ISBN 978-90-5044-233-6

HA

ND

LEIDIN

g LEg

ION

ELLAP

REV

ENTIE IN

LEIDIN

gW

ATER

publicatie

55.1KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T V

OO

R D

E I

NS

TA

LL

AT

IE

SE

CT

OR

HANDLEIDINg

Richtlijnen voor prioritaire installatiesherziene versie 2012

LEgIONELLAPREVENTIEIN LEIDINgWATER

ISSO

Kruisplein 253014 DB RotterdamPostbus 5773000 AN RotterdamTel. 010 20 65 969Fax 010 21 30 384E-mail: isso@isso.nl

De in ISSO deelnemende organisaties zijn:NLingenieurs: Organisatie van advies- en ingenieursbureausPIT: Stichting Promotie InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in GebouwenUNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welke ten tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samengesteld:De heer ir. R.D. van BergenDe heer ing. H. BesselinkMevrouw prof.dr.ir. P.M. BluyssenDe heer ing. W.F.G. HooijkaasDe heer H.M.A. Janssen GroesbeekDe heer T. KlinkenbergDe heer ir. P.H.H. Leijendeckers prof.em.De heer ir. W. PlokkerDe heer ir. W.G. Ram

De realisatie van de herziene ISSO-publicatie 55.1 werd verzorgd door de ISSO-project-groep, die als volgt was samengesteld:De heer F.H. Balster (rapporteur) VIBADOSDe heer B. Bekkers Hydreco B.V.De heer ing. E. van der Blom UNETO-VNIDe heer Ing. M.T.B.H. Boerboom Berkhof Boerboom B.V.De heer K.F. Cheung Kiwa Nederland B.V.De heer ing. R.H. Doldersum Rada Sanitairtechniek B.V.De heer A.G.J. Eilander NVTGDe heer A.J. Kordes Kordes Advies/WaterbehandelingDe heer L.J. Koster Rijksgebouwendienst De heer C. Kuijer Vugt De heer O. Kuipers Kuipers Drinkwater SecurityDe heer E. Leiting Kalsbeek B.V.De heer W. van der Lugt Van der Lugt B.V.De heer ing. O.W.W. Nuijten (projectcoordinator) ISSODe heer F. Oesterholt KWR Water B.V.De heer H. Peelen HydroScope B.V.De heer W.F.E. Reinhold Ministerie Infrastructuur en MilieuDe heer H.J. Rijneveld Hoogendoorn Sanitair Installaties B.V.De heer J. Rullens InfoMilDe heer M.G. Ruyg Mul B.V. Ontwerp en AdviesbureauDe heer ing. W.G. van der Schee Wolter & Dros B.V.De heer W.J.H. Scheffer De heer ir. B.J.R. Veldhuis DVD Directie NoordDe heer J. van Vliet Vitens Friesland N.V. De heer ir. J. van Wolferen (rapporteur) TNO Bouw en Ondergrond

De ontwikkeling van ISSO-publicatie 55.1 is mede tot stand gekomen door een financiële bijdrage van:

Kennisinstituut voor de Installatiesector

ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de installatiesector, het ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruiken van ISSO-publicaties als norm-stellende richtlijnen.

De heer W.J.H. SchefferDe heer ir. J. SchonewilleDe heer ing. R. SteineDe heer ir. P.A.L. StoelingaDe heer ing. A.A.L. Traversari MBADe heer ir. E.J. Wagenaar De heer ir. T.M.E. ZaalDe heer prof. ir. W. Zeiler

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publica-tie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvul-digheid betracht bij zowel het verzamelen als bij het verwerken en opstellen van de in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolkomenheden bevat. Degene die van deze publica-tie en de daarin vermelde gegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

Stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publi-catie hebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zo-wel schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de publicatie als schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van eventuele (druk-)fouten, onvolledigheden en onvolkomen-heden van deze publicatie.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een ge-automatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van Stichting ISSO.

Voorzover het maken van kopieën uit deze publicatie is toegestaan op grond van artikel 16h t/m 16m Au-teurswet 1912 jo het Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or trans-mitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopy-ing, recording or otherwise, without the written permission of the foundation ISSO.

Op alle publicaties van Stichting ISSO zijn de Algemene Leverings-voorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.isso.nl of opvragen bij Stichting ISSO

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze website: www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO, Postbus 5773000 AN Rotterdame-mail: isso@isso.nl

© Stichting ISSO – Eerste versie - februari 2001Herziene versie - augustus 2012

VOOR MEER INFORMATIE KIJK OP WWW.ISSO.NL

ISSO-PUBLICATIES 7 Grondleidingen voor warmte- en koudetransport (2012)

11 Warmteterugwinning (1982)

12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)

17 Kwaliteitseisen voor luchtkanaalsystemen in woning- en utiliteitsbouw

(2012)

18 Leidingnetberekeningen (2012)

19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)

20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)

21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van

kantoorgebouwen (1994)

22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)

23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)

24 Installatiegeluid (1990)

25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte

ter voorkoming van condensatie (1991)

26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige

corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990)

27 Luchtfilters (1991)

29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)

30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)

30.4 ISSO-publicatie Warmteterugwinning uit douchewater (2008)

30.5 ISSO-publicatie LegionellaCode Woninginstallaties (2008)

31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)

32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (2011)

34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)

36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (2010)

37 Energiewijzer kantoren (1995)

39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)

42 Ontwerpen en installeren van sprinklerinstallaties (2011)

43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998)

44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)

46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van

eengezinswoningen (2000)

47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005)

48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering

(2008)

49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (2005)

50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmings-

installaties (2008)

51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2012)

52 Luchtzijdig inregelen van klimaatinstallaties (2009)

53 Warmteverliesberekening voor U-bouw (2002)

55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)

55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2012)

55.2 Handleiding zorgplicht legionellapreventie (2005)

55.3 Legionellapreventie in klimaatinstallaties (2008)

55.4 Handleiding alternatieve technieken in collectieve leidingwaterinstallaties

(2008)

55.5 Handleiding beheer en onderhoud in collectieve leidingwaterinstallaties

(2008)

56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmings-

installaties in woningen (2003)

57 Warmteverliesberekening voor ruimten hoger dan 5 m

58 Kwaliteitseisen voor luchtverwarmingsinstallaties in woningen (2004)

60 U- en R- Waarden (2005)

61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen en woongebouwen (2010)

62 Centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning in

woningen en woongebouwen (2010)

63 Beheer en Onderhoud ventilatiesystemen in woningen en woongebouwen

(2008)

64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)

65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterverwarmingsinstal-

laties (2004)

66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001)

(Herziening ISSO 1)

67 PvE Elektrotechnische veiligheid & bedrijfszekerheid (2007)

68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)

69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002)

70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens (2011)

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)

70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)

71 Selectie van energetisch optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)

72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen

(2005)

73 Ontwerp en Uitvoering van Verticale Bodemwarmtewisselaars (2005)

74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in

gebouwen (2004)

75 Handleiding Energieprestatie-Advies Utiliteitsgebouwen 75.1 (2011) – 75.2

(2007) – 75.3 (2011)

76 Montage- en materiaalspecificaties voor warmwater-verwarmings-

installaties (2005)

77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en

uitvoering (2004)

79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2010)

80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met warmte-

pompen in de woningbouw (2007)

81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteits-

gebouwen (2007)

82 Handleiding Energieprestatie-Advies Woningen 82.1 (2011) – 82.2 (2007) –

82.3 (2011) – 82.4 (2010)

83 Een helder licht op werkplekverlichting (2006)

84 Elektrische installaties in wijkgebonden medische behandelruimte (2011)

85 Thermisch actieve vloeren, betonkernactivering (2011)

86 Kwaliteitseisen voor warmtetechnische en CO2-installaties in tuinbouw-

kassen (2007)

87 Kwaliteitseisen voor watertechnische installaties in tuinbouwkassen (2007)

88 Kwaliteitseisen voor de constructie van tuinbouwkassen (2007)

89 Binnenklimaat scholen (2008)

90 Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen (2011)

91 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning

in woningen en woongebouwen (2009)

92 Ventilatiesystemen met decentrale toevoer en centrale afvoer in woningen

en woongebouwen (2009)

94 Regeltechniek voor klimaatinstallaties en warmtapwaterbereiding (2010)

100 Duurzaam beheer en onderhoud gebouwen. Feiten en voordelen op een rij

(2010)

101 Onderhoud en onderhoudscontracten (2012)

104 Stappenplan duurzaam beheer en onderhoud (2010)

106 Functionele inspectiemethode duurzaam beheer en onderhoud (2010)

DIVERSEN (voor overige producten zie www.isso.nl)

NTR 3216 Riolering in bouwwerken (2012)

HBi Handboek Installatietechniek (2002) + addendum (2012)

HBz Handboek Zonnestraling en Zontoetreding (2010)

HBze Handboek Zonne-energie (2012)

Rapport 111 Geluid van individuele woninginstallaties (2012)

ISSO-kleintjesKleintje Koellast (2010)

Kleintje Ventilatie (2012)

Kleintje Meetmethoden verlichting (2012)

Kleintje Meetmethoden elektrotechniek (2009)

Kleintje Water (2003)

Kleintje Stooklijnoptimalisatie (2008)

Kleintje Inregelen (2004)

Kleintje GAS (2008)

Kleintje Warmteverlies voor woningen (2005)

Kleintje Cv (2006)

Kleintje Binnenklimaat (2006)

Kleintje Vloerverwarming (2005)

Kleintje Riolering ( 2008)

Kleintje U- en Rc-waarden (2007)

Kleintje Legionellapreventie (2008)

INSTRUCTIEMATERAAL

IBnv Instructieboek Noodverlichting (2012)

IBemo Instructieboek EMO, module 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8

IBhs Instructieboek Ontwerpen van sanitaire installaties (2008)

IBmkls Instructieboek Montage- en verwerkingsrichtlijn kunststof leidingsy-

stemen sanitair (2008)

ISSO-UITgAVEN

ISBN: 978-90-5044-233-6

ISSO-publicatie 55.1

Handleiding legionellapreventie in leidingwater

Richtlijnen voor prioritaire installaties

ISSO-publicatie 55.1 3 Handleiding legionellapreventie in leidingwater

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 5

Summary 5

Begrippenlijst 7

1 Inleiding 11

1.1 Doelstelling 11

1.2 Wettelijk kader, normen en richtlijnen 11

1.2.1 Wet- en regelgeving t.a.v. leidingwater in Nederland 11

1.2.2 Verantwoordelijkheid van de eigenaar 12

1.2.3 Overzicht categorieën collectieve installaties waarvoor risicoanalyse en beheersplan verplicht zijn 12

1.2.4 Soorten legionellabacteriën 13

1.2.5 Zorgplicht voor overige collectieve installaties 13

1.3 Leeswijzer 13

1.4 Samenhang met andere publicaties 13

1.5 Overzicht wetgeving legionellapreventie in Nederland 15

2 Werkwijze 17

2.1 Algemeen 17

2.2 Keuze beperkte of uitgebreide risicoanalyse 18

2.3 Installatiemaatregelen met weinig aerosolvormende tappunten 18

2.4 Huishoudwater 20

3 Beperkte risicoanalyse 23

3.1 Inleiding 23

3.2 Aerosolvorming aan tappunten 23

3.3 Inventarisatie gegevens tappunten 24

3.4 Preventieve maatregelen bij aerosolvormende tappunten 24

3.5 Vastleggen resultaten risicoanalyse 24

4 Uitgebreide risicoanalyse 27

4.1 Inleiding 27

4.2 Uitgangspunten 27

4.2.1 Risicofactoren 27

4.2.2 Grenswaarde, detectiegrens en risico's 27

4.2.3 Thermisch beheersconcept 27

4.2.4 Alternatieve beheersmaatregelen en desinfectiemethoden 28

4.2.5 Hoofdfuncties 29

4.2.6 Risicobeschouwing 29

4.3 Inventarisatie gegevens leidingwaterinstallatie 30

4.3.1 Werkwijze 30

4.3.2 Installatiegegevens 32

4.3.3 Water en -omgevingstemperaturen 32

4.3.4 Gebruiksgegevens 33

4.3.5 Afgeleide gegevens 33

4.4 Risicobeschouwing 33

4.4.1 Inleiding 33

4.4.2 Opsplitsen in componenten 33

4.4.3 Risicobeschouwing per component 36

4.4.4 Risicobeschouwing per hoofdfunctie en voor de gehele installatie 36

ISSO-publicatie 55.1 4 Handleiding legionellapreventie in leidingwater

4.5 Eliminatie van risico's 36

4.5.1 Inleiding 36

4.5.2 Aanpassingen installatie 37

4.5.3 Verbrandingsrisico 38

4.5.4 Drinkwatertemperatuur aan het leveringspunt 38

4.5.5 Beheersmaatregelen 38

4.5.6 Correctieve maatregelen 38

4.6 Vastleggen resultaten risicoanalyse 39

5 Beheersplan 41

5.1 Algemeen 41

5.2 Oplevering en ingebruikstelling 41

5.3 Monstername legionella 41

5.4 Acties na constateren van overschrijding 42

Bijlage A Wet- en regelgeving m.b.t. legionellapreventie in leidingwater 43

Bijlage B Legionellabacteriën: eigenschappen, aanwezigheid in waterinstallaties en beheersmaatregelen 68

Bijlage C Beperkte risicoanalyse 74

Bijlage D Automatisering beheersmaatregelen 77

Bijlage E Checklist beoordeling leidingwaterinstallatie 84

Bijlage F Componentbeschrijving en -beoordeling 96

Bijlage G Checklist hotspots waterleidingen in wanden, vloeren, plafonds en schachten 133

Bijlage H Hygiënisch in gebruik nemen van de dienstleiding/leidingwaterinstallatie 150

Bijlage I Monstername en detectiemethode 151

Bijlage J Rapportage legionellapreventie leidingwaterinstallatie 155

Bijlage K Toepassingsgebieden ISSO-publicaties legionellapreventie 172

Literatuurlijst 173

ISSO-kennispartners 174

Organisaties die ISSO ondersteunen 176

ISSO-publicatie 55.1 5 Handleiding legionellapreventie in leidingwater

SAMENVATTING

Om besmetting met legionellabacteriën te voor-komen heeft de overheid regels opgesteld ten aanzien van leidingwaterinstallaties. Het Drinkwaterbesluit en de bijbehorende regelingen hebben het Waterleiding-besluit van 2004 met ingang van juli 2011 vervangen.De gewijzigde regels, nieuwe inzichten, resultaten van diverse onderzoeken, nieuwe benamingen en de behoefte aan nog meer praktische werkvoorschriften hebben een herziening van deze handleiding noodzakelijk gemaakt.

De handleiding geeft een uitwerking voor de risico-analyse van collectieve leidingwaterinstallaties en geeft voorstellen voor installatieaanpassingen en regels voor het opstellen van een beheersplan.Nieuw in deze herziene versie zijn onder andere de uitgebreide informatie over praktische oplossingen voor het tegengaan van ongewenste opwarming van waterleidingen en een nieuwe kijk op de toepassing van alternatieve beheerstechnieken. Ook is er meer duidelijkheid geschapen over het al dan niet clusteren van elementen tot één component om de risico-analyse verantwoord te kunnen vereenvoudigen.

Voor de risicoanalyse van een collectieve leidingwater-installatie kan gekozen worden tussen een beperkte en een uitgebreide analyse. Hoewel de wetgeving alleen spreekt van een risicoanalyse en de beperkte en uitgebreide analyse niet meer noemt, is ervoor gekozen om het onderscheid in de handleiding te handhaven. Het is namelijk praktisch om eerst de beperkte analyse (voornamelijk bestaande uit een inventarisatie van de aerosolvormende tappunten) uit te voeren om te bepalen of met eenvoudige maatregelen kan worden volstaan.

Voor beide benaderingen worden de resultaten van de risicoanalyse vastgelegd. Als beheersmaatregelen vereist zijn wordt hiervoor een beheersplan opgesteld. De uitvoering hiervan wordt in een logboek vast-gelegd.

SUMMARY

In order to prevent infections with the Legionella bacteria the Dutch government has drawn up regulations with respect to water systems. The new Drinking Water Decree and the accompanying regulations have replaced the Ministerial Decree of water supply 2004 with effect from July 2011.

In December 2004 new rules for Legionella prevention are put into effect by an adaption of the Ministerial Decree of water supply. Before that the rules were defined in the Temporary Directive for Legionella in water systems. The changed rules, new understandings, results of various investigations and the need for more practical guidelines made a revision of this manual necessary.

New in the revision of the manual are the extensive information about practical solutions for preventing undesirable heating of water and a new perspective on the application of alternative legionella management techniques. Also there is more clarity on the clustering of different elements to one component to simplify the risk analysis in a responsible way.

The manual gives an elaboration on the on the risk analysis of collective drinking water systems and gives proposals of adapt ion of the system and rules for drawing up the management plan for such systems. New in this revised manual are among other things, the solutions for large water systems with a small amount of aerosol producing tap points, model working instructions, information about the automation of control measures, alternative control measures and alternatives detection methods. The reportage of the control measures is also renewed.There are two options for the risk analysis of a collective water system, i.q. a) a limited analysis or b) an extensive analysis. Although the new rules only speak of a risk analyses and does not mention the limited and extensive risk analyses any more, one has chosen to maintain the distinction in the manual. It is namely practical to carry out the limited analysis at first (mainly consisting of an inventory of the aerosol producing tap points) to determine whether simple measures are sufficient.

In both approaches, the results of the risk analysis are recorded. If control measures need to be taken on a regular basis, a management plan to this extent will be drawn up. Its implementation will be recorded in a logbook.