A PLENA IDADE MEDIA.

O RENACEMENTO URBANO

Tema 5

O TERRITORIO EUROPEO. UN MOSAICO DE REINOS E POBOSLECCIÓN 1

O MARCO TERRITORIAL• Europa a principios do século XI era un mosaicos de Estados e reinos:

• O reino de Francia e o Sacro Imperio Romano Xermánico, en Alemaña, eran as dúas unidades políticas principais da época. Xurdidas no século IX, tras a división do imperio carolixio, situábanse no centro do continente e dividíanse en territorios feudais.

• Os normandos situábanse no norte do Imperio.• Os musulmáns e os cristiáns disputaban no sur de Europa o dominio da

Península Ibérica e das terras do Imperio Bizantino.• Os pobos eslavos situábanse no leste de Europa, entre os mares Báltico e

Negro.

CRONOLOXÍA E TRAZOS BÁSICOS• A PLENA IDADE MEDIA comprende os séculos XI, XII e XIII.• Características básicas:

1. Mantense o feudalismo, pero os reis loitan por recuperar o seu poder.2. A agricultura progresa.3. Renacen as cidades.4. Xurde un novo grupo social, a burguesía.5. Renóvase a cultura.6. Xurde a Arte Gótica, un novo estilo artístico que alcanzou una enorme

difusión no continente europeo.

1. Mantense o feudalismo, pero os reis loitan por recuperar o seu poder.

• O rei goberna con axuda da Curia Rexia, una asemble composta de nobres e prelados (Sacerdote que ten algún cargo ou dignidade superior dentro da Igrexa Católica).

• Segundo os asuntos que se tratasen podía ser ordinaria ou extraordinaria:

• Curia Rexia Ordinaria: asistían persoas próximas ao rei, como familiares e altos funcionarios de pazo (palacio).

• Curia Rexia Extraordinaria: • acudían representantes da nobreza e do alto clero.• Nela tratábanse os asuntos máis importantes, como declarar a guerra, conceder axudas

económicas, xurar o herdeiro do trono, etc.

• A partir do século XII e, sobre todo do XIII, os representantes dalgunhas cidades foron chamados á Curia Rexia Extraordinaria. Así xurdiron os Parlamentos que, por convocatoria do rei, reunían a representantes dos tres estamentos coa finalidade principal de aprobar o cobro de impostos ou axudas económicas. Previamente cada estamento propoñíalle as súas peticións ao rei.

• Grazas ao apoio das cidades, os reis afianzaron o seu poder sobre os señores feudais, pois dispuxeron de recursos económicos a cambio de concederlles certos dereitos e liberdades.

• Os Parlamentos recibiron nombres diferentes:

• Parlamento, en Inglaterra.• Estados Xerais, en Francia.• Dieta, no Sacro Imperio Romano

Xermánico.• Cortes, nos reinos cristiáns

peninsulares.

2. A agricultura progresa.

ANTES DENDE O SÉCULO XI

ROTACIÓN TRIENAL

CEREAL LEGUMINOSAS BARBECHO

ROTACIÓN BIENAL

CEREAL BARBECHO

ROTACIÓN TRIENAL

AÑO 1

CEREAL LEGUMBRESBARBECHO

AÑO 2

BARBECHO CEREAL

AÑO 3

LEGUMBRES BARBECHO

• Consecuencias dos progresos agrarios:• Aumento da producción agrícola. Grazas a isto mellorou a alimentación da

poboación, e Europa experimentou un forte crecemento demográfico (pasou de 36 a 80 millóns de persoas).

• A superficie cultivada estendeuse, xa que o incremento demográfico obrigou a ampliala:

• Talláronse (Se talaron) os bosques que rodeaban as aldeas para establecer novos campos.• Desecáronse marismas e zonas pantanosas.• Gañáronse terras ao mar, como os polders holandeses.• Colonizáronse novos espazos sen cultivar en Europa oriental.

• Revitalizáronse as ciudades, a súa poboación creceu con rapidez e convertéronse en centros de intercambio comercial e de actividades artesanais.

• O comercio local e a longa distancia reactivouse.

3. Renacen as cidades.

• Por que renacen? Sobre todo polo aumento da produción agraria:• Os campesiños obtiveron máis produción da necesaria e venderon o sobrante no mercado.• Parte dos campesiños puidéronse adicar á artesanía e ao comercio nas cidades: as

revitalizaron.• Onde se localizan?

• Rexurdiron nas antigas cidades romanas.• Novas cidades tamén xurdiron a partir dos mercados establecidos:

• Xunto a castelos o mosteiros (monasterios).• No cruce de camiños.• Xunto a un porto.

• En torno a estes mercados naceron barrios de artesáns e comerciantes: os burgos. Rodeáronse de murallas e convertéronse en cidades. Os seus habitantes foron os burgueses.

• Funcións das cidades:– Administrativas:

• Goberno propio• Sede dun obispado

– Económicas:• Desenvolveuse a artesanía e o comercio• Habitadas por burgueses

– Culturais:• Construíronse escolas, universidades, catedrais e igrexas

– Espacio de liberdade: Se un servo fuxido permanecía un ano e un día nelas convertíase nun cidadán libre

• Como eran as cidades? Tamaño pequeno: 15-50 mil En lugares de defensa doada ou preto dun río Rodeadas de murallas con portas de acceso protexidas por torres. Lugares destacados:

Mercado Catedral Concello (Ayuntamiento) Lonxas Universidades Hospitales Barrios habitados polos artesáns dun mesmo oficio Minorías: xudíos

PRAGA CHESTER

FLORENCIA VENECIA

Rúas: Estreitas, sucias, sen pavimentar e sen sumidoiro (alcantarillado) Ratas e parásitos Incendios: casas de madera moi xuntas

Viviendas Nobres e ricos burgueses: luxosas, feitas en pedra O resto: materiales pobres Artesáns: obradoiro (taller)+tenda+vivenda

• O goberno das cidades: Comunas

Asociacións que loitaron por acadar dos señores ou do rei a carta comunal: documento que garante os seus dereitos e permite formar un goberno autónomo.

Consello comunal Elixido polos ciudadáns. Funcións:

Recadación de impostos. Aprovisionamiento da cidade. Defensa. Delegaba o poder executivo (o goberno) en

maxistrados: alcaldes o burgomaestres. Reuníanse nos concellos.

Concello (Ayuntamiento) da cidade de Malinas (Flandes, Bélgica)

Concello da cidade de Lovaina (Flandes, Bélgica)

Concello da cidade de Gante (Flandes, Bélgica)

Concello da cidade de Bruselas (Bruselas, Bélgica)

Concello da cidade Brujas (Flandes, Bélgica)

• Actividades económicas nas cidades:ARTESANÍATraballaban en pequenos obradoiros (talleres) que se agrupaban nunha rúa á que daban

nome: panadeiros, plateiros, etc.Organizábanse en gremios:

Controlaban a producción Regulaban: horario, festas, prezos e a calidade dos productos Protexían aos seus membros: pagaban cuotas apra axudar a enfermos, viúvas (viudas) e orfos

(huérfanos). Diferenciaba tres categorías:

Mestre: Dono do obradoiro (taller). Dominaba o oficio Debía superar un exame: “obra mestra”

Oficial. Cobraban soldo polo seu traballo Aprendices:

Sin soldo para aprender o oficio Vivían e comían en casa do maestro

COMERCIOLOCAL

Nas viviendas-taller dos artesáns Nos mercados semanais.

A LONGA DISTANCIA Ferias

Reunións de comerciantes unha vez ao ano onde se vendían artigos procedentes de lugares lonxanos Importantes: Champaña

Ciudades con grandes puertos Mediterráneo:

Comerciaban con Bizancio e o mundo musulmán Compraban: seda, porcelana, especias e perfumes Portos: Venecia, Xénova, Florencia e Pisa

Norte de Europa Comerciaban con cereais, ámbar, madera, peles, esclavos, lana, hierro y vino: Lübeck. Hamburgo e

Colonia Flandes, Gante e Brujas. Compraban lá, vendían texidos elaborados

MERCADOS

FERIAS

Lonxa de paños da cidade de Gante (Flandes, Bélgica)

Lonxa de paños da cidade de Gante (Flandes, Bélgica)

Lonxa de paños da cidade de Brujas (Flandes, Bélgica)

Lonxa de paños da cidade de Malinas (Flandes, Bélgica)

Varas jaquesas, Catedral de Jaca, puerta sur (Jaca, Huesca)

Lonja de paños de la ciudad de Gante (Flandes, Bélgica)

4. Xurde un novo grupo social, a burguesía• Os burgueses ou habitantes das ciudades constituíron un novo grupo

social que baseaba a súa posición en actividades distintas da propiedade e do traballo da terra.

• Na sociedade feudal estes incluíronse no estamento dos traballadores ou terceiro estado. Pero dividíanse en varios grupos segundo a súa riqueza:• Patriciado urbano. Grupo minoritario conformado por ricos comerciantes,

banqueros e dirixentes dos principais gremios.• O común. Era o resto da poboación urbana. Estaba constituido por:

• Os Mestres dos gremios e os pequenos comerciantes.• A masa urbana: oficiais e aprendices dos gremios, criados.• Pobres e marxinados sen traballo, que vivían da mendicidade.

• Tamén existían minorías de xudeus que vivían en barrios á parte, chamadas xuderías ou alfamas. Estes adicábanse ao préstamos, ao comercio, á artesanía ou á medicina.

5. Renóvase a cultura. Relixiosidade e inimigos da Fe• Ademáis da extensión das escolas urbanas e as universidades, na

Plena Idade Media, a Europa cristiá tratou de defender a súa fe:• Frente aos musulmáns, través das cruzadas.• Fronte ás herexías por medio da Inquisición e das ordes mendicantes

(Dominicos ou Franciscanos, que predicaban nas ciudades e vivían de esmolas).

CRUZADAS E ORDES MILITARES:

• As cruzadas eran expedicións militares organizadas para expulsar aos musulmáns dos Santos Lugares, é dicir, daqueles territorios onde transcorrera a vida de Cristo.

• Foron combocadas polo Papa e nelas participaron cabaleiros e combatentes dos diversos reinos cristiáns. A primeira foi convocada polo papa Urbano II con ocasión do Concilio de Clermont, en 1095.

• En conxunto, entre os séculos XI e XIII, realizáronse oito cruzadas de resultados dispares.

• A defensa do territorio conquistado polos cruzados en Terra Santa e a protección dos peregrinos que acudían a visitalos encomendáronse ás ordes militares. Eran milicias de carácter relixioso e militar cuxos membros estaban suxeitos aos votos de obediencia, pobreza e castitdade. Entre eles destacaron a Orde do Temple, a Orde dos Hospitalarios e a Orde do Santo Sepulcro.

ORDE DO TEMPLE

ORDE DOS HOSPITALARIOS

ORDE DO SANTO SEPULCRO

http://www.profesorfrancisco.es/2011/07/las-cruzadas-en-flash.html

6. Xurde a Arte Gótica, un novo estilo artístico que alcanzou una enorme difusión no continente europeo.

• Características xerais en relación ao contexto histórico.

1. Rexurdir do comercio. Ábrense novar rutas comerciai (debido ás cruzadas). O comercio potencia a artesanía, que se desenvolve no “burgo” ou cidade.

2. Arte urbano. A prosperidade da burguesía permite a acumulación de capital, que fai posible financiar o coste das catedrais, agora (a diferenza do románico) a arte non é rural, senón urbano e o seu edificio máis importante é a catedral (templo que ten a súa sede ou cátedra o obispo), e tamén se desenvolve máis que nunca a arquitectura civil (pazos, concellos e lonxas).

3. Novas ideas. Relixiosidade máis humana, adiantando o que será o humanismo. Tradúcese a Aristóteles, desenvólvese a universidade (secularización da cultura): o corpo non será a miserable prisión da alma, senón unha maravillosa obra de Deus. Por primeira vez coñecemos o nome dos autores, como San Bernardo (nos seus sermóns fala de que o mundo non é un lugar de pecado, senón a bella obra de Deus), San Francisco de Asís (recomenda o acercamento do home á natureza) ou de San Buenaventura (destaca o valor dos sentimentos).

4. Crisis Baixo Medieval (tema seguinte) no século XIV: perte (1348) e Guerra dos Cen Anos. Nesta etapa o estilo evolucionará cara a súa última etapa: o gótico flamíxero, antes de ser sustituído polo Renacemento.

Orixe, difusión e etapas. • Orixe e difusión:

• Xurde en torno a París (Ille de France) a mediados do século XII vinculado á Orde Cisterciense (monxes blancos), que é a que defende e difunde as novas ideas arquitectónicas a partires de una busca da austeridade e do equilibrio.

• O nombre de gótico acúñase no Renacemento e ten carácter despectivo (gótico = godo = bárbaro).

• De Francia difúndese a España, Inglaterra e Flandes. A Alemania chegará máis tarde. Non ten moita influencia en Italia, que casi pasa do Románico ao Renacemento.

• Etapas y cronología: • S. XII (nacemento do estilo): bóvedas de crucería e

triforio. • S. XIII (plenitude: búscase a altura) termina co

gótico radiante. • S. XIV (Gótico internacional: arte cortesano,

búscase a luz, influencias renacentistas), • S. XV-XVI (Gótico flamíxero "de chama": sobre

cargado de decoración, complícanse as bóvedas y rechéanse os baleiros dos estribos).

Ille de la Citè. París. Idade Media

Ille de la Citè. París. Idade Moderna

Características da arquitectura: • Luminosidade: predominio do vano sobre o macizo: sensación de

lixereza e flexibilidade. Vidrieras e rosetón, en oposición ao románico; predominio do espazo aberto e diáfano. Mística da luz.

“ Dios es luz. La luz, perpetua Irradiación del dios luz extendido sobre las criaturas en que se juntan la materia y el espíritu, es la idea que

está en el corazón de la estética de San Denís, a querer reducir tanto como fuera posible en un santuario, el lugar del muro, a hacer los

muros porosos, translúcidos. A sacar todo el partido a la bóveda de crucería (...). Los rayos luminosos se introducen ampliamente el abad Suger quiere que sean triunfales, adornados con todas las

rutilancias de las gemas. Gloria de la vidriera.” G. Duby.

• Verticalidade: A Idea de elevación. Sentido ascensional e lumnosidade como formas de inspiración divina. • No exterior poténciase por pináculos, torres acabadas en frechas, agullas e a fachada. • No interior reforzase con arcos apuntados. Doble sentido direccional: cara o Altar e cara arriba

• Nova forma de soster o peso. Soportes externos: contraforte e arbotante. O Arbotante é un arco de descarga continuación do formero da cúpula que se apoia nun contraferte separado do muro, tamén chamado estribo. Isto permite elevar a altura e ver como os muros deixan de ter función de soporte o poden cubrirse de vidrieiras, pasan a ser traslúcidos. No extremo superior do estribo colócase un pináculo para hincar o contraforte e asegurar o peso do arbotante.

• Bóveda de crucería inventada a principios do século XII. Cruce de dous arcos que conforman o esqueleto, xunto con zonas de recheno (plementos) pouco pesados porque non soportan peso. Vantaxes deste tipo de bóveda: o peso descansa sobre os arcos (esqueleto), os plementos son livianos, polo que o peso redúcese e se pode elevar aínda máis a altura. Adáptase a calqueira tipo de pranta.

• Pilares no interior que recollen o peso dos nervos e o trasmiten aos cimientos e ao exterior. Os pilares complícanse cada vez máis: pilares compostos ou fasciculados.

• Arco apuntado ou oxival. Froito do corte de dous segmentos de circunferencia. Dan maior verticalidade ao edificio. A menudo con gablete (triangulo isósceles envolvéndoo). • Outros arcos: conopial (quilla de barco invertida) e

carpanel (tres centros) • Vidrieras.

• Vanos divididos con parteluces, efecto de puzzle• Sobre os vanos adoita colocarse un gablete • Colores da vidriera, azul oscuro, vermello rubí brillante.• Sobre os arcos colócase unha tracería calada con

motivos vexetais e xeométricos.

• Fachada principal gótica con tres corpos horizontais e tres seccións verticai ou calles, onde se abren as tres portas ás tres naves. Dúas torres laterais na fachada culminadas en agullas (chapiteis estreitos e altos) oi chapiteis (remate piramidal das torres).

• Planta con 3 ou cinco naves lonxitudinales (ao longo) con doble xirola á que se abren capelas radiais e un transepto. A planta pode ser de cruz latina, basilical ou planta salón (naves á mesma altura).

• Alzado. No interior dunha igrexa gótica podemos atopar tres pisos:– A tribuna, galería de circulación situada sobre as naves laterais da mesma

anchura que estas. – O triforio, hilera de ventás de tres vanos, situadas sobre as arcadas que dan

ás naves laterais. – O claristorio, hilera de ventás no último piso dende onde iluminan

directamente á nave central.

Rosetón

Gablete

Portada

Arbotantes

PARA AMPLIAR E ESQUEMAS

Variantes Rexionais e obras •Francia. Aparecen os elementos do estilo, vai buscando maior altura con más vidrieiras, por iso ao final chamarase Gótico Radiante. Preferencia pola planta de cruz latina con tres naves.

• S. XII Abadía de Saint Denís lugar onde xurde, no sur de París, (menos fachada principal), Sens, Laon, Notre Dame de Paris e Noyon.

• S. XIII Chartres, Reims (o clasistorio alárgase), Bourges (triforio alárgase, non claristorio) , Amiens, Beauvais (5 naves, piso de arquerías baixo un piso de ventanais, o que permite chegar a 48 metros), Sainte-Chapelle (famosa polas súas vidrieiras, gótico radiante).

• S. XV: Flamíxero; En Rouen: Saint Macloi e fachada da catedral. Castelos austeros non influidos polo estilo relixioso: Chateaux no Loira: Ambrois, Bluix; en Bretaña: Josselin.

Abadía de Saint Denís

Abadía de Saint Denís

Notre Dame de París

Chartres

Amiens

Sainte Chapelle

• Flandes. Importancia de la arquitectura civil.• Catedral de Amberes, lonxas de comercio de Brujas e Ypres (de pranta rectangular

con gran torre no centro), casas comunais de Bruselas e Lovaina e vivendas particulares de Brujas.

• Inglaterra: enfatizan lonxitude e horizontalidade (alongamento da pranta). A xirola substitúese por cabeceira cuadrada. Bóveda de abanico. Preferencia pola pranta de salón.• Ampliación da catedral de Canterbury (s. XII), abadía de Westminster (s XIII. Baseada

en Reims). Catedral de Salisbury, de Lincoln, cruceiro da catedral de Wells, torre octogonal da catedral de Ely, catedral de York, de Gloucester, King`s college Chapelen, Universidade de Cambridge.

• Italia: pouca influencia do estilo (non buscan altura, non usan arbotantes, horizontalidade, cubertas de madeira), excepción catedral de Milán (realizada por arquitectos franceses) e edificios civís (pazos venecianos e toscanos):• Catedral de Milán, Santa María Novella e Santa Croce de Florencia e

catedrais de Sienna, Orvieto e Florencia.

• Alemania. O gótico chega tarde, torres esbeltas terminadas en agullas. • Catedrais de: Colonia, Ulm, San Lorenzo, etc.

Catedral de Milán

Santa María Novella

Santa Croce

Catedral de Colonia

• España : (avance de la reconquista tras 1212).• S. XIII: Gótico castelán. Influencia do estilo francés. Destacan as catedrais de Ávila, Burgos,

León, Toledo, Cuenca, Sigüenza e o Monasterios das Huelgas. • S. XIV: gótico levantino. O centro constructivo peninsular desplázase ao levante, difusión da

planta de salón; destacan as catedrais de Barcelona, Gerona, Palma, Santa María do Mar e o Barrio Gótico de Barcelona.

• S. XV: • Catedral de Sevilla (exageradas proporciones) cabecera renacentista. • Gótico isabelino (o plateresco) y manuelino: gótico flamígero combinado con elementos

mudéjares y autóctonos: • Gótico isabelino: capilla Real de Granada, Cartuja de Miraflores, obras de Juan de Guas (el

castillo de Manzanares el Real en Madrid, el palacio del Infantado en Guadalajara y el convento toledano de San Juan de los Reyes) obras de Antón y Enrique Egas (hospitales de Santiago en Granada y el de Santa Cruz en Toledo). Obras de Juan y Simón de Colonia (la capilla del Condestable de la catedral de Burgos) obras de Juan Gil de Hontañón y su hijo Rodrigo (Catedral de Segovia en pleno siglo XVI).

• Gótico manuelino: Monasterio de los Jerónimos y Torre de Belém ambos en Lisboa. Chapiteles de la catedral de Burgos

• S. XVI: gótico tardío. Catedrais de Segovia e Salamanca; gótico civil: lonxa de Valencia e Mallorca.

Catedral de Burgos

Catedral de Ávila

Catedral de León