as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

18
Las pteridofitas de Michoacán: Colección del Herbario de la Facultad de Biología de la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo María Alma Chávez Carbajal, Rosa Isabel Fuentes Chávez y Marlene Gómez Peralta. Facultad de Biología, UMSNH Resumen Con el propósito de difundir el conocimiento acerca de la diversidad de pteridofitas de Michoacán, se realizó un análisis de la información de los ejemplares depositados en la Colección de Plantas Vasculares del Herbario de la Facultad de Biología de la UMSNH (EBUM). Con base en un registro de 453 ejemplares, se enlistan 16 familias, 45 géneros, 114 especies, 12 variedades y una subespecie. Adicionalmente, se pre- sentan mapas de distribución por municipios, localidades y dominios morfoestructu - rales de Michoacán y se registran datos de colectores y determinadores. El 90% de los registros de pteridofitas en EBUM, se han obtenido de los dominios Volcánico Me - xicano y Volcánico Inferior, mientras que las Cuencas Lacustres y las regiones de Tie - rra Caliente, Depresión del Balsas y Sierra Madre del Sur, están prácticamente inexploradas. La diversidad representada corresponde al 55% del total registrado para el estado de Michoacán; al 11% con respecto al país y al 1% de la conocida para el mundo. El EBUM como herbario regional, cuenta con un acervo importante de pteri - Abril de 2014 26 Ciencia Nicolaita No. 61

Transcript of as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Page 1: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Las pte ri do fi tas deMi choa cán: Co lec ción delHer ba rio de la Fa cul tad de Bio lo gía de la Uni ver si dadMi choa ca na de San Ni co lás de Hi dal go

Ma ría Alma Chá vez Car ba jal, Rosa Isa bel Fuen tes Chá vez y Mar le ne Gó mez Pe ral ta.Fa cul tad de Bio lo gía, UMSNH

Re su menCon el pro pó si to de di fun dir el co no ci mien to acer ca de la di ver si dad de pte ri do fi tas deMi choa cán, se rea li zó un aná li sis de la in for ma ción de los ejem pla res de po si ta dos enla Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del Her ba rio de la Fa cul tad de Bio lo gía de laUMSNH (EBUM). Con base en un re gis tro de 453 ejem pla res, se en lis tan 16 fa mi lias,45 gé ne ros, 114 es pe cies, 12 va rie da des y una sub es pe cie. Adi cio nal men te, se pre -sen tan ma pas de dis tri bu ción por mu ni ci pios, lo ca li da des y do mi nios mor foes truc tu -ra les de Mi choa cán y se re gis tran da tos de co lec to res y de ter mi na do res. El 90% delos re gis tros de pte ri do fi tas en EBUM, se han ob te ni do de los do mi nios Vol cá ni co Me -xi ca no y Vol cá ni co Infe rior, mien tras que las Cuen cas La cus tres y las re gio nes de Tie -rra Ca lien te, De pre sión del Bal sas y Sie rra Ma dre del Sur, es tán prác ti ca men teinex plo ra das. La di ver si dad re pre sen ta da co rres pon de al 55% del to tal re gis tra dopara el es ta do de Mi choa cán; al 11% con res pec to al país y al 1% de la co no ci da parael mun do. El EBUM como her ba rio re gio nal, cuen ta con un acer vo im por tan te de pte ri -

Abril de 2014 26 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 2: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

do fi tas, sin em bar go es ne ce sa rio di fun dir la im por tan cia de es tas plan tas y rea li zarex plo ra cio nes bo tá ni cas en re gio nes poco es tu dia das y cu yos há bi tats es tán ame na -za dos.

AbstractWith the pur po se of sprea ding the know led ge about the di ver sity of pte ri doph yta of Mi -choa cán, an analy sis of in for ma tion of the spe ci mens al ready pre sent in the vas cu larplant co llec tion at the Her ba rium of the School of Bio logy, UMSNH (EBUM) was ca -rried out. Here, 453 spe ci mens, 16 fa mi lies, 45 ge ne ra, 114 spe cies, and 12 va rie tiesand sub spe cies are lis ted. Dis tri bu tion maps are pre sen ted by mu ni ci pa li ties, lo ca li -ties and morp hos truc tu ral do mains of Mi choa cán and data about co llec tors and de ter -mi ning re sear chers are pre sen ted. 90% of the avai la ble spe ci mens of pte ri doph ytahave been ob tai ned from the do mains Vol cá ni co Me xi ca no and Vol cá ni co Infe rior,whe reas the Cuen cas La cus tres and re gions of Tie rra Ca lien te, De pre sión del Bal sasand Sie rra Ma dre del Sur, still re main mostly unex plo red. The EBUM has an im por tantbo ta ni cal he ri ta ge about pte ri doph ytes. Ho we ver, it is ne ces sary to high light the im -por tan ce of the group and to per form bo ta ni cal ex plo ra tions in re gions less ex plo redand who se ha bi tats are threa te ned.

Pa la bras cla ve: Pte ri do fi tas, di ver si dad, Mi choa cán, lis ta do flo rís ti co.

Key words: Pte ri doph ytes, di ver sity, Mi choa cán, flo ris tic list.

Intro duc ciónEl tér mi no pte ri do fi ta se apli ca en for ma ge ne ral a las di vi sio nes de plan tas vas cu la res

que agru pan a los he le chos, equi se tos, li co po dios, se la gi ne las e Isoe tes. Este gru po deplan tas tie ne gran im por tan cia evo lu ti va, los da tos pa leo bo tá ni cos y es tra ti grá fi cos in di canque a fi na les del pe rio do si lú ri co y en el de vó ni co, ocu rrió la di ver si fi ca ción de las plan tasvas cu la res a par tir de las Rhynioph ytas y se pro po nen dos lí neas de evo lu ción, una que in -clu ye a los li co po dios y sus pa rien tes ex tin tos y la otra lí nea, a to das las plan tas vas cu la resac tua les (Ken rick y Cra ne 1997). Por otra par te, los es tu dios mo le cu la res in di can que laspte ri do fi tas son un gru po pa ra fi lé ti co de las plan tas con se mi lla y fue ron im por tan tes en el es -ta ble ci mien to de la pri me ra flo ra te rres tre (Qui y Pal mer 1999). Estas pri me ras plan tas re por -tan va rias eta pas de la evo lu ción de es truc tu ras, te ji dos y de los ci clos de vida; re fle janes ta dos in ter me dios en tre los pe que ños es po ro fi tos de las brio fi tas y los más ela bo ra dos es -po ro fi tos de las plan tas vas cu la res. En las pri me ras fa ses de co lo ni za ción, las in no va cio nesse cen tra ron en la ela bo ra ción de un cuer po ca paz de en fren tar la vida en la tie rra con unacu tí cu la y es to mas para re gu lar el in ter cam bio de ga ses, te ji dos con duc to res, así como su -ce si vas trans for ma cio nes del sis te ma re pro duc ti vo que re sul ta ría en se mi llas y flo res (Cra ne y Les lie 2014).

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 27 Abril de 2014

Page 3: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Las pte ri do fi tas se ca rac te ri zan por te ner un sis te ma vas cu lar, no pro du cen se mi llas yen sus me ca nis mos re pro duc to res pre sen tan al ter nan cia de ge ne ra cio nes. Su ta llo es un ri -zo ma y las ho jas son de dos ti pos: ho jas mi cró fi las ge ne ral men te pe que ñas, po seen so la -men te una ner va du ra y ho jas me gá fi las con va rias ner va du ras. Pue den ser her bá ceas oar bo res cen tes; cre cen como tre pa do ras, as cen den tes, epí fi tas o he mie pí fi tas y se de sa rro -llan en am bien tes te rres tres, acuá ti cos y sub a cuá ti cos. Actual men te, se es ti ma la exis ten cia de 10,000 es pe cies de pte ri do fi tas en el mun do, con cen tra das en áreas tro pi ca les. Mé xi cotie ne una de las flo ras de he le chos más di ver sas del mun do, está com pues ta apro xi ma da -men te por 124 gé ne ros, más de mil es pe cies y 16 va rie da des o sub es pe cies; de las cua les186 son en dé mi cas (Mic kel y Smith 2004).

La ri que za co no ci da de pte ri do fi tas para el es ta do, com pren de 208 es pe cies y untaxa, in clui dos en 23 fa mi lias. Esta di ver si dad de es pe cies se dis tri bu ye en los bos ques tem -pla dos, en los bos ques tro pi ca les ca du ci fo lio y sub ca du ci fo lio, los pas ti za les, en el ma to rralse cun da rio, en tre la ve ge ta ción acuá ti ca y sub a cuá ti ca y en los bos ques de ga le ría (Ro drí -guez- Ji mé nez y Gó mez Pe ral ta 2005).

Un her ba rio es una co lec ción cien tí fi ca, un acer vo his tó ri co que pro por cio na in for ma -ción bá si ca de la flo ra de una re gión como las es pe cies pre sen tes, las con di cio nes eco ló gi -cas y su ubi ca ción geo grá fi ca. La con for ma ción de esta co lec ción es el re sul ta do del tra ba jode in ves ti ga ción y cons ti tu ye una fuen te para com pi lar y sin te ti zar in for ma ción so bre la bio di -ver si dad. To man do como base la im por tan cia de las pte ri do fi tas como gru po bio ló gi co y lare le van cia de su pre ser va ción, las au to ras del pre sen te ar tícu lo se han dado a la ta rea desis te ma ti zar la in for ma ción de los ejem pla res de po si ta dos en la Co lec ción del EBUM des desu crea ción en 1977 has ta la fe cha, con el ob je ti vo de con tri buir al co no ci mien to y di fu sión de la di ver si dad de las pte ri do fi tas de Mi choa cán.

Ma te ria les y Mé to dosSe ela bo ró una base de da tos ge ne ral (Mi cro soft Offi ce Excel 2010) con la in for ma -

ción de 453 ejem pla res in cor po ra dos en la Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del EBUM has -ta di ciem bre del 2011. A par tir de ésta, se ela bo ró un re su men con los si guien tes cam pos:fa mi lia, es pe cie, au tor del ta xón, si no ni mia, mu ni ci pio, coor de na das geo grá fi cas, nú me ro de co lec ta, de ter mi na dor, co lec tor y nú me ro de fo lio. El re su men de la base de datos po drá sercon sul ta do en la pá gi na: si tes.goo gle.com/site/her ba rioe bum/. Las fa mi lias, es pe cies y si -no ni mias se ac tua li za ron de acuer do con Mic kel y Smith (2004) y CONABIO (2008); los au -to res de las es pe cies fue ron re vi sa dos y en su caso, co rre gi dos de acuer do con el ca tá lo gode au to ri da des ta xo nó mi cas de las pte ri do fi tas de Mé xi co de CONABIO (2008). Se rea li zó lageo rre fe ren cia ción de cada uno de los ejem pla res con los da tos in clui dos en las eti que tas.En el caso de al gu nas co lec tas que pre sen tan como pun to de re fe ren cia el nom bre de un ce -rro, un vol cán, una me se ta o un cuer po de agua, se uti li zó el No men clá tor de Mi choa cán(SPP 1981). Para las co lec tas cuya lo ca li dad hace re fe ren cia a una po bla ción, se uti li zó lapá gi na elec tró ni ca http://me xi co.pue blo sa me ri ca.com/mi choa can-de-ocampo/., la que tam -

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 28 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 4: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

bién se em pleó en la co rrec ción de al gu nos mu ni ci pios erró nea men te re por ta dos en la eti -que ta del ejem plar. En am bos ca sos, se ob tu vie ron las coor de na das geo grá fi casco rres pon dien tes con Goo gle Earth ver sión 7.0.2 por me dio de los si guien tes mé to dos:

Pun to lo ca li za do: un pun to fijo, como en el caso de un po bla do, un cuer po de agua, unce rro, un vol cán o una me se ta.

Pun to en lí nea rec ta: se lo ca li zó el po bla do in di ca do en la eti que ta del ejem plar y conla he rra mien ta lí nea de Goo gle Earth, se tra zó una lí nea rec ta en la di rec ción y dis tan cia des -cri ta.

Pun to por ruta: se lo ca li zó el po bla do in di ca do en la eti que ta del ejem plar y con la he -rra mien ta de ruta de Goo gle Earth, se si guió la dis tan cia y orien ta ción des cri ta has ta lle gar alpun to men cio na do. De las co lec tas de po si ta das en el EBUM, se in clu ye ron so la men te losejem pla res con in for ma ción com ple ta.

Para la ela bo ra ción del mapa de dis tri bu ción geo grá fi ca de las es pe cies, se con vir tie -ron las coor de na das geo grá fi cas a coor de na das UTM. Éstas se trans for ma ron a ar chi vosha pe con el pro gra ma Glo bal Map per. Con el mó du lo ArcMap de ArcGis 9, se ela bo ró elmapa de dis tri bu ción, en el cual se tras la pa ron con el mapa de los do mi nios mor foes truc tu ra -les de acuer do con Gar du ño et al. (1999).

Re sul ta dosEl lis ta do flo rís ti co in clu ye 114 es pe cies, per te ne cien tes a 16 fa mi lias, 45 gé ne ros, 12

va rie da des y una sub es pe cie. Las fa mi lias que pre sen ta ron ma yor di ver si dad de es pe ciesson: Pte ri da ceae con 31 es pe cies (27%) Poly po dia ceae con 22 es pe cies (19%) y Dryop te ri -da ceae con 20 es pe cies (17%). Estas tres fa mi lias re pre sen tan el 63% del to tal de las pte ri -do fi tas de po si ta das en el EBUM (Cua dro 1 y Ane xo 1).

CUA DRO 1Com po si ción de las pte ri do fi tas de Mi choa cán, de po si ta das en el EBUM.

Fa mi lia Gé ne ros Espe cies Va rie da des Su bes pe cies

Asple nia ceae 1 9

Athyria ceae 4 5

Azo lla ceae 1 1

Blech na ceae 2 2

Denn staed tia ceae 3 4 1

Dryop te ri da ceae 5 20 1

Equi se ta ceae 1 2 1

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 29 Abril de 2014

Page 5: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

CUA DRO 1Com po si ción de las pte ri do fi tas de Mi choa cán, de po si ta das en el EBUM.

Fa mi lia Gé ne ros Espe cies Va rie da des Su bes pe cies

Hyme nophylla ceae 1 1

Mar si lea ceae 1 1

Ophio glos sa ceae 2 2 1

Osmun da ceae 1 1

Poly po dia ceae 5 22 5

Pte ri da ceae 12 31 2 1

Schi zaea ceae 1 1

Se la gi ne lla ceae 1 5

Thely pte ri da ceae 4 7 1

TOTAL: 16 45 114 12 1

Los co lec to res de pte ri do fi tas se pre sen tan en el cua dro 2, la pri me ra co lum na co rres -pon de al nom bre del co lec tor como apa re ce en la eti que ta de her ba rio; en la se gun da, elnom bre com ple to y en la ter ce ra, se se ña lan los nom bres de los co lec to res acom pa ñan tes.Así mis mo, se in clu yen los de ter mi na do res en or den al fa bé ti co e ins ti tu ción de ori gen (Cua -dro 3).

CUA DRO 2Co lec to res de las pte ri do fi tas de Mi choa cán, de po si ta das en el EBUM.

Nom bre Nom bre com ple to Co lec to res acom pa ñan tes

A. Mar tí nez Adol fo Mar tí nez Ló pez

A. Ru bio Ale jan dra Ru bio Cha cón

A. Ve láz quez Ale jan dro Ve láz quez

C. Ló pez Car men Ló pez Cam pos

C. Za va la Car los Za va la Álva rez E. Val dez

D. Te je ro Da niel Te je ro Díez Alin N. To rres-Díaz

E. Ca rran za Elea zar Ca rran za Gon zá lez

E. Gar cía Eus to lia Gar cía Ló pez E. Pé rez, H. Díaz-Barriga

E. Iba ñes Ernes ti na Iba ñes A.

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 30 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 6: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

CUA DRO 2Co lec to res de las pte ri do fi tas de Mi choa cán, de po si ta das en el EBUM.

Nom bre Nom bre com ple to Co lec to res acom pa ñan tes

E. Mayo Espe ran za Mayo

E. Pé rez Emma nuel Pé rez Ca lix E. Gar cía, S. Za mu dio

G. Ro jas Gua da lu pe Ro jas Cor tés

H. Díaz Ho ra lia Díaz-Barriga Vega I. Gar cía

J. Ca ba lle ro Ja vier Ca ba lle ro Nie to C. Ma pes

J. Espi no sa José Espi no sa Gar du ño

J. M. Esco be do Juan Ma nuel Esco be do

J. M. Orte ga Juan Ma nuel Orte ga Ro drí guez

J. Rze dows ki Jerzy Rze dows ki Rot ter

J. S. Mar tí nez José San tos Mar tí nez Már quez

J.T. Mic kel John Tho mas Mic kel

L. To rres Lau ra To rres Ro drí guez

L. Vi lla nue va Lo re na Vi lla nue va Vi lla nue va

L.S. Ro drí guez Luz del So co rro Ro drí guez Ji mé nez

M. A. Chá vez Ma. Alma Chá vez Car ba jal

M. G. Cor ne jo Ma. Gua da lu pe Cor ne jo Te no rio G. Iba rra

M. J. Jas so Ma ría Jo se fa Jas so To rres

M. L. Alva ra do Ma ría Lour des Alva ra do San to

M. Me jía Mar tín Me jía

M. Pa che co Mag da le na Pa che co To rres

M. San to yo Mart ha San to yo Ro mán

M.A. Mar tí nez Mar co Anto nio Mar tí nez Ro drí guez

P. Sil va Pa tri cia Sil va Sáenz R. Gar cía

R. To rres Ra fael To rres Co lín M. Ra mí rez

S. Ca rri llo P. Sil via Ca rri llo Pa che co

S. Za mu dio Ser gio Za mu dio Ruíz E. Pé rez

V. M. Huer ta Víc tor Ma nuel Huer ta Ba di llo

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 31 Abril de 2014

Page 7: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

CUA DRO 2Co lec to res de las pte ri do fi tas de Mi choa cán, de po si ta das en el EBUM.

Nom bre Nom bre com ple to Co lec to res acom pa ñan tes

V. W. Stein mann Víc tor Wer ner Stein mann

X. Ma dri gal Xa vier Ma dri gal Sán chez S. Onti ve ros, A. Cer van tes

CUA DRO 3De ter mi na do res de las es pe cies de pte ri do fi tas de po si tadas en la Co lec ción de plan tas vas cu la res del EBUM.

Nom bre Insti tu ción

Car los Za va la Álva rez UMSNH

Con sue lo Me di na Gar cía UMSNH

Emma nuel Pé rez Ca lix IEB

Ho ra lia Díaz-Barriga Vega IEB

Juan Ma nuel Orte ga Ro drí guez UMSNH

Jerzy Rze dows ki Rot ter IEB

John Tho mas Mic kel Uni ver si dad de Mi chi gan

Ju dith Sán chez Blan co CIECO

Lau ra To rres Ro drí guez UMSNH

Lo re na Vi lla nue va Vi lla nue va UMSNH

Ma ría de la Luz Arre guín Sán chez IPN

Ma ría del Car men Ló pez Cam pos UMSNH

Ma ría Gua da lu pe Cor ne jo Te no rio CIECO

Ma ría Gua da lu pe Ro jas Cor tes UMSNH

Mó ni ca Pa la cios Ríos INECOL

Pa tri cia Sil va Sáenz UMSNH

Sil via Ca rri llo Pa che co INEGI

Sa muel Onti ve ros Alva ra do UMSNH

Víc tor Ma nuel Huer ta Ba di llo UMSNH

Xa vier Ma dri gal Sán chez UMNSH

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 32 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 8: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Del to tal de 453 ejem pla res, so la men te 436 tu vie ron in for ma ción mu ni ci pal y co rres -pon den a 41 de los 113 mu ni ci pios de Mi choa cán, la ma yo ría lo ca li za dos en el Cin tu rón Vol -cá ni co Trans ver sal. El mu ni ci pio de Mo re lia, pre sen tó la ma yor di ver si dad de es pe cies con56 (49%), se gui do de los mu ni ci pios de Hi dal go con 31 es pe cies (27%) y Hua ni queo con 21es pe cies (18%). Los mu ni ci pios de Zi na pé cua ro, Los Re yes, Nue vo Pa ran ga ri cu ti ro, Sal va -dor Esca lan te, Urua pan, Pátz cua ro, Cha ro y Tan gan cí cua ro pro por cio na ron de nue ve a 21es pe cies, el res to apor ta ron me nos de nue ve es pe cies (Fi gu ra 1). En ge ne ral, se pre sen tauna co rre la ción di rec ta men te pro por cio nal en tre co lec tas y nú me ro de es pe cies, con ex cep -ción de los mu ni ci pios de Hua ni queo y Nue vo Pa ran ga ri cu ti ro, en los cua les hay ma yor nú -me ro de co lec tas que de es pe cies (Fi gu ra 2).

Las 218 lo ca li da des de co lec tas de pte ri do fi tas, se han con cen tra do en los do mi niosVol cá ni co Me xi ca no y Vol cá ni co Infe rior con el 90% de los re gis tros, mien tras que las Cuen -cas La cus tres, Tie rra Ca lien te, De pre sión del Bal sas y Sie rra Ma dre del Sur, es tán prác ti ca -men te inex plo ra das (Fi gu ra 3).

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 33 Abril de 2014

Fi gu ra 1. Nú me ro de es pe cies de pte ri do fi tas por mu ni ci pio, re gis tra das en el EBUM. En rojo se in di can los mu ni ci pioscon más re gis tros de es pe cies (Ela bo ró: Rosa Isa bel Fuen tes Chá vez).

Page 9: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 34 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Fi gu ra 2. Co rre la ción de es -pe cies re gis tra das y co lec taspor mu ni ci pio. En to dos losmu ni ci pios, con ex cep ciónde Hua ni queo y Nue vo Pa -ran ga ri cu ti ro, se ob ser va unare la ción di rec ta en tre nú me ro de es pe cies y co lec tas.

Fi gu ra 3. Dis tri bu ción de si tios de co lec tas de pte ri do fi tas por do mi nios mor foes truc tu ra les, de acuer do con Gar du ño et al.(1999). Los pun tos in di can que el es fuer zo de co lec ta se ha con cen tra do en los do mi nios Vol cá ni co Me xi ca no e Infe rior.(Ela bo ra do por: Rosa Isa bel Fuen te Chá vez y Pa tri cia Re yes Mar tí nez).

Page 10: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Es im por tan te men cio nar que en tre los re gis tros del EBUM se en cuen tran es pe ciesde im por tan cia eco ló gi ca como Chei lant hes bo na rien sis y Pe llaea ter ni fo lia que se han re -gis tra do como in di ca do ras de de te rio ro am bien tal (Ro drí guez et al. 2008); así como Pte ri -dium aqui li num, re por ta da como ma le za (Orte ga S/F). Espe cies de im por tan cia eco nó mi case en cuen tran en al gu nos de los gé ne ros Dryop te ris, Pte ri dium, The lip te ris, que se uti li zanen arre glos flo ra les; ade más de es pe cies de Adian tum, Asple nium, Pte ris, y Dryop te ris, queson uti li za das como plan tas de or na to, y como me di ci na les la ca la wa la (Chei lant hes spp.), la do ra di lla o flor de pie dra (Se la gi ne lla spp.), la cola de ca ba llo o ca rri ci llo (Equi se tum spp.) y el ri zo ma de (Poly po dium spp y Pte ri dium spp.). (Obser va ción per so nal de la pri me ra au to ra)(Fi gu ras 4 y 5).

Dis cu siónLa ri que za de la pte ri do flo ra de Mé xi co re pre sen ta el 10% de la re por ta da en el mun -

do, mien tras que la re gis tra da para Mi choa cán co rres pon de al 2%; de la co no ci da a ni vel na -

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 35 Abril de 2014

Fi gu ra 4. Chei lant hes bo na rien sis, ejem plar del her ba rioEBUM, es pe cie con si de ra da como in di ca do ra de de te rio roam bien tal (Fo to gra fía: Rosa Isa bel Fuen te Chá vez).

Fi gu ra 5. Se lla gi ne lla pa lles cens, ejem plar del her ba rioEBUM, es pe cie uti li za da como plan ta me di ci nal en Mi choa -cán (Fo to gra fía: Rosa Isa bel Fuen te Chá vez).

Page 11: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

cio nal Mi choa cán re gis tra el 21%. En cuan to a la di ver si dad re pre sen ta da en el EBUM, éstaco rres pon de al 55% de la re gis tra da para Mi choa cán; con res pec to a la exis ten te en el paísre pre sen ta el 11% y de la co no ci da para el mun do el 1%. En re la ción con otros her ba rios deles ta do, está por de ba jo de la ci fra (235 es pe cies) del Insti tu to de Eco lo gía, Cen tro Re gio naldel Ba jío (IEB) (R. Za mu dio 2014, Com. pers.); pero por arri ba de la ci fra (38 es pe cies) delCen tro Inter dis ci pli na rio de Inves ti ga ción para el De sa rro llo Inte gral Re gio nal, Uni dad Mi -choa cán (CIMI) (R. Gar cía 2014, Com. pers.). Por lo an te rior, se con si de ra que el EBUMcuen ta con un acer vo im por tan te, sin em bar go, es ne ce sa rio di fun dir la im por tan cia del gru -po y rea li zar ex plo ra cio nes bo tá ni cas en re gio nes poco es tu dia das, cu yos há bi tats es táname na za dos.

El mu ni ci pio de Mo re lia pre sen ta el ma yor nú me ro de re gis tros y di ver si dad de pte ri -do fi tas, de bi do a que la ma yo ría del ma te rial bo tá ni co pro vie ne de te sis de li cen cia tu ra de laFa cul tad de Bio lo gía de la UMSNH, rea li za das en áreas cer ca nas a la ca pi tal del es ta do. Deacuer do con la di ver si dad re gis tra da, no hay ele men tos para ase gu rar cuá les re gio nes geo -grá fi cas son más di ver sas, ya que sólo se ana li zó la in for ma ción de co lec tas exis ten tes en elEBUM. Por lo tan to, los da tos de di ver si dad que se pre sen tan es tán más re la cio na dos con eles fuer zo de re co lec ta, que con la di ver si dad real de las re gio nes.

Los do mi nios Vol cá ni co Me xi ca no e Infe rior cuen tan con el ma yor nú me ro de co lec tas re gis tra das en zo nas im por tan tes como el Va lle de Mo re lia, Hua ni queo, Los Azu fres y Nue vo Pa ran ga ri cu ti ro; es in ne ga ble la fal ta de re gis tros para la Me se ta Pu ré pe cha, que de acuer -do con Sáenz-Romero (2005), está sien do al ta men te de fo res ta da; al igual que en la re giónde la Ma ri po sa Mo nar ca al orien te del es ta do, zo nas que pue den al ber gar una alta di ver si -dad de pte ri do fi tas.

Por otra par te, es preo cu pan te, las es ca sas co lec tas en la Sie rra Ma dre del Sur, laCos ta Mi choa ca na, De pre sión del Bal sas y Tie rra Ca lien te. Estas dos úl ti mas re gio nes deacuer do con Ca rran za-González (2005), pre sen tan una di ver si dad flo rís ti ca des co no ci da,que, a cor to pla zo, pue de en con trar se en ries go como con se cuen cia de la con tinua y alar -man te des truc ción de há bi tats cau sa da por la de fo res ta ción, la ac ti vi dad agro pe cua ria, laex plo ta ción de los re cur sos fo res ta les y la ex pan sión ur ba na. Se es ti ma que las zo nas tro pi -ca les del es ta do po drían es tar en tre las más di ver sas, aun que des gra cia da men te son lasme nos ex plo ra das.

Agra de ci mien tosA los pro fe so res e in ves ti ga do res que han con tri bui do al in cre men to del acer vo de la

co lec ción del EBUM, en es pe cial al maes tro Xa vier Ma dri gal Sán chez. A la pro fe so ra Mart ha San to yo Ro mán y a los alum nos te sis tas y pres ta do res de ser vi cio so cial por su en tu sias tapar ti ci pa ción en las di fe ren tes ac ti vi da des y eta pas del EBUM. A la Biol. Pa tri cia Re yes Mar -tí nez por su apo yo en la ela bo ra ción del Mapa de dis tri bu ción.

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 36 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 12: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Bi blio gra fíaCa rran za-González, E. 2005. Ve ge ta ción. En: La Bio di ver si dad en Mi choa cán. Estu dio de

Esta do. Vi lla se ñor G., L.E. (Ed). Co mi sión Na cio nal para el Co no ci mien to y Uso de laBio di ver si dad, Se cre ta ria de Urba nis mo y Me dio Ambien te, Uni ver si dad Mi choa ca nade San Ni co lás de Hi dal go. Mé xi co. P. 38-45.

CONABIO (comp.) 2008. Ca tá lo go de au to ri da des ta xo nó mi cas de las pte ri do fi tas (Pte ri -doph yta) de Mé xi co. Base de da tos SNIB-CONABIO. Mé xi co.

Cra ne, P.R. y A.B. Les lie. 2014. Ma jor events in the evo lu tion of land plants. En: The Prin ce -ton Gui de to Evo lu tion. Lo sos, J.B., D. A. Baum, D. J. Fu tuy ma, H. E. Hoeks tra, R. E.Lens ki, A. J. Moo re, C. L. Pei chel, D. Schlu ter y M. J. Whit lock (Eds.) Prin ce ton Uni -ver sity Press. New Jer sey, USA. P.143-151.

Gar cía R., 2014. Cu ra dor del Her ba rio (CIMI) del Cen tro Inter dis ci pli na rio de Inves ti ga ciónpara el De sa rro llo Inte gral Re gio nal – IPN. Uni dad Mi choa cán. Ji quil pan, Mi choa cán.Co mu ni ca ción per so nal.

Gar du ño-Monroy, V.H., P. Co ro na-Chávez, I. Isra de-Alcántara, L. Men ne lla, E. Arrey gue, B. Bi giog ge ro y S. Chie sa. 1999. Car ta Geo ló gi ca de Mi choa cán 1:250,000. Uni ver si dad Mi choa ca na de San Ni co lás de Hi dal go. Insti tu to de Inves ti ga cio nes Me ta lúr gi cas yDe par ta men to de Geo lo gía y Mi ne ra lo gía. 111 pp.

Ken rick, P. y P. R. Cra ne. 1997. The ori gin and early evo lu tion of plants on land. Na tu re. 389:33-39.

Mic kel, J. T. y A. R. Smith. 2004. The pte ri doph ytes of Me xi co. Me moirs of the New York Bo -ta ni cal Gar den. Vol. 88. The New York Bo ta ni cal Gar den Press. USA. 702 pp.

Orte ga M., F. J. S/F. La et no bo tá ni ca de Pte ri dium aqui li num (L.) Kunth en Ve ne zue la y suspo si bles ries gos aso cia dos a car ci no gé ne sis. MeDULA. 2 (3-4): 51-56.

Qiu, Y. L. y J. D. Pal mer. 1999. Phylo geny of early land plants: in sights from ge nes and ge no -mes. Trends in Plant Scien ce. 4(1): 26-30.

Ro drí guez J., L.S. y M. Gó mez Pe ral ta. 2005. Pte ri do fi tas. En: La Bio di ver si dad en Mi choa -cán: Estu dio de Esta do. L. E. Vi lla se ñor G., (Ed.). Co mi sión Na cio nal para el Co no ci -mien to y Uso de la Bio di ver si dad, Se cre ta ría de Urba nis mo y Me dio Ambien te,Uni ver si dad Mi choa ca na de San Ni co lás de Hi dal go. Mé xi co. P. 70.

Ro drí guez R., L. Pa che co y J. A. Za va la H. 2008. Pte ri do fi tas in di ca do ras de al te ra ción am -bien tal en el bos que tem pla do de San Je ró ni mo Ama nal co, Tex co co, Mé xi co. Red.Biol. Trop. 56 (2): 641-656.

Sáenz-Romero, C. 2005. El Pa tri mo nio fo res tal de Mi choa cán y su pro ble má ti ca. En: La Bio -di ver si dad en Mi choa cán. Estu dio de Esta do L. E. Vi lla se ñor G., (Ed.). Co mi sión Na -cio nal para el Co no ci mien to y Uso de la Bio di ver si dad, Se cre ta ría de Urba nis mo yMe dio Ambien te, Uni ver si dad Mi choa ca na de San Ni co lás de Hi dal go. Mé xi co.P.128.

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 37 Abril de 2014

Page 13: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

Se cre ta ría de Pro gra ma ción y Pre su pues to, Coor di na ción Ge ne ral de los Ser vi cios Na cio -na les de Esta dís ti ca, Geo gra fía e Infor má ti ca. 1981. No men clá tor de Mi choa cán. Mé -xi co. 337 pp.

Za mu dio R., S. 2014. Cu ra dor del her ba rio del Insti tu to de Eco lo gía del Ba jío (IEB). Pátz cua -ro, Mi choa cán. Co mu ni ca ción per so nal.

Pro gra mas com pu ta cio na les:Blue Mar ble Geo grap hics [CD-ROOM]: GIS: Glo bal Map per. Ver sión 14.2. Port land, USA.

2013.ESRI Inc. CD-ROOM ArcMap de Arc Gis. Ver sión 9.3, USA. 1999-2008.Mi cro soft Cor po ra tion. EXCELL [CD-ROOM] Mi cro soft of fi ce 2010. Ver sión 14.0.61. USA.Goo gle Inc. [Red]. Goo gle Earth. Ver sión 7.1.1.1888, USA. 2013.Pá gi nas elec tró ni cas:http://me xi co.pue blo sa me ri ca.com/mi choa can-de-ocampo/, úl ti ma fe cha de ac ce so 6 de di -

ciem bre de 2012.

Ane xo 1

ANE XO 1Lis ta do Flo rís ti co de las pte ri do fi tas de po si ta das en la Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del EBUM.

Fa mi lia Espe cie

Asple nia ceae

Asple nium blep ha ro des D. C. Ea ton

A. cas ta neum Schltdl. & Cham.

A. cus pi da tum Lam.

A. de li ca tu lum C. Presl.

A. exi guum Bedd.

A. hall ber gii Mic kel & Bei tel

A. mo nant hes L.

A. prae mor sum Sw.

A. re si liens Kun ze

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 38 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 14: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

ANE XO 1Lis ta do Flo rís ti co de las pte ri do fi tas de po si ta das en la Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del EBUM.

Fa mi lia Espe cie

Athyria ceae

Athyrium ar cua tum Liebm.

A. bour gaei E. Fourn.

Cystop te ris fra gi lis (L.) Bernh.

Di pla zium fran co nis Liebm.

Wood sia mo llis (Kaulf.) J. Sm.

Azo lla ceae Azo lla mi crophylla Kaulf.

Blech na ceaeBlech num ap pen di cu la tum Willd.

Wood war dia spi nu lo sa M. Mar tens & Ga leot ti

Denn stae di ta ceae

Denn staed tia dis ten ta (Kun ze) T. Moo re

D. glo bu li fe ra (Poir.) Hie ron.

His tiop te ris in ci sa (Thunb.) J. Sm.

Pte ri dium aqui li num (L.) Kuhn

Dryop te ri da ceae

Dryop te ris cin na mo mea (Cav.) C. Chr.

D. fi lix-mas (L.) Schott

D. kar wins kya na (Mett.) Kun ze

D. pa tu la (Sw.) Underw.

D. pseu do li fi lix-mas (Fée) Rothm.

D. ro sea (E. Fourn.) Mic kel & Bei tel

D. ros sii C. Chr.

D. wa lli chia na (Spreng.) Hyl.

Elap ho glos sum af fi ne (M. Mar tens & Ga leot ti) T. Moo re

E. eri na ceum (Fée) T. Moo re

E. exi mium (Mett.) Christ

E. gra tum (Fée) T. Moo re

E. pe tio la tum (Sw.) Urb.

E. pi lo sum (Humb. & Bonpl. Ex Willd.) T. Moo re

Elap ho glos sum sp.

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 39 Abril de 2014

Page 15: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

ANE XO 1Lis ta do Flo rís ti co de las pte ri do fi tas de po si ta das en la Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del EBUM.

Fa mi lia Espe cie

Dryop te ri da ceae

Neph ro le pis un du la ta (Afzel. Ex Sw.) J. Sm.

Pha ne roph le bia ma cro so ra (Bac ker) Underw.

P. no bi lis (Schltdl. & Cham.) C. Presl

Poly sti chum dis tans E. Fourn.

P. hart we gii (Klotzsch) Hie ron.

P. ra chich lae na Fée

Equi se ta ceae

Equi se tum hye ma le L.

E. hye ma le var. Affi ne (Engelm.) A.A. Ea ton

E. myrio chae tum Schltdl. & Cham.

Hyme nophylla ceae Tri cho ma nes ra di cans Sw.

Mar si lea ceae Mar si lea mo llis B. L. Rob. & Fer nald

Ophio glos sa ceaeBotrychium schaff ne ri var. Schaff ne ri Underw.

Osmun dop te ris vir gi nia num (L.) Sw.

Osmun da ceae Osmun da re ga lis L.

Poly po dia ceae

Pe clu ma al fre dii (Ro senst.) M. G. Pri ce

P. alfre dii var. Cu preo le pis (A.M. Evans) A. R. Sm.

P. plu mu la (Humb. & Bonpl. Ex Willd.) M. G. Pri ce

Phle bo dium areo la tum (Humb. & Bonpl. Ex Willd.) J. Sm.

P. au reum (L.) J. Sm.

Pleo pel tis an gus ta var. Angus ta Humb. & Bonpl. Ex Willd.

P. me xi ca na Fée Mic kel & Bei tel

P. poly le pis (Roe mer ex Kun ze) T. Moo re

P. poly le pis var. Inter jec ta (Weath.)E. A. Hoo per

P. poly le pis var. Poly le pis (Roe mer ex Kun ze) T. Moo re

Pleo pel tis sp.

Poly po dium ar ca num Ma xon

P. crip to car pon Fée

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 40 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 16: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

ANE XO 1Lis ta do Flo rís ti co de las pte ri do fi tas de po si ta das en la Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del EBUM.

Fa mi lia Espe cie

Poly po dia ceae

P. fur fu ra ceum Schltdl. & Cham.

P. hart we gia num Hook.

P. ma dren se J. Sm.

P. mar ten sii Mett.

P. platy le pis Mett. Ex Kuhn

P. ple beium Schltdl. & Cham.

P. ple sio so rum Kun ze

P. poly po dioi des var. Aci cu la re Weath.

P. ro sei Ma xon

P. sub pe tio la tum Hook.

P. thyssa no le pis A. Braun ex Klotzsch

Poly sti chum ra chich lae na Fée

P. spe cio sis si mum (A. Braun ex Kun ze) Co pel.

Pte ri da ceae

Adian tum an di co la Liebm.

A. brau nii Mett. Ex Kuhn

A. con cin num Humb. & Bonpl. Ex Willd.

A. lep tophylla (L.) Link

Adian tum poi re tii Wiskstr.

Adian tum aff. Poi re tii Wiskstr.

A. rad dia num C. Presl

Adian tum sp.

Aleu ri top te ris fa ri no sa (Forssk.) Fée

Ano gram ma lep tophylla (L.) Link

Argyro chos ma in ca na (C. Presl) Wind ham

Astro le pis si nua ta (Lag. Ex Sw.) Ben ham & Wind ham

Bom me ria pe da ta (Sw.) E. Fourn.

Chei lant hes an gus ti fo lia Kunth

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 41 Abril de 2014

Page 17: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

ANE XO 1Lis ta do Flo rís ti co de las pte ri do fi tas de po si ta das en la Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del EBUM.

Fa mi lia Espe cie

Pte ri da ceae

C. bo na rien sis (Willd.) Proc tor

C. chae rophylla (M. Mar tens & Ga leot ti) Kun ze

C. cu cu llans Fée

C. cu nea ta Kaulf. Ex Link

C. kaul fus sii Kun ze

C. len di ge ra (Cav.) Sw.

C. mar gi na ta Kunth

C. mem bra na ceae (Da venp.) Ma xon

C. myriophylla Desv.

C. pyra mi da lis Fée

Chei lant hes sp.

Chei lo plec ton ri gi dum (Sw.) Fée

Mil de lla in tra mar gi na lis var. Se rra ti fo lia (Hook. & Ba ker) C.C. Hall & Le llin -ger

Not ho lae na af fi nis (Mett.) Hook. Ex T. Moo re

Pe llaea cor di fo lia (Ses sé & Moc.) A. R. Sm.

P. ova ta (Desv.) Weath.

P. sag git ta ta (Cav.) Link

P. ter ni fo lia (Cav.) Link

P. ter ni fo lia Cav. Link sub sp. Ter ni fo lia (Cav.) Link

Pte ris cre ti ca L.

P. ori za bae M. Mar tens & Ga leot ti

P. tri par ti ta Sw.

Schi zaea ceae Lygo dium ve nus tum Sw.

Se la gi ne lla ceae

Se la gi ne lla de li ca tis si ma Lin den ex A. Braun

S. pa lles cens (C. Presl) Spring

S. ru pin co la Underw

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Abril de 2014 42 Cien cia Ni co lai ta No. 61

Page 18: as pte rido fitas de Michoa cán: Co lec ción del Her ba ...

ANE XO 1Lis ta do Flo rís ti co de las pte ri do fi tas de po si ta das en la Co lec ción de Plan tas Vas cu la res del EBUM.

Fa mi lia Espe cie

Se la gi ne lla ceae

S. aff. ru pin co la Underw

S. sim plex Ba ker

S. tar da Mic kel & Bei tel

Thely pte ria ceae

Amau ro pel ta chei lant hoi des (Kun ze) Proc tor

Cyclo so rus pu be ru la (Ba ker) C. V. Mor ton

Steg no gra ma pi lo sa (M. Mar tens & Ga leot ti) Craw ford

Thely pte ris pi lo sa (M. Mar tens & Ga leot ti) Craw ford

Thely pte ris sp.

Las pte ri do fi tas de Mi choa cán:....

Cien cia Ni co lai ta No. 61 43 Abril de 2014