gres sa v ic torem est amplexata . V e rum judices, sexus feminei et Diagorae patris, pugi l i s i l lus tr iss imi memores, c lement ia su n t usi.

U rb es Graecae, quae ad sol lemnia invi ta tae erant , c lar issimos viros O ly m p iam legatos mi t tere solebant . Q u i cu r r i bus magnificis vecti et ves t i men t i s sp lendidi s i n d u t i Jovi O l y m p i o praeclar issima do na n o m in e c ivi tatum offerebant. Praecones cons t i tu t i int ra sol lemnia d ivulgaban t , quae late diffu nd e ren tu r . Artifices opera in conspectu p ro p o n e b a n t popu lo p robanda , phi losophi theses in concil io de f en d eb a n t neq u e locum magis id o n eu m inve ni re potera t H e ro do tus ena rr and is Gra eco rum cu m Persis praeclare gestis qu am O ly m p ia m .

Cursores , aurigae, pugi les j u d ic ib u s Elidis n o m e n dare et indicare op or tebat sese in gy m nas io a l iquo Graeco per decem m enses o m n es exe rc i ta t iones lege praescr ip tas perfecisse, p r i u s q u a m suae q u i s q u e tu rm a e as s ignare tur . A n t e ipsum ce r tamen ad Jovis, juris j u r a n d i tu ta tor is , s im u la c ru m du ceban tu r , u t jure j u r a n d o aff irmarent sese s ine dolo ce r t a tu ro s .

C u rs u s per s t ad ium ci ta tus pe rd iu u n i c u m ce r tand i g e n u s fuit. A c ced e bat postea cu r sus d i u t in u s et ille «in ipsis armis» c u r su s . D e m u m s u b s e q u e ba tu r «P enta th lon» i. e. saltus longinquus, longus per amplum stadium cursus, disci pilique jactus, pugillatio. Ini tio sol is p u gn i s , pos t v e r u m caes tu ce r tabatu r nec pr ius finis q u a m al teruter h u m i s t r a tu s esset . Saepe accidi t, u t inferior ex arena m o r tu u s efferretur . A n n o 648 a. C h r . n. «pugil la t io una cu m luctat ione» inducta fuit, ce r t am en q u i d e m saev u m et at rox, spec tac t ibus autem g ra tu m et acceptum. O l y m p i o r u m cu lm en aur igatio erat, q u a e u l t imo die agi so lebat . R ap id i s s im us en im a u r ig a ru m cu r su s i l lu s t r i s s im u m o m n i u m O l y m p io rum spec ta cu lum erat.

Sive quis cursu citato, sive aur igis, s ive p u g n o victor d iscesserat , praemium ferebat ramulum olivae, q u em p uer super s t i t e u t r o q u e p a ren te cul tro aureo de arbore He rc u l i sacra absc in de re cons ue ra t . Ve l semel ser ta O l y m p i a repor tasse vita d ig n u m duce batur . Deo en im sacra e r a n t ser ta et q u i c u m q u e illis fue ra t corona tus , Deo sacer. Ludos O i y m p i o s di is fieri Graeci p u ta b a n t . V e n u s t a corporis membra , a r t u u m co n v en ie n t ia , an im i facul tates , can tus , ora tio deo rum m u n e ra h a b e b a n tu r . Q u i d q u i d laudis et gloriae iis par ieba tur , id o m n e jure diis a c ce p tu m referebant . Ideo Graeci , q u o a d eo de ser to O l y m piaco an im o cer tabant , fortes e r an t et v ix v in cen d i . Q u e m ubi am iserun t , ra m u lu s olivae nil a l iud erat nisi o r n a m e n t u m .

Eleatae, cu m Jovis t e m p l u m d ign ius ex o rn a re vel lent , P h id i a m praeclar i s s im um an t iq u i t a t i s s cu lp to rem arcessivere. Q u i O l y m p i a e i l lu s t r i s s im u m ar ti ficium, Jovis s t a tu am d u odec im met r is a l tam, ex au ro et ebore finxit, q u a m an t iqu i s e p t i m u m orbis m i ra c u lu m praedicare so leban t . Em icaba t enim

De Olympiis 33

e Jovi s v u l tu t i n t a t r a nqu i l l i ta s e t g rand i t a s , t an ta v e n u s t a s et ser en i ta s , u t om nia artificia et res pre t iosae , quas O l y m p i a e p o p u l i p ietas cCimularat, s u m m o p e re v i n c e r e n t u r . Q u i c u m q u e en im vel semel h a n c s t a tu a m v id i s se t o m n e s a e r u m n a s ac do lores obl ivisc i et ad s u p r e m u m vi tae d i em felix et c o n t e n t u s m a n e r e d iceba tu r .

Jovis t e m p l u m die 13 N o v . a n n o 4 2 6 pos t C h r . n. in cend io d e l e tu m est. V e r u m s ta tua praeclar iss ima B y z a n t i u m dep o r ta t a nesc io q u o ca su perii t . R e s i s t e b a n t in cen d io c o l u m n a e i l lus t res et fas t ig ium au ro de c o ra tu m . Sed a l iq u o t p o s t an n i s in g en s ter rae m o tu s «aream sacram» di re q u assa v i t . Cec i dere co lum nae , cecidere s t a tuae , cecidi t s t a d i u m ce le b e r r im u m , cecidi t O l y m pia urbs . D is s i lue re aggeres et A l p h a e u s f lumen ru de ra et ru i n a s lu teo t e g u m e n t o coo p e ru i t n e q u e q u i c q u a m r e m an s i t , q u o d pra ec la r is s imam m a jo r u m ae ta tem m on ere t . Sed u t te r ra re l i qu ias t h e s a u r o r u m O l y m p i o r u m s inu c o n ser vabat , ita h o m i n e s graecis l i t ter is excul t i sc in t i l l am ignis sacri an im is foveban t . T a n d e m S u p e r o r u m beneficio accidi t q u o d Pierre de C o u b e r t i n o m n i u m n a t io n u m co n g r e s su Par is i i s die 23, m en se junio , a. 18 94 hab i to o m n i u m c o n s e n s u effecit, u t O l y m p i a q u i n t o q u o q u e a n n o so l l e m n i t e r ce leb r a r e n t u r et o m n e s gen te s h u m a n i t a t e im b u ta e in v i t a ren tu r . E o d em an n o vi ta cesserat Berol in i G e rm an ia e v i r a p p r im e do ct us , E rn e s tu s C u r t i u s , de h is toria graeca m er i t i s s im us , cu jus in pectore ignis ille a r d e n t i u s flagrabat. N a m a n n o 1875 c u m lec t iss ima v i r o r u m m a n u Berol ino pro fectus es t, u t O l y m p i a m effoderet . In i t iu m fecit die 4, m. octobr i . Fas t ig ium Jovis tem pl i ef fossum die 14, m. decembri ; die 20, eo d em mense , praeclara «Nike» artificis Paeoni i . S exenn io p o s t scr ips i t : « M u n u s h i s to r i cu m , ad q u o d e r a m u s vocati , pae ne pe r fe c tu m est. Pate t to pogra ph ia . L u c u s sacer O l y m p i u s nob i s magis co gn i tu s q u a m fo ru m P o m p e ja n u m . O l y m p i a s u b te r r an ea in lucem prodi i t* .

N . M a n g e o t , e S. J.

DE M A C I E ET P I N G U E D I N E C O R P O R I SPersonae: UULIUS, magister; AMMIANUS; TITIUS.

MAG. Cur macresc i s in dies , Ammi an e? eram e t vix oss ibus h a e r e b a m . Re-Titius p ingu ior est qu am tu. cordaris?

AM. Nihil mirum. Titi us ad v e s c e n d u m AM. Est q u o d dicis: nihil praeter pel lem

d u m t a x a t natus e s se videtur. Ego au - et o s sa h a b e r e v idebaris ,

tem ined ia crucior c ib iq ue p ecu n ia . TIT. P os t ea ve ro s ine sy m b o la c e n a r e

TIT. Q u i d ita? Al iena tibi v iv e nd u m qu a- c o e p i et mel ius mihi fuit. Fa m em epu-

dra est. H o c p a c t o jugiter c o m e s s a - lis s eda v i a l i q u a n d o tand em ,

beris. Viden ? Ego exil is fui ut b e n e AM. Tibi gratulor ex an im o . H a b e s enim

nost i . Immo m a c i e c o n fe c t u s p a e n e cur tibi p la ce a s . S e d m e n o n juvat

34 Leo M. Sansegundo, 0 . S. B.

nimis crassum o b e s s u m q u e esse. S a

tius est, ut reor, m o d e r a t a tenui tas

corporis .MAG. Ita quidem, Ammi ane , s ed m o d u s

inest in rebus. Virtutes med iocr i tat e

q u a d a m c o n t e n t a e sunt. Q u a m o b

rem ne quid nimis in obes s i ta t e q u a e

rendum est, n e q u e in graci l i tate.

AM. Q u i c q u id est, m e a corpor is m a c i e

matris m e a e formam gero . Q u o nihil

mel ius mihi videtur.TIT. Tuae, dicis, matri similem esse? E

contra , m e o qu idem judic io patrem

la cer tosum refers in totum!

MAG. Certe, Ammiane . Matrem nul lo

m o d o fac i e refers. Q u i d q u o d ipsam

patris v o c e m exprimis?

AM. Esto. Patrem vultu, v o c e et inces su

refero.

TIT. N o n tam o v u m o v o simile.

'MAG. Immo, ut ful ica c y g n o , et a q u i la e

tes tudo .

AM. Esto, inquam. A e q u e procerus a c

pater, s ed m e a grac i l i t ate matri similis sum. Q u o d , ut d i c eb a m , hon or i

mihi est. Q u a e q u id em tenui c ibo

p o t u q u e s e m p er est usa m e q u e ab

incunabu l i s frugali victu co n te n t u m

esse docu it .

TIT. Verius dices , si conf i tear i s te c o t i d i a

num victum ve nd ere , ut in de ma la

tibi pares . N o n es e r g o vir pauc i a d

m o d u m cibi.

AM. Credit latro o m n e s similes es s e sibi...

Q u i a es sue vorac ior , credis m e v o

raciss imum esse . Tu ver o crapu la

te ipsum rumpis! Si qu am ob es s us

cras susque es, tam esses e t i am l ibe

ralis, multo s paravi sses am ic os .

TIT. En ut furis!

AM. Et qu id em est q u o d ex p o s t u l e m et

s u c ce n s e a m !

MAG. N o n pos sum risu abst inere . C e t e

rum al te in m e m or ia vestrum o m nium insedit , op ino r , q u a e de a d h i

b e n d a cibi p o t u s q ue m o d e r a t i o n e

disserui. Of f i c i t quamplur imum intem per an t ia nob is . A d ic i e b am q u e

earum d o m o r u m in quibus est a l i

mento ru m c o p ia , mul to s e s s e mures

a c feles. Simil iter co rpora , q u a e mul

to c i b o pasceren tur , e t i am multos

adsc i s cer e morb os .

AM. Recte , d o m i n e , a c p ro i nd e est cur

Titius o be s s u s f rangatur p ingued ine .

Praep ingui s en im est, quas i o b e d e n

dum factus.

MAG. O f l ag i t i osam h om i n u m f o e d i ta

tem! N un c memini , q u am macerrimus

ipse essem. . . « Q u o fers, a j ebant , is

tam m ac i e m , q u a nihil turpius, nihil

de form ius e s se potes t?». Re vera,

ined ia im m o d e r a t a et a c t i o n e s m e n

tis impedit , e t corpori s b o n a m h a b i

tudinem p l a n e corrumpi t .

AM. Verum, hujusmodi h a e c saec u l a

p a u c o s proferunt : p l e n a nimirum

c o m e d o n i b u s et c o m b i b o n ib u s .

MAG. In h a c re, mihi credi t e , m e d i am

v iam tenete; s iqu idem, tum gracil itas,

cu m p i n g u e d o a e q u e venustat i et

corpor is e l e g a n t i a e of f ic iunt , nam

«nihil pro des t q u o d n o n l a e d e r e p o s

sit i tem». Venus tas e r g o et forma in

m e d i o semper, ut ita d i ca m , steterunt.

Ad ha e c , a b e jusmodi inept i i s e t scur

rilibus joc i s arcend i sunt pueri . H a e c

en im prorsus a bh o r r e n t a l iberal ibus

ingeni is Ut interim t a c e a m , q u o d his

verbis o t i os i s a s s u es cu n t D eu m toties

o f f e n d e r e , cum t a m e n se njhil p e c

ca re putent .

Leo M. S A N S E G U N D O , O . S. B.

N O V A E T V E T E R A

SURRECTIO M A T U T IN A

M u l t o m an e e lecto su rg o .H o r o lo g iu m e x c i t a t o r i u m 1 p r o s t a t in m en s u la cubicula r ia . 2 H o ra s ep t im a t i n t i n n a b u l o horologi i e s o m n o exci tor .N o n n u m q u a m cu m evigi lo m ih i ocul i g raves s un t , et quas i p l u m b e u m

gerere c a p u t m ih i v ideor .S ed so por i m a t u t i n o n u m q u a m indu lgeo ; s t a tu ta hora surgo.S ig no me s igno crucis .E lec to prosi lio; s o c c o s 3 i n d u o u t c o m m o d i u s incedam : bracchia d i s t e n

do, g y m n i c i s e x e r c i t a t i o n ib u s c o r p u s conf i rmo e t duro .Bal neo lum int ro , v e s t e m n o c t u r n a m 4 ex uo , lavat ione p l u v i a 5 c o r p u s

1 . h o r o lo g iu m e x c i ta to r iu m [despertador - riveil - sveglia - alarm-clock - WeckerJ: adjectivum «excitatorius» alio sensu a sancto A ugustino usurpatur: •Excitatorii quidam labores» ( A u g u s t . Ep., 26, 2 ); cum vero «excitare», e somno suscitare significet, excitatorium vel horologium excitatorium erit quod mane nos e somno excitat. Quae vox in nonnullis lexi- cis proponitur (Cfr. W a g n e r , Dictionarium Hungarico-Latinum, s. v. ebresztóóra; Societas Latina 2 ( 1 9 3 3 ) 14) . — M e n g e - M ü l l e r (Lan- genscheidts Taschenwórterbuch, Deutsch, s. v. Weckeruhr) habent * horologium expergificum ».— Sunt qui suscitabulum probent (Cfr. S t o l z ,

A rts Quaterly, V. I, 28): «Instrumentum quo quis incitatur, id quod excitat» e somno (Cfr. F o r c e l l i n i , s . v .). — Evigilatorium vero, verbum in Alma Roma, in P a l a e s t r a L a t i n a , alibi propositum, novari et in sermonem latinum Induci non oportere censem us cum alia verba superius allata sufficiant.

2 . m e n s u la c u b icu la r ia [mesita de noche- table de nuit - comodino - bed-table - Nacht- tischj: Cfr. Nova et Vetera, opuse., pg. 27, n. 7; apud veteres scriptores locutiones leges: -cubicularius lectus, vestis cubicularia, cubicularia stragula». — C. M a r i a n o (N uovo diziona-io italiano-latino, s. v. tavolino) habet: «men*

r

sula nocturna», quae optime etiam usurpari potest.

3. soccos [zapatilla - pantouffle - scarpino- slipper - Pantoffelj: est genus calcei com m odioris, ligaminis expers, superiorem pedis par. tem obtegens (cfr. P a l a e s t r a L a t i n a , 27 (1957) 165; si vis , adhibe etiam «calceolum» (cfr. G. P a s q u e t t i , Roma antica da vicino, Palermo* 1936, p. 129.

4. vestem nocturnam [pijama - pyjama- pigiama - pyjamas - Pyjama]: Cfr. C a p e l l a -

n u s L a m e r , Sprechen Sie Lateinisch? ^ , p. 20. S t o l z , (Arts Q., I, p. 30) habet «vestem persi- cam», quae rei esse minus apta videtur.

5. lavatione pluvia [ducha - douche - doccia - shower bath - DuscheJ: respondet angli- cae locutioni shower bath et hispanicae —in quibusdam Americae c ivitatibus—, •baño de lluvia» (Cfr. C o r o m i n a s , Diccionario critico etimológico de la lengua castellana, Gredos, Madrid, s. v. ducha): «lavatio pluvia vel lavatio Impluens» dici potest (Cfr W a g n f r , Dictionarium H ung.-Lat., s. v. zuhany); «lavatio pluvialis» ab aliis quoque est usurpata. Adjecti vum «pluvius» ab Ovidio per translationem adhibetur ( Metam., 4, 611); «Quem pluvio Da- naè conceperat auro»). - Praeterea Wagner

36 Josephus M . a Mir, C. M. F

1 labellum, ¡ [ l a v a b o ] : «parvum vas aquarium, ad similitudinem labri, q u o in ba lneis u te bantur Romani».

2 trulleum (cum a q u ar io ) [ p a l a n g a n e r o ] : est autem tr u l l e u m «vas ad manus perluendas;

a q u a r iu m vero est «vas ad fundendam aquam».3 aqualis, i s [ j a r r a , a g u a m a n i l ] : «vas q u o aqua

m anibus datur».

4 theca sa p o n a r ia (cfr. infra).5 malluvium, ii [ p a l a n g a n a ] : «vas in q u o manus

lavantur».pelvis: «vas aquarium variis rebus perluendis aptum».pelluvium, ii, pe lluvia, a e [ l a v a p i é s ] : «vas in q u o pedes lavantur».

6 manutergium, ii | t o a l I a ]: «a tergendis manibus vocatur» (ISID. Orig. 19, 26).

H is verbis rect ius perc ip ien d is cfr. FORCELLINI et RICH lé xica .

abluo; e theca saponar ia 6 s aponem 7 sumo, palmis confrico, s p u m a m elicio, co rp us illino; aqua calida, de i nde frigida lavor.

S a b a n o 8 me involvo. N u n c mel ius me habeo; corpore et an im o recreatus sum .

ibidem habet: «balneae pensiles» ecBacci (Lexicon, a v. doccia): «balneum pensile»; sed haec verba —quamquam accommodari possunt— aliud apud Plinium et Valerium Maximum significant, sunt enim «balneae camerationibus et hypocaustis subjectis impositae».

6 . th eca sa p on aria ¡jabonera - porte- savon - saponiera - soapdish - Seifenbehàlterj: Cfr. Nova et Vetera, opuse, p. 30-31 et P a l a e s

t r a L a t i n a , 24 (1954) 206. — Du Cange ha bet: «sapo, saponatum, saponarius, saponaria»; ex quibus P. Avenarius eruere conatur «saponari, Insaponare, persaponare* (cfr P a l a e s t r a

L a t i n a , 27 (1957) 30 et 32) quas tamen voces non omnes fortasse docti viri ultro accipient;

Coromlnas tamen probabilem habet vocem *exsaponare ( latinitatis vulg.), ex qua eruenda videtur vox hispánica enjabonar (cfr. Diccionario, s. v. jabón).

7. saponem / jabón - savon - sapone - soap - SeifeJ: Cfr. C o r o m i n a s , Diccionario..., s. v . jabón, «del latín tardío Sapo,onis, id., tomado a 9 u vez del germ. *satpón — (alem. Seife, ingl soap, etc.); la;'- castellana, antiguamente v-, quizá se explique por influjo del verbo xa- bonar o enxabonar, que puede continuar un derivado lat. vg *exsaponare».

8. s a b a n o ¡albornoz - burnous - accapatoio - burnoose - BademanielJ : Cfr. H o l z e r , P a i a e s -

* To r isores no v ac u la b a rbam r a d u n t , ego vero m a c h i n a m r a s o r i a m 9 adhibeo; pauc is a b h i n c d i e b u s d o n o accepi m a ch in a m rasor iam elec tr icam, q u a in p o s t e r u m utar .

, D e in d e os d e n t e s q u e e luo, q u o s penici l lo perfrico; penici l lo den t i f r i c i u m 10 i m p o n o ; t u b u l u s n ovae p as tae d e n t a r i a e 11 mih i ab amico es t ob l a tu s q u a m u s u expe r ia r . S u n t q u i p u lv e r e m d e n t a r i u m 12 au t a q u a m d e n t i b u s t e r g en d i s u s u r p e n t . A b l u o os et gargar izo q u o fauces p u rg a n tu r .

C a p u t penici l lo c o m a t o r i o 13 defrico et furfures 14 expello; capi l los pec t ine pecto, i n par tes d i s t r i b u o , a p t e ad laevam cap i l lo ru m su lcu m d u c o 15.

C u m u n g u e s p r o m i n e n t , forfice reseco, e cavo u n g i u m sor de s e m u n d o et re sectos u n g u e s l imula levigo.

Nova •et Vetera - 37

t r a L a t i n a , 22 (1952) 14 ;; S t o l z , op. mem., I, p. 30. — iSabanum est linteum, pannus ad tergendum, aut fricandum, aut tegendum volvendum ve, pezza, tovagliuolo»; cfr. F o r c e l l i n i ,

s. v., ubi non nulli afferuntur scriptorum loci.

9. m achinam rasoriam (máquina de afeitar - rasoir de sureté - rasoio di sicurezza - razor - Rasierapparat}: licet ipse Cicero adhibeat «cultrum tonsorium» (Cfr. De O f f , 2, 7, 25: «cultros metuens tonsorios») ut novaculam significet et ideo illa nostrae aetatis ma- chinula ad radendam barbam dici etiam posse «machina tonsoria» videatur, confusio tamen oriretur cum saepe et «tonsoria machina», qua capillos tondemus, et «rasoria» qua radimus barbam, eadem voce essent appellandae. Ex quibus Intellegitur vocem «rasoriam», quamvis non purae latinitatis, adhiberi posse, nisi malumus «radula» uti: «instrumento, quo aliquid ex aliqua re raditur», quam P. Em. Jové, C. M. F., ( P a l a e s t r a L a t i n a , 4 (1933) 40) olim adhibuerat.

10. dentifricium [dentífrico - dentifrice - dentifricio - ZahnpulverJ: est «medicamentum, quo dentes fricantur, ut fiant candidi» ( F o r

c e l l i n i , s. v . ) . «Putaminis cinere fit dentifricium» ( P l i n . Hist. N at., 29, 3, 11 (46).

11. pastae dentariae [pasta dentífrica - páte dentifrice - pasta dentifricia - toolh-paste - Zahnpaste]: Cfr. A v e n a r i u s , P a l a e s t r a L a t i n a ,

25 (1955) i n o p e r c u l i s , p o s t p a g . 64; « p a s t a m »

d i c i m u s , q u a e , q u a n q u a m f a r i n a m 9 l g n i f i c a t

a q u a s u b a c t a m e t i n m a s s a m c o n v e r s a m , a d

alias similes massas merito aptari potest. — «Dentarius» est id quod ad dentes pertinet.

12. pulverem dentarium [polvos dentífricos - poudre dentifrice - polvere dentifricia - toot-powder - ZahnpulverJ: C a p e l l a n u s L a m e r ,

op. mem., p. 2 2 habet: «pulverem cretaceum; aquam dentibus purgandis».

1 3. penicillo com atorio [cepillo de cabeza - brosse à cheveux - spazzola - hair brush - HaarbùrsteJ: Cfr. Nova et Vetera, opuse., p. 30. — Comatorius — acus comatoria — apud Petronium (Satir., 21) est.

14. furfures [ca*pa - pellicules - forfora - drandriff - Schuppen]: numero plurali adhibetur; et 9unt quasi squamulae quae in plectendo vel scalpendo sine ulceratione a cute resolvuntur et decidunt» (cfr. F o r c e l l i n i , s. v.).

15 capillorum sulcum duco [raya - raie - riga di capelli - parting - ScheitelJ: locutionem «hacerse la raya» ita interpretatus sum. — Sulcus «pcétice dicitur de aqua remigando diffissa, de undis crispantibus, de rugis cutis, de longo tractu alicujus rei, de orbita, similia... «Mirare tot in facie tua sulcos rugarum» A p u l . de mag. 429. Oud.)>. Cfr. F o r

c e l l i n i , s. v., quae vox ad capillos transferri quoque posse videtur. Tamen apud Ovidium (A . Amat. 2,303) discrimen comae, discrimen capillorum scriptum legimus, eaque locutio doctis viris fortasse probabilior erit; cfr etiam P a l a e s t r a L a t i n a , 24 (1954), 229.

38 Josephus M.° Mir, C. M. F.

Ex t e n d i c u l i s 16 excipio i n t e r u l a m 17, s u b u c u l a m 18, fe m ora l i a19, q u i b u s s tat im me ind uo . In ves t iar io 20 r epos i tu s es t ve s t i t u s ex corpor is m e n s u ra confectus 21, q u o hod ie utar.

Sed aestivo t em pore b r a c a s 22 c ingulo cons t r ic t as gestare consuev i ; aliq u a n d o s t r ictor iam 23 laneam adhibeo.

Famula calceos exters i t , c retam sutor i am 24 peniculo im posu i t ca lceosque n i t i d a v i t 25.

Exuo me soccis, i n d u o p e d u l i a 26, p e r is c e l i i s 27 s u s p e n d o .

C u m calcei s in t breves et angust i , s in is t ra m an u l ingulam cont ineo: dextra , i n d u c t o r i o 28 usus , calceos facil ius in pedes induco , q u o s v incul is

16 tendiculis [colgador - porte manteau - attaccapanni - coat-hanger - Klaiderstànderj: Improprie tendiculae sunt perticae quibus fullones vestimenta distendunt» ( F o r c e l l i n i , s . v . ) ;

qui sensus ad rem nostram facile aptatur. Fortasse et uncinulus. Cfr.: «Hic tapes de pariete cadet tot passim adjunctis annulis quibus ad uncinulos suspendebatur» ( P o n t a n u s ,

Vestientes se, Guide de la conversation latine, P- 33).

17. interulam [camiseta - tricot de corps - camtciuola - vest - Unterhtmd]:

18. subuculam [camisa - chemise - camicia - sgirt - Hemd\:

19. femoralia [calzoncillos - caleyons - mutande - pants - Unterhosen]: est sane apud scriptores diversa ratio ha9 voces Interpretandi; quas proponimus, aptiores arbitramur.

20. vestiario [armario ropero - armoire - armadio - warbrobe - Kleiderschrank]: «est locus in quo vestimenta servantur» (Cfr. F o r c e l l i

n i , s . v . ) .

21. vestitus ex corporis mensura confectus [vestido hecho a medida - habit fa it sur mesure ■ vestito su misura - clothes made on mea- sures - Massanzug\: Cfr. H o l z e r , P a l a e s t r a

L a t i n a , 22 (1952) 14b.

22. bracas [pantalones - pantalón - pantaloni, calzoni * trousers - Hosen]: quae vox est omnium usü trita.

23. strictoriam laneam [jersey - jersey -jersey - jersey - Unterjacke]-. Cfr. H o l z e r , P a

l a e s t r a L a t i n a , 22 (1952) 148: strictoria vestís est quae corpori adstringitur nostraeque rei bene aptatur.

24. c re tam su to r ia m [betún - cirage - cera - shoepolish - Schuhwichse]: dicitur etiam melantaria (Cfr. F o r c e l l i n i sub hac voce); M a r i a n o (s. v. pulire le scarpe) habet: «cerare», «cera circumlinere calceos»; «ceram» quoque proponit H o l z e r ( P a l a e s t r a L a t i n a , 22 (1952) 147); «cera» tamen hac signlficacione in lexi- cis et glossariis haud facile scriptum leges.

25. n it id a re «est nit idum et lucidum reddere», adhibetur a Columella (R . R. 12, 3, 9: «et ferramenta detersa nitidentur atque rubigine liberentur»); alii quoque scriptores recentiores hoc verbum usurpant.

26. p ed u l ia [calcetines - chaussetes - cal- zetti - socks - Socken]: aptius videtur vocabulum a multis jam usurpatum.

27. p e r is c e l i i s [ligas - jarretières - giarrettiere - suspender - Strumfbánder]: quamquam aliud olim significavit , ex vocis etymo (xepi- axsXo; = crura cingens) ad rem nostram designandam aptari potest; «periscelium» a Tertulliano usurpatur.

26. in d u c to r io [calzador - chausse-pied - - calzatoio - shoehorne - SchuhlóffelJ: «Inductorium» aliud apud veteres significat (Cfr. F o r

c e l l i n i , s v.), sed verbi «inducendi* sensum hic retinet: «ducere in», quo sensu apud Pon- tanum legitur (Vestientes se. Guide, p. 3 30: «Da inductorium, calcei sunt angusti et breves»).

Nova et Vetera 39

obl igo, n o d u m q u e l axum g e m i n u m 29 efficio ne calcei e p ed ib u s decidan t .

B racarum et t ho rac i s m a n i c a t i 30 g l o b u l o s 31 su i s o ce l l i s32 indo.

V e s t i b u s i n d u t u s pia preca t ion e D e u m oro: «Duc nos , C h r i s t e , hod ie per v iam jus t i t i ae et gra t iae tuae».

H o ra octava j e n t a c u l u m sum o , p o cu lu m lactis et ca fe i33 c u m b u ty r o et c r u s t u l i s 34.

T a n d e m d o m o exeo, ad operam , ad off ic ium m e u m me confero.Salute data amicis et sociis, labori t o tu s i n c u m b o u s q u e ad mer id iem.

29. nodum laxum gem inum [doble lazada]: Cfr. A. V iv e s , Exercitatio linguae latinae, I, Surrectio matutina.

30. thoracis m anicati [chaqueta - ja - quette - giacca - jacket - JackeJ: diu multumque hanc vocem mente volutavi, quam scriptores alii alia ratione proponunt; «thorax manicatus, thorax americanu9», aptiora videntur verba. (Cfr. Nova et Vetera, opuse, p. 14).

31. globulos [botón - bouton - boton - button - K nopf J;

32. ocellis [ojal - boutonnière - occhiello - button-hole - Knopflochj: quae voces a Ludovico Vive, Pontano, aliisque m ultis adhibentur.

33. cafei [café - café - caffè - coffee - K a f- fee]: varie 9 cribltur et enuntiatur haec vox: caféum (N ova et Vetera, opuse., 28-31), cafaeum ( M a r i a n o , A. G u e r c i o , Feriae Anticollenses,«taberna cafaearia», p. 15); cóffea e littera correpta quae ita latine efferri videtur ex appellatione seu pronuntiatione anglica; cofféa, quae ita scribitur, e producta, in opusculo Sprechen

Sie Lateinisch? U, pg. 9; proferendae vocis ratio in prologo (pg. VI) probatur et cum verbis exteris (Colosséum, Mausoléum) confertur. Cum vero vox coffea a Linneo inducta sit, honore quodam et reverentia a viris doctis est excepta, eamque retineri oportet in libris praesertim qui ad florum et arborum disciplinam «pectant; cofjeam adhibent C. M a r i a n o , G. L u r z

(Societas Latina, 17 (1952) II), A v e n a r i u s

( P a l a e s t r a L a t i n a , 25 (1955) 162. — Ceterum caféum appellari praestat cum in lingua latina alia sint verba extera quae e productum habeant (Aristoteléus, Epicuréus, conopéum, cine- matographéum, cet ); eaque scribendi ratio v o cis origini convenit; compertum est enim vocabulum ex Tureis —a quibus Kahvé d icitur— in Italicum et gallicum sermonem esse inductum; Tureae vero nomen ab Arabibus sumpserunt (qdhwa, Cfr. C o r o m i n a s , op. mem., s v.).

34. c r u s tu l i s [bizcocho - biscuit - biscotto - biscuit - ZwiebackJ: Cfr. M a r i a n o , B a c c i , B i o n e

(Vocabulario della lingua latina, Milano), alios

J o s e p h u s M . “ M i r , C . M . F.

P E R O R B E M

A ltee C on ven tus «Internationalis» Latinitati v igen ti foven d ae . —P ri m um locum ten ea t alter C o n v e n t u s «Internat ional is» v i gen t i la t ini ta t i fovendae, qui congregabi tu r hoc anno, m. Sep tem bri . Sed aud i vel ipsum J o a n n e m C a p e l l e rem faus t is s im am n u n t i a n t e m :

«Secundum conventum omnium qui vi- colloquiis, sive scriptura sermonibus disputa- venti linguae latinae student Lugduni cele- tionibusque eamdem fovere, brandum esse die 8 °, 9° et 9° mensis sep- Concilii participibus cubicula plurima po-tembris 1959 juvat nos nuntiare. pinamque simul et auditorium amplum et atria

Quid ex avenionensibus propositis assecuti praebere poterunt maxima aedificia novaesimus In illo proximo conventu considerabitur. scholae cui nomen est «Institut N ational desDeinde diligenter hoc thema contemplabimur: Sciences Appliquées», etiam pretio modicolinguan latinam efficax ad hominum commer* (trium dierum victus 5 000 francls fere totuscium fovendum instrumentum singillatim in constabit).duobus locis haberi; priore loco eam inter Sodales avenionen9 is conventus et viventisviros scientiarum peritos communicationi pro- latinitatis amicos multos Lugdunum speramusdesse, posteriore inter diversorum gymnasio- esse venturos, illosque hortamur ut de thema-rum vel gentium studiosos juvenes sive in tis electis aliquo loco orationes meditentur.

(V ita Latina, Janvier, 1959, p. 5).

Verba movent , exempla t r a h u n t . . . En v ides J o an n e m Capel le, v i rum mach inato rem, qui I n s t i t u tu m N a t io n a l e in v en t i s scientificis u s u i a c co m m o dand i s modera tu r , miri ficum opus , de qu o forsan alias verba faciam q u em «techn icum» o m n in o credas , sua opera et s tud io sibi l inguae la t inae c o m p a ravi t cogni t ionem et u sum , qui et verbis et —q u o d m a ju s e s t — exemplo la t in i ta tem v igen tem t u t a t u r et in s tau ra r i debe re n o s t r a ae ta te pro v i r ib us con tendi t , qui fi rmi ter m o r d i c u s q u e t en e t la t inam l i n g u am ut i le m esse et u n u m v in cu lu m quo h o m in e s in ter se c o n j u n g a n t u r et m u t u o do ct r inas et inven ta «technica» co m m o d en t , qui no n vanam spem id f u t u r u m sperat , sed a l i quan do ad rem v e r i t a t e m q u e t r a d u c t u m iri.

Igi tur , mi lector, L u g d u n u m co n ven ia m us . . . Q u o d q u id e m u t inam mih i t ib ique liceat!

C onsociatio «Vita Latina» appellanda coor ta es t opera et s tudio e j u sdem Joann i s C a p e l l e , q u a et s t u d i u m et u s u s l ingu ae la t inae per orbem p ro v eh a tu r . C u ju s Cons oci a t ion is par t ic ipes et amici t iam q u a v i n c i a n t u r per t r imest res com m enta r io s V i t a L a t i n a n u n c u p a t o s f o v e b u n t , et res c o m m u nes per t rac ta tur i te r t io q u o q u e an n o exacto in col loquia loco et te m pore de s ig n an d o co nve n ie n t . C o n soc ia t ion is s t a tu ta et regulae q u i b u s m o d e i e n t u r in com m enta r i i s V i t a L a t i n a , m. Sep t . a 195 8 p r o d ie r u n t , p. 134 sq.

Per Orbem 41

Commemoratio Ciceroniana. — Longius es t e n u m e r a r e om nia quae de C ice ro ne scr ipta s u n t vel peracta ad e jus c e le b ra n d a m e x t o l l e n d a m q u e mem oriam . Q u i b u s lucu len t i s s im e pa te t q u a n t i et iam ha c no s t ra ae ta te valea t q u a n t i q u e a e s t im e tu r Cicero. N a m praet er co m m en ta r io s vel p a r t im vel o m n i n o ips i d ica tos (u t fa sc iculus c o m m e n t a r io r u m H e l m a n t i c a , IX, a 1958, m. Sep. -Dec. et H u m a n i d a d e s , m. Jan. * A ug . ) , L o n d in i Ins t i tu to Class icis s tud i is p r o v e h e n d i s cu ran te , M at r i t i In s t i t u t i eFundación Pastor» appella ti opera, Salmant icae , C lun ia e a l i i sque ben e mul t i s locis co n t io n ib u s , d i s p u t a t i o n ib u s Cicero s tud iose o b s e rv a tu s es t et cul tus .

Q u e m vel ips ius fo r tu na e fatis ce le bra t um esse dicas, cu m m a n u sc r ip t u m necop in a to i n v e n t u m sit C r e m o n a e ab spec ta t a femina et magis t ra El is abe th P e t t e n a z z i , in qu o m a n u scr ip to l e g u n t u r sat mul tae re l iquiae C iceroni s l ibri, c. t. B r u t u s , cu jus scr ip tu ra sex sal tem saecul is an te exarata es t q u a m m an u scr ip ta a d h u c v e te r r im a aes t imata .

U t finis c o m m e m o ra t io n i C ice ro n ian ae im p o n a tu r , col loquia h a b e b u n t V ice n t iu s A r a n g i o R u i z de C ice ro ne ju r ispe r i t o , et Fel ix B a t t a g l i a , de C ice ro ne in cog i t ando as s iduus .

In a n n u i s c u r s ib u s l ec t ionum in In s t i tu to Roman is s tud i is p ro v e h en d i s , d i s p u t a t hoc a n n o Dr Vergi l ius P a l a d i n i «de co n ju ra t io ne Cat i l inae in l i t te ris»: n e m p e de co n sp e c tu h is torico , de Cicerone a d v e r s u s Cat i l i nam, de Sal lust io et con ju ra t ione . C am i l lu s vero C o r s a n e g o de Ciceroni s ac t ione in V e r r e m .

A t n o n om nia h is a b s o l v e n t u r quae d ix im u s . D ees t en im q u o d praeci- c i p u u m et max im i m o m en t i s ine d u b io est:

C on v en tu s ex om n ib u s n a tio n ib u s R om ae m en se aprili h abend usa die IV N o n . ad VII id. a. M D C C C C L V I I I I . Facil l imum esse t n u n t i o s per o rbem dare si o m n es in l a u d an d a illa et certe o p t a n d a la t in i ta te in scr ip to s i n v e n i r e m u s qua hic palam fit n u n t i u s . Lege e ju sque delec tare lect ione sapidiss ima:

«Quae omnia Collegium Studiis Cicero- mus, ut eorum oratio, ea qua possit diligentianianis provehendis bis millesimo a Ciceronis constituatur, post haec Collegium nostrummorte anno excogitabit atque paravit adeo cenauit litteratissimum quemque virum invl-benigno studio communique plausu sunt ex- tare, ut Romam ex omnibus nationibus, undi-cepta, adeoque feliciter evenerunt ut nobis que terrarum, conveniret, plura ac constitueramus perficere visum sit. U b i sex per dies, proximo anno, ( ege mo

Quare, postquam auditionibus acroasibus- do *hoc anno») aprili mense ineunte, exponetve summam orationis eximiam philosophi quisque quid de Ciceronis scriptis emendan-rbetorisque laudem celebravimus, postquam dis explanandisque invenerit, quid de aesti- liberae rei publicae studium illustravimus, mandis judicer, quid de Cicerone oratore,quo potissimum ille flagravit; postquam eru- rhetore, philosopho, jurisperito sentiat, quidditissimorum virorum consociata opera ejus denique ad ejus aetatem illustrandam albiscripta recensenda atque emendanda censui- conferendum videatur.

42 jaco bus Sidera, C. M. F.

Qui rei nostrae faverint scuduerintque, nomenque suum dederint, qui conventui adesse statuerint, qui —sermone latino usi vel anglico, gallico, germanico, hispánico, italico— aliquid de propositis argumentis pertractandum sibi vel disputandum in acroasi decreverint, qui, denique, de re universa maturius

rescripserint, nobis id pergratum fore sciant; praesertim cum singula de conventus partibus, singula de itinere, de deversoriis, de qualibet ad conventum re pertinenti sint nobis, ad tempus, nec non quam optime, apparanda.

Alter a praeside Hyginus F u n a i o l i .

Praeses Ju l iu s A n d r e o t t i .

C iceroniana. — Q u o s saepe n u n t i a v i m u s brevi a Col legio Ciceronianis Studi is P ro vehend is edendos commen ta r ios , n u n c edi tos n u n t i a m u s , qui no mine C i c e r o n i a n a d i s t in g u e n tu r , q u iq u e ab H y g in o Funaiol i et Vergi lio P a l a d i n i m odera n tü r , in q u i b u s ea omnia qu ae ad Cice rone m q u o q u o modo expe ctan t apt is co m m en ta t io n ib u s rec taque ex is t ima t ione d i s p u t a b u n t u r .

In ter scr ip tores p lu r i m os eo sq ue c lar iss imos, H i s p a n u s v i r J. Gu i l lén ce n se tu r i l lus tr i s Ciceronis inves t igator . O p t i m a q u a e q u e novi s co m m en tar i i s o m i n a m u r ex animo.

IX C o n g r e s su s In tern a t io n a l is Papy- r o lo g o ru m . — A die X IX ad XXII m. augusto superiore anno convenerunt optimi papyrologi in urbem Oslaum (Oslo) ut quaestiones evolverent ad papyros pertinentes et illa innotescerent quae annis his extremis inventa sunt et investigata. In hoc Conventu id propositum est Corpus quoddam (seu ut ajunt Collectionem) papyrorum graecorum, vel saltem Corpuscula separatim edita, quo vel quibus omnes facile reperir! possint papyri graecae.

C om oediam illam M enandri poetae q u a e olim per i i sse p u t a b a t u r , n u per repertam, cui est i ndex Dyscolus brevi ed i t u m iri a Cl. v. V ic to re M a r t i n

maxim o accepimus gaudio . Q u a e comoedia cu m casta s it et in te l lec tu facilis perfec taque di sc ipu lo ru m m a n i b u s versari brevi poteri t .

A ccep im u s etiam T h esau ru m L inguae G raecae, qu i H a m b u r g i , P rofessore S n e l l m odera n te para tu r , m ox lo cu p le ta tu m iri fascículo III Lexici Homeric i .

Hoc maxime notandum duxi binas saltem commentationes seu, ut ajunt, relationes, sermone latino eleganti et perpolito habitas esse a Dre. C a l d e r i n i cum filia Rita, et spectata domnula M o n t e v e c c h i .

Proximus Conventus habebitur —ita placuit papyrologis— Var9 aviae in Polonia a. MDCCCCLXI utpote cum in ea urbe studiosissimi viri papyrologi iique doctissimi inveniantur.

VII C o n v e n tu s A r c h a e o lo g ia e Classi*cae congregatus est Romae et Neapoli diebus 6-13 m. Sep. anno MDCCCCLVIII. In eo p restan t is s im i viri fuerunt B o e t h i u s , qui egit de Romanorum architechtura rei publicae ae

tate, M a r i n a t o s , M a t z , D i u s m o o r , B l a w a t s k y ,

G a r c í a B e l l i d o aliique.O x o n i i a die 21 ad 26, m. Septembri, hoc

anno 1959 conveniet III Conventus tlntem a- tionalis» Studiis Patristicis provehendis.

In urbe Ibadan, in Niger ia c o n d i tu m es t I n s t i t u t u m <l)niversity College> appe l la tum, in q u o s t u d i u m m a x i m u m li tter is h u m a n i o r i b u s et lat in is et

Per Orbem 43

graecis co len di s t r i b u e tu r . In hac n a t io n e Af r icana jam pr idem co n s t i t u ta era t Conso c ia t io Class ica N iger ia na .

Commemoratio Ovidiana. — Etiam com m em o ra t i o O v i d i a n a in d ies ce lebrar i per rex i t . N a m t a n d e m e d i tu m es t o p u s i l lud Ovidiana, Recherches sur Ovide, q uo , Dre. H e r e s c u m o d era n te , p lu r im a e ea eque o p t im ae c o m m e n t a t i ones c o n t i n e n t u r , ab e r u d i t i s s im o q u o q u e vi ro consc r i p ta e Buca ie s t in i e t ad B r ig an t in u m lacum m u l t i s acroas ibus , v e r s u u m O v i d i i r ec i t a t ioni bu s , a l i i sque modis , O v i d i i m em or ia revocata est . I tem A t h e n i s Dr. S k a s s i s c o n t i o n e m de O v id io poeta h a b u i t l u cu len tam ; R om ae in Capi to l io pub l i ce c o m m em ora t i o ce lebrata es t h a b u i t q u e acroas im cl. v. H ec to r Para tore .

A d O v i d i a n a m c o m m e m o ra t io n e m pe r t i n e t d isser ta t io in com m en ta r i i s Studi romani cu i es t index : »Tomi al tempo di Ovidio», ubi poèta exu lav i t . T o m i *Barbarus —i n q u i t O v i d i u s — sum ego, qui non intellegor ulli, et rident stolidi verba latina Getae». Ibi nih i l a l iud v idebat q u a m c a m p u m q u e m d a m i m m e n s u m *in forma maris», nam *non hic pampinea dulcis latet sub umbra; poma negat regio». Q u a e t a m e n u rb s brevi max im a effecta es t et una ex pu lc h e r r im is u rb ib u s . C o m m e n ta t io haec cu ju s au c to r es t R a d u V u l p e utilis erit h i s q u i O v i d i u m ex u lan t e m mel ius p en i t i u s q u e per spicere vel in t .

Poetae latini nostrae aetatis. — Cl. v. J . I j s e w i j n 1 cu jus n o m in e et c o m m e n t a t i o n i b u s h o n es t a r i c o e p e r u n t c o m m e n ta r i i nos t ri , q u o s et in p o s t e r u m h o n e s t a t u m iri sp e r am u s , a n i m u m i n d u x i t recen t io ru m p o é ta r u m opera in u n u m colligere. A r d u a sane res et u n iu s viri cer te s u p e r a n s vires, n o n q u o d p lu ra s u n t haec ca rm ina n u m ero , sed qu ia d ivers is s imis locis d ispersa . Q u a re haec c o n q u i r i t —q u o d placet o m n i b u s signi f icare—:

«Ideo latinae linguae cultores appello pro- orationes, inscriptiones, litterae litterariae, fa* que sua quemque humanitate oro ut si quid ad bulae.poésim nostri saeculi latinam pertinens ha- N u ll iu s vero momenti duco sint opusculabeant, praesertim si faciliter nos fugere posse statim latine exarata sintve ex aliis linguis invideatur, nos hac de re doceant. Haec autem latinam conversa.conquiro: Cunctis denique latinitatis recentissimae

1. Carmina omnia cujuscumque generis. studiosis scidulas meas promptas propositas-2. Opuscula prosa oratione conscripta que habeo.

quam meram scientiam non spectent, sicut J. I j s e w i j n , Stationsstraat, 6 2 . Z w i j n d r e c h t

(Belgiumj (V ita Latina, Sep. 1958, 129).

Q u i in i isdem co m m e n ta r i i s m. Janua r i o pg. 15 cum tde latinitate hodierna» s e r m o n e m ins t i t uer e occeperit , haec habet , q u ae mul to s sane co m m o d o esse p o t e r u n t u t se sal tem ab i m p u g n a t o r i b u s tuean tu r :

1. Cl. v. J. Ijsewijn nos rogat ut legentes corrigere velint in superiore fase. 164, p. 451:• quibus addi possumus», in aptam locutionem «quibus addi possunt».

44 Jacobus- Sidera, C. M. F.

«Considerantibus nobis quae sint causae inefficacitatis laborum latinitatis 9 tudiosorum, ut linguae nostrae communi honos restituatur avitus, duae praesertin occurrunt:

Quarum prima (hanc ego tantum exscribam) est desidia illa perniciosa multorum etiam latini 9ermonis professorum, qui lin

guam emortuam esse contendunt, nec ad captum discipulorum satis accommodatam. O miserandos discipulos, qui tanto stultiores facti sitis quam praecessores vestri X V saeculorum! Attamen veremur ne discipulorum hebetudinem propriae Imperitiae queruli illi praetendere conentur».

Vigen tem igi tur prof i teamur lat in i ta tem ne des ides mer i to et hebe tes v id e am u r nobis. . . et aliis s u m m a auc tor i ta te viris. . .

C e r t a m e n V a t i c a n u m T e r t i u m . — U t s u p e r io r ib u s anni s , l inguae lat inae cul tores ad ter t ium C er tam e n V a t i c a n u m in v i t a n tu r . En vob is index a r g u m e n t o r u m pro u n o q u o q u e C er tam e n p e t e n t i u m ordine:

Ii docentes viri ceterique latinae linguae periti, qui soluta oratione uti velint, ex bis quinque unum deligent argumentum: ingenium est Cicero, quod populus Romanus par imperio suo habuit. - Quem locum, post eius mortem, Ciceronis Latinitas obtinuerit apud ceteros scriptores, - Unde Lucretius poeticam vim hauriat praecipue et exprimat. - De vita et operibus alicujus elegantis scriptoris Latini recentioris, minus quidem noti, at digni.

Alia quinque argumenta quibus ex eodem ordine versus condere placuerit: Flomo beneficentissimus suos oculos moriens puero caeco testamento legavit. - Mors et vita (nidus in cupresso). Pyrobolo vi atomica disploso horrificum spectacu

lum per visum de repente fit obvium oculis. - Quid elapsae aetatis moneant casus, quid fu turi aevi spes polliceatur. - Satiricum carmen de sciolo loquacissimo.

Pro alterius vero ordinis petitoribus una ex b is materiis deligenda et oratine soluta tractanda proponitur: Quantum Latino léxico eum tribuere oporteat, cui sit Latine scribendum. - De cursu maritimo lintris subaquaneae, cui nomen «N autilus». - De novis inventis in arte cinemato- graphica. - Flanc Ovidii sententiam commentamini: « Donec eris felix, multos numerabis amicos: Tempora si fuerin t nubila, solus eris» (T ris., I, 1, 39-40). - Describatur appulsus magnae navis ad portum ejusque e litore profectio.

Scr ip ta m i t t a n t u r ad C o m m e n ta r i o ru m sedem: Direzione Latinitas, Città del Vaticano. T e m p u s exempla r ia m i t t end i : Cal. Jan. A n n o M D C C C C L X .

J a c o b u s S i d e r a , C. M. F.

C O L L E C T A N E A

S u m m a an imi reverent i a , firmo amore , certa et indec l inata fide J o a n

n e m X X III , Pont i f icem M a x i m u m , l iben t is s im is an im is s a lu tam u s , e iq u e d u m faus ta o m n i a a D o m i n o p re cam ur , illo nos q u o q u e pa t e rn o foveat ac p ro s e q u a t u r amore , rog amus , q u o o m n e s C h r i s t i oves au g u r a l ib u s sui P o n t i ficatus verb is n u n t i a t se amplect i . Q u a e q u i d e m verba n o n t a n t u m fi liorum am ore sed et iam s u m m o gaud io leges, si o p t im a m ex q u i r i s ac sapis la t in i tatem:

«Prope maxima Aposrolorum Prfnclpl9

monumenta convenim us, cujus supremum munus Nobis, utpote ejus Successori, concreditum est; ac Petri vocem hac memoranda hora N obis audire videmur, quasi saeculorum cursum transvolantem; utriusque etiam Joan- nis vocem libenter veluti excipimus, qui D iv ino Redemptori propinquiores fuerunt ac sunt, et quorum suave et honorificum nomen Nobis indere placuit.

Hisce autem diebus, arcanis eventibus tre- pidationeque plenis, dum aures praebemus N ostras vocibus innumeris, quae ab hominum multitudinibus ad N os perveniunt, si ex una parte communis laetitiae sensus significatio- nesque, quibus Nostra ad Summum Pontificatum evectio consalutata est, haud parum N obis solacii afferunt, ex altera vero ancipi- tem et anxium Nostrum efficit animum multiplex ea ingentium munerum varietas, quae in Nostros incumbunt umeros; munera dicimus, quae hinc inde N obis diversis modis significantur et quae alii aliter intra certos definitosque terminos proponunt pro suo cu- jusque Ingenio, pro gerendarum rerum experientia et pro peculiari ratione, qua ipsi vel singulorum vel ipsius societatis vitam intellegunt. Sunt enim, qui Pontificem potissimum praeoptant vel in publicis civitatum rebus procurandis versatum, vel rei diplomaticae peritum, vel variarum omnium disciplinarum scientia praeditum, vel ordinandae communis

omnium vitae prudentem, vel talem denique Pontificem, cuju9 animus omnia progredientis aetatis incrementa, nullo debito discrimine habito, amplectatur.

Attamen, Venerabiles Fratres et dilecti filii, ii omnes minime illud prosequuntur iter, quo incedere oporteat, cum Summi Pontificis speciem sibi fingant, quae recto consilio pro- positoque haud sit plene consentanea.

Etenim novus Pontifex per suae v ic iss i tu dines vitae illi Jacobi Patriarchae filio comparari potest, qui fratres suos gravissimis affectos aerumnis coram excipiens, eis se amantem et complorantem ostendit, dicens: «Ego sum... Joseph, frater vester» (Gen. 45-4). N ovus Pontifex, dicimus, imprimis Evangelicam illam praeclarissimam imaginem in se refert, qua Bonus Pastor a Joanne Evangelista iis verbi9

describitur quae ex divino Salvatoris ore profluxerunt (cfr. Jo. 10, 1-21). Ipse ovilis ostium est: «Ego sum ostium ovium» (Jo, 10, 7). Hoc in Jesu Christi ovile, nonnisi Summo Pontifice ductore, quisquam ingredi potest; et homines tum solummodo, cum ei conjunguntur, tuto possunt salvi fieri, quandoquidem Romanus Pontifex Vicarius est Christi, ejusque in terris personam gerit. Quam dulce, quam suave e9 t illam Boni Pa9 toris imaginem mente repetere, quae in Evangeli! narratione tam exquisitis allicientibusque verbis describitur!».

Collegit Ja c o b u s S i d e r a , C. M. F.

B I B L I O G R A P H I A

Br in k , C. O. — Latin Studies and thè H um ani- ties. Cambridge University Press, 1957.

Libenter hujus opusculi lectoribus notitiam damus; et ut fn illo legendo, quae nos animo grata sumus experti, et illi sentiant optamus Libellus, etsi parvus, magnam vim habet, quae hominem clamat litteratissimum. Magister non scienter scientibus, sed ex animi sententia quid ipse sentiat multis locis exhibet. Ideoque potius luculente suadet quam aperte convincit.

Et ita agit de textuum latinorum critica In verbis tractandis, de latinitatis studio ut inquisitione historica, de litteris romanis col- latis cum aliis disciplinis quibus in magnis studiorum aedibus opera datur. — Liceat aliquas nos addere ipsius scriptoris sententias latine redditas: «Nihil magis a veritate abhorret quam ut credamus operum editionem his criticis instrumentis feliciter exituram», quia «in critica exercenda, nimia textui pro pinquitas periculum parit ne visio ipsa vitie tur et torpeat...». Tria textuum criticae genera inter se confert, quibus inquisitio historica accedat oportet, omnesque scriptores, etiam minimos, considerandos esse asserit; nec prae- historia aut oralis poesis neglegenda. Quod, exempli causa Aeneidi Vergilii applicat, idemque cunctis litteris convenire aestimat

Permulta alia maximi momenti monitis consili isque plena habet, etiam aliis disciplinis utilia, uae utinam ab ipso c. v. Brink responsum habeant.

Enciclopedia « Estudio y Concurso». Diccionarios

completos especializados. Editorial Tip. Cat.

Casals. Barcelona, 1957.

Sunt libri praecipue ex utilitatis studio exarati; parvi ergo, qui in sinu tacile recondi et quovis loco usui esse vilique emi possint; sunt etiam varii colore. Multa continent documenta statim deducenda maximeque utilia.

N on tamen o nia, quae ex titulo quaeras, in eis invenies.

Jam in Diccionario del Sontoral (M .a J. C. L.) reperies quo die Ecclesia sanctum caelitem celebret, qui propinqui vel amici Patronus sit ut possis ad eos, etsi non loseph nominentur, litteras mittere gratulatorias. Margo est consulto notationibus relicta. U til is liber. N ihil mirum si in tam parvis paucisque pagellis non nulla nomina desint.

In Diccionario de Hombres célebres, Políticos y Reyes (M. P e r e d a ), disces quo tempore vixerit rex vel homo illustris in re publica administranda, quibus insignis rebus, cujus familiae aut nationis fuerit. Completur aliis duobus libris quibus viri scientiis, litteris, artibus clari recensentur. Quidam etiam philosophi in hoc libello inducuntur.

In Diccionario Geográfico de España (M. P e

r e d a ) comperies praecipuas tantum civitates, municipia, montes, flumina, cum incolarum numero, magnitudine aliisque id genus.

Sunt quoque accurate editi emendatique. Qui omnes emat utile sibi comparabit auxi* Ilum in libris et foliis diurnis legendis cum, uti fit, aliquid ignoret vel non satis recordetur.

E. T e j e r i n a C a n a l , C. M. F.

B a b b i t t , F r a n k C o l e . — Plutarch's Moralia,

V. W . Heinemann, London, 1957.

Optimorum scriptorum series Loeb inscripta tam est ab omnibus nota ut eam laudibus honestare minime necessarium arbitremur. idem atque in aliis libris brevis selec- tusque apparatus criticus; eadem sub pagellis cum breves tum eruditione refertae notationes quibus vel hujus alicrumque scriptorum loci, aut interpretationis explicatio, vel alterius rei ratio adjiciuntur; denique eadem nitida et perpulchra typographia. Fatemur semper eadem voluptate et oblectatione hujus corporis volumina a nobis legi.

Bibliographia 47

Hic tom u 9 V claudit, ut mos est, libellos de Tside et Osiride, de E Apud Delphos, de Pythiae oraculis, de defectu oraculorum, qu ibus singulis praefatio de Plutarchi opusculo ejusve adjunctis summatim aliqua continens praemittitur.

Translatio —nequaquam facilis labor—, accurata est et aperta quippe quae ex graeco circumitu longiore in anglum studiose arte et Ingenio conversa, effluat quasi incisim copiosius; quo pacto ita in melius est mutata oratio ut, quasi ipsam graecam antellecere dicas.

Index nominum librum finit.

E. T e j e r i n a C a n a l , C . M. F .

R i p e r t , H m i l e . — O v i d e : Les Tristes - Les Pon- tiques - Ibis - Le Noyer - Halieutiques. Édl- tions Garnier Frères. Paris, 1957.

Claro viro Aem ilio Ripert sincero animo gratulamur, quod librum summa diligentia conscriptum, labore perfectum nobis legentibus reliquerit.

Prooemio (I-XV) aptissime animus ad haec Ovidii opera legenda paratur, Nasonis exilium praecipue, ejusque causae, singulari cura et diligentia perpenduntur.

N u llu 9 - textui latino criticus apparatus adjicitur, tamen ut ipse Ae. R. asserit, s tu diose a sap lentiss im is viris juxta recentiores easque optimas editiones est stabilitus; ita ut optimus quidem sit. Translationem sinceram —ut illi Ovidii libri merentur— scriptor intendit: remque plene obtinet. N u llus rhetoricus apparatus, oratio soluta, plana simplicitas Ovidii mori accommodata, fluens et numerosa translatio. Nobis videtur hoc maximum I n

terpretis esse meritum, tam fidelem invenisse translationem quae Ipsum Ovidium referat, tantaque amplitudine ornatam quae ab optimo gallico sermone non discrepet et facilis lectu sit.

Notationes Interponuntur frequentes quibus, quae explicatione egent, passim, stric- tim, erudite explanantur; ex earum numero (1136) et pagellarum (47 1 561) labor horum commentariorum colligi potest.

Quae cum ita sint, omnes in miris levlssi misque omnium quidem latinorum poètarum versibus magis ac melius poterunt animos recreare..

T i t m u s , R. M. — The Social División o f Wel- fare. Eleanor Rathbone Memorial Lecture. Liverpool U niversity Press. 1956.

Opus est de ratione rerum administrandarum in Britannia ad inopiam vel necessitates familiarum et infortunia levanda ut omnes commodi aliquid et aequitatis attingant. Brevis primum historia ducitur conatuum et doctrinarum ad hunc finem assequendum. O piniones quae communes habentur novo judicio subjiciendas enumerat. In his necessitatibus considerandis instat: quaeque dignae habendae sint et quousque sublevari possint. Inopum subsidia triplici dividit ratione et explanat: sociale, id est, tributio ex aerario facta; tributarium, id est vectigalium condonatio, quae quidem modus est donationis pecuniariae; id denique quod ratione muneris vel occupationis fit, ut sunt medicinales, itinerariae curae, a laboribus vacationes, puerorum gratuita institutio, aliique sumptus. Subsidia haec, ita sunt distributa ut alia sint aliis interjecta, sintque pro quibus, variis adjumentis sublevati, aegrotatio commodior sit valetudine.

Multa, quae in opere habentur ejusque Integram virtutem, non nisi ii qui oeconomiae studiis apprime sunt addicti, credimus, callere poterunt. Opus aliorum scriptorum locis locuples est.

E. T e j e r i n a C a n a l . C. M. F.

V o n R u b í n , B e r t h o l d . — Prokopios von Caisa- reia. Alfred Druckenmueller Verlag S tuttgart und Waldsee. Auslieferung durch die J. B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung in Stuttgart.

Procopius Caesareae, appellatus Herodotus Byzantinus, est historicus graecus saeculi VI. Primum rhetorices magister Byzantii; tum a secretis Belisaril, quem quidem omnibus comitatus est in bellis; denique Praefectus il lius civitatis, ab anno 562 ad annum 565, paulo ante ejusdem obitum.

Hujus modi auctoris scripta exhibent tempus illud transitionis a litteris classicis graecis ad byzantinas litteras. Ipsius autem Historia, in octo libris, relationem praesertim bellorum Justiniani contra Persas, Vandalos Gothosque

48 Bibliographia

amplectitur, magnique momenti notitias eorum populorum barbarorum affert. Pertingit ad annum 553 atque eam ad annum 559 perduxit scriptor Agatbias. Conscripsit insuper librum de Aedificiis, seu de monumentis ab imperatore Justiniano erectis.

Hoc aucem volumen clarissimi historici B. R u b ín totam Procopii Caesariensis vitam atque opus in ejusdem tempore adjunctisque elucidare intendit idque maxima auctoritate et ingenio est assecutus. Lucubratio certe rei tractatione densa, magni laboris, summae eruditionis criticae historicae Cetera ejusdem scriptoris opera accurate perficit atque amplissime commendat.

P h i l o p o n u s , C M. F.

S c i a c c a , M i c h e l e F e d e r i c o . — El hombre, este desequilibrado. Luis Miracle, Editor. Barcelona, Aribau, 179.

Magno quidem opere captus momento quaestionum quae sunt de persona humana, Michaél F. Sciacca, in Universitate studiorum Genuensi Philosophiae Theoreticae Professor, hoc in opere expromptum voluit tan* quam ejusdem cognitionum thesaurum, In

vehementibus paginis quae sint veritatis aeternae hominis apologia.

Inscriptio autem libri primigenia haec: «L'Uomo questo «Squilibrato», Saggio sulla condizione humana», editum a Fratelli Bocca Editore, Romae. Conversio haec hispánica a claro viro Joanne J. Rulz Cuevas diligenter exarata est. Opus reconditae doctrinae sum- maeque eruditionis plenum iis maxime d est inatum qui studiis philosophicis operam sedulam navant.

Cursim de re In praefatione (pp. 7 9) praeclarus magister agit. In solida «introductione» disseri t: de subjecto humano et quaestione philosophica; de chao initiali et ordinis s tu dia; de synthesi et «substantialitate» actus spiritualis (pp. 11-21) Er in tres partes totum opus dividitur: I. Condicio humana ejusque structura (pp. 23-163); II. Intellegentia moralis et ratio ethica (pp. 165-278); III. Immortalitas personalis (pp. 279 342). Scientiae philosophicae cultores non nulla de mentali provincia «duriora» hic delibabunt.

I G o n z á le z , C. M. F.

P i r e , G e o r g e s — Stohisme et Pédagogie, De Zé- non à M arc-Aurèle, De Stnique à Montaigne et à J. - j. Rousseau. Éditions classiques.H. Dessaln. 7, Rue Trappé, Liège, 1958.

Nobilis Professor Sorbonennsis, Henricus Irenaeus Marrou, hujus modi libri praefationem lepide contexuit (pp. 5-8): ibique scite de Humani9mi cum Paedagogia relationibus disserit. Ex quo facile libri hujus opportunitas, a claro viro G. Pire in lucem editi, comprobatur.

Rei vero cursus ex ipsa inscriptione apparet. «Bibliographia» copiosa, eaque selecta (pp. 9-14). In «introductione» breviter de Stoicismi periodis ab auctore agitur (pp. 15-17). Prima libri pars (pp. 19-43) est de Stoicismo pristino: Zeno Citiensis, Cleanthus A s s e n s i , Chrysippus. Altera vero pars (pp. 45-66) de Stoicismo medio: Scholae Stoicae grammaticae tempore helienistico; Panaetius Rhodius, Possidonius. Tertia pars (pp. 67-155) de Stoicismo recenti: Seneca; Epictetus, Marcus A u relius. Quarta denique pars (pp. 157-198) de Senecae Influxu in Michaélem de Montaigne et Joannem J. Rousseau.

Opus absolvitur synthesi vel conspectu conceptionum Stoicarum in re paedagogica (pp. 199*215). Lectionis certe facilis atque eruditae volumen a claro professore G. Pire exaratum.

I. G o n z á l e z , C. M. F.

K r a h e , H a n s . — Germamsche Sprachwissen- schaft: I Einleitung und Lautlehre; Il Formen- lehre. Sammlung Goeschen. Walter de Gruyter et CO. Berlin.

Duo nova volumina nuper prodiere, numero vero 238 et 780 nobil is illius germanici Corporis, cui titulus: «Sammlung Goeschen». Alterum quidem volum en doctrina et eruditione plenum in discenda lingua germanica; atque de iis omnibus est, quae ad linguae prosodiam pertinere vulgo aestimantur. Selecta de re ab auctore praeclaro, Dre. Professore Joanne Krahe, bibliographia adbibetur, abso- lutoque vocabulorum indice totus liber completur.

Alterum autem est de morphologia linguae germanicae: in morphologiae nom inis et morphologiae verbi tractatum apte divisum et

Btbliographta 49

aptatum. Horum ratio tenorque librorum technica omnino: lingua Indogermanica iisdem tanquam fundamentum. Linguarum scilicet comparatio quasi in manibus egregii scriptoris. Iis maxime commendandum opus, qui alte solideque de philologia atque linguistica exquirunt et investigant.

P h i l o p o n u s , C. M. F.

B e r d ia e v , N ik o l a y . — Autobiografía Espiritual.Luis Míracle, Editor. Barcelona, Aribau,179.

Insigne opus hoc numero est tertium et decimum in nobili illa «Biblioteca Filosófica», a claro viro Adolfo Muñoz Alonso, In Valentina studiorum Universitate Professore, egregie recta. Ex russico vero sermone in hispanicum est conversum, ab scriptore Joan ne Godo Costa. Atque libri tenor typogra- phicus domum Editricem «Aloisil Mlracle» magnopere honestat.

Agitur de autobiographla aliquatenus russici percelebris scriptoris, N ik o l a y B e r d i a e v ,

qui ad religionem tandem catholicam se convertit. Philosophia, religio, sociologia, politica, diverse a versipelli scriptore intellecta, variis euntibus temporibus temporumque adjunctis, tanquam In speculo aut, si mavis, in cinema- tographica pellicula, inibi adhibita referuntur.

LoculentI, ampli, fecundi, subtilis, intimi, versatilis quidem ingenii lucubratio. Lectoribus solidarum rerum studiosis, iisque recto judicio bene formatis, lectio commendanda. Tanquam Itinerarium philosophicum et spiritale, in quo auctoris vitae eventa, una cum meditatione et investigatione «theoretica» conjunguntur. Ex quo apte quadrat opus cum ceteris quae nostratem «Bibliothecam Philoso- sophicam» effingere novimus.

I. G o n z á l e z , C. M. F

Certamen Capitolinum VIII M UCCCCLVII. Curante Instituto Romanis Studiis provehendis. Romae.

En tibi scriptores, una cum eorundem lucubrationibus, in Certamine Capitolino VIII laurea donati: Josephi Morabito «Quies T y n

daritana»; Alberti Albertani «Exsul et Captivus»; Thebaidi Fabbri «Biduum Piscando Fe' riatum». Tres quidem elucubrationes hoc in fasciculo in vulgus feliciter eduntur.

« Petitores om nino XXXX11 numero certamen adierant: X XXVI1II ex Italia, unus ex Americae Septentrionalis Foederatis C iv itatibus, duo, denique, ex Columbia. Certamen erat de Lupa Capitolina, quam Romanae c iv itatis Magister argenteam, eximia arte, effingendam curaverat, de argenteo praeterea nummo Capitolinarum aedium Imaginem in antica parte praebente, nomen vero litterati viri in altera. Quibus praemiis Summus litterarum artiumque liberalium Moderator pecuniam in super adici jusserat.

Quinque viri ad id delecti erant, ut, quid petitores facultate scribendi valerent, judicarent eorumque libellos per virtutis gradus distribuerent: Hyginus Funaioli et Honoratus Tescari, uterque Romanae Universitatis professor, Victorius Genovesi, Sacrae Rituum Congregationis hymnographus et consultor, Quintus Tosatti, Instituti rector, Guerinus Pacitti, litteris Latinis Graecisque tradendis doctor, ab actis*.

Sic in Actis certaminis Capitolini VIII exprimitur. Vere hac ratione Institutum Romanis Studiis provehendis in dies provehit ut latina lingua addiscatur et colatur a magistris atque ab alumnis ubique terrarum degentibus. Quod quidem maxime omnibus plaudendum, quodque cordi est hac nostra in P a l a e s t r a

L a t in a lectoribus innuere stimuli studiique gratia.

S p e r a n z a , F e l i c i a n o . — Commento mitologico inedito ali'Achilleide di Stazio nel cod. napoletano IV. E. 46. Estratto dagli «Atti» delI'Accademia Pontaniana, Nuova Serie - Volume VII.

Brevis est lucubratio a praeclaro professoreF. Speranza exarata et edita: «monographla» de re, solida, scita, erudita. En vero tibí tota libelli, ut prostat, ratio: «Introduzione (pp. 5 8 ); Testo degli scoli! con relativi apparati (pp.9 34); Osservazioni grammaticali su alcuni punti di particolare rilievo (35-38); Note (38 40)».

P h il o p o n u s , C. M. F.

50 Bibliographia

M. P a o l il l o - F. A l o is e . — Maxima rerum:Roma. Edlt. *La Prora», Milano, 1958.

Liber, quem lectoribus proponimus et libenter offerimus —optima charta excusus — quemque cl. Litterarum Latinarum magistri M. Paolillo et F. Aloise exararunt, in quattuor distribuitur partes. Haec est tota libri via et ratio:

— Primo (pag. 9-104) orationes et fragmenta nonaginta quinque, plurimis notis ex plicata, auctorum antiquitatis classicae optimorum, in vernaculam linguam vertenda proponuntur.

— Deinde (pag. 107-138) themata quadraginta quinque exclusis notis sequuntur.

—Tertia pars (pag. 141-242) exercitationes nonaginta quinque, perspicuis illustratas notis, continet quae ex italica lingua in Latinum transferri debent.

—In parte denique quarta (pag. 245-273) capita quadraginta quinque, ex viris litteratis Italicis exscerpta, ut latine vertantur, a cl. magistris proponuntur.

Liber —omnibus numeris perfectus, sedulo et accurate elaboratus—, ex quo alumni maximam percipient utilitatem et fructum si illum prudenter et diligenter adhibeant in convertendis praecipue veterum et recentiorum scriptorum selectis locis.

J. A r a m e n d ía , C . M. F.

D íe z d e l C o r r a l , L u i s . — La función del mitoclásico en la literatura contemporánea. Edit. Gredos, Madrid, 1957, p. 284.

Mythologia classicae antiquitatis, In primis graecae, maxima esse auctoritate in provincia et dicione artis occidentalis nunquam desiit, cui res, argumenta, cogitata ex hominum memoria praebuit. Nullum est dubium quin nonnullis quidem aetatibus minimam ad rem vim habuerit mythologia ita ut exstingui fere videatur et aliis contra temporibus admodum valuerit.

Plurima recentiorum scriptorum opera —quae liber hic spectat— maxima ex parte mythologiae auctoritati et arbitrio parent. Tantam enim vim habent fabulae mythologi- cae ad informanda et exprimenda plastica ratione hominum omnis aetatis studia et sensa

ut earum argumenta et personae —Orpheo, Oedipo, Antigona, aliisque exemplis utar— etsi alio sensu et tenore atque praeteritis temporibus, I n hodiernas litteras late irrumpant.

Diez del Corrai'non modo indolem perspicit et pertentat veteris fabulae classicae —qua religiosa cogitata omnis populi tegitur— verum etiam quibus ultimis causis in res nostras et aetatem apud nonnullos scriptores recentiores gratia et auctoritate floreant.

En vobis totius operis summa: Prooemium (p. 9-29). De fabula antiqua et antiquitate ut fabula (p. 31-65). Quo pacto fabula classica et superfuerit et immutata sit (p. 67-104). Quo modo poétae lyrici recentiores fabulas mythicas tractaverint et explanaverint: Parnassiani et Symboli9 tae, Mallarmé, Valéry, T. S. Elior, Ezra Pound, Hofmannsthal, Estephan George, Rilke (p. 177-105). De «exsistentialismo» et mythologia: de «fato» absolutae libertatis (p. 208-237). Nominum propriorum Index (p. 239- 245).

Opus quidem perutile iis in primi9 qui momentum et auctoritatem fabularum classicarum in res et argumenta recentiorum scriptorum investigare velint.

M. M o l i n a , C. M. F.

P e n a g o s , L u i s , S. J. — Gramática Griega - Ejercicios. Editorial «Sal Terrae», Santander, 1958.

Cl. Pater A. Penagos —jam diu ob ejus ad scholam destinatos libros, a nobis maxime cognltu9 — hanc optimam edidit grammaticam in qua perspecuitatem et moderatam rerum copiam certo laudabis.

In hoc libro, quem et magistris et alumni9

non possumus, non commendare, definitiones, ordinem, paradigmata perbene et ordinata et disposita invenies: quae omnia virum non expertum tantum in tradendis graeci9 litteris, sed admodum peritum et versatum in iis pertractandis vere nobis ostendunt.

Exercitationes in lucem P. Penago9 quoque edidit quae centum et triginta tria themata continent, quibus lege9 grammaticae altius In alumnorum mentes infigantur.

J. Aramendía, C. M. F.

Bibliographia 51

A y u e l a , J e s ú s , S. J. — Florilegio Latino, Voi.II. Edic. 8 .* Edit. «Sal Terrae*. Santander, 1958.

U t in ipso indice significatur, de libello agitur in quo —tanquam in venusto florum fascículo— pulcherrimi prosae et poesis latinae flores, id est Ciceronis, Caesaris, Ovidii , Vergilii perbelle colliguntur. In hac libri 8 .a editione aliqua de Sallustio excerpta adduntur,

Notulas copiosas —quae ad historiam praesertim et geographiam et mytbologiam spectant quaeque breviter et accurate factae ad infimam paginam apponuntur, ad difficultates, quae scholasticis in latinitatis itinere occurrunt, solvendas et ad auctorum doctrinam et verba percipienda—, maxime utiles fore aestimamus.

U t uno verbo dicamus, libellus hic —qui admodum nobis placet— alumnis in scholae laboribus commodo erit maximo.

Est quo Patrem J. Ayuela laudibus cum ulemus.

J. A r a m e n d ia , C. M. F.

S e r a f in i A u g u s t o . — Studio sulla satira di Giovenale. Felice Le Monnier, Firenze, 1957.

Multa eaque maximi momenti, in hoc abs dubio optimo libro, a cl. auctore de Juvenale et agitantur et pertractantur argumenta.

Et in primis proponitur (pag. 1-96) quaestio illa historica, id est, utrum vitae morum- que aetatis suae judicium quod Juvenalis nobis praebet, rei sit simile annon? Non nullis argumentis expositis et apte enucleatis, his verbis auctor suam expromit sententiam: « ..Ia satira di G. è la testimonianza clamorosa della crisi di tutte le forze dell'impero» (pag. 96). Alia maximi momenti et ponderis (pag. 97- 160) movetur quaestio: Quid de re morali apud Juvenalem sentiendum est? Haecque auctoris oplnio: «Nell'opera di G. nessun incitamento troviamo al vizio, che è sempre fie' ramente condannato e d' altra parte nessuna derisione della virtù che è sempre gagliarda* mente difesa... La sua parola spietata provo ca sempre nelle conscienze una salutare reazione...» (pag. 160). Ad tertium argumentum —quod de Juvenale uberrime aucior

evolvit (pag. 161-227 «La poesia e 1'arte» )— hoc aucior reddit responsum: «Davvero G ha le qualità che distingono i poeti: la comm ozione sincera, la fantasia, I' elevata e originale espressione; nei momenti grandi il suo pensiero e (1 suo sentimento lampeggiano in imagini; ...Egli sa drammatizzare fatti e pensieri; ...è l'artista il quale sa liberare improvvisamente, tra le congerie dei particolari, tra la massa di tutta una scena, lo scorcio fulmineo, illuminante», (pag. 225-226).

Subsequuntur deinde, in sex capita fuse dispertitae (pag. 229-406), aliae quaestiones quae ad Juvenalis rhetoricam, dicendique ra tionem spectant, ab auctore scite et erudite tractatae.

Bibliographia (pag. 407-418) qua usus est uberrima est eaque selecta.

Liber finitur accuratissimo nominum et Juvenalis in operibus locorum indice (pag. 421-436;.

J. A r a m e n d ía , C. M. F.

D r e x l e r H a n s . — Hexameterstudien V und VI. Manuales y Anejos de «Emerita» XIV. Consejo Superior de Investigaciones C ientíficas. Instituto Antonio de Nebrija, M adrid, 1956. Pag. 113; 15 tabulis additis.

Alia in hexametra «studia» ediderat auctor in iisdem commentariis quibus Index «Emerita» (a. 1952-1953). N un c «studia» V et VI edidit.

Hic ad trutinam revocat 1000 primos versus Lucani, Ovidii (M et.), Vergilii (A en .), Horatii (Sat. I) et Lucretii, 5(_L prin cs tx Horatii Epist. II ad initium usque Artis Poeticae, 400 ex Catulli carminibus 64, 62, 1 5, Ennii et Lucilii omnes qui Investigari possunt. Quos omnes accuratissime perscrutatur. «Studium» V complectitur versus caesuia se miquinaria carentes vel In quibus primum locum obtinet semiseptenaria. In VI vero caesurae perpenduntur.

Si in extremo opere collectas videris tabulas quibus res omnes investigatae et aestimatae simplici oculorum et mentis obtutui propositae coguntur, id credas, quam materiam investigandam susceperit auctor, hanc ita pe nltus pertractasse et ad finem adduxisse ut facile ei aliquid affirmanti, fidem fidus praestes. A. S. F., c. M. F.

52 Biblìographia

A. K o c h • A. S a n c h o . — Docete. Formación básica del predicador y del conferenciante. Tomo VII: La vida del hombre. Biblioteca Herder, voi. 10. Tela, ptas. 165. Pag. 528, 1-4,4x22,2 cm. Ed. Herder, Barcelona, 1958.

Lectorum nostrorum plurimos hoc opus, cujus VII modo volumen editum nuntiamus, diu novisse arbitramur. Opus sane egregium et singulare: in quo et materiam ad Verbum Dei praedicandum invenias et ordinatam v ideas; quo qui usus fuerit quod sibi proprium est non amittet, immo nova vi et doctrina copiosiore augebit.

V olum en hoc VII «vitam hominis» co > - plectitur totam. En capita rerum: «valetudo, infirmitas, morbus, eugenesia, sui ipsius interemptio, animi affectus sensu 9que, industria, proprii muneris vita, vita et sexus; status vitae eligendus.. Omnia vero argumenta et doctrinae Sacris Bibliis, e Sanctis Patribus et Doctoribus excerpta proponuntur. Noli tamen hic quaerere opus perfectum, sed tibi perficiendum; copiosum cibum, sed tibi concoquendum, invenies.

Cum tempus ad multos libros consulendos et volutandos non 9 uppetat, Divini Verbi Praeco plures in unum coactos hic habebit, atque facile et cum animarum profectu et delectatione munus suum obibit.

C h . G e o r g i n . — Dictionnaire Grec - Francois. Nouvelle édition. Librairie A. Hatier, 8 , rue d' Assas, Paris, 1957, pg. 895.

Parvae quidem molis hoc «dictionario- lum», sed magni ponderis et pretii. Quod cum iterum nunc edatur, fortasse lectores jam noverunt. Non est opus sane completissimum et absolutissimum, quo omnia verba contineantur quae lingua Graeca antiqua habuerit: neque id assequi auctor animum induxerat. Sed est opus suo genere et intra fines ei designatos perfectum. Saepe libro usus sum cum auctores scholasticos, quos dicas, Homerum, Demosthenem, Xenophontem, Platonem, Plu- tarchum... legerem, et usu expertus sum: A) verba horum auctorum omnia, et aliorum, in hoc dictionario inveniri; B) verba aptissime et occuratissime selecra esse atque perpensa; Cj verborum vim et sensum maxima proponi

perspicuitate ita ut vel primo adspectu , et ex ip9is typis s e n s u s praecipui, ex quibus alii facile deriventur proponi.

In extremo opere coll iguntur hom onym a graeca, radices graeca9 majoris m o m en ti et util ita t is , quaedam de dialectis, qu ibus e lem entis tragoedia, qu ibus A r istophanis com oedia constet.

Nulla interposita haesitatione hoc «dictionarium» vehementer commendamus, dum cupimus ut apud nostrates opus ita perfectum prostet...

G. L u r q u in . — Mathésis. M anuel de culture grecque. Initiation à la pensée sclentifique. Editions De Sikkel S . A. 116, Lamorlnie- restraat, Anvers, 1957. Pg. 148.

Belgas fortasse primam aciem in Iingui9 c la ss ic is fovendis , tutandis , instaurandisque, et in m ethodis n o v is experiendis, cet. tenere credas, s i libros h is de rebu9 nuper edit09 vo lutaveris. En alium no v u m librum, quali9 haud dubio desiderabatur in scr in iis nostris.

N o n n e qui l inguam graecam docem us, obli tos paene, ne dicam co ntem p to s habem us scriptores i l los ve teres qu i de rebus naturae, de m athem atic is , de m edicina opera scr ipserunt? Q ui tam en m ulta eaque praeclara reliquerunt, quae si ignores, neque P latonem inte llegas neque H om erum . N u n c praesertim cum viri aequales u t i l i ta tem ubique quaerunt et usum , operae pretium est o s tend ere , aest i mare, perpendere qu antu m ad artes in v e n ie n das e v o lv en d a sq u e contu ler in t Graeci, quorum quidem nom ina h is etiam diebu9 in libris sc ien t if ic is saepe laudatos v ideas et allatos.

In hoc ergo libro breviter —quin tamen primigenia scripti lingua exhibeantur sed gallice redditi— legas locos praecipuos de disciplinis mathematicis (de earum origine et variis adspectibus), stellaribus, physicis, geographi- cis, medicinalibus, naturalibus. Liber ut patet utilis, quem si in manibu9 habueris non relinquas dum totum perlegeris Quod si alumnl9

proponitur, fortasse res sublimiore tractantur modo.

Plausum e 9 t quod impertiamur cl. viro Lurquin, qui Enchiridion suum graecum mirandum, hoc novo opere decoravit, complevit, il lustravit. J a c o b u s S id e r a , C. M. F.

S C H O L A R E S L I N G U A E L A T I N A E C O M M E N T A R I IScripta m ittantur ad M oderatorem : C ond e , 2, B A R B A S T R O (H u esca )

Pret ium ad A D M I N I S T R A T O R E M : Laurla, 5, A p 1042 - B A R C E L O N A

Pret iu m In H isp an ia : 15 p«9etarum Extra H ispania m : 20 pesetarum

A N N . V - (F A S C I ) - N . 17 M. MARTIO A. MCMLIX

mu

mi

Hodie , puer i , in ter iores d o m u s par tes vobis m ons t ra bo .

P r i m u m est janua quae to tam p ra e m u n i t d o m u m ; et, aperta janua, ostium nobis patet, q u o in atrium d u c i mur . Est au tem at r ium, uti v idet is , praecipua d o m u s pars: hic vi ta fa m i liaris agi tur , h i c La ru m ara, ubi colu n t u r , hic sacer focus V e s t a e d i ca tus; h ic m a jo ru m ac no bi l ium h o m i n u m imagines vene ram ur .

Pavimentum tesse l la tum est, t ec tum lacunaribus o rn a tu r magnificis. In m e dio au tem at ri i tecto for am en —cui n o m e n compluvium— aper i tur , q u o aèr et lux pene t r an t ; aq ua vero pluvial is in s tagno —impluvio appe l l a to — coacerva tu r ; juxta impluvium est fons saliens.

A d a t r ium, dext ra laevaque, cellae p a ran tu r , q u as duae alae u t r i m q u e s u b s e q u u n t u r , e regione au tem januae tablinum cons p ic is elegans, p r a e s t a n tem locum vo lub i l i bus l inteis —quae T e r e n t i a mater figuris mira arte d e p i n x i t —, pro tec tum; a p u d alios, u t in do m o Terent i l lae , tabulae mobi les pro l inteis, t ab l in u m ab atrio separant ; q u o d a l iquan do , ut a matre audivi , tr icl ini i vices gessit ; n u n c autem tabularium, id est ra t i onum tabulas ac res pre t iosas cont inet . Hic pa te r saepe cum amicis v e r s a t u r et cl ientes mane excipi t . Fauces t r ans i tum praeben t q u o servi ea n t r e d e an tq u e ex atrio, q u i n per t ab l inum t ranseant .

" « H A N S E L U S » ET «G R E T A ..F u e r e q u o n d a m d u o p u e r i , J o a n n u l u s

e t M a r g a r i t a , q u i in p a r v a d o m o p r o p e v a s t i s s i m a m s i l v a m , c u m p a t r e e t m a t r e v i t a m a g e b a n t . Q u o d a m d i e « H a n s e l u s » ( s i c e n i m J o a n n e m a m o r i s c a u s a s a e p e v o c a b a n t ) s o r o r e m r o g a v i t ut s e c u m in s i l v a m d e a m b u l a t u m e x i r e t . Q u a e a d m o d u m c o n t e n t a fuit , c u m d e a m b u l a t i o n e m a g n o p e r e d e l e c t a r e t u r . D u o e r g o p u e r i d o m o e x i e r u n t . In s i l v a m u l t a s e t j u c u n d a s re s v i d e r u n t . D u m f l o r e s G r e t a — h o c e t i a m b l a n d o n o m i n e s a e p e a p p e l l a b a t u r — , p a s s e r e s e t p a r v a a n i m a l i a J o a n n u l u s a s p i c i e b a t ; q u o p u e r i l o n g u m e d o m o i ter a m b u l a v e r u n t , a c s o l e j a m o c c i d e n t e , ub i s u a d o m u s e s s e t , n e s c i e b a n t ; i l l a m q u a e r e b a n t , s e d n o n i n v e n i e b a n t ; e t c i t o f es s i , e s u r i r e c o e p e r u n t . M a r g a r i t a t u n c dixi t: — Ei m i h i , H a n s e l e , f e s s a s u m e t e s u r i o m u l t u m .

C u i D o a n n u l u s :— Et e g o q u o q u e , G r e t a . S e d h i c d o r

m i r e n o n p o s s u m u s ; si n o s h i c d o r m i r e m u s , f e r a f o r s i t a n v e n i r e t e t n o s v o r a r e t .

— Ei, t i m e o , H a n s e l e , t i m e o .— N o l i t i m e r e , G r e t a . S e c u n d a o m

n i a n o b i s a c c i d e n t . O ! q u i d e s t h o c ? . . . N o n n e e t tu a l i q u i d i l l ic v i d e s ?

— Ita s a n e , p a r v a d o m u s e s t .— Ita e s t . N o n n e d i c e b a m tibi . P r o s

p e r e re s p r o c e d e n t si ibi d o r m i r e c i b i q u e a l i q u i d i n v e n i r e p o s s i m u s .

— Ita p r o r s u s , s e d c u j u s s i t h a e c d o m u s i g n o r a m u s .

— I g n o r a m u s , n e c s c i m u s a n q u i s in e a si t. A c c e d a m u s a d e a m v a i d e q u i e t e ut v i d e a m u s a n q u i s ibi si t.

— R e c t e , H a n s e l e . — V e n i e r g o m e - c u m , s e d a d m o d u m q u i e te!

— H a n s e l e ! H a e c d o m u s m i r a p r o r s u s es t , n o n n e ? P a r i e t e s a s p i c e .

— Et a s p i c e t e c t u m .— Isti p a r i e t e s c u p e d i a e v i d e n t u r .— Et t e c t u m p l a c e n t a . . . P l a c e n t a q u i

d e m e s t . V i d e s n e ? A l i q u i d e x e a s u m p s i , e t e d a m .

— Et hi p a r i e t e s c u p e d i a e c e r t o s u n t . N o n n i h i l s u r r i pu i , e t e d a m . N u n c n o n e s u r i e m u s .

— N o n e s u r i e m u s q u i d e m ; h a e c u p e d i a e g r a t i s s i m a e s u n t . Et h o c e s t p l a c e n t a . H e u h e u ! M a r g a r i t a . . . Ibi a n u s d o m o e x i t . . . — V e n e f i c a v i d e t u r , n o n n e ? V e n e f i c a m q u i d e m e s s e p u t o .

— S o r o r , a n u s q u i d q u a m l o q u i t u r .— Q u i d h i c , p u e r i , f a c i t i s ?— T i m e o , H a n s e l e , n e p e s s i m a a n u s

si t. — M i t t e t i m o r e m ; c u m i l la l o q u a r . H u c v e n i m u s q u i a f e s s i s u m u s , d o m i n a , e t e s u r i m u s ; d e a m b u l a t u m in s i l v a m e x i m u s e t d o m u m n o s t r a m i t e r u m i n v e n i r e n o n p o t u i m u s .

— R e c t e est; q u a r e h u c v e n i s t i s ? M i h i n o n p l a c e n t p u e r i c i r c u m e u n t e s e t s p e c t a t o r e s .

— N o n c e r t e v e n i s s e m u s nis i e s s e m u s f e s s i e t f a m e c o n f e c t i .

— A t q u e n u n c d o m u m m e a m ed i t i s .— D o l e o , d o m i n a . Q u e m q u a m h i c

e s s e n e s c i e b a m u s .— Et tu, t u n e , p u e l l a e s u r i s ?— Ei, s a n e , d o m i n a , m u l t u m e s u r i o .— B e n e est; i n t r a t e in d o m u m m e a m ,

e t a l i q u i d c i b i v o b i s i n v e n i a m . E c c e ! in

55

L i s d u a b u s s e l l i s s e d e t e d u m v a d o ut q u i c q u a m in c u l i n a i n v e n i a m .

— G r a t a e s t d o m u s h a e c , n o n n e , H a n s e l e ? — Est s a n e . N o n i l l a m v e n e f i c a m c e n s e o , s e d a m a b i l e m e s s e m a t r e m .

— S t!, v e n i t .— C i b o s e c c e v o b i s ; l a c , p a n e m , c a

s e u m i n v e n i . E d i t e q u a n t u m p o s s i t i s , e t p o s t e a i t e e t i n d u o b u s i l lis l e c t u l i s in h o c c u b i c u l o d o r m i t e .

I t a q u e p u e r i c u m e d e n d i f i n e m e - c e r u n t in c u b i c u l u m i n g r e s s i s u n t e t in d u a b u s i l lis l e c t u l i s a d m a n e d o r m i e r u n t . M a n e , a n u s v e n e f i c a — v e n e f i c a q u i d e m e r a t i l l a m u l i e r — a d p u e r o r u m c u b i c u l u m v e n i t e t d i x i t : — S u r g i t e , p i gr i p u e r i ! S u r - g i t e , v e n i t e m e q u e j u v a t e . V e n i h u c , p u e l l a . Q u o d e s t n o m e n t u u m ?

— G r e t a v o c o r , d o m i n a .— S u m e igi tur, G r e t a , s i t u l a m e t i,

a q u a m a f f e r . S i p i g r a eri s , t e p u n i a m . Tu, p u e r , q u o d n o m e n h a b e s ?

— H a n s e l u s , d o m i n a .— H a n s e l u s n e ? B e n e , v e n i m e c u m ,

H a n s e l e . N u n c d i c mi h i ; q u i d in a n g u l o c u b i c u l i v i d e s .

— M a g n a m c a v e a m v i d e o .— V i d e s n e in c a v e a p l a c e n t a m ?— V i d e o s a n e .— B e n e ; c a v e a m i n t r a , e t m i h i p l a

c e n t a m a f f e r e a m q u e p o s t e a e d e s .

— G r a t i a s h a b e o , d o m i n a . I b o e t a f f e r a m . — O p t i m e ; i n g r e d e r e .

T a m s u m in c a v e a ; p l a c e n t a m j a m c e p i . — Et e g o q u o q u e te c e p i . . .

- O ! q u a r e j a n u a m c l a u s i s t i ? A p e r i , a p e r i ; tu e s p e s s i m a a n u s !

— E c c e a q u a m , d o m i n a . H a n s e l e q u i d f a c i s in c a v e a i s ta?

— Est in c a v e a q u i a i l l u m e d e r e v o l o . C u m s a t p i n g u i s erit , i l l u m e d a m . N u n c , G r e t a , m i t t e l i g n a in i g n e m d u m in h o r t o l a b o r o .

— Q u i d f a c i e m u s , H a n s e l e ?— N e s c i o , G r e t a . T i m e o n u n c e t e g o .

C u r in s i l v a d e a m b u l a v i m u s ? Si in s i l v a n o n a m b u l a v i s s e m u s , d o m i n u n c e s s e m u s .

— Si h a b e r e m v e n e f i c a e e l a v e m c a v e a e , j a n u a m a p e r i r e m .

— Et si c a v e a e j a n u a m a p e r i r e s , v e n e f i c a n o s i n v e n i r e t e t p u n i r e t . N e s c i o , n e s c i o q u i d n o b i s s i t f a c i e n d u m . . .

Et i t a T o a n n u l u s d u a s h e b d o m a d a s in c a v e a v i x i t . C o t t i d i e M a r g a r i t a a q u a m e t l i g n a a n u i m i n i s t r a b a t . S e d q u o d a m d i e i g n e m f e c i t m a g n u m in c u l i n a e f o r n a c e , e t c u m a d m o d u m i n c e n s a e s t f o r n a x , d i x i t : — G r e t a , G r e t a , u b i n a m e s ?

— H i c s u m , d o m i n a .— V e n i h u c , p u e l l a . V e n i e t a d j u v a

m e . I n f e r c a p u t in f o r n a c e m e t d i c m i h i a n s a t i n c e n s a si t. — N e s c i o , q u o m o d o c a p u t in f o r n a c e m i n f e r a m .

— N e s c i s n e c a p u t in f o r n a c e m p o n e r e ? — N e s c i o , d o m i n a ; m o n s t r a tu m i h i , q u a e s o .

— M o n s t r a b o . F a c i l l i m u m es t . A s p i c e . I n t r o r s u m c a p u t h o c m o d o i n fe r . . .

— O ! q u i d a g i s ? h e u , h e u ! . . .S c i t i s n e q u i d M a r g a r i t a f e c e r i t ? Intra

f o r n a c e m a n u m v e n e f i c a m i m p u l i t , p o r - t a m q u e c l a u s i t . T u n c c l a v e s u m p t a j a n u a m c a v e a e r e s e r a t , e t e x i i t T o a n n u l u s .

A b i l la t a n d e m d o m o e g r e s s i , s i l v a m p e t i e r u n t , s t a t i m q u e d o m u s s u a e v i a m i n v e n e r u n t .

E U L O G I U S TETERINA C A N A L , C . M . F.In C o l le g io Sanci i Dom inic i C a lcea len s isH a e c fabe l la , a n n u e n t e Editore a n g l ic o U n d o n Cal-

ling Europe et English hy Radio D epartam ent. BBC Londort. lat ine editur. U tr iq u e m axim am reterimus grat iam

INTER SERPENTES ACUT\ ™ T NUM56

Jam navis vapore acta ex por tu urbis Mar acaibo Amer icae Aus t ra l i s erat profectura , cum Nigr i t a qui dam , tenebr is n o c tu r n i s protec tus , proram navis clam ascendi t et se in imam n a v i gii a lv um abdidi t . V oleba t enim c ru m e n a v acan te «caecus vector» in patr iam, u n d e t r iennio ante discesserat , redire. Nesc ieba t aut em , q u o t horae t o r m e n to ru m plenae sibi hac nocte fervidiss ima essent per ferendae. Etenim navis eadem alvo, qua Nig r i t a se abscondera t , mille a d m o d u m s e r p en tes maxime v en en o so s secum ferebat. Q u i va le tud inar io Brasi liensi B u n a tan des t inat i fuerant et ex eo ru m veneno, arte ext rac to, medici a l iquo t doct i ser um conf ic iebant , q u o d aegrot is, qu i m ors u morti fero s e r p e n t iu m infecti in s u m mo vi tae d i scr im ine v e r san tu r , v i tam qu asi p e r di tam reddere solet.

S erpen tes , q u o s supr a co m m e m o ra r a m , cist is et canis t ri s v imine is inc lus i s e r v ab an tu r . Sub i to media nocte, d u m as tra miro lu cen t fulgore, c u s tos n o c t u r n u s s t r e p i tu m a u d i t s t a t i m q u e g u b e r na to re m ce r t i o rem facit. Q u i nau ta a l iquo c o m i tatus , locum u n d e s t r e p i t u s p rov ene ra t , pet i t , por tam caute ape r i t et l u m in e eléc tr ico sp a t iu m

A lumnus quidam italicu9 ,

prodigus sane et heluo cum

patre telephono ita est collocu

tus: Sono sulla strada; latine: «In

via sum», quod significat: <Sine

ulla pecunia sum». Pater i Ileo

respondit: Stia benino atteso a

tutti i veicoli!, latine: «Cave via-

rum vehicula!».D r . D o l d ,

parochus

Quidam in judicto testis in

signite mendax a judice diligenter

admonitus, u t ea tantum proferret,

quae essent vera, magnifice, *At

ego, inquit, jam infans desponsus

sum veritati». Tum jejune judex:

«Itaque palam est te jam aliquan

tum temporis viduatum esse».

A . A v e n a r iu s

Heus, heus! iterum projice in mare; nemo enim hujusmodi tam abnormem piscem te cepisse credat.

Delineavit B e r u e t e

—Quomodo ergo hoc evenit? —Facillime. V idesne illam

arborem?—Video.—Sed, me miserum!, ego non

vidi...

57

INTER CONJUGES

Fit inter conjuges discordia. Illa, quae quidem foedissima est, dicit sponso:

—Audesne, stulte, in me conicere oculos?

—Mulier, quid miraris? Homo omnibus assuefieri potest.

J o a n n e s M o r á n In Sem. Min. B arcinonensi

— Verumne est, pater, ballae- nas sardinis vesci?

— Ita est.— Quomodo ergo « sardinarum

capsellas» aperiunt?

Tempora praesentia et futura discenda magis sunt quam «praeterita et supina».

B . B o r i r ò

Vici

Dederunt potatori uvarum racemum.

—Maximas vobis ago gratias, sed vinum non poto cum «pilulis».

MYOPS A UT O C IN ET O

VECTUS

—Joannes, en moenia Tarraconensia.

—Nequaquam, sed est viae crepido.

F. F i g u e r a s

In Collegio Cervariensi

a) b ) c) d)

• u • I • A •I E o I

• • • •o O o O

p e r o b s c u r u m lu s t ra t . C o n t i n u o a t t o n i t u s refugit. Cistae en im et c a n i s t r a reserata p a t en t et u b i q u e se r p en te s r e p u n t . A t med io in loco cistae in s i den s es t N ig r i t a i m m o t u s et ve lut i exan imis .

Q u i d i n te r i m accidera t? C aecus ille vector , ub i p r i m u m cistas , q u a s b an a n i s refertas p u t a bat, patefeci t , s ub i to l u m in a ignea p rop ius pro- p i u s q u e ad se v en i re conspex i t , et cum hor ror e sese in te r an g u e s ve r sar i cognovi t . Jam horae, quae i n s e q u e b a n t u r , c ru c ia t ibus in fernis h a u d a b s imi les fu e ru n t . C u m e x p e r t u s n o s se t s e r p en te s t a n t u m m o d o h o m i n e s , q u i sese moveren t , m o r dere, immobi l i s et ve lu t to rm en t i s def ixus s e d e bat, d u m bes t iae illae s u p e r ped e s et i p s u m v e n t rem r e p e b a n t . Ita m o r s u s v en e n o s o s evas it . G u be rna to r re per iculosa perspec ta l aq u eu m a m p lu m lente et tam ap te in a l vu m demis i t , u t l aqueus co rpus vec tor i s miser r i m i c i rc umdare t . T u m laq u e u m l en i t e r a t t r ax i t et infe l icem vec to rem quas i s t a tu a m l igneam ex in ferno edux i t . Bene accidera t , q u o d Nigr i t a m e m b ra hor ro re to rpida movere n o n potera t . Q u o d s i vel p a u l u m m o v i s set, n o n d u b i u m , q u i n se rp en tes d e n t e s m o r t i feros inf ix issent . T a n t u m a n g u i s pa rvus , q u i v e s t im en to adhaese ra t , una cu m vec to re ed u c tu s est et vecte c o n t u s u s perii t .

N . M a n g e o t , S. J.

a) Cieo b) Recitoc) Consigno d) Mirabilis

(dat.)

Audin'?, audin'? Minime, domine, minime; non crocodilum in sacco, sed saccum petivi e crocodilo.

Exscripsit B e r u e t e , C. M. F.

58

S E R V I U S1 . Quo tempore Tarquinius Ro

mae regnabat in regia prodigium visu eventuque mirabile fuit. Puero cuidam dormienti, cui Servio Tullio fuir nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. Cum quidam familiarium aquam ad restinguendum ferret, a re gina retentus est, et sedato tumultu moveri vetuit puerum, donec sua spon te experrectus esset. Tum Tanaquil viro: «Hic quidem puer lumen quon dam rebus nostris dubiis erit».

2. Inde puerum liberum et tanquam ex familia regia habent, artibus erudiunt, quibus ingenia ad magnae fortunae cultum excitantur. Evenit facile quod diis cordi esset juvenis; evasit vere indolis regiae, filiamque el suam rex despondit.

3. Sed Anci filli duo —cum indignissimum haberent se patris regno tutoris, id est Tarquinii, fraude pulsos esse—, ipsi regi —Tarquinio— insidiae, parant. Quo ex pastoribus ferocissimi delecti sunt ad facinus; hi in vestibulo regiae, quam potuerunt tumultuosissime rixantur et in se omnes apparitores regios convertunt; ambo regem appellant et ad regem pergunt.

4. Primo, uterque vociferari, postremo, silent; unus rem orditur. Et cum, Intentus in eum, se rex totus avertit, alter elatam securim in caput dejecit, et relicto in vulnere telo, ambo se foras ejiciunt. Tarquinium moribundum adstantes excipiunt.

T U L L I U S59

5. Clamor inde fit et concursus populi. Tanaquil inter tumultum regiam claudi jubet, arbitros ejicit, ac Servio propere advocato paene exsanguem Tarquinium ostendit, et dextram tenens orat ne inultam mortem soceri, ne socrum inimicis ludibrio es 9e sinat. «Tuum est, inquit, Servi, si vir es, regnum N unc te illa caelestis excitet flamma, quae tuum caput divino igni circumfudit; nunc expergiscere vere».

6 . Cum clamor impetusque multi tudinfs vix sustineri posset, Tanaquil per fenestras populum alloquitur. Jubet bono animo esse; sopitum fuisse regem subito ictu; ferrum haud alte in corpus descendisse; confidere prope diem Ipsum eos visuros; interim Servium jura redditurum esse et obiturum alia regis munia.

7. Servius cum trabea et lictoribus prodit, ac, sede regia seden9, alia decernit, de aliis consulturum se regem esse simulat. Itaque per aliquot dies, cum jam exspirasset Tarquinius, celata morte, quasi vice regis fungens, 9 pem regni in se firmat. Tum demum re9

palam fit; et Servius, praesidio firmo munitus, primus injussu populi, voluntate patrum regnavit.

8 . Anci regis liberi jam tum, cum, comprehensis sceleris ministris, vivere regem et tantas esse opes Servii nuntiatum est, exula tum ierant.

Nuntia varia accipite, pueri60

Flor ida . — Q u i in C iv i t a t ibus Foederat is Americae S e p te n t r i o n a lis in s tudia phys ica i n c u m b u n t , die v ices imo sexto su pe r io r is m e n sis Sep tembris , m oderan te V e r n h e r Vo n Braun viro, magno, ingenio praedi to a tq u e tant i oper is effectore, s e p t im u m jam miss ile, q u o d satell item arte fac tum su b v eh e b a t , se emis isse n u n t i a n t ; missi le t am en in s u u m orbem sate l l i tem i m p o n e re n o n potuisse d icun t .

Docti illi viri re f e ru n t tres, q u i bus satel les cons tabat , p a r t e s , s u u m m u n u s , cum j acu la tu s est, e x s e c u tas esse; sed cu m celer i ta tem al ti tu- d in e m q u e ad sate l l i tem l ev a n d u m necessar iam c o n s e q u i n o n posset , q u a m v i s par tes illae seu missi l is po r t i on es o x y g en o fluido et boro imple tae essent , in ter ram cecidi t et paulo pos t displos i t .

N o v o E b o r a c o — V o n Braun, praec la r is s imus vi r g e rm an icu s , n ü n c in C iv i t a t ibus Foedera t i s Amer icae Sep ten t r i ona l i s v i t am agens , q u i to tam ae tatem natur ae phy s icae secret i s p e r s c ru t an d i s ab adulesc en t i a i n s u m p s i t , auctor a tq u e i n v e n t o r in bello Europaeo ig neorum g l o b o ru m , q u i b u s n o m e n erat V 1 et V 2, modo au t em A m e r i c a n o ru m sat e l l i t um faber, a c to ru m d i u r n o r u m sc r ip to r ib us , ab h in c paucos dies, haec p ro tu l i s se fertur: «Patria n o n es t mihi; ego in luna pat r iam meam col locari cupio» .

H o l m i a (E s t o c o l m o ) . — Die t er t io n u p e r e laps i m e n s i s J a n u a r i i viri scientifici Russ ic i p r i m u m —ut c r e d i t u r — missi le in lu n am e jec e ru n t . Hoc vero —sex milia c h i lo m e t ro ru m a no s t ro satel li te d e c l i n a t u m —, solem pet ivi t et cu m vaga il lius stella, i n t e r V e n u s et te r ram sita, facta sit, o rb e s c i r cum solem n u n c facit longissimos. . .

V a s i n g t o n i o . — D u m haec, die p r i m o h u j u s m en s i s Mart i i , s c r ib u n t u r A m er ic an i q u a r t u m jam in lu n am e m i s e r u n t sa te l l i t em qui , ab ea u n d ec im milia Ch i lometrorum!!! def lexum, c i t a t i s s im u m per spat ia i ter in solem facit... Q u i d de eo fiet?

C a l i p h o r n i a . — Paucos a b h i n c m en s es hom o, cui n o m e n «Robot s» , a scient if icis fictus i n v e n t u s q u e via tomica d u c i t u r et m o v e t u r . R e fe r u n t viri tecn ic hi tabernis , officiis, the rm op ol is . . . i s t u m h o m i n e m m ag n ae ut i l i ta t i fu tu ru m . . . J. A r a m e n d í a , C. M. F.

IN S C H O L fl LflTIilE CflflAITÌUS!Vos, jucundi ss imi a lumni , in schol i s c o n c i n e r e invi to. S c i o enim q u an tu m v ob i s

ca n e r e p l a c e a t sicut h irundines q u a e in im pr ob o s u s p e n d e nd i nidi l a b o r e garrire n o n

desinunt . . . Et q u a m similis n id o hirundinum s c h o l a vestra!

M e q u o q u e n o n praeteri t q ua n tu m v ob i s arr ideat c o n c i n e r e ut a p e s q u a e mur

mure a larum hor tos et viridaria c o m p l e n t cum ad fa v o s ex s t r ue nd o s nec ta r e f l o s

culis l ibant. . . Vestra a u te m s c h o l a n o n n e industriarum ap u m e x a m e n videtur?

D e h i n c igitur, pueri suavissimi , ut h irund ines et a p e s in a u la laeti co n c in a m u s !

C an tu s en im arduu m sc ho la ru m la b o re m mit igabi t , m en t e s dec l ina t io n ibu s et

c o n ju g a t io n ib u s d e f e s sa s l evabi t , g e ne ru m gramm at i ca l ium , prae ter i torum et sup i

norum fugabi t fast idium. Cant ibus e t i am C i c e r o n e m c o n s c e n d e n t e m in rostra, Ver

gi l ium per n e m o r a lyra c a n e n t e m , C a e s a r e m in castris proe l i i sque ver sa nte m, H o

ratium per vias Urbis d e a m b u l a n t e m l a e t o a n i m o l a e t o q u e ore comi tab imur.

Q u a m o b rem ca n t i l e na s vo b i s in vestra Palaestra Adulescentium, v u lg a b i

mus et an t iq ua s et recen te s , quarum a l i a e auribus vestris o m n i n o erunt i gn o t ae ,

a l i a e eis famil iariss ime son ab u nt ; a l i a e una c o n c o r d i q u e v o c e , a l i a e variis choris c o n c i n e n d a e .

C a n a m u s o m n e s om n i u m tem po rum et na t i o n u m ca nt i l en as lat inas aut l a t inae l in g ua e a c c o m m o d a t a s .

Ut h irundines et a p e s in a u la lat ine co n c in am u s !

MARIANUS MOLINA, C. M. F.

J A M F R I G U S A B I I T !(« C A N O N » )

AIT MoJ* A

Pueri in quattuor c h o r o s distribuuntur

et unusquisque chorus ad singulas litteras (A - B - C - D) ex ordine ca n ere incipit.

B£ V A

» - VJ a m fr iouj a-I n - i t , c i to ca-lor ad<z- K t . Nunc vt'rno temj>o-

Cr£- 5

f *± Z

re f l o r u - e r u n t a r b o * re.). Curn pciJJereJ Cu- nunt ju - jx>r*

Divus Franciscus Assisiensis et turtures62

Olim ad u lescens q u i d a m plu r imos acceperat tu r tu res , q u o s in m erc a tum ferebat. C u m huic in i t inere occu rr isset F ranc iscus Assi s i ens i s , vi r sanct i tu d ine praes tans , q u i s ingu lar i m i ser icordia erga animal ia m an su e ta ad d u ceb a tu r , i llos t u r t u r e s ocul is miser ico rd ibus consp ic iens , h is verbis ad u lescen tem interpel lavi t : «Te, mi bone adu lescens , rogo, u t has aves mih i com m i t t a s : cupio has best iolas —cu m q u i b u s Sacrae Li tterae castos h u m i l e s q u e an im os c o m p a r a n t —, h o m i n u m c ru d e l i s s im o ru m p ra ed am n o n esse».

Ille vero s ta t im om nes t u r t u r e s d ed i t d ivo Francisco, qu i g re m io illos acc ip iens , haec dulcia verba p ro n u n t i av i t : «Ego vos, mei t u r tu re s , a m o r t e ser vabo, vobi s aedificabo nidos . Scio t u m pul los p ro c re a tu ros esse, Dei jusso o b o e d i e n t e s » .

Postea d i v u s Franciscus , s u u m c u i q u e n i d u m c o m p a r a v i t et t u r t u r e s cum eo et cu m ejus soci is m a n s e r u n t .

A d u l e s c e n t i au tem, qu i t u r t u r e s tu lera t : «Fili mi , i n q u i t , an im o perc ip io te i n t e r mei o rd in is m o n ach o s ad lec tum iri et Jesu C h r i s t i d o c t r in a e p r o f u tu ru m esse».

Q u o d q u i d e m even i t , sc im us e n im ad u le sc e n te m m o n a c h u m fuisse a tque s an c t i s s im am vixisse v i t am . A n t o n i n u s R e d i

Tropiensis Seminarii alumnus ¡II C. (in Italia )

N A R R A T I U N C U L A EH om o q u id am praepinguis in p latea urbis

subsistens de deversor io quaerebat . Q u e m

scurra aliquis a vertice ad ta los contem pla tus , subridens: «Videte», inquit, «hic sarcinam suam

prae se, alii post se et a tergo vectant». «Sed

protinus audivit: «Hoc s o l e o , cum per furum

lo c a iter facio . A lioquin m orem , d e q u o dicis, servo».

H eb ra eu s cum C h ris tia n o c o n te n d e n s affirmabat

plures J u d a e o s esse in c a e l o s a n c to s quam

Christ ianos. Paciscuntur igitur, ut u terque su o s

singillatim enum eret et ad u n u m q u o d q u e n om e n

alteri pilum e barba evellat . Incipit Hebraeus:

«Abraham» et, ex p a c to , C hrist iano pilum e x trahit. Christianus S an ctu m Petrum n o m in a t et

idem facit. Ita pergunt. Tandem Christianus t a e d io m otus in barbam Judaei invadit to tam que simul diripit dicens: «Sanctus Mauritius cum tota

le g io n e T hebana» .N. M ANGEOT, S. J.

63

A E N I G M A T A

E F F A T A

Qui nescit nescitque se nescire, stultus est. — Eum cavete.

Qui nescit scitque se nescire, innocens est. — Eum erudite.

Qui scit nescitque se scire, dormit. — Eum e somno suscitate.

Qui scit scitque se scire, sapiens est. — Eum sequimini.

J o s e p h u s L a t o r r e

/ V c. a lum nus

1. Inter assem et incensum tria musicalia comperies signa.

2. Quinque syllabas const ituo nec tamen habeo plus quam unam.

3. Quidnam agunt asini ad solem adducti?

4. Quadam re convenit convivium cum chartarum ludo?

5. Neque latrant neque mordent, at domum Impediunt ingressum.

6 . Quo levius, eo gravius.

] . C a m p s

Philosophiae a lum nus

A D S A L T U M E C U L E I

EST TI 0 AE RUM

TI A PRO VI RE

A BLI TI O PRI

LI STUL Cl NE RUM

| V IS CER 0 UM SU

T R I A N G U L U S M A G I C U S

1 2 3 4 5 6 7

l i2\314151'617!

populus Aremori-ii fcaeevellas 1

deae

cantus (accusat.)

ne

vivis

lltt. consonans

— Aquam vasculi, in quo pisces natant, —Dic, Joannule: q u o m o d o appellatur lac

mutastine, Julia? gallice?— Minime, domina, quia pisces totam a- — Hodie quomodo appelletur nescio, cum

quam nondum potarunt. lac cotidie aqua lustretur...B e r n a r d in u s M a r ín J o s e p h u s M o s c a r d ò

/V' C. a lum nus M Cursus a lum nus

64

A E N I G M A V E R B O R U M

i 1 ! ) IO I i 12 13 In transversum, a) Libido. Scissos.— b) Vacuum Incolae cujusdam S ic iliae urbis. — c) Unguentum quo athle tae ungebantur. Aegyptiorum deam.d) Venter Livori, e) Consonans. U m briae urbs. Consonans. f) Litterae e verbo «maces». — g) Consonans. Thes saliae rex, Promethei filius. Consonans.— h) Urceolus (¡it. versis). Diro — i) Calceamenta quae mulieres calceabant in scaena (acus.). Canis. — j) Prohibui (lit. versis). Incolae Tauricae. — k) Cognomen Aeginae. Venia gladiatoribus data.

A d perpendiculum: 1) Mitis. Lex a dictatore data. — 2) Jungat. Praeconium. — 3) Ausculto. Oboedio. — 4) Graecorum deus ( = l a t . «Saturnus») (genit, lit. versis). Litterae e verbo «plene». — 5) Mussitavi. — 6 ) Vocalis. Asiaticus. Consonans. — 7) A e gaei maris insula, Simonidis poétae patria. 8 ) Consonans. Lapilli (lit. versis). Consonans. — 9) Stultitiae. — 10) Epitheton Jovis (lit. versis). Armas. — I I ) Mensuris (lit. versis). Celeber. — 12) Supernato (lit. versis). Dilecti. — 13) Silis. Currum duarum rotarum (dat.).

A n d r e a s S oler

Quae te docet magister, Antoni?- Nihil omnino me docet, de omnibus

Interrogat.P e t r u s C o d i n a

Philos. a lum nus

S O L U T I O N E S(Cfr. P. L., 1958, fase. IV. p. 506)

P E C T E N : P a n n e u s , a) Paia, b) N o t a , c) Eris, d) Sita.

A B A C U S V E N E F I C U S : N e mo i ra sc endo fit fo r t i o r nis i q u i ort is s ine ira n o n fuisse t .

S O L U T I O N E S M I S E R U N T : E. Escu ra , B. Bel t rán .

Filiola praefect i d i sc ip l inae pu b l i cae patri : «Dic, mi pater , can is qui semel fu r a tu s b o tu lu m est, pot er i tne inse rv i re dein d isc ip l inae publicae?»

A . A v e n a r i u s , S. V. D.

I N M A L O V E R I T A S

N u n c tandem qui mala surriperet novi, et in malo prehendi.

B eruet e

B I B L I O G R A P H I A

Anthologia Graeca, Band II. Aufl. 1957. 608 Seiten. Buch VIII - VTI.

Anthologia Graeca, Band III, Aufl. 1958, 830 Seiten. Buch IX -X I . - Grlechisch-Deutsch. Ed. H. Beckby. Ernst Heimeran Verlag in M ünchen.

Jam pridem de hac «Anthologia Graeca» copiosiora verba feci cum primum volumen prodiit. N u n c breviora sufficiant: Opus com pletur volum ine II et III, quae minime primum volumen dedecent. V oluminis alterius liber primus praebet inscriptiones sepulcrales quae scriptae sunt ad memoriam perpetuandam liberorum, sponsorum sponsarumque, parentum, etiam equorum, cet. Alter seu VIII liber illas 254 continet inscriptiones quas S. Gregorius Theologus et Thaumaturgus scripsit.

Volumen tandem tertium comprehendit libros IX - XI, quibus continentur copia va riorum epigrammatum prout variae sunt opportunitates vitae et occasiones, nobiles quoque distichi philosophici argumenti mores attingentes. Clauditur epigrammatis ad Jocos, ludibria, compotationes compositis. U t patet Anthologia Graeca verus est thesaurus isque locupletissimus rerum et morum et monumentorum et litterarum graecarum. Laus tribuenda Officinae Librariae Heimeran quod in manibus hanc pulchram commodamque editionem paravit et edidit.

J a c o b u s S id e r a , C. M. F.

L. A. S e n e c a . — Qüestions naturals. Text revisat i traducció del Dr. Caries C a r d ó Fun- dació Bernat Metge. Barcelona. Voi. I do. 114, a. 1956;Voi. II, pg. 94 (duplex), a. 1957.

Hos «Quaestionum Naturalium» libros in catalaunicum convertit cl. v. Carolus Cardò (R. I. P.), qua sua erat peritia et utriusque sermonis —patrii et latini— cognitione. Qui etiam breviter exponit in praefatione quot sint et quales «Quaestionum naturalium libri» et quo ordine digesti, qua via et ratione

compositi, quae sint Senecae opiniones, in ipsis propositae, quibus scripti sint, qua arte

et copia dicendi exarati. Breviter etiam persolvit quaestionem de tempore quo ab auctore sint conditi. V olum en prius continet libros I et II, alterum vero III, IV-A et IV-B. Hunc in his voluminibus naevum notavi —qui quidem ab aliis hujus Corporis libris fere abest— foedari Interdum mendis typographicis textum latinum et catalaunicum.

Digni tamen sunt hi libri qui legantur et quod Senecae sunt et quod a C. Cardó conversi et quod abundant Senecae philosophi placitis et sententiis , quae quidem utiliora sunt et veriora quam quae de rebu9 naturalibus disputat.

P. P a p i n i E s t a c i — Silves. Voi. I (Llibre I).

Text revisat i tradacció de G u i l l e m C o -

l o m i M iq u e l D o l í . Fundació Bernat M et

ge, Barcelona, 1957. Pg. 90 + 90.

Michaèl D 0 I9 una cum W ile lm o Colom hoc novum genti catalaunicae fecit beneficium Statii Silvas in sermonem patrium —addito textu latino— convertendo qua sua est sollertia et Industria. In boc volumine primus Silvarum liber legendus praebetur. Ut mos est, ante carmina praefatio longa scitaque praemittitur in qua quis fuerit et qualis Statius perpenditur, quae et quomodo scripserit, quanti ejus poèticum numen sit faciendum, quam Vergilio, quam Ovidio, quam Martiali similis fuerit aut dissimilis, qua scribendi facultate et ingenio valuerit; denique quae ad textus historiam referuntur et quae ad rem bibllographicam spectant. In apparatu qui dicitur critico redigendo, maximam —neque tamen unicam— auctoritatem codici Matri- tensi tribuit; at utitur optimo quoque quod apud alios codices et editores invenitur. N unc tamen primum adhibet —cum nunc primum collatus s it— lectiones manu scripti codicis bibliothecae Marchionis Campofrancensis, ad Palmam Majoricensem.


P. V ir g il i M a r o . — Bucóltques. Text revisat 1

traduccló de M iq u e l D o l o . Fundacló

Bernat Metge. Barcelona, 1956. Pag. 112

In «introductione» et 232 -(- 252.

N on semel in catalaunlcum Vergilii eglo-

gae conversae sunt: nam anno 1 9 11 Carolus

Riba convertit cum versum hexametrum lin

guae sibi vernacualae aptare voluit, et Lau

rentius Rfber(RIP.) anno 1918 versibus hen

decasyllabis inclusit. Haec tamen conversio

quam modo praebemus, nova est et plane

sua, quam iniit Joachim Balcells —nunc vita

functus, cui pie hoc opus dicatur—, complevit

autem Mlchaél Dole, vir litterarum latinarum

peritlssimus. Qui convertit soluta oratione,

sed eleganti, distincta, nitida, venusta, expri

mens, quod ejus fieri potest, motum illum

quasi musicum, Vergilii carminum proprium.

Etiam prooemium scribit scitissimum et

amplissimum (nam 1 1 2 paginas complecti

tur), in quo omnes de Vergilii operibus quaes

tiones in universum, etsi summis labris, eru

dite et sapienter perpendit et in trutinam

revocat. Textus latinus —editio enim b il in

guis est—optimis manuscriptis et criticis ed i

tionibus fulcitur. Auctor optimos quoque ha

rum rerum scriptores consuluit. At potius

quam eruditionem et rerum cognitionem vas

tissimam patefacere —quod praeterea sibi fa

cillimum fuisset— maluit praecipua tantum

seligere et illas opiniones proponere quae veri

similes apparerent quaeque peritissimis in

singulis quaestionibus viris probarentur. —

Magni etiam faciendae sunt «introductiones»

in singulas églogas, in quibus uniuscujusque

adjuncta explicantur et quaestiones maximi

momenti existimantur et argumentum perspicue et acute exhibetur.

Cu m haec omnia legeris id tantum cupias:

ut Vergilium totum hoc modo catalaunice

loquentem quam primum audiamus. N am

est propositum Vergilii opera omnia in hoc Corpore edere.


P i n d a r . — Odes. Volum I: Olimpiques. Text

revisat i traducció de J o a n T r i a d ú . Fun-

dació Bernat Metge. Barcelona, 1957.

Pg 8 0 - ( - 8 0 .

Nemo est qui ignoret Pindari carmina In

tellectu difficillima semper habita esse, auda-

cemque semper existimatum esse illum qui

in linguas vernaculas converterit. Joannes

Triadú tamen rem etsi difficilem est audacter

aggressus et ostendit falsum esse rem om ni

no fieri non posse: nam in hoc volumine car

mina Olympia (1-5) est persecutus maxima

elegantia sermoneque presso, primigenio ser

moni non indigno. Carminibus praeponit —ut

mos est— praefationem, in qua narrat quae ad

manus scripta et editiones, ad linguam et

metricam, ad vitam poérae ejusque opera,

etiam quae ad ludos publicos Graecorum per

tinent. Singulis quoque carminibus propriam

praeposuit «introductionem» qua illa omnia

explicentur necessaria ad rectum plenumque

intellectum. Rei criticae apte existimandae

imparem me profiteor. Scio tamen cl. v. Em.

Fernández Galiano —rei Pindaricae peritissi-

mum, cum et ipse ediderit in hlspanicum

Pindari carmina— hac in re ab auctore nostro

non parum dissentire, ut apparet in ea libri

hujus recensione quam in commentariis «Es

tudios Clásicos» (4 (1958) 384) vulgavit. Re

rum tamen criticarum profani gaudemus quod

versionem Pindari optimam —quod sit sane

optima et Fernández Galiano profitebatur, et

rerum criticarum profani perpendere possu

mus et existimare— legere possumus eaque

delectari. Quod haud dubio nobl9 praecipuum

est.


Camps Calmet — Tarregae (in Hispania)Ex officina typographica: F.

PALAESTRA2015-9-13 · 2 De Lingua Latina rite excolenda quaedam proferre exempla quae huic...

Documents

Transcript of PALAESTRA2015-9-13 · 2 De Lingua Latina rite excolenda quaedam proferre exempla quae huic...