(ﻦﯾوﺰﻗ ﯽﻣﻼﺳا دازآ هﺎﮕﺸﻧاد) اﺮﮕﻧﺎﺴﻧا...

www.iranshahrsaz.comwww.iranshahrsaz.com

)دانشگاه آزاد اسلامی قزوین(همایش ملی معماري و شهرسازي انسانگرا

١

بررسی و تحلیل نقش بازار در توسعه شهرهاي اسلامی

)نظریات و دیدگاهها(

2محمد کوچکی، 1فهیمه خواجه نبی

چکیده

آندرکهاستانسانتوسطشدهساختههايمحیطواجتماعی،طبیعیعواملازايمجموعهشهر

ثابتاستقرارعنوانبهومینزسطحبربشرزندگینحوهاقسامازیکیوشده اندمتمرکزساکنجمعیت

با نگاهی گذرار به سیما شهرهاي اسلامی و بافت کالبدي شهرهاي ایران .استزیستمحیطدربشر

بسیاري از عناصر و اجزاي شهري وبخصوص بازراها و مراکز داد وستد ها نقش عمده اي در عملکرد و

ن مقاله یک پژوهش کاربردي است،روش مطالعه ای.حیات زندگی شهري ایفا نموده که مورد توجه می باشد

نتیجه .که گردآوري اطلاعات مورد نیاز به شیوه اسنادي انجام شده استتحلیلی است -بصورت توصیفی

دروازهدهندهاتصالشریاناسلامیشهرهايدربازار که؛ بدست آمده از تحقیق بیانگر این واقعیت است

مساجد،همچونشهريمهمل تاریخ و حتی امروزه عملکردهايدر طومی باشد و مرکزبهشهرهاي

بهتبدیلدر نتیجه می توان بیان داشت که بازار .وغیره را در پیرامون خود شکل داده استهاحماممدارس،

اهدافو علاوه برهاسلامی گشتشهرهايدربازارمسجد،ارگ،مثلثمهمارکانازیکی

بهآنومعماريکالبديویژگی،چارچوب هاي رویکردهاي توسعه پایداراقتصادي،اجتماعی و محیطی در

و استنمودهشهريو اتفاقاتاجتماعیتعاملاتها،فعالیتازدنیاییبهتبدیلراآنهاکه اي استگونه

.می توان بیان داشت که بازاردر توسعه شهرهاي اسلامی نقش تعیین کننده و اثربخشی داشته است

بازار،شهر،شهرهاي اسلامی،توسعه شهري: کلیدواژه

1

دانشجوي دکتراي جغرافیا و برنامه ریزي شهري دانشگاه آزاد اسلامی سمنان -

2 دانشجوي کارشناسی ارشد جغرافیا وبرنامه ریزي روستایی ،دانشگاه تهران

www.iranshahrsaz.com



٢

:مقدمه

داردخویشدرمستترارزشهايسمتبهانسانهویتورفتاردربسزاییتأثیرانسانزندگیمحیط

وجهـانبینی اعتقـادات، ازمنبعـث ارزشـهاي هویت،تجلیبرايمحیطیمیتوانراشهرمیانایندر

سـرزمینهاي درودورانطـول درمفهـوم ایـن .دانسـت خـود آورنـدگان پدیدوساکنینفرهنگ

ایـدئولوژیکی، وتـاریخی تحـولات تـأثیر تحـت ومتفـاوت و انسـانی طبیعـی محیطهايبامختلف

استدیدهخودبهبسیاريتغییرات

شهرهاي سنتی در . نوین جغرافیایی شهرهاي اسلامی به بازار توجه خاصی دارند محققان در پژوهشهاي

. شرقی داراي ویژگیهاي منحصر بفردي است که آنها را از شهرهاي دیگر جدا می کند -یمناطق اسلام

توجـه مـورد بازار به منزله ي مرکز مهم اقتصادي شهرهاي اسلامی بیش از عوامل جغرافیایی دیگر شان

بصـري تبلـور بایـد راآنعناصـر کـارکرد واسـلامی شهرکالبديویژگی. )64:1374شفقی،(است

تـر برجستهبرايکالبديعناصرکارکردوبه نقشتوجهلزوموقتآندانستآنمیاسلاماهیت

تاریخیواسلامیآنها،هویتبهتوجهی بیصورتدرو یابد میضرورتپیشازبیش، آنشدن

وندارنـد بـومی بـوي ورنـگ کـه شـوند مـی جانشـین عناصـري وبازنـد مـی رنگکم کمآنها

میـزان درتغییـر درمیتـوان راتحـولی چنینبارزنمونه .میدهندستدازراقبلی خودکارکردهاي

بازارهـا و دانسـت اسـلامی هویـت شـهر نقـش ایفايدربازارها و مراکز دادو ستد نقشتأثیرگذاري

اجتمـاعی، هاي تحركمنشأهموارهکانونی،نقشاینواند داشتهمرکزينقشمراکز داد و ستد

موحد و (اند بودهشهريمتوسططبقهبادانشمنداننزدیکروابطنیزواسلامدراقتصاديوسیاسی

ولـی هسـت وبـوده سـتد ودادفضـاي یامحلگرچهبازارباید یاد آور شد که )2:1391همکاران،

سیاسـی هـاي فعالیـت ورودمـی فراتـر مبادلـه سـازوکار یـا از مکاناسلامیتمدندرآنقلمرو

هـم بـه کـانون اسـلامی، شـهرهاي مرکزچرا که بازار.گیردمیدربر نیزراخیرخواهانهواجتماعی

ازاقتصـادي هايفعالیتسایرووريپیشهجزئی صنعتگريوکلّیستدودادوبازرگانیپیوستۀ

بهپرداختنگذاري،سرمایهجملهازاقتصادينظارتوهدایت،سازماندهیستاداصلیمرکزجمله

مسـائل محـور بـازار خود،کلّیتوبافتگیهمهمینلحاظبه .وده استسنّتی باعتبارومالیامور

شـهري زنـدگی درمـذهبی هـاي هیئـت چـارچوب دروفرهنگـی اجتمـاعی وسیاسـی

و می توان بیان داشت که بازارها یک نوع حیات تحولی را درشهرهاي اسلامی ).97:1389رجایی،(است

.دامن زده اند




٣

: روش شناسی تحقیق

بـا انجـام هـر . لمی فلسفه اي روشن دارند؛ نیاز بشر به تحقیقـات علمـی امـري بـدیهی اسـت تحقیقات ع

هـدف .پژوهش علمی و تولید معرفت جدید،تعداد مجهولات و مسائل بیشتري خود را نشـان مـی دهنـد

اصلی تحقیـق علمـی را بایـد معلـوم کـردن مجهـول و بـه عبـارتی حـل مسـله و پاسـخ یـافتن بـراي آن

-این مقاله یک پژوهش کاربردي است،روش مطالعه بصـورت توصـیفی .)13:1389ا،حافظ نی(دانست

محقـق .که گردآوري اطلاعات مورد نیاز به شیوه اسنادي و کتابخانه اي انجام شـده اسـت تحلیلی است

آیا بـازار در توسـعه شـهرهاي اسـلامی نقـش مـوثري داشـته می کوشند براي یافتن پاسخ این سوال که

.تدال ارائه نمایداست؟پاسخی مس

:مبانی نظري

از همان هنگامی که انسان موفق به تولید محصول بیشتر از نیاز خود گردیـد و بـار دیگـر محصـولات و

بـازار . تولیدات مورد نیاز خود افتاد، مراحل شکل گیري بازار هر چند بـه صـورت ابتـدایی آغـاز شـد

رانی در گذشته به شـمار مـی آمـده اسـت زیـرا مهمترین محور ارتباطی و فضاي شهري در شهر هاي ای

مهمترین راه و محور شهري که از یـک بازار هاي اصلی و دائمی در هر شهر به طور معمول در امتداد

دروازه شروع می شد و تا مرکز شهر ادامه می یافت، شکل می گرفت؛ به عبارت دیگر در وهله نخست

ي تجاري و گاه تولیدي در کنار آن تشکیل می شـدند یک راه اصلی و پر تردد وجود داشت که فضاها

شکل گیري تدریجی بازار به این علت بود که بیشتر شهرهاي ایرانـی از . و به تدریج بازار پدید می آمد

توسعه یک روستا پدید آمدند و تنها تعداد انگشت شماري از شهرها به صورت طراحی شده ساخته می

.)conservator.persianblog.ir(شدند

مفهوم بازار

واژه بازار در زبان پهلوي بصورت واچار و در زبان فارسی میانه بصورت وازار آمده است پسوند زار در

د ن ـبیشـتر زبـان هـاي اروپـایی مان .فارسی میانه ي دري مخصوصا بـه معنـا جایگـاه داد و سـتد مـی باشـد

ز زبان پرتغالی و خود پرتغالی ها آن را از فرانسه،انگلیسی،آلمانی،اسپانیولی،ایتالیایی و روسی این واژه ا

.ایرانیان گرفته اند

:تعاریف بسیاري از بازار به دست آمده که به بعضی از انها در ذیل اشاره می شود




۴

بـازار مکـان یـا مـوقعیتی اسـت کـه در آن خریـداران و . به مفهوم مکان مبادله: بازار

بـراي هـر کـالا . می کنند فروشندگان کالاها خدمات و منابع راخرید و فروش

.خدمت و منبعی که در اقتصاد خرید و فروش می شود بازاري وجود دارد

بازار فرایندي است که در آن رویارویی خریداران و . به معناي سازو کار مبادله: بازار

فروشندگان با یکدیگر قیمت و مقدار کالا را تعیین می کند

:نویسدجرج کلارك در تعریف و توصیف بازار می

بازار عالی ترین و علمی تـرین مرکـز بـراي تجـارت و کسـب و کـار اسـت کـه بشـر

تاکنون براي خود ابداع کرده اسـت امـروزه کشـورهاي پیشـرفته ي دنیـا بـراي

تمرکز کسب و کار و خرید و فروش و سایر فعالیتهاي شهري خود مرکزي بـه

مرکز بـراي تولیـد و بطور کلی متوان گفت که بازار بهترین. وجود آورده اند

بازار یک سیستم مناسب اجتماعی و . توزیع محصولات و انجام معاملات است

).97:1389رجایی،(است و از نظر شهرسازي نیز مقامی بسزا دارداقتصادي

:پیشینه وتاریخچه ي بازار

عناصـر مهـم در زبـازار ا . قدمت بازار در سکونتگاه هاي ایران به چند هزار سال قبل از میلاد مـی رسـد

با افزایش ارتبـاط اجتمـاعی، تعـدد مسـیرها، توسـعه اقتصـادي .دوره هاي اشکانی و ساسانی بوده است

بازارهاي بزرگ در قرن هـاي چهـارم و پـنجم گسـترش و . ،فضاهاي بازرگانی و تولیدي شکل گرفت

ن در صـورتی کـه توسعه یافتند ، گسترش تبادلات داخلی و خارجی و قدرت گرفتن اصناف و بازرگانا

.حمله ي مغول رخ نمی داد در امور سیاسی کشور می توانست نقش مهمی ایفا کند

از آنجا که در دوره سلجوقی معماري اوج و شکوفایی بسیاري داشته بازار نیز همچون دیگر بخش هاي

ولـی در بسیاري از بازارها در اثر غـارت و ویرانگـري از بـین رفتنـد . معماري پیشرفت چشمگیري نمود

جهـت تـرمیم اقتصـاد و جامعـه ي . زمان غازان خان و الجایتو و وزیران آنها بازارهایی احـداث گردیـد

آسیب دیده تلاش هایی از دوره ي ایلخانان آغاز شد و در عهد صفویه به ویژه حکومت شاه عبـاس بـا

سـرآغاز . مراه داشت اجراي وحدت و امنیت سیاسی این تلاش ها تکامل یافت و توسعه بازارها را به ه

وابستگی سیاسی و اقتصادي کشور به اروپا از قاجار بود اما با اینکه کالاهاي خارج مانند پیشرفت صنایع

ــرد ــر نکــ ــازار تغییــ ــارکردي بــ ــدي و کــ ــش کالبــ ــیات و نقــ ــود، خصوصــ ــده بــ ــی شــ داخلــ

)conservator.persianblog.ir(




۵

:می شودبنديطبقهنهگوبه چهارآنهاتشکیلدورهوزمانلحاظازبازارها

میگردند؛تشکیلسالطولدروثابتشکلبهکهبازارهایی:دائمیبازارهاي

تشـکیل ادواريیـا دورهـاي صـورت بـه بازارهـا ازبعضـی :ادواريبازارهاي

میشدند؛

درآنهاکهمحصولاتینوعبهتوجهبابازارهاازبرخی :مدتکوتاهبازارهاي

میشدند؛تشکیلروزازکوتاهیمدتدرعرضه میشوند

تشکیلزمانازآگاهیبافروشندگانوخریداراندرگذشته :موقتبازارهاي

رابساطشانو میرفتنددیگرشهربهشهريازمعینیمکاندرنوع بازارهااین

مطیعـی لنگـرودي و (شـدند مـی مشـغول خـود فـروش کالاهـاي بـه وپهـن

)143:1390همکاران،

زارشکل و نظم مکانی در با

از . بازار بخشی از منطقه مرکزي شهر است که از خیابانها و شبکه ي راههاي متعددي تشکیل مـی شـود

طرفی به کمک راههایی با بخش هاي دیگر شهر و از طرف دیگـر بـه حومـه ي آن ارتبـاط دارد بـازار

. ورده استبخشی از شهر است که نقش مرکزي را ایفا می کند و ارکان بسته اي است که با هم گره خ

دو طرف معابر بازار داراي دکانهاي بهم پیوسته است بازار به مفهوم یونـانی آگـورا یـا رومـی فـرومس

نیست اما میدانهایی در شهرهاي اسلامی هستند که از آنها بعنوان میدانهاي هفتگی اسـتفاده مـی شـود و

.بیشتر درکنار حصار یا کهن دژ قدیمی شهر قرار دارند مانند شهر مرو

شرقی نشان دهنده ي این واقعیت است که بازار –مطالعه ي مکان جغرافیایی بازار در شهرهاي اسلامی

شهرهاي این منطقه داراي محور خاص جغرافیایی است بطوري که محور اصلی ارتباطی بـا نقـاط مهـم

نظیـر و سبک معماري بعضی از بازارهاي شهرهاي اسـلامی بـی . توان به خوبی مشاهده کردیشهري را م

ــد بــازار ــد مانن ــاب مــی آی ــه حس ــاهکارهاي معمــاري ب ــزء ش ــه ج ــت بطوریک ــه اس ــور توج در خ

ــازار بــه دلیــل بناهــاي یــک یــا دو طبقــه ي انهــا اصفهان،تبریزي،اســتانبول و حلــب اهمیــت کالبــدي ب

.)77:1374شفقی،(ست




۶

عناصر و فضاهاي بازار

راسته اصلی

بـه . داد مهمترین راه و معبر شهري شکل مـی گرفتـه اسـت بازارهاي اصلی غالبا یه شکل خطی و در امت

یک راسـته بـازار در سـاده . همین سبب مهمترین بخش و عنصر اصلی یک بازار، راسته اصلی آن است

بسیاري از بازارها بـه تـدریج سـاخته مـی . ترین شکل با دکانهاي واقع در دو سوي آن شکل می گرفت

یل امتداد راسته این بازارها به پیروي از صورت معابر غیرمستقیم و شدند و توسعه می یافتند و به همین دل

شمار اندکی از بازارها که توسط حاکم یا افراد خیرخواه ساخته می شـد، . به شکل ارگانیک بوده است

بـه ایـن . در امتداد یک راسته اصـلی اصـناف گونـاگونی مسـتقر مـی شـدند . مستقیم و طراحی شده بود

در بعضی از شهرهاي بزرگ دو یا چنـد . بخشی از راسته اصلی جاي می گرفت ترتیب که هر صنف در

.راسته اصلی به صورت موازي یا متقاطع پدید می آمد

رسته ( راسته فرعی(

بازارهاي شهرهاي بسیار کوچک تنها از یک راسته اصلی تشکیل مـی شـد امـا در شـهرهاي متوسـط و

فرعی به صورت موازي یا عمود بر راسته اصلی پدیـد مـی بزرگ افزون بر راسته اصلی، تعدادي راسته

شمار معابر فرعی در هر بازار بـه رونـق و توسـعه . آمد که حاصل توسعه بازار در معابر فرعی بوده است

اغلب مـوارد راسـته هـاي فرعـی هرکـدام بـه یکـی از . فعالیت هاي اقتصادي در آن شهر بستگی داشت

.افت و کالاي خاصی در آن عرضه می شداصناف یا پیشه وران اختصاص می ی

خان ( سرا(

نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهاي مختلف پخـش مـی . همان تجارت خانه بوده است

از سراهاي بزرگ و مشهور می توان به سراي گنجعلی خـان کرمـان و سـراي وزیـر قـزوین . شده است

.اشاره کرد

کالنبار ( خانبار(

جنسی که به وسیله چهارپایان حمل می شده، نمی بایست وارد . و کار روي جنس بوده استمحل انبار

خانبارهـا . بازار شود لذا اجناس از راهی موازي به نـام پـس کوچـه در خانبارهـا خـالی مـی شـده اسـت

.محوطه هاي بزرگی در پشت سراها بوده و در آنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است




٧

صریهقی

به معنی سراي دراز است و صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ، گوهریان، سـوزن دوزان

قیصریه ها در داشته و محیط خلوت آن اجازه می داده است کـه . و بزازان در آنجا به کار می پرداختند

ن، بازارچـه بلنـد در قیصریه قـزوین، قیصـریه ابـراهیم خـان در کرمـا . کارهاي هنري در آن انجام گیرد

.اصفهان، قیصریه اصفهان و قیصریه وکیل شیراز از زیباترین قیصریه ها هستند

چهارسو

در بعضی از مـوارد در محـل برخـورد دو . محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم بازار را چهارسو می نامند

که به سـبب موقعیـت راسته طراحی شده بازار غالبا فضایی طراحی شده به صورت چهارسو می ساختند

چهارسوي بـزرگ بـازار اصـفهان و چهارسـوي بازارهـاي لار، . ارتباطی آن، ارزشمند به شمار می آمد

در برخی از دوره هاي تـاریخی . تهران، کرمان و بخارا از نمونه هاي خوب باقی مانده به شمار می آیند

.اژه چهارسوق استفاده می کردندبه پیروي از واژه عربی سوق به معنی بازار، به جاي چهارسو از و

میدان

در کنار یا امتداد بعضی از بازارهاي مهم در شهرهاي بـزرگ یـک میـدان شـهري یـا ناحیـه اي وجـود

بـازار . داشت، زیرا بازار مهمترین راه و معبر شهر بود و در بیشتر موارد با یک میدان شهري مـرتبط بـود

در کنـار قسـمتی . و میدان نقش جهان مرتبط است) ن کهنهمیدا(بزرگ اصفهان با دو میدان سبزه میدان

سبزه میدان در کنار بخشـی از بـازار تهـران بـود و هنـوز . از بازار کرمان، میدان گنجعلی خان قرار دارد

.میدان خان یزد نیز از این نوع میدانها به شمار می آید. قسمتی از فضاي آن باقی است

جلوخان

شهري عبارت از فضایی ارتباطی به شکل یک میدانچه است که از چهـار جلوخان به عنوان یک فضاي

یا سه طرف محصور و داراي فضاي ساخته شده است و به عنوان یک فضـاي ورودي، مکـث و تجمـع

جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخانهاي مسـجد النبـی در . مورد استفاده قرار می گرفت

یر یافته اند و جلوخان سردر قیصـریه در بـازار اصـفهان از نمونـه هـاي بـاقی بازار قزوین که تا حدي تغی

.مانده به شمار می آیند




٨

حجره

شماري از دکانها یا حجره ها وقتـی . دکان یا حجره ساده ترین و کوچک ترین عنصر فضاي بازار است

مساحت حجره ها . دبه صورت خطی در دو سوي معبري قرار گیرند، یک راسته بازار را پدید می آورن

حجـره هـاي واقـع در طبقـه . بسیار متفاوت و به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربـع بـوده اسـت

همکف و هم تراز با سطح معبر به طور معمول نقش یک مغازه یا دکان را داشت کـه کالاهـایی در آن

طبقه بیشتر به عنوان دفترکـار عرضه می شد، در حالی که حجره هاي واقع در طبقه فوقانی بازارهاي دو

بعضی از حجره هـاي واقـع در طبقـه . و فضاي اداري یک تجارتخانه مورد بهره برداري قرار می گرفت

حدود هفتاد و پـنج (بعضی از حجره هاي بازار کمی. فوقانی بازارها نیز به عنوان کارگاه استفاده می شد

ت در برخـی مـوارد در زیـر هـر حجـره یـک انبـار مـی در این حال. از سطح معبر بالاتر بودند) سانتیمتر

حجره هاي بعضی از پیشه ورانی که کالاهایی را تولید و سپس عرضه می کردنـد، نقـش یـک . ساختند

. کارگاه را نیز داشت و اغلب در این حالت کف این حجره ها هم تراز سطح معبر یا اندکی پایین تر بود

بعضـی از حجـره هـا افـزون بـر فضـاي . ها چنین وضـعی داشـتند بسیاري از آهنگریها، مسگریها و نجاری

صندوقخانه فضایی واقع در انتهاي حجره بود که با دیواري . اصلی، بخشی به صورت صندوقخانه داشتند

)http://memarinews.com(جداکننده از فضاي اصلی حجره متمایز می شد

شهر

پرسشاینبهپاسخدربسیاريسانکارشناونظرانصاحبمتخصصین،است؟جاییچگونهشهر

شـهري، ریزانبرنامهشناسان،جامعهشناسان،جمعیتآمارگران، .اندساختهرا مطرحخودنظرات

مـدیران ومسـئولین زیسـت، محـیط مـدیران ومهندسانمعماران، جغرافیدانان،شهري،ریزانطرح

...وسیاسـی پـردازان نظریهسندگان،نویدانان، شاعران،تاریخددانان،اقتصادانان،حقوقشهري،

شـهر بـه نسـبت خـاص بالطبع نظـري ونگریستهشهربهدیگريازمتفاوتايدریچهازکدامهر

)124:1389فرهودي، وهمکاران،(اندداشته

تعاریف کلاسیک شهر

:شهر

جایی است که به صورت متناسب بزرگ و متراکم مـی باشـد و سـکونت گـاهی دائمـی بـا یکنـواختی

اجتماعی است که افراد هم زبان نزدیک بهم درآن زندگی می کنند




٩

Gordon Child که تحقیقاتی در ریشه هاي شهر نشینی انجام داده است معیارهایی به شرح ذیل ارائه

:می دهد

تمرکز بی شمار جمعیت دریک جا-1

تخصص در حرفه ها-2

)Monumental(توزیع منابع اقتصادي و داراي معماري مونامانتال-3

مشخصات عمومی جامعه توسعه-4

کاربرد نوشتاري داراي علوم دقیق و قابل پیش بینی و هنرهاي طبیعت گرا-5

تجارت خارجی-6

)4:1388مجتهدزاده،(گروههاي همگن و تجمع جمعیتی-7

فعالیتهـاي اجتمـاعی فرهنگـی ) تجارت،داد وستد، فـروش و غیـره ( شهر مرکز فعالیتهاي اقتصادي نظیر

)Noriko Ishikawa, Mototsugu Fukushige.2012:46(وسیاسی می باشد

Stephanie Pincetl, Paul(شهر سرشار از جاذبه هاي هاي گوناگون و فعالیتهاي اقتصادي اسـت

Bunje, Tisha Holmes.2012:12(.

شهريپایدارتوسعه

یـا اجتمـاعی، اقتصـادي، زیرسیسـتمهاي ازیـک هرپایدارتوسعهمعنايبهنهشهريپایدارتوسعه

تـلاش عـوض، در .زیرسیستمهااینپایداريافزایشمعنايبهنهوتنهایی است،بهمحیطیزیست

رااجتمـاعی پیشـرفت ومحیطیزیستاکولوژیکی، حفاظتبازسازياقتصادي،رشدکهکندمی

جهـان سرتاسـر در تحقیقاتعمدهتمرکزنقطهیکبهراآنچالش،ایندشواريوسازدمتعادل

).4:1389تاجیک،صداقتی،(استودهنمتبدیل

برنامه ریزي شهري) 1(شکل




١٠

)1385.( عباس زادگان، رضوي

مفهوم شهر اسلامی

بعبـارتی . شهر اسلامی ماهیتی است ثابت که در هر مکان و زمان تجلی ویژه خـویش را خواهـد داشـت

توجـه بـه فنـاوري و دیگر شهرهاي اسلامی ماهیتی است بالقوه که می توانـد در هـر زمـان و مکـانی بـا

تفسـیر و –که با اصول و ارزش هاي اسلامی در تعارض نباشـد -مصالح و دانش و هنر و فرهنگ بومی

.تجلی حاص خویش را داشته باشد

بطور کلی فرهنگ اسلام که نوعی خاصی از فرهنگ دینی با نمود مردمی است دونوع تـاثیر عمـده بـر

:از شرهاي اسلامی ما گذاشته است که عبارتند

تغییر رفتار شهرنشینی مردم

18:1389ضرابی و همکار،(تحول صورت ظاهري شهر(

دو استراتژي اسلام در تغییر رویه توسعه شهر

تولد عناصر جدید شهر؛) الف

فرهنگ جدید نیازمند عناصر جدیدي بود که ظهور آنها تاویل جدیدي از تبلور کالبـدي شـهر را ارائـه

جدیدي را به این جامعه هدیه داد مساجد،تکایا،امامزاده ها مـدارس قـدیمی و معماري بناهاي . می کرد

از دیگر عناصر خاص این دوره است




١١

تغییر و تکامل عناصر قدیمی؛) ب

بطوریکـه تصـویر ذهنـی مـا از ایـن . بازارها و محلات نیزدر این دوران تعاریف کاملی به خود گرفتنـد

گرفته است میادین،راه ها، کاروانسراها نیـز از جملـه ایـن عناصر همان است که در دوره اسلامی شکل

)18:1389ضرابی و همکار،(عناصر هستند

یا محتوایی شهري عناصر کارکردي

حـال اگـر بعـد . با قبول شهر بعنوان موجودي زنده دیگر نمی تـوان تنهـا بـه بعـد ظـاهري آن نگریسـت

بدانیم، می تـوانیم شاخصـه هـاي محتـوایی یـا محتوایی یک شهر را منبعث از ابعاد هویتی انسانهاي آن

:کارکردي هویت شهر را بصورت زیر طبقه بندي نماییم

شهر) سیاسی و فرهنگی(عناصر اجتماعی ) الف

و فرهنگ ) کمی و کیفی(این عناصر که غالباً با عنوان جغرافیاي انسانی شناخته می شوند شامل جمعیت

می گردند؛ بنابراین در این بعد انسان بعنوان محوریـت ...) شش و نژاد، زبان، هنر، پو(شهر یا شهروندان

علوم، فنون، مهارت ها، اندیشه ها و تجارب باارزش و سودمندي که از دیگران یا . اصلی تلقی می شود

از گذشته می گیریم و یا بدست می آوریم در تحلیل نهایی در این بعد از هویت قرار خواهنـد گرفـت؛

لباس، روشهاي تولید، آداب و رسوم و عقاید، جشنها و اعیاد و بسیاري از چیزهاي همان گونه که خط،

دیگر که از مولفه هاي ملی و عناصر هویت و متعلقات فرهنگی خویش می دانیم نیز در میان این عناصر

در راسـتاي شـناخت ) سیاسـی -فرهنگـی (بر این اساس توجه به هویت اجتمـاعی . طبقه بندي می شوند

.اقعی شهري گریزناپذیر استهویت و

عناصر اقتصادي شهر) ب

آخرین بعد از ابعاد هویت بخش در فضاهاي شهري فعالیت هایی است که توسط ساکنان آن از گذشته

این فعالیتها را می توان با عنوان عناصر اقتصـادي . تا به امروز پایه هاي اقتصاد شهري را تشکیل می دهد

عالیت ها که به طور ویژه در مکانها و یا شهرهاي خاصی وجـود دارنـد و بـه برخی از این ف. مطرح نمود

یک مکان ویژه جغرافیایی اختصاص دارند، به عنوان یکی از مهمترین ارکان هویتی شهر یا مکان خـود

نمایی می کنند که از آن میان می توان به فعالیتهاي گردشگري، صنایع دستی و فعالیت هاي ویـژه و یـا

)www.rasekhoon.net(ود در هر مکان یا شهر اشاره نمودبومی موج




١٢

عوامل مشخصه شهر در دوره ي اسلامی

مسجد) الف

با توجه به اینکه دولت اسلامی در شهر تولد می یابد و با توجه به اینکه تشکیل این دولت براي اولین بـا

صـلی شـهر در دوره ي بنابراین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصـات ا . در مسجد صورت می گیرد

با برپاشدن مسجد جامعه کانون زیستی پیرامون آن شـهر ایجـاد اگـرر قبـل از . اسلامی تبدیل می گردد

این شهر وجود می داشته نقش آن تقویت می گردد و اگر بیش از این شهري موجود نبوده است مکـان

ن عنوان به معنـاي حضـور و تسـلط ارتقاي سلسله مراتبی می باید و بعنوان شهر تلقی می گردد،اتلاق ای

.دولت اسلامی بر منطقه اي است که به آن شهر چه از نظر سیاسی و چه اقتصادي وابسته می شود

بازار) ب

استقرار دولت اسلامی و تسلط آن بر کشورهایی با قوانین و مقـررات تجـاري بـس گسـترده سـبب مـی

وانین بهره برد و از سوي دیگـرآن را بـا مـوازین گردد تا این دولت از سوئی از همه ي این مقررات و ق

شرعی هماهنگ کند گستردگی امپراطوري اسلامی از اسپانیا گرفته تا همسایگی چین وجـود قـوانین و

مقررات تجاري و بازرگانی منبعث از شریعت امنیت نسبی در پنه امپراطوري علل پایه اي رونق بـیش از

با توجه به سـنت باقیمانـده از شـهر دوره ي .ري قمري می گرددپیش بازرگانی در قرن دوم تا هفتم خج

ار و بـارو کشـیده ساسانی بازار شهر را در می نوردد و از میدان اصلی شهر مقر حکومتی بـه سـوي دیـو

تغییر مهم در سازمان کالبدي بازار و تنظـیم .شده و سپس در وراي آن تا حدي معقول گسترش می یابد

فضائی آن را وجود مسجد جامع ایجاد می کندبازار به دور مسجد و مدرسه مـی چرخـد و آن را در بـر

.می گیرد

در تحول خویش به دور بازارها تنیـده مـی شهر دوران اسلامی –بازار -با فاصله اي دور از مفهوم شهر

شـواهدي بسـیار از کرمـان و یـزد گرفتـه تـا . شود و در گسترش خود بازارهاي جدید را ایجاد می کند

لاهیجان و تبریز از دزفول و شوشتر گرفته تا مشهدو نیشابورو غیره وجود دارند که قبـل از اینکـه محلـه

زار و میدان ساخته می شدند و سپس مردمان به گونه اي کاملا اي ساخته شود و بخشی نو پا شود ابتدا با

آزاد به دور آنها سکنی می گرفتند و محله اي جدید بر پا می شد به همین علـت اسـت کـه از بـازار بـه

.عنوانستون فقرات شهر دوره اسلامی نام برده می شود




١٣

محله) ج

قشربندي اجتماعی بر مبناي قوم،نژاد،سـنت علی رغم آنکه در بدو تشکیل دولت اسلامی ایجاد هرگونه

و غیره نفی می گردد به هنگام تشکیل امپراطوري متمرکز و سپس غیرمتمرکز اسلامی رجوع به سازمان

اجتماعی کهن شهري در سرزمین هاي مفتوحـه بسـرعت انجـام مـی پـذیرد گواینکـه دیگـر از تشـکیل

ت ولی در مقابل با ایجاد محلاتی بر حسب محلات بر حسب نظام کاستی یا شهروندي خاص خبري نیس

).47:1387حبیبی،(قوم،قبیله نژاد و غیره مواجه هستیم

نقش بازار در شهرسازي

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخـر قـرن اول هجـري بـه بعـد در بسـیاري از شـهرهاي

در ایـن . ساخته شده وجـود داشـت جدید و کمابیش همه شهرهاي قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهاي

نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته هاي فرعی جاي داشـت و هـر نـوع

ق شهر واسط را می ساخت، بـراي .ه 85هنگامی که حجاج در سال . کالا در محلی معین عرضه می شد

شینه راسته هاي تخصصی در بازار و استقرار البته پی. هر صنف در بازار راسته جداگانه اي در نظر گرفت

.پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد

از قرن سوم هجري بـه بعـد، بـه تـدریج و بـا روي کـار آمـدن حکومتهـاي ایرانـی و محلـی، فعالیتهـاي

در منـابع تـاریخی . قابل ملاحظه اي رونق یافتاقتصادي و در پی آن توسعه و عمران شهري به صورت

مربوط به قرون چهارم تا ششم هجري نظیـر حـدود العـالم مـن المشـرق الـی المغـرب، صـورة الارض،

المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحۀ الصدور و آیۀ السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالـب فراوانـی

شهرها و حتی برخـی روسـتاهاي بـزرگ و صـادرات آن بـه درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در

براي مثال پارچه هاي کتانی کازرون چنان شهرت داشت کـه تـا . شهرهاي کشورهاي دیگر وجود دارد

مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکـه بسـته هـاي آن را بـاز

همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن . ن کافی بودکنند و تنها مهر و نشان کارگاه هاي کازرو

.پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت

در دوران اسلامی، شهرنشینی گسترش یافت و بسـیاري از شـهرهاي کوچـک قـدیمی توسـعه یافتنـد و

از در بعضی. شماري شهر جدید در برخی نواحی کشور به ویژه در نواحی مرزي یا ارتباطی ساخته شد

شهرهاي جدید مانند کوفه و بصره، فضایی بـاز بـراي بـازار در نظـر گرفتنـد کـه فروشـندگان و کسـبه،

ابتداي روز به آنجا می رفتند و بساط خود را در هر جا که می یافتند پهن می کردند و تا هنگام شب می




١۴

رفته می شد که جاي ثـابتی به عبارت دیگر، فضایی به عنوان بازارگاه در نظر گ. توانستند در آنجا باشند

براي افراد وجود نداشت، اما به تدریج و پس از گسترش یافتن این شهرها، کم کم فضاهایی به صورت

ــی از شـــهر شـــکل ــازاري دائمـــی در بخشـ ــازار بنـــا گردیـــد و بـ ــده در بـ ــاخته شـ ــان هـــاي سـ دکـ

) memarinews.com(گرفت

بازارازناشیروابطونفوذه حوز

عقاید،سرمایه،جمعیت،هايجریانبه شکلعمدتاراخودکهسکونتگاههابینمناسباتوروابط

ونقشمیانایندر. استجغرافیاییومکانی-فضاییايپدیدهمیدهد،نوآوري نشانواطلاعات

.اسـت سایرعواملاززیادترروستایی و شهري بسیاربینمناسباتظهوردراقتصاديعواملمیتاه

دروکارکردهـا دگرگونیباعثتواندمیتوجه قابلمصرفیبازاریکآمدنفراهمکهبه طوري

).20:1390قرنجیک،(روستا و شهري شودسکونتگاههاي موقعیتدگرگونینتیجه،

نقش بازار در توسعه

همـاهنگی میـان بـی : روبروسـت دو سطح هماهنگی یـا انطبـاق ر عصر حاضر هر اقتصاد اجتماعی باد

شمار انتخابی که در برابر مساله کمیابی منابع انجام می دهد و همـاهنگی میـان نیازهـا و وابسـتگی هـاي

قابـل در یـک متقابل افرادي که براي گریز از دو مشکل کمیابی و بازدهی پایین،به وابسـتگی شـدیدا مت

مکانیسم بازار، یک نظم بنیادي است که از طریق آن مردم می تواننـد بـا .زندگی اجتماعی تن داده اند




١۵

در پرتـو ایـن کـارکرد، . یکدیگر مراوده داشته باشند و به فعالیت هایی که منـافع متقابـل دارد بپردازنـد

!چگونــــه یــــک فــــرد منتقــــد معقــــول مــــی توانــــد مخــــالف مکانیســــم بــــازار باشــــد؟

همواره میان مفهوم بازاربه عنوان یک نهاد و به عنوان نظام، آمیزشی به وجـود مـی آیـد کـه منجـر بـه

بـراي بـازار بـه : گونه تعریف کرد بازار را این شاید بتوان نهاد. می شود اشتباه آمیزي برداشت هاي

: عنوان یک نهاد، باید سه شرط زیر وجود داشته باشد

تنظیم کننده داد و ستد، یندها و مکانیزم هايفرآ بازار به عنوان-1

یک مجموعه شرایط و ساختارهاي داد وستد به عنوان بازار -2

.و بازار به عنوان مکان داد و ستد -3

آنچه از آن مراد است، فرآیندي است که معمولا ازمیان آن رقابـت برمـی خیـزد ونتیجـه اي اسـت کـه

نگرانی : مشکلاتی که براي بازارمطرح می شوند، مانند.حاصل شودانتظار می رود از این فرآیند کارایی

بـازار، مخفـی نگـه داشـتن بـدون ضـابطه هایی همچون آمادگی ناقص براي اسـتفاده از دادوسـتدهاي

برتري بی به افراد صاحب قدرت اجازه می دهد که اطلاعات یا استفاده بی قاعده از فعالیت هایی که

نوعا از منابع دیگري سرچشمه می گیرند، نه از وجود خـود ...سرمایه کنند و تناسب خود را تبدیل به

بازار و باید این مسائل را حل کرد اما نه با سرکوب بازارها، بلکه با امکان دادن بـه بـازار در اینکـه بهتـر

و امـل بـه نحـو ک زمـانی فرآینـدهاي بـازار تنهـا .کند کار کافی وعادلانه تر و با اقدامات تکمیلی

چـرا کـه در یـک اقتصـاد ;این نهاد در یـک اقتصـاد بـازاري مسـتقر باشـد که دلخواه عمل می کنند

کمتري بر سر عملکرد آزاد مکـانیزم وجود دارد و بنابراین موانع کمتري نابازاري بازاري، نهادهاي

یـع درآمـدها، فعالیـت هـاي نقش اطلاع رسانی، ایجاد انگیـزه و توز سه بازار از طریق.بازار قرار دارد

بازار این سه نقش را بازي می کند تا دو وظیفـه اصـلی . اقتصادي را به پیش می برد و هماهنگ می کند

تخصیص و توزیع را انجام دهد و این دو وظیفه را از طریق به راه انداختن فرآیندهاي اصلاح و انطبـاق

انیزم بازار وظیفه تخصیصی خود را در اقتصادهاي اگر وظیفه توزیع را کنار بگذاریم، مک. انجام می دهد

)www.mardomsalari.com(پیشرفته بازاري خوب انجام داده است

:محیط معمارانه و شهرسازانه بازار

فضاي ساخته شده درون بازار هاي شهرهاي ایران هم از دیدگاه هاي هنري و فنی غنی است و هم

رنده و محتاط و محافظه کار ، در طول بازارهاي سرپوشیده ي اسرار آمیز ،هم پذیرنده است و هم بازدا

شاخه بندي و تناوب :ایران آهنگ حرکت انسان در طول محورهاي اصلی با این ویژگیها مواجه است

فضاهاي قابل تفکیک به شیوه ي ارگانیک مهارت در کاربرد مصالح براي جلوگیري به مسائل و به




١۶

رهاي پر صلابت و پرجاذبه و اطمینان بخش ، تدوین و آرایش فضاي الزامات استاتیکی ، آفرینش تصوی

پیاده ها یا بخش همگانی بازار از ورودي بازار تا پیش خوان دکان ها تنظیم روشنایی و رنگ در صفحه

از دیدگاهی دیگر ، شهرهاي ما، بازارهاي خود را به تصویري غنایی . ها و در منظر عمومی و جزء اینها

نچه حقیقت دارد به نمایش می گذارد در تمامی مراحل زندگی پررونق بازارهایی که پس کمتر از آ

بازار به شیوه ایی ارگانیک در هر دو سمت . لزوم گسترش را مطرح می کرده اند دیده می شود

کاربردي می یابد –مسیرهاي اصلی و فرعی اش بر حسب مورد توسعه ي کالبدي

بازارخصوصیاتمهمترین

مخاطببربازارضايفتاثیر

می گیرندقرارهمکناردرطولیصورتبههاحجرهاین .باشدمیحجرهبازاردهندهتشکیلواحد

سراهاباهستندسرپوشیدهايشبکهاغلبکه هاراستهازايشبکه .ودهندمیتشکیلراهاراستهو

جـاي فضـایی سـازماندهی یناداخلنیزهاسایرکاربريوشوندمیترکیبهستندحیاطدارايکه

بـه جزءتجربهطریقازمگرباشد،نمیپذیرامکانبراي مخاطببازارکلیتدركولیگیرند،می

خواهـد تصـادفی صـورت بههاگذرانتخابشود،بازاروارداولین باربرايفردياگر .فضاهاجزء

هـم کنـار بـا فردبازاردرحضوربارچندینازپسولینیستامکان پذیربازارکلیتدركوبود

تعیـین قبلازراخودمسیرتواندمیوگرددمیفضاازشفافیدركقادربهجزییاتایندادنقرار

میصورتجزءبهکلازفضادركامروزيخریدمراکزدرکهاستدرحالیاینکند،انتخابو

نقـاط تمـام درآزادانـه طـور بـه وگـردد مـی مرکزيفضايیکواردکه خریدارطوريبهگیرد،

کههامغازهازبرخیکهشودمیباعثامراینکهکند،میانتخابراخودو مسیریابدمیحضور

واردخریـدار کـه زمـانی .شودحذفخریدارانحرکتیمسیرازمعمولاندارندقرارمحل مناسبیدر

استبازاراین .کندمیاحاطهرااوبازارکالبدومحیطشود،میبازار

درمختلف راکالاهايمسیرهااینطولدرونمایدمیمشخصرااوهايمکثوحرکتمسیرکه

نگشـته بازار واردخریدقصدبهکهافراديحتیشودمیباعثودهدمیقرارخریداردیدمعرض

شوندخریدبهترغیباند

هاکاربرياختلاطوتنوع

درون بـازار دنیـاي ولـی باشـد، میهاآناقتصاديعملکرد،بازارهاعملکردتریناصلیومهترین

راآنهـا تسبیح، تمـام نخهمچونهامغازهوتجاريکاربريکهمختلف،عملکردهايازاستمملو




١٧

مـی راتـا بهداشـتی مـذهبی ازهـا کاربريانواعتبریزبازاردرمثالطوربه .اندداشتهنگاههمکنار

وطالبیـه مدرسـه مسجد جامع،کهجاییاستبازارمذهبیثقلمرکزبازارغربیجبههببینیم،توانیم

انـد، نبـوده دینـی فرایـز محل انجامصرفانیزهابازارمساجد .اندشدهواقعآندردیگرمسجدچند

همچنـین واجتمـاعی و تعـاملات روزاخبـار تبادلوبازاریانآمدنهمگردبرايبودندمحلیبلکه

فضـاهایی هـا، حمـام ماننـد بهداشـتی فضاهايبرعلاوه .ستدودادشرعیاحکامبانبازاریاآشنایی

تنـوع وتفـریح باآنکاربرانبرايرابازارفضايکههاها،غذاخوريخانهقهوهها،زورخانهمانند،

چشـم بـه زیباییهايحوضسراها،حیاطمانندفضاهاییدریاوداشته استوجودکند،میهمراه

درانعطافاین.نمایدمیتبدیلتريمطلوبفضايبهبازدیدکنندگان،را برايمحیطکهردخومی

باشدمییکسانحجره هامعماريوکالبديکلیت.دیدتوانمینیزبازاراجزادرحتیرا،عملکرد

ود،شمیایجادهاآندر تغییراتیگیرند،میقراراستفادهموردآنبرايکهکاربريتناسببهولی

فروشیپارچهنانوایی،مانند قصابی،هاییکاربريمیانتفاوتهایییکسانکلیتهمینبامثالطوربه

.داردوجودفروشیطلایا

بازاردراجتماعیتعاملاتوحیاتحضور

و اقتصـادي سیاسـی اجتمـاعی، تحولاتبرشهرارکانتاثیرگذارترینازیکیعنوانبههموارهبازار

مـی بـه وجـود شـهر بـازار ذرقدیمدرمهماخباروهاگردهماییاکثر.باشدمیواستبودهمطرح

اعیـام سـوگواري، دروعزاداريهنگامدروآراستندمیرابازاراعیاددرکهزمانهماناز .آمدند

خـاص در مواقـع ویـا حسـینی عاشـوراي وتاسوعادرهابازارکردند،میسیاهپوشسراسررابازار

درقاعدههمینکه امروزه .گشتمیپابرعزاداريومذهبیمراسمآنهادروبودندتعطیلمذهبی

آنمردموشهرهوايوکننده حالمنعکسهموارهبازارهمهنوز .برجاستپاایرانبازارهاياکثر

.است

تمـام بـازار اعیـاد درکهچنانباشد،میامراینپاسخگويکاملاکهاستايگونهبهنیزآنکالبد

بزرگتريباز وفضاهايکههاتمیمچهوسراهادرعزاداريمراسممحرمماهدروشودمیچراغانی

وطـرح بـدون ها اغلببازاررشدچهاگرکهاستایندهندهنشانامراین .شودمیبرگزارهستند

مسـایل وفـروش وامرخریـد آنبـر گـذار تاثیرامرمهمترینوبودهخودروصورتبهوقبلینقشه

همـواره نیزاجتماعیجهت تعاملاتفضاهاییبینیپیشواجتماعیمسایلاست،بودهآنبهمربوط

بـی مـورد شـدت بـه مـا امـروز شهر سازيومعماريکهاستموضوعیاینواندبودهتوجهمورد

).9:1390فروتن و همکاران،(استگرفتهقرارتوجهی




١٨

جایگاه بازار در تمدن اسلامی

تاریخ نگاران آورده اند که پیامبر قبل از رسالت خود بازرگانی امـین و درسـتکار بـوده اسـت بـا شـکل

گیري نظام اسلامی در مدینه از همان روزهـاي نخسـت پیـامبر بزرگـوار اسـلام الگـوي بـازار را تعیـین

. مناسـب شـما نیسـت ایـن بـازار : ایشان وارد بازار بسیط شدند به آن نگاهی انداختند و فرمودند. کردند

. ایـن بـازار مناسـب شـما نیسـت : سپس به بازاري دیگري رفتند نظارتی بر آن کردند و مجددا فرمودنـد

این بازار مناسب شماست از آن کم نکرده : سرانجام وارد بازار دیگري شدند و پس از ارزیابی فرمودند

.و خراجی بر شما بسته نمی شود

تقاضا کنندگان در تمدن اسلامی همان بازار سرپوشیده اي است که فضاي رویارویی عرضه کنندگان و

در این الگو بـازار بـه . در شهرهاي اسلامی شکل گرفته و در نوع خود از حیث ساختاري بی نظیر است

دلیل ویژگی هاي منحصر به فردش تنها محل کسب سود نیست؛ بلکه جلوگاه اخلاق مهرورزي بـاور و

مجموعه ي بازار یا سوق یکی از بزرگترین دسـتاوردهاي تمـدن .شما می رودارزش هاي اسلامی نیز به

اسلامی است نه در مشرق زمین باستان نظیري داشـته اسـت نـه در یونـان و روم و نـه در اروپـاي فـرون

زمانی که اسلام بر بخش بزرگی از جهان حاکم شد بازار نیز به عنوان یکی از وجـوه اشـتراك . وسطاي

بنابراین یکی از ویژگیه هاي اصـلی شـهر در دوره اي . تحت قلمرو آن گسترش یافت شهرهاي اسلامی

ساختارهاي بازرگانی آن است که در فضایی فشرده به صورت مجموعه اي یک دست –اسلامی همانا

در شهرهاي اسلامی بازارها به مساجد جامعه آن شهرها متصل می . و بهم پیوسته در میان شهرجاي دارد

امااین بدان معنا نیسـت کـه بـازار .اخ هاي اقتصاد و حکومت در کنار یکدیگر قرارمی گرفتندشدند و ک

نقش اجتماعی ندارد،بلکه هرجا که انسان هایی دورهم جمع شوند،بدون شک برخورد افکـار مختلـف

بـی دلیـل نیسـت کـه بـازار را از . سیاسی شکل خواهد گرفت-بوجود خواهد آمد و فعالیتهاي اجتماعی

خود بازار را با عناصـر و )روح شهر(داشتن عناصر مذهبی چون مساجد تکایا مدارس و حسینیه هاجهت

).9981389رجایی،(معرفی نموده اند)حبیب خدا(و کاسب را)قلب شهر(نقش هاي فضایی آن

اسلامی هايویژگیهاي بازار

دلیل نیسـت کـه در بی. هاي بازار از جمله مباحث بسیار مهم در دانش اقتصاد است گیبحث درباره ویژ

هـا هاي اسلامی بازار را از جهت داشتن عناصري مذهبی چون مساجد، تکایا، مـدارس و حسـینیه آموزه

معرفـی » حبیب خدا«و کاسب را » قلب شهر«هاي فضایی آن نقش ، خود بازار را با عناصر و »روح شهر«

هـایی کـه بـراي بـازار و بـازاري در هـا از ایـن ویژگـی ما گاهی به دلیل فاصله گرفتن ما انسان اند دهکر




١٩

جاي«)ع(کنیم این مکان به تعبیر امام علی هاي اسلامی ذکر شده و ظلمی که در حق همدیگر می آموزه

».شود می "و طغیان فتنه و نمایشگاه شیطان حاضر شدن

بدترین جاهاي زمین بازارهاسـت؛ بـازار میـدان شـیطان اسـت، اولِ «: فرمایند اره میدر این ب) ع(امام باقر

گـذارد و فرزنـدانش را همـه سـو کنـد و تخـت خـود را مـی صبح پرچم خود را در آن جـا نصـب مـی

گیرد و کسی کـه در گـز دهد یا آن که ترازو را سبک می پراکند به سوي کسی که پیمانه را کم می می

او بـه فرزنـدانش . شـود کند یا کسی که براي فروش کالایش به دروغ متوسل می ن دزدي میکرد) متر(

) ابلـیس (مرده در حالی که پـدر شـما ) حضرت آدم(مردي که پدرش ) فریفتن(بر شما باد به : گوید می

ازار را شود و بـا آخـرین نفـري کـه ب ـ آید وارد می ابلیس با اولین کسی که به بازار می. هنوز زنده است

»..گردد کند بر می ترك می

البته بازاري که در آن کسبه به حلال و حرام الهی بی توجـه «در توصیف بازار ) ص(همچنین پیامبر خدا

پس هرکه . خبري و غفلت است بازار سراي بی« : فرمایند و اهمیت تسبیح گفتن در این مکان می» هستند

).1:1392باقري،( ».ار ثواب برایش رقم زنددر بازار یک تسبیح گوید خداوند هزار هز

دخالت دولت در بازارهاي اسلامی

وتوزیـع قیمـت تعیـین تولیـد، عرصـۀ دردولـت ورودبازاردردولتدخالتازمنظوراقتصاد،در

قوانینبراي اجرايبیرونازنظارت .دهندنمینشانرادخالتیچنینقرائنوشواهدکهکالاست

نظـام کـه تفـاوتی تنهـا .دانـد را مداخلـه نمـی آنکسیوداردوجودهانظامۀهمدرمقرّراتو

ومـردم آحـاد کـه وظیفـۀ استمنکرازنهیومعروفبهامربابازدرونینظارتدارداسلامی

بـراي مناسـب فضـاي کردنفراهمامنیت،ایجاد :اینکهخلاصه.استاسلامیدولتویژةمسئولیت

وخیرکاربهتوصیهبازاریان،اختیاردرکرایهیارایگانصورتبهآنادنقراردوتجارتوتولید

تخلّفازمراقبتیاعوارضدریافتبرايحسبهوالیکردننصبشرع،خلافپرهیز ازبرتأکید

بازاردردولتمداخلۀراآنهاکلاسیکاقتصادکهنیستندهاییدخالتآناز ...وقوانیننسبت به

از واسـت آنهـدایت وبـازار بـه کمـک بـراي بیشتراینهابلکهکند؛معرفیبازارییکاراو منافی

مـی حسـاب بـه آنکـارایی افـزایش وبـازار بـه بخشـی رونـق بـراي دولـت وظـایف

).111:1389رجایی،(آید




٢٠

جمع بندي و نتیجه گیري

یـا از مکـان اسـلامی تمدندرآنقلمروولیهستوبودهستدودادفضايیامحلگرچهبازار

.گیردمینیز دربرراخیرخواهانهواجتماعی سیاسیهايفعالیتورودمیفراترمبادلهسازوکار

اسـلامی نظـام گیريبا شکل .بودنددرستکاروامینبازرگانیرسالت،ازپیشاسلام،گرامینبی

چیـنش باوايحرفهیاسلامتمدندربازار.کردندتعیینرابازارمناسبالگويایشانمدینه،در

دربـازار کـه؛ نتیجه بدست آمده از تحقیق بیانگر این واقعیت اسـت . .استبودهشدهحسابوویژه

در طـول تـاریخ و حتـی می باشـد و مرکزبهشهرهايدروازهدهندهاتصالشریاناسلامیشهرهاي

در پیرامـون خـود شـکل وغیره را هاحماممدارس،مساجد،همچونشهريمهمامروزه عملکردهاي

مسـجد، ارگ،مثلـث مهمارکانازیکیبهتبدیلدر نتیجه می توان بیان داشت که بازار .داده است

اقتصادي،اجتماعی و محیطـی در چـارچوب هـاي اهدافو علاوه براسلامی گشتشهرهايدربازار

بـه تبـدیل راآنهـا کـه اي اسـت گونـه بهآنومعماريکالبديویژگی،رویکردهاي توسعه پایدار

و مـی تـوان بیـان داشـت کـه اسـت نمـوده شـهري و اتفاقاتاجتماعیتعاملاتها،فعالیتازدنیایی

.بازاردر توسعه شهرهاي اسلامی نقش تعیین کننده و اثربخشی داشته است




٢١

: منابع و ماخذ

شهریورماه. اسلامی هايویژگیهاي بازار) 1392.(باقري،علی -

استراتژي شـهري گـامی بـه سـوي دسـتیابی بـه توسـعه پایـدار شـهري ). 1389.(صداقتی،عاطفه. تاجیک،سمیه -

.مطالعه موردي نوشهر

انتشـارات . از شارتاشهر تحلیلی از مفهوم شهر و سـیماي کالبـدي آن تفکـر و تـاثر ) 1387.(حبیبی،سید محسن -

نشگاه تهراندا

انتشارات سمت چاپ هفدهم. مقدمه اي بر روش تحقیق در علوم انسانی)1389. (حافظ نیا،محمدرضا -

سـال دوم شـماره . معرفـت اقتصـادي . ویژگی هاي بازار اسلامی در نظریه و عمل) 1389.(رجایی،محمدکاظم -

اول پیاپی سوم

فصـلنامه تحقیقـات جغرافیـایی شـماره . ي اسـلامی نقش بازار در ساختار فضایی شهرها)1374.(شفقی،سیروس -

451مقاله

. تحلیلی بر عناصـر کـاربري هـاي شـهري در شـرهاي اسـلامی ) 1389.(علی نژاد طیبی،کاووس. ضرابی،اصغر -

ماه مرداد 143کتاب ماه هنر شماره

ري برنامه اتخاذ رویکردي نوین براي طرح هاي توسعه شه) 1385.( رضوي،حامده. عباس زادگان، مصطفی -

28شماره . نشریه هنرهاي زیبا. ریزي طراحی محور

ماهنامـه . ایـران روسـتایی نواحیي اقتصاديتوسعهدرمحلیبازارهاينقش) 1390.(قرنجیک،عبدالمجید -

3پژوهشی آموزشی دهیاري ها شماره

کـرج شـهر مطالعـه مـورد شـهري منـاطق کارکردهـاي بررسـی ) 1389.(مـداحی،ژیلا .فرهودي،رحمت االله -

تابستانسوم،شمارهدوم،سال–انسانیجغرافیايپژوهشیعلمیفصلنامه

سـاختار درسـنتی بازارهاينقش)1390.(کاخکی مریمصنعتگر،رضامحمدعراقچیان،منوچهرفروتن -

دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان. ایرانی_اسلامیشهرهايفضایی

بازارهـاي نقـش )1390.(معصوم،مجتبی،رضوانی،محمدرضـا،عزمی،ائیژ قدیري . مطیعی لنگرودي،سید حسن -

ششـم، سـال جغرافیـایی چشـم نـداز گـیلان استاناجتماعی روستاهاي–اقتصاديتوسعهدرمحلیدورهاي

تابستان15شماره

مطالعـه اسـلامی شهرهايدرکالبديهویتبازشناسی) 1391.(زنگانه،ابوالفضل. شماعی،علی. موحد،علی -

بهار5شمارهدوم،سالمنطقهاي،برنامهریزيتخصصی-علمیفصلنامه ريشهر :ديمور

انتشارات دانشگاه پیام نـور چـاپ اول . اصول و روش هاي برنامه ریزي شهري) 1388.(مجتهدزاده،غلامحسین -

بهمن ماه

-Noriko Ishikawa, Mototsugu Fukushige Effects of street landscape planting and urban public parks on dwelling environment evaluation in Japan(2012)Original Research Article Volume 11, Issue 4, Pages 351-478Pages 390-395




٢٢

- Stephanie Pincetl, Paul Bunje, Tisha Holmes An expanded urban metabolism method: Toward a systems approach for assessing urban energy processes and causes 2012Original Research ArticleLandscape and Urban Planning, Volume 107, Issue 3, 15 September, Pages 193-202-http://www.rasekhoon.net/article/show-24038.aspx-http://memarinews.com/Pages/News-1574.aspx-http://conservator.persianblog.ir/post/39/-http://www.mardomsalari.com/template1/News.aspx?NID=5582

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0169204612001922




(ﻦﯾوﺰﻗ ﯽﻣﻼﺳا دازآ هﺎﮕﺸﻧاد) اﺮﮕﻧﺎﺴﻧا...

Documents

Transcript of (ﻦﯾوﺰﻗ ﯽﻣﻼﺳا دازآ هﺎﮕﺸﻧاد) اﺮﮕﻧﺎﺴﻧا...