biologia 9 - EPRINTS

8
malxaz mayaSvili marina sexniaSvili marina jaliaSvili rusdan axvlediani moswavlis saxelmZRvanelo bunebismetyvelebaSi biologia 9

Transcript of biologia 9 - EPRINTS

Page 1: biologia 9 - EPRINTS

malxaz mayaSvili marina sexniaSvili marina jaliaSvili rusdan axvlediani

moswavlis saxelmZRvanelobunebismetyvelebaSi

biologia

9

Page 2: biologia 9 - EPRINTS

b i o l o g i a

malxaz mayaSvili

marina jaliaSvili

marina sexniaSvili

rusudan axvlediani

IX klasi

moswavlis wigni

2012

grifi mieniWa 2012 wels ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris mier

Page 3: biologia 9 - EPRINTS

malxaz mayaSvili

marina jaliaSvili

marina sexniaSvili

rusudan axvlediani

b i o l o g i aIX klasi

moswavlis wigni

© malxaz mayaSvili, marina jaliaSvili, marina sexniaSvili,rusudan axvlediani 2012

© gamomcemloba `klio~, 2012

© gamomcemloba `meridiani~, 2012

yvela ufleba daculia

Malkhaz Makashvili, Marina Jaliashvili, Marina Sekhniashvili, Rusudan AkhvledianiBiology9th grade texbook

ISBN 978-9941-415-73-9

gamomcemloba `klio~ aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0112, saqarTvelo tel.: (+995 32) 234 04 30 E-mail: [email protected] www. klio. ge

gamomcemloba `meridiani~ al. yazbegis gamz. 47, Tbilisi, 0112, saqarTvelo tel.: (+995 32) 239 15 22

kompiuteruli uzrunvelyofa beqa xaCaturovi

Page 4: biologia 9 - EPRINTS

4

Sinaarsi

1 Tavi. cocxali sistemis niSnebi . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.2 zrda da ganviTareba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.3 kveba, sunTqva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.4 gamoyofa (eqskrecia), moZraoba, gaRizianebadoba . . . . . . . . . . . . . . 16

1.5 biologiuri organizaciis doneebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2 Tavi . genetika da seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2.1 mitozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.2 homologiuri qromosomebi. meiozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2.3 meiozis mimdinareoba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2.4 qromosomebis sxvadasxva homologiuri wyvilis damoukidebeli gadanawileba meiozis procesSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.5 organizmis niSan-Tvisebebs ganapirobeben genebi . . . . . . . . . . . . . . 31

2.6 alelebis ganawileba sasqeso ujredebSi. niSan-TvisebaTa damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

2.7 niSan-TvisebaTa damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . 36

2.8 niSan-Tvisebebis damemkvidreba, sqesis gansazRvra . . . . . . . . . . . . . . 38

2.9 niSan-Tvisebebis damemkvidreba cxovelebsa da mcenareebSi . . . . . . . . . 41

2.10 gregor mendelis Sromebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

2.11 alelebis sxvadasxva wyvilis damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . 47

2.12 genetikuri daavadebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.13 genetikuri darRvevebis mqone adamianebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

2.14 modifikaciuri cvalebadoba. seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

3 Tavi . evolucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

3.1 cocxali samyaro cvalebadia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

3.2 gardamavali formebi. ganamarxebuli formebis asakis dadgena . . . . . . . 64

3.3 Jan batist lamarki da Carlz darvini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

3.4 arsebobisaTvis brZola da misi formebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3.5 populacia. niSan-TvisebaTa cvlileba populaciaSi . . . . . . . . . . . . . 71

3.6 genebis dreifis modelireba. boTlis yelis efeqti. . . . . . . . . . . . . . 75

3.7 damfuZneblis efeqti. izolacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

3.8 bunebrivi gadarCeva – evoluciis mTavari mamoZravebeli Zalaa . . . . . . . 80

3.9 sqesobrivi gadarCeva. koevolucia. bunebrivi gadarCevis Sedegi . . . . . . 85

3.10 Seguebulobebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

3.11 mikroevolucia. makroevolucia. divergencia, konvergencia . . . . . . . . 91

3.12 evoluciis damamtkicebeli sxva sabuTebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.13 xelovnuri gadarCeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Page 5: biologia 9 - EPRINTS

5

4 Tavi . ekologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

4.1 abioturi ekologiuri faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

4.2 bioturi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.3 . ekologiuri faqtorebis intesivoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

4.4 populaciis ricxobriobaze moqmedi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . 106

4.5 kvebiTi kavSirebi ekosistemaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

4.6 energiis nakadi ekosistemaSi. ekologiuri piramidebi . . . . . . . . . . . . 110

4.7 nivTierebaTa wrebrunva bunebaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

4.8 biomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

4.9 xmeleTis biomebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117

4.10 mtknari wylis biomebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

4.11 rogor icvlebian ekosistemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

4.12 rogor arRvevs adamiani kvebiT qselebs? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

4.13 globaluri ekologiuri problemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Page 6: biologia 9 - EPRINTS

8

rogorc ici, yvela cocxal organizms axasiaTebs ujreduli agebuleba. sicocxles ujredSi mimdin-are procesebi ganapirobeben. am procesebidan erTer-Ti umTavresia metabolizmi – yvela is qimiuri reaq-cia, romelic ujredSi mimdinareobs. metabolizmis warmarTvisaTvis saWiroa kveba - cocxali organizmebi iReben garemodan sakvebs, romelic gamoiyeneba metabo-lizmisTvis aucilebeli energiis da sxvadasxva saxis nivTierebebis gamomuSavebisaTvis. mounelebeli sakvebi da metabolizmis dros warmoqmnili narCeni organizmi-dan gaidevneba, es aris gamoyofa. cocxal organizmebs axasiaTebs sunTqva – isini SeiTviseben garemodan Jang-bads, romelic metabolizmSi monawileobs. homeostazi cocxali organizmis unaria ise areguliros sasicocx-lo procesebi, rom daakmayofilos sicocxlisaTvis aucilebeli yvela moTxovna. magaliTad: organizmi mud-mivad akontrolebs metabolizms, aCqarebs an anelebs mas saWiroebis mixedviT. homeostazs uzrunvelyofs gaRizianebadoba – cocxali organizmis unari, upasuxos

masze moqmed garemo gamRizianeblebs. magaliTad, garemoSi temperaturis matebaze organizmi pasuxobs ofldeniT da inarCunebs sakuTar, SedarebiT mudmiv temperaturas rac aucilebelia metabolizmis normaluri warmarT-visaTvis. cocxal organizmebs axasiaTebs moZraoba – isini gadaadgildebian sivrceSi sakvebis, sacxovreblad ukeTesi pirobebis, gamravlebisaTvis mewy-viles zebnaSi. moZraoba gamoixateba agreTve, sxeulis calkeuli nawilebis amoZravebaSi, mag. rodesac mcenaris Rero mzisken ixreba, Sen amoZraveb xels, cxeni iqnevs kuds da sxv. rodesac yvela sasicocxlo funqcia normalurad mimdinareobs, cocxali organizmi izrdeba, viTardeba da garkveul period-Si mravldeba. zrda erTujredian organizmebSi gamoixateba ujredis zomis matebaSi. mravalujredian organizmebSi matulobs ujredebis raodenoba, organoebi da Sesabamisad mTeli organizmi zomaSi izrdeba. zrdas axlavs or-ganizmis funqciebis srulyofa da sqesobrivi momwifeba – cocxali arseba iZens gamravlebis unars. gamravleba niSnavs axali organizmis warmoSobas.

gamravleba aris organizmis unari, warmoqmnas Tavisi msgavsi organizmi. arsebobs organizmTa gamravlebis ori gza: usqeso da sqesobrivi gamravleba. usqeso gamravlebaSi, rogorc wesi, monawileobs mxolod erTi individi. ami-tom miRebuli STamomavaloba dediseulis aslia.

1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi

1. ra sasico-cxlo Tvisebaa ga-

mosaxuli suraTze?2. cocxali orga-

nizmebis ra Tviseba uz run velyofs sico-cxlis uwyvetobas de-damiwaze?

?

usqeso gamravlebis formebi

ujredis Suaze gayofa monerebi, protistebi

Sizogonia (ujredis birTvis Tanmim devruli mravlobiTi gayofa da ramdenime ujredis warmoSoba) malariis plazmodiumi, zogierTi wyalmcenare

fragmentacia (sxeulis nawilidan axali organizmis ganviTareba. ) zRvis varskvlava, hidra, planaria, Wiayela

dakvirtva (ganviTareba dedis organizmze warmoqmnili kvirtidan) hidra, safuari sokoebi, marjnis polipebi

sporebiT gamravleba xavsebi, gvimrebi, qudiani da obis sokoebi

vegetatiuri gamravleba gamravleba ara sasqeso organoebiT

Page 7: biologia 9 - EPRINTS

9

3. ra upirate-soba aqvs Sinagan

ganayofierebas gare-ganTan SedarebiT?

4. romel organi-zmebs axasiaTebT Sina-gani ganayofiereba?

?

1. ixvniskarta kvercxis debiT mravldeba, Tumca mas ZuZumwovrebs miakuTvneben. rogor fiqrob, ra-tom?

2. ra upiratesoba aqvs cocxalmSobiarobas kvercxmdebe-lobasTan SedarebiT?

3. ra daniSnuleba aqvs nayofs yvavilovani mcenarisTvis?4. Seni azriT, ratomaa qariTmtveria yvavilebis mtvris

marcvlebi ufro msubuqi da mcire zomis?

davaleba

ixvniskarta

sqesobriv gamravlebaSi ZiriTadad ori organizmi-dediseuli da mamiseuli monawileobs da Svileuli organizmi orive mSoblisgan iRebs niSan- Tvisebebs.

mdedri organizmi warmoqmnis gametas – kvercxujreds (kvercxs), mamri ki gametas – spermatozids. spermatozo-di da kvercxujredi erTmaneTs erwymian – xdeba ganayo-fiereba. ganayofierebul kvercxujreds zigota ewodeba.

zogota mravaljer iyofa, warmoiqmneba didi raode-nobiT ujredebi, romlebic qmnian qsovilebs, qsovilebi-dan iqmneba organoebi da yalibdeba mTliani organizmi.

garegani ganayofierebis SemTxvevaSi kvercxi da sper-matozoidi erTmaneTs erwymian organizmis gareT. mag-aliTad, mdedri Tevzebi da amfibiebi kvercxs - qviriTs yrian wyalSi, mamre-bic wyalSi gamouSveben spermatozoidebs da ganayofierebac wyalSive xdeba. zigotidan axali organizmis Camoyalibeba mSoblis sxeulis gareT xdeba.

Sinagani ganayofierebis SemTxvevaSi spermatozoidi Sedis mdedris orga-nizmSi da iq myof kvercxujreds anayofierebs. zigotidan axali organizmis Camoyalibeba dedis organizmSi xdeba. garkveuli drois Semdeg axali or-ganizmi tovebs dedas da gamodis misi sxeulidan – ibadeba. ase mravldebian ZiriTadad ZuZumwovrebi.

frinvelebi da qvewarmavlebic Sinagani ganayofierebiT mravldebian. maTi kvercxi naWuWiT ifareba da axali organizmis ganviTareba am naWuWis safar-qveS mimdinareobs. dro rom mova, frinveli an qvewarmavali kvercxs dadebs – kvercxi gamodis dedis organizmidan da axali Taoba ukve dedis sxeulisa-gan damoukideblad amTavrebs ganviTarebas, texavs kvercxis naWuWs da gareT gamodis – iCekeba.

1. ra procesia gamosaxuli suraTze? 2. ra xdeba ganayofierebis Semdeg?

3. ra warmoadgens yvavilovani mcenaris sqesobrivi gamravlebis organos?

4. rogoria yvavilis agebuleba?5. ra aris damtverva?6. ra gansxvavebaa qariTmtveria da mweriTmtveria mcena-

ris yvavilebs Soris?7. rogor xdeba ganayofiereba yvavilovan mcenareebSi?8. rogor mravldebian xavsebi, gvimrebi, SiSvelTeslov-

nebi?9. ra upiratesoba aqvs TesliT gamravlebas sporebiT

gamravlebasTan SedarebiT? mtvrianebi

butko

Page 8: biologia 9 - EPRINTS

142