O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã...

54
O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The Dream of the Rood: the Byzantine Christian tradition in Anglo-Saxon England and the translation of the original poem into Portuguese El Sueño de la Cruz: la tradición cristiana bizantina en la Inglaterra anglosajona y la traducción del poema original al portugués Elton O. S. MEDEIROS 1 Resumo: Um dos principais símbolos da tradição cristã é a Santa Cruz, na qual Cristo foi executado. Contudo, diferentemente da concepção de um instrumento de tortura, na tradição que se desenvolveu, a Cruz surge como um símbolo de vitória, conquista sobre a morte e foco principal de adoração desde o início da Era Cristã e na Alta Idade Média. No atual artigo pretendemos analisar a presença do culto a Cruz presente na Inglaterra anglo-saxônica e o seu vínculo com a tradição cristã bizantina, principalmente no campo da cultura material e da literatura religiosa da época. Nós também trazemos ao final desse artigo a tradução completa do poema O Sonho da Cruz ao português. Abstract: One of the main symbols of the Christian tradition is the Holy Cross on which Christ was executed. However, unlike the conception of an instrument of torture, in the tradition that was developed, the Cross emerges as a symbol of victory, conquest over death, and the primary symbol of worship since the beginning of the Christian Era and during the Early Middle Ages. In the current article we intend to analyze the presence of the cult of the Cross in Anglo-Saxon England and its link with the Byzantine Christian tradition, mainly in the field of material culture and in the religious literature of the period. We also bring, in the end of this article, the complete translation of the poem The Dream of the Rood to Portuguese. Palavras-chave: Cristianismo – Literatura – Inglaterra anglo-saxônica – Sociedade – Inglês Antigo. 1 Doutor em História Social pela Universidade de São Paulo - USP, professor de História Medieval no Centro Universitário Sumaré (SP), membro da International Society of Anglo-Saxonists – ISAS e BRATHAIR – Grupo de Estudos Celtas e Germânicos. E-mail: [email protected].

Transcript of O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã...

Page 1: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

O Sonho da Cruz a tradiccedilatildeo cristatilde bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica e a

traduccedilatildeo do poema original ao portuguecircs The Dream of the Rood the Byzantine Christian tradition in Anglo-Saxon

England and the translation of the original poem into Portuguese El Suentildeo de la Cruz la tradicioacuten cristiana bizantina en la Inglaterra anglosajona

y la traduccioacuten del poema original al portugueacutes Elton O S MEDEIROS1

Resumo Um dos principais siacutembolos da tradiccedilatildeo cristatilde eacute a Santa Cruz na qual Cristo foi executado Contudo diferentemente da concepccedilatildeo de um instrumento de tortura na tradiccedilatildeo que se desenvolveu a Cruz surge como um siacutembolo de vitoacuteria conquista sobre a morte e foco principal de adoraccedilatildeo desde o iniacutecio da Era Cristatilde e na Alta Idade Meacutedia No atual artigo pretendemos analisar a presenccedila do culto a Cruz presente na Inglaterra anglo-saxocircnica e o seu viacutenculo com a tradiccedilatildeo cristatilde bizantina principalmente no campo da cultura material e da literatura religiosa da eacutepoca Noacutes tambeacutem trazemos ao final desse artigo a traduccedilatildeo completa do poema O Sonho da Cruz ao portuguecircs Abstract One of the main symbols of the Christian tradition is the Holy Cross on which Christ was executed However unlike the conception of an instrument of torture in the tradition that was developed the Cross emerges as a symbol of victory conquest over death and the primary symbol of worship since the beginning of the Christian Era and during the Early Middle Ages In the current article we intend to analyze the presence of the cult of the Cross in Anglo-Saxon England and its link with the Byzantine Christian tradition mainly in the field of material culture and in the religious literature of the period We also bring in the end of this article the complete translation of the poem The Dream of the Rood to Portuguese Palavras-chave Cristianismo ndash Literatura ndash Inglaterra anglo-saxocircnica ndash Sociedade ndash Inglecircs Antigo

1 Doutor em Histoacuteria Social pela Universidade de Satildeo Paulo - USP professor de Histoacuteria Medieval no Centro Universitaacuterio Sumareacute (SP) membro da International Society of Anglo-Saxonists ndash ISAS e BRATHAIR ndash Grupo de Estudos Celtas e Germacircnicos E-mail eosmedeirosalumniuspbr

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

200

Keywords Christianity ndash Literature ndash Anglo-Saxon England ndash Society ndash Old English

ENVIADO 05082019 ACEPTADO 10102019

I Introduccedilatildeo A tradiccedilatildeo cristatilde catoacutelica que se desenvolveu nas Ilhas Britacircnicas ndash mais precisamente no territoacuterio da Inglaterra anglo-saxocircnica ndash a partir do seacuteculo V seraacute detentora de uma soacutelida formaccedilatildeo que iraacute proporcionar futuramente um intercacircmbio cultural e material importante com o Continente aleacutem de missotildees religiosas pelo norte europeu A proposta do atual artigo eacute traccedilar e se aprofundar em certos elementos chaves dessa tradiccedilatildeo que se desenvolveu na Inglaterra da Alta Idade Meacutedia atraveacutes de uma de suas mais ricas manifestaccedilotildees a literatura E sendo ainda mais especiacutefico a poesia anglo-saxocircnica de perfil religioso e seu viacutenculo com a cultura material da eacutepoca Para tanto a proposta de nosso artigo busca esboccedilar a natureza dessa tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica e sua importacircncia para a religiosidade do periacuteodo A partir disso buscar os elementos primordiais dessa tradiccedilatildeo demonstrando uma profunda relaccedilatildeo da religiosidade cristatilde que se desenvolve no norte da Inglaterra ndash e evidenciada na anaacutelise da cultura material local como na Cruz de Ruthwell ndash com o Continente especialmente com a tradiccedilatildeo cristatilde de inspiraccedilatildeo bizantina a respeito do culto agrave Cruz divina E como essa tradiccedilatildeo iraacute se desenvolver na regiatildeo ao longo do tempo desde os seacuteculos VI e VIII proporcionando a concepccedilatildeo de um manuscrito ndash jaacute em por volta do seacuteculo X ndash como o Livro Vercelli e foco principal de nosso trabalho do poema O Sonho da Cruz Aleacutem disso ao final deste artigo para melhor compreensatildeo do tema encontra-se uma anaacutelise dos elementos mais relevantes presentes na Cruz de Ruthwell e a traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz para o portuguecircs II Poesia Religiosa amp Poesia Secular A cultura literaacuteria na Inglaterra anglo-saxocircnica como a conhecemos e de forma geral teria nascido com a chegada do cristianismo e a introduccedilatildeo de uma cultura letrada Sem a mesma natildeo seria possiacutevel o desenvolvimento de toda a documentaccedilatildeo em prosa existente e as fontes necessaacuterias para o estudo do periacuteodo do ponto de visto

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

201

histoacuterico-literaacuterio Entretanto podemos dizer que para a poesia esta mesma afirmaccedilatildeo natildeo eacute totalmente correta Sem duacutevida alguma o desenvolvimento de uma cultura literaacuteria foi fundamental para a poesia anglo-saxocircnica tanto secular quanto religiosa Contudo quando os primeiros missionaacuterios chegaram agrave Inglaterra os anglo-saxotildees possuiacuteam uma tradiccedilatildeo oral com versificaccedilotildees aliterativas usadas em suas narrativas a respeito do passado germacircnico2 Tradiccedilatildeo essa que foi assimilada e transformada pelo novo contexto sociocultural que se anunciava com a cristianizaccedilatildeo Assim podemos dizer que as origens da poesia anglo-saxocircnica natildeo se limitam agrave ldquointroduccedilatildeo das letrasrdquo por meio da tradiccedilatildeo cristatilde mas que ela remontaria aos tempos pagatildeos e (indo mais longe) aos tempos preacute-migratoacuterios A maior parte do corpo poeacutetico anglo-saxatildeo existente pode ser encontrado em quatro coacutedices principais3

1) O Livro de Exeter Cristo I (O Advento) [Christ I] Cristo II (A Ascensatildeo) [Christ II] Cristo III (O Julgamento) [Christ III] Guthlac A [Guthlac A] Guthlac B [Guthlac B] Azarias [Azarias] A Fecircnix [The Phoenix] Juliana [Juliana] O Andarilho [The Wanderer] Os Dons dos Homens [The Gifts of Men] Preceitos [Precepts] O Navegante [The Seafarer] Vangloacuteria [Vainglory] Widsith [Widsith] As Fortunas dos Homens [The Fortunes of Men] Maacuteximas I [Maxims I] A Ordem do Mundo [The Order of the World] O Poema Rimado [The Rhyming Poem] A Pantera [The Panther] A Baleia [The Whale] A Perdiz [The Partridge] Alma e Corpo II [Soul and Body II] Deor [Deor] Wulf e Eadwacer [Wulf and Eadwacer] Adivinhaccedilotildees 1-59 [Riddles 1-59] Adivinhaccedilotildees 3 5 9 25 26 29 30a 35 38 42-8 53 [Riddles 3 5 9 25 26 29 30a 35 38 42-8 53] O Lamento da Esposa [The Wifersquos Lament] O Dia do Julgamento I [Judgment Day I] Resignaccedilatildeo [Resignation] A Descida ao Inferno [The Descent into Hell] A Doaccedilatildeo de Donativos [Alms-giving] Faraoacute [Pharaoh] A Oraccedilatildeo do Senhor I [The Lordrsquos Prayer I] Fragmento Homileacutetico II [Homiletic Fragment II] Adivinhaccedilotildees 30b [Riddles 30b] Adivinhaccedilotildees 60

2 STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 pp 192-193 3 A ordem dos poemas segue a mesma encontrada nos manuscritos originais e reproduzida na coleccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record vols I-II-III-IV 1931-1956 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003 e WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 Os nomes em portuguecircs aqui traduzidos vecircm acompanhados dos nomes em inglecircs moderno mais comumente utilizados na atualidade para tais textos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

202

[Riddles 60] A Mensagem do Marido [The Husbandrsquos Message] A Ruiacutena [The Ruin] Adivinhaccedilotildees 61-95 [Riddles 61-95] Adivinhaccedilotildees 61 66 69 76 86 [Riddles 61 66 69 76 86]

2) O Livro Vercelli Andreas [Andreas] O Destino dos Apoacutestolos [The Fate of the Apostles] Corpo e Alma I [Body and Soul I] Fragmento Homileacutetico I [Homiletic Fragment I] O Sonho da Cruz [The Dream of the Rood] Elena [Elene]

3) Codex Junius XI Gecircnesis [Genesis] Ecircxodo [Exodus] Daniel [Daniel] Cristo e Satatilde [Christ and Satan]

4) Manuscrito de Beowulf Beowulf [Beowulf] Judite [Judith]

Aleacutem desses poemas existem outros espalhados em diversos manuscritos e fragmentos como A Batalha de Finnsburh [The Battle of Finnsburh] Waldere [Waldere] Maacuteximas II [Maxims II] A Batalha de Brunanburh [The Battle of Brunanburh] A Batalha de Maldon [The Battle of Maldon] O Dia do Julgamento II [The Judgment Day II] O Ofiacutecio Beneditino A Oraccedilatildeo do Senhor O Credo Fragmento dos Salmos [The Benedictine Office The Lordrsquos Prayer The Creed Fragment of the Psalms] Os Encantamentos Meacutetricos para as terras infrutiacuteferas um encantamento de viagem [The Metrical Charms for unfruitful land a journey charm] Durham [Durham] O Poema Ruacutenico [The Rune Poem] Salomatildeo amp Saturno [Solomon and Saturn] A Coroaccedilatildeo de Edgar [The Coronation of Edgar] A morte de Alfred [The Death of Alfred] e o Hino de Caeligdmon [Caeligdmonrsquos Hymn] entre outros4 A partir dessa produccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica poderiacuteamos propor uma divisatildeo temaacutetica em dois grandes grupos poesias de perfil ldquoreligiosordquo e de perfil ldquoheroacuteicordquo

IIa ndash Poesia religiosa

Podemos dizer que as principais caracteriacutesticas da poesia religiosa principalmente com uma temaacutetica mais proacutexima dos Evangelhos eacute ter por foco a encarnaccedilatildeo de Deus a Crucificaccedilatildeo a descida ao Inferno a Ressurreiccedilatildeo e o Julgamento Final tendo por base a liturgia homilias a tradiccedilatildeo da Igreja e textos apoacutecrifos E dentro da

4 Para uma lista completa e atualizada ndash seguindo as pesquisas mais recentes na aacuterea ndash do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ver WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

203

tradiccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica o principal tema (aleacutem dos jaacute citados) eacute a Salvaccedilatildeo realizada por Cristo Em praticamente todos os poemas deste tipo o tema da Salvaccedilatildeo eacute central Isso reflete dentro da tradiccedilatildeo religiosa o esquema divino de Deus para o homem a Criaccedilatildeo a Queda a Salvaccedilatildeo e o Juiacutezo Final5 Antes de continuarmos seria interessante que analisaacutessemos com mais atenccedilatildeo uma possibilidade de definiccedilatildeo daquilo que podemos chamar de religioso e religiatildeo Desde os tempos de Eacutemile Durkheim que o problema de analisar formas de manifestaccedilotildees religiosas dentro de culturas especiacuteficas tem sido o foco de pesquisadores no campo da antropologia Antes de Durkheim nomes como Max Weber Herbert Spencer J G Frazer e Bronislaw Malinowski jaacute haviam abordado a questatildeo tentando separar o universo do sagrado e do profano6 Entretanto com Durkheim e outros estruturalistas comeccedilou-se a desenvolver novas ideias de interpretaccedilatildeo de religiatildeo focadas em elementos da linguagem e semioacutetica e talvez esta seja a visatildeo mais adequada para se trabalhar com a poesia anglo-saxocircnica Para melhor explorarmos os elementos da poesia religiosa na Inglaterra anglo-saxocircnica adotamos a definiccedilatildeo de Clifford Geertz de religiatildeo Segundo a qual uma religiatildeo eacute (1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia e (4) revestindo estes conceitos com tamanha aura de factualidade que (5) os sentimentos e motivaccedilotildees pareccedilam realistas de uma forma uacutenica7

Um primeiro ponto importante que podemos ressaltar dentro dessa definiccedilatildeo eacute que ela se aplica agrave praacutetica religiosa e suas diversas manifestaccedilotildees seja tanto na escrita quanto em praacuteticas pessoais do indiviacuteduo e da sociedade como um todo Segundo Geertz a religiatildeo eacute um sistema de siacutembolos que por sua vez podem ser definidos como qualquer ato objeto evento qualidade ou relaccedilatildeo que sirva como um veiacuteculo

5 RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 227-228 6 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 251-252 7 ldquoA religion is (1) a system of symbols which acts to (2) establish powerful pervasive and long-lasting moods and motivations in men by (3) formulating conceptions of a general order of existence and (4) clothing these conceptions with such an aura of factuality that (5) the moods and motivations seem uniquely realisticrdquo GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 90

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

204

um canalizador para se chegar a um conceito sendo o conceito o ldquosignificadordquo do siacutembolo8 Desta forma este sistema simboacutelico e o sistema cultural que o adota possuiriam uma relaccedilatildeo intriacutenseca ao dar significado agrave realidade social do grupo onde um estaria se amoldando e se adequando ao outro ao mesmo tempo9 Outro aspecto da definiccedilatildeo de Geertz seria referente ao que ele diz sobre a funccedilatildeo desses siacutembolos ao ldquoestabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradourasrdquo Poderiacuteamos falar sobre essas tais motivaccedilotildees e sentimentos poderosos duradouras e penetrantes sendo interpretados como um conjunto de praacuteticas anseios valores e iniciativas (e a forma como se enxerga tudo isso) como uma ideologia uma forma de se ver o mundorealidade Weltanschauung10 Desta maneira uma concepccedilatildeo religiosa (como concebida por noacutes neste trabalho) deve ser algo duradouro e que penetre na sociedade interagindo com todos os aspectos de uma dada cultura Ela molda a cultura na qual se insere e vice-versa No caso da religiosidade na Inglaterra isso pode ser observado com a cristianizaccedilatildeo dos anglo-saxotildees e a persistecircncia de modelos e ideais do passado germacircnico O que nos leva a pensar que isso possa ser um indiacutecio da existecircncia de uma tradiccedilatildeo religiosa na Inglaterra preacute-cristianismo ainda que natildeo organizada mas da qual pouco sabemos em detalhes atualmente Contudo tais elementos sociais e religiosos natildeo desapareceram completamente com a chegada do cristianismo ideologias dominantes tornam-se residuais ideologias emergentes tornam-se dominantes

11

8 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 91 9 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 93 Um exemplo disso pode ser observado ao estudarmos as chamadas praacuteticas religiosas populares da Inglaterra anglo-saxocircnica onde praacuteticas cristatildes heterodoacutexicas surgem dentro do cotidiano da sociedade ao incorporar antigos elementos pagatildeos (desnaturalizados de seu contexto original) agrave tradiccedilatildeo cristatilde (muitas delas com finalidades medicinais) A respeito do tema em paralelo a Geertz eacute interessante a leitura do texto de LE GOFF Jacques ldquoCultura Clerical e Tradiccedilotildees Folcloacutericas na Civilizaccedilatildeo Meroviacutengiardquo no livro Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 e tambeacutem NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 Jaacute para uma abordagem mais especiacutefica sobre praacuteticas religiosas e maacutegicas na Inglaterra anglo-saxocircnica ver a obra de JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 e tambeacutem NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 10 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 253-254 11 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 254-255

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

205

Outro elemento da definiccedilatildeo de Geertz eacute a formulaccedilatildeo de conceitos que acabam por ser revestidos por uma ldquoaura de factualidaderdquo Esta factualidade se refere tambeacutem ao modo que religiotildees criam textos a partir de conceitos e siacutembolos Tais construccedilotildees textuais podem ser extremamente elaboradas literariamente entrando no acircmbito do mito da ldquohistoacuteria sagradardquo Assim como podem possuir um caraacuteter de maior praticidade como textos lituacutergicos ou ainda algo intermediaacuterio como oraccedilotildees a cerimocircnia do batismo e a eucaristia12 Seja qual for sua natureza em todos eles encontraremos esta dita ldquoaura de factualidaderdquo um simbolismo que necessita de uma interpretaccedilatildeo para sua compreensatildeo Quando tais elementos entram no campo da poesia o leitorouvinte se vecirc obrigado a reconhecer as interpretaccedilotildees religiosas ali contidas ainda que natildeo consiga absorvecirc-las em sua totalidade Por exemplo no que diz respeito ao simbolismo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica a adoraccedilatildeo da cruz e a centralidade da crucificaccedilatildeo para o pensamento cristatildeo natildeo pode ser satisfatoriamente ignorada na interpretaccedilatildeo do Sonho da Cruz porque estes satildeo lsquofatosrsquo da ideologia dominante tanto do poema quanto da sociedade que o criou13

Finalmente a uacuteltima parte da definiccedilatildeo de Geertz sobre como os sentimentos e motivaccedilotildees devem parecer realistas de uma forma uacutenica Podemos definir isso mais claramente como a materializaccedilatildeo da concepccedilatildeo religiosa o ritual religioso que rememora ou revive acontecimentos que fazem parte natildeo do tempo comum mas de uma ldquohistoacuteria sagradardquo Desta forma o ritual ndash e os ensinamentos que o permite ser conhecido como na praacutetica da catequese ndash surge como a manifestaccedilatildeo atemporal do mundo religioso no mundo secular14 Referente agrave poesia anglo-saxocircnica o elemento religioso se manifesta do ponto de vista do temporal e da cultura do periacuteodo Um bom exemplo disso seriam os poemas com teor de elegia onde encontraremos elementos como a temporalidade do mundo os infortuacutenios que se abatem sobre os homens a resignaccedilatildeo e a esperanccedila pelo Reino Celeste

12 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 256 13 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 256 14 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 pp 84-98

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 2: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

200

Keywords Christianity ndash Literature ndash Anglo-Saxon England ndash Society ndash Old English

ENVIADO 05082019 ACEPTADO 10102019

I Introduccedilatildeo A tradiccedilatildeo cristatilde catoacutelica que se desenvolveu nas Ilhas Britacircnicas ndash mais precisamente no territoacuterio da Inglaterra anglo-saxocircnica ndash a partir do seacuteculo V seraacute detentora de uma soacutelida formaccedilatildeo que iraacute proporcionar futuramente um intercacircmbio cultural e material importante com o Continente aleacutem de missotildees religiosas pelo norte europeu A proposta do atual artigo eacute traccedilar e se aprofundar em certos elementos chaves dessa tradiccedilatildeo que se desenvolveu na Inglaterra da Alta Idade Meacutedia atraveacutes de uma de suas mais ricas manifestaccedilotildees a literatura E sendo ainda mais especiacutefico a poesia anglo-saxocircnica de perfil religioso e seu viacutenculo com a cultura material da eacutepoca Para tanto a proposta de nosso artigo busca esboccedilar a natureza dessa tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica e sua importacircncia para a religiosidade do periacuteodo A partir disso buscar os elementos primordiais dessa tradiccedilatildeo demonstrando uma profunda relaccedilatildeo da religiosidade cristatilde que se desenvolve no norte da Inglaterra ndash e evidenciada na anaacutelise da cultura material local como na Cruz de Ruthwell ndash com o Continente especialmente com a tradiccedilatildeo cristatilde de inspiraccedilatildeo bizantina a respeito do culto agrave Cruz divina E como essa tradiccedilatildeo iraacute se desenvolver na regiatildeo ao longo do tempo desde os seacuteculos VI e VIII proporcionando a concepccedilatildeo de um manuscrito ndash jaacute em por volta do seacuteculo X ndash como o Livro Vercelli e foco principal de nosso trabalho do poema O Sonho da Cruz Aleacutem disso ao final deste artigo para melhor compreensatildeo do tema encontra-se uma anaacutelise dos elementos mais relevantes presentes na Cruz de Ruthwell e a traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz para o portuguecircs II Poesia Religiosa amp Poesia Secular A cultura literaacuteria na Inglaterra anglo-saxocircnica como a conhecemos e de forma geral teria nascido com a chegada do cristianismo e a introduccedilatildeo de uma cultura letrada Sem a mesma natildeo seria possiacutevel o desenvolvimento de toda a documentaccedilatildeo em prosa existente e as fontes necessaacuterias para o estudo do periacuteodo do ponto de visto

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

201

histoacuterico-literaacuterio Entretanto podemos dizer que para a poesia esta mesma afirmaccedilatildeo natildeo eacute totalmente correta Sem duacutevida alguma o desenvolvimento de uma cultura literaacuteria foi fundamental para a poesia anglo-saxocircnica tanto secular quanto religiosa Contudo quando os primeiros missionaacuterios chegaram agrave Inglaterra os anglo-saxotildees possuiacuteam uma tradiccedilatildeo oral com versificaccedilotildees aliterativas usadas em suas narrativas a respeito do passado germacircnico2 Tradiccedilatildeo essa que foi assimilada e transformada pelo novo contexto sociocultural que se anunciava com a cristianizaccedilatildeo Assim podemos dizer que as origens da poesia anglo-saxocircnica natildeo se limitam agrave ldquointroduccedilatildeo das letrasrdquo por meio da tradiccedilatildeo cristatilde mas que ela remontaria aos tempos pagatildeos e (indo mais longe) aos tempos preacute-migratoacuterios A maior parte do corpo poeacutetico anglo-saxatildeo existente pode ser encontrado em quatro coacutedices principais3

1) O Livro de Exeter Cristo I (O Advento) [Christ I] Cristo II (A Ascensatildeo) [Christ II] Cristo III (O Julgamento) [Christ III] Guthlac A [Guthlac A] Guthlac B [Guthlac B] Azarias [Azarias] A Fecircnix [The Phoenix] Juliana [Juliana] O Andarilho [The Wanderer] Os Dons dos Homens [The Gifts of Men] Preceitos [Precepts] O Navegante [The Seafarer] Vangloacuteria [Vainglory] Widsith [Widsith] As Fortunas dos Homens [The Fortunes of Men] Maacuteximas I [Maxims I] A Ordem do Mundo [The Order of the World] O Poema Rimado [The Rhyming Poem] A Pantera [The Panther] A Baleia [The Whale] A Perdiz [The Partridge] Alma e Corpo II [Soul and Body II] Deor [Deor] Wulf e Eadwacer [Wulf and Eadwacer] Adivinhaccedilotildees 1-59 [Riddles 1-59] Adivinhaccedilotildees 3 5 9 25 26 29 30a 35 38 42-8 53 [Riddles 3 5 9 25 26 29 30a 35 38 42-8 53] O Lamento da Esposa [The Wifersquos Lament] O Dia do Julgamento I [Judgment Day I] Resignaccedilatildeo [Resignation] A Descida ao Inferno [The Descent into Hell] A Doaccedilatildeo de Donativos [Alms-giving] Faraoacute [Pharaoh] A Oraccedilatildeo do Senhor I [The Lordrsquos Prayer I] Fragmento Homileacutetico II [Homiletic Fragment II] Adivinhaccedilotildees 30b [Riddles 30b] Adivinhaccedilotildees 60

2 STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 pp 192-193 3 A ordem dos poemas segue a mesma encontrada nos manuscritos originais e reproduzida na coleccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record vols I-II-III-IV 1931-1956 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003 e WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 Os nomes em portuguecircs aqui traduzidos vecircm acompanhados dos nomes em inglecircs moderno mais comumente utilizados na atualidade para tais textos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

202

[Riddles 60] A Mensagem do Marido [The Husbandrsquos Message] A Ruiacutena [The Ruin] Adivinhaccedilotildees 61-95 [Riddles 61-95] Adivinhaccedilotildees 61 66 69 76 86 [Riddles 61 66 69 76 86]

2) O Livro Vercelli Andreas [Andreas] O Destino dos Apoacutestolos [The Fate of the Apostles] Corpo e Alma I [Body and Soul I] Fragmento Homileacutetico I [Homiletic Fragment I] O Sonho da Cruz [The Dream of the Rood] Elena [Elene]

3) Codex Junius XI Gecircnesis [Genesis] Ecircxodo [Exodus] Daniel [Daniel] Cristo e Satatilde [Christ and Satan]

4) Manuscrito de Beowulf Beowulf [Beowulf] Judite [Judith]

Aleacutem desses poemas existem outros espalhados em diversos manuscritos e fragmentos como A Batalha de Finnsburh [The Battle of Finnsburh] Waldere [Waldere] Maacuteximas II [Maxims II] A Batalha de Brunanburh [The Battle of Brunanburh] A Batalha de Maldon [The Battle of Maldon] O Dia do Julgamento II [The Judgment Day II] O Ofiacutecio Beneditino A Oraccedilatildeo do Senhor O Credo Fragmento dos Salmos [The Benedictine Office The Lordrsquos Prayer The Creed Fragment of the Psalms] Os Encantamentos Meacutetricos para as terras infrutiacuteferas um encantamento de viagem [The Metrical Charms for unfruitful land a journey charm] Durham [Durham] O Poema Ruacutenico [The Rune Poem] Salomatildeo amp Saturno [Solomon and Saturn] A Coroaccedilatildeo de Edgar [The Coronation of Edgar] A morte de Alfred [The Death of Alfred] e o Hino de Caeligdmon [Caeligdmonrsquos Hymn] entre outros4 A partir dessa produccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica poderiacuteamos propor uma divisatildeo temaacutetica em dois grandes grupos poesias de perfil ldquoreligiosordquo e de perfil ldquoheroacuteicordquo

IIa ndash Poesia religiosa

Podemos dizer que as principais caracteriacutesticas da poesia religiosa principalmente com uma temaacutetica mais proacutexima dos Evangelhos eacute ter por foco a encarnaccedilatildeo de Deus a Crucificaccedilatildeo a descida ao Inferno a Ressurreiccedilatildeo e o Julgamento Final tendo por base a liturgia homilias a tradiccedilatildeo da Igreja e textos apoacutecrifos E dentro da

4 Para uma lista completa e atualizada ndash seguindo as pesquisas mais recentes na aacuterea ndash do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ver WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

203

tradiccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica o principal tema (aleacutem dos jaacute citados) eacute a Salvaccedilatildeo realizada por Cristo Em praticamente todos os poemas deste tipo o tema da Salvaccedilatildeo eacute central Isso reflete dentro da tradiccedilatildeo religiosa o esquema divino de Deus para o homem a Criaccedilatildeo a Queda a Salvaccedilatildeo e o Juiacutezo Final5 Antes de continuarmos seria interessante que analisaacutessemos com mais atenccedilatildeo uma possibilidade de definiccedilatildeo daquilo que podemos chamar de religioso e religiatildeo Desde os tempos de Eacutemile Durkheim que o problema de analisar formas de manifestaccedilotildees religiosas dentro de culturas especiacuteficas tem sido o foco de pesquisadores no campo da antropologia Antes de Durkheim nomes como Max Weber Herbert Spencer J G Frazer e Bronislaw Malinowski jaacute haviam abordado a questatildeo tentando separar o universo do sagrado e do profano6 Entretanto com Durkheim e outros estruturalistas comeccedilou-se a desenvolver novas ideias de interpretaccedilatildeo de religiatildeo focadas em elementos da linguagem e semioacutetica e talvez esta seja a visatildeo mais adequada para se trabalhar com a poesia anglo-saxocircnica Para melhor explorarmos os elementos da poesia religiosa na Inglaterra anglo-saxocircnica adotamos a definiccedilatildeo de Clifford Geertz de religiatildeo Segundo a qual uma religiatildeo eacute (1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia e (4) revestindo estes conceitos com tamanha aura de factualidade que (5) os sentimentos e motivaccedilotildees pareccedilam realistas de uma forma uacutenica7

Um primeiro ponto importante que podemos ressaltar dentro dessa definiccedilatildeo eacute que ela se aplica agrave praacutetica religiosa e suas diversas manifestaccedilotildees seja tanto na escrita quanto em praacuteticas pessoais do indiviacuteduo e da sociedade como um todo Segundo Geertz a religiatildeo eacute um sistema de siacutembolos que por sua vez podem ser definidos como qualquer ato objeto evento qualidade ou relaccedilatildeo que sirva como um veiacuteculo

5 RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 227-228 6 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 251-252 7 ldquoA religion is (1) a system of symbols which acts to (2) establish powerful pervasive and long-lasting moods and motivations in men by (3) formulating conceptions of a general order of existence and (4) clothing these conceptions with such an aura of factuality that (5) the moods and motivations seem uniquely realisticrdquo GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 90

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

204

um canalizador para se chegar a um conceito sendo o conceito o ldquosignificadordquo do siacutembolo8 Desta forma este sistema simboacutelico e o sistema cultural que o adota possuiriam uma relaccedilatildeo intriacutenseca ao dar significado agrave realidade social do grupo onde um estaria se amoldando e se adequando ao outro ao mesmo tempo9 Outro aspecto da definiccedilatildeo de Geertz seria referente ao que ele diz sobre a funccedilatildeo desses siacutembolos ao ldquoestabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradourasrdquo Poderiacuteamos falar sobre essas tais motivaccedilotildees e sentimentos poderosos duradouras e penetrantes sendo interpretados como um conjunto de praacuteticas anseios valores e iniciativas (e a forma como se enxerga tudo isso) como uma ideologia uma forma de se ver o mundorealidade Weltanschauung10 Desta maneira uma concepccedilatildeo religiosa (como concebida por noacutes neste trabalho) deve ser algo duradouro e que penetre na sociedade interagindo com todos os aspectos de uma dada cultura Ela molda a cultura na qual se insere e vice-versa No caso da religiosidade na Inglaterra isso pode ser observado com a cristianizaccedilatildeo dos anglo-saxotildees e a persistecircncia de modelos e ideais do passado germacircnico O que nos leva a pensar que isso possa ser um indiacutecio da existecircncia de uma tradiccedilatildeo religiosa na Inglaterra preacute-cristianismo ainda que natildeo organizada mas da qual pouco sabemos em detalhes atualmente Contudo tais elementos sociais e religiosos natildeo desapareceram completamente com a chegada do cristianismo ideologias dominantes tornam-se residuais ideologias emergentes tornam-se dominantes

11

8 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 91 9 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 93 Um exemplo disso pode ser observado ao estudarmos as chamadas praacuteticas religiosas populares da Inglaterra anglo-saxocircnica onde praacuteticas cristatildes heterodoacutexicas surgem dentro do cotidiano da sociedade ao incorporar antigos elementos pagatildeos (desnaturalizados de seu contexto original) agrave tradiccedilatildeo cristatilde (muitas delas com finalidades medicinais) A respeito do tema em paralelo a Geertz eacute interessante a leitura do texto de LE GOFF Jacques ldquoCultura Clerical e Tradiccedilotildees Folcloacutericas na Civilizaccedilatildeo Meroviacutengiardquo no livro Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 e tambeacutem NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 Jaacute para uma abordagem mais especiacutefica sobre praacuteticas religiosas e maacutegicas na Inglaterra anglo-saxocircnica ver a obra de JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 e tambeacutem NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 10 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 253-254 11 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 254-255

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

205

Outro elemento da definiccedilatildeo de Geertz eacute a formulaccedilatildeo de conceitos que acabam por ser revestidos por uma ldquoaura de factualidaderdquo Esta factualidade se refere tambeacutem ao modo que religiotildees criam textos a partir de conceitos e siacutembolos Tais construccedilotildees textuais podem ser extremamente elaboradas literariamente entrando no acircmbito do mito da ldquohistoacuteria sagradardquo Assim como podem possuir um caraacuteter de maior praticidade como textos lituacutergicos ou ainda algo intermediaacuterio como oraccedilotildees a cerimocircnia do batismo e a eucaristia12 Seja qual for sua natureza em todos eles encontraremos esta dita ldquoaura de factualidaderdquo um simbolismo que necessita de uma interpretaccedilatildeo para sua compreensatildeo Quando tais elementos entram no campo da poesia o leitorouvinte se vecirc obrigado a reconhecer as interpretaccedilotildees religiosas ali contidas ainda que natildeo consiga absorvecirc-las em sua totalidade Por exemplo no que diz respeito ao simbolismo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica a adoraccedilatildeo da cruz e a centralidade da crucificaccedilatildeo para o pensamento cristatildeo natildeo pode ser satisfatoriamente ignorada na interpretaccedilatildeo do Sonho da Cruz porque estes satildeo lsquofatosrsquo da ideologia dominante tanto do poema quanto da sociedade que o criou13

Finalmente a uacuteltima parte da definiccedilatildeo de Geertz sobre como os sentimentos e motivaccedilotildees devem parecer realistas de uma forma uacutenica Podemos definir isso mais claramente como a materializaccedilatildeo da concepccedilatildeo religiosa o ritual religioso que rememora ou revive acontecimentos que fazem parte natildeo do tempo comum mas de uma ldquohistoacuteria sagradardquo Desta forma o ritual ndash e os ensinamentos que o permite ser conhecido como na praacutetica da catequese ndash surge como a manifestaccedilatildeo atemporal do mundo religioso no mundo secular14 Referente agrave poesia anglo-saxocircnica o elemento religioso se manifesta do ponto de vista do temporal e da cultura do periacuteodo Um bom exemplo disso seriam os poemas com teor de elegia onde encontraremos elementos como a temporalidade do mundo os infortuacutenios que se abatem sobre os homens a resignaccedilatildeo e a esperanccedila pelo Reino Celeste

12 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 256 13 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 256 14 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 pp 84-98

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 3: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

201

histoacuterico-literaacuterio Entretanto podemos dizer que para a poesia esta mesma afirmaccedilatildeo natildeo eacute totalmente correta Sem duacutevida alguma o desenvolvimento de uma cultura literaacuteria foi fundamental para a poesia anglo-saxocircnica tanto secular quanto religiosa Contudo quando os primeiros missionaacuterios chegaram agrave Inglaterra os anglo-saxotildees possuiacuteam uma tradiccedilatildeo oral com versificaccedilotildees aliterativas usadas em suas narrativas a respeito do passado germacircnico2 Tradiccedilatildeo essa que foi assimilada e transformada pelo novo contexto sociocultural que se anunciava com a cristianizaccedilatildeo Assim podemos dizer que as origens da poesia anglo-saxocircnica natildeo se limitam agrave ldquointroduccedilatildeo das letrasrdquo por meio da tradiccedilatildeo cristatilde mas que ela remontaria aos tempos pagatildeos e (indo mais longe) aos tempos preacute-migratoacuterios A maior parte do corpo poeacutetico anglo-saxatildeo existente pode ser encontrado em quatro coacutedices principais3

1) O Livro de Exeter Cristo I (O Advento) [Christ I] Cristo II (A Ascensatildeo) [Christ II] Cristo III (O Julgamento) [Christ III] Guthlac A [Guthlac A] Guthlac B [Guthlac B] Azarias [Azarias] A Fecircnix [The Phoenix] Juliana [Juliana] O Andarilho [The Wanderer] Os Dons dos Homens [The Gifts of Men] Preceitos [Precepts] O Navegante [The Seafarer] Vangloacuteria [Vainglory] Widsith [Widsith] As Fortunas dos Homens [The Fortunes of Men] Maacuteximas I [Maxims I] A Ordem do Mundo [The Order of the World] O Poema Rimado [The Rhyming Poem] A Pantera [The Panther] A Baleia [The Whale] A Perdiz [The Partridge] Alma e Corpo II [Soul and Body II] Deor [Deor] Wulf e Eadwacer [Wulf and Eadwacer] Adivinhaccedilotildees 1-59 [Riddles 1-59] Adivinhaccedilotildees 3 5 9 25 26 29 30a 35 38 42-8 53 [Riddles 3 5 9 25 26 29 30a 35 38 42-8 53] O Lamento da Esposa [The Wifersquos Lament] O Dia do Julgamento I [Judgment Day I] Resignaccedilatildeo [Resignation] A Descida ao Inferno [The Descent into Hell] A Doaccedilatildeo de Donativos [Alms-giving] Faraoacute [Pharaoh] A Oraccedilatildeo do Senhor I [The Lordrsquos Prayer I] Fragmento Homileacutetico II [Homiletic Fragment II] Adivinhaccedilotildees 30b [Riddles 30b] Adivinhaccedilotildees 60

2 STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 pp 192-193 3 A ordem dos poemas segue a mesma encontrada nos manuscritos originais e reproduzida na coleccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record vols I-II-III-IV 1931-1956 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003 e WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 Os nomes em portuguecircs aqui traduzidos vecircm acompanhados dos nomes em inglecircs moderno mais comumente utilizados na atualidade para tais textos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

202

[Riddles 60] A Mensagem do Marido [The Husbandrsquos Message] A Ruiacutena [The Ruin] Adivinhaccedilotildees 61-95 [Riddles 61-95] Adivinhaccedilotildees 61 66 69 76 86 [Riddles 61 66 69 76 86]

2) O Livro Vercelli Andreas [Andreas] O Destino dos Apoacutestolos [The Fate of the Apostles] Corpo e Alma I [Body and Soul I] Fragmento Homileacutetico I [Homiletic Fragment I] O Sonho da Cruz [The Dream of the Rood] Elena [Elene]

3) Codex Junius XI Gecircnesis [Genesis] Ecircxodo [Exodus] Daniel [Daniel] Cristo e Satatilde [Christ and Satan]

4) Manuscrito de Beowulf Beowulf [Beowulf] Judite [Judith]

Aleacutem desses poemas existem outros espalhados em diversos manuscritos e fragmentos como A Batalha de Finnsburh [The Battle of Finnsburh] Waldere [Waldere] Maacuteximas II [Maxims II] A Batalha de Brunanburh [The Battle of Brunanburh] A Batalha de Maldon [The Battle of Maldon] O Dia do Julgamento II [The Judgment Day II] O Ofiacutecio Beneditino A Oraccedilatildeo do Senhor O Credo Fragmento dos Salmos [The Benedictine Office The Lordrsquos Prayer The Creed Fragment of the Psalms] Os Encantamentos Meacutetricos para as terras infrutiacuteferas um encantamento de viagem [The Metrical Charms for unfruitful land a journey charm] Durham [Durham] O Poema Ruacutenico [The Rune Poem] Salomatildeo amp Saturno [Solomon and Saturn] A Coroaccedilatildeo de Edgar [The Coronation of Edgar] A morte de Alfred [The Death of Alfred] e o Hino de Caeligdmon [Caeligdmonrsquos Hymn] entre outros4 A partir dessa produccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica poderiacuteamos propor uma divisatildeo temaacutetica em dois grandes grupos poesias de perfil ldquoreligiosordquo e de perfil ldquoheroacuteicordquo

IIa ndash Poesia religiosa

Podemos dizer que as principais caracteriacutesticas da poesia religiosa principalmente com uma temaacutetica mais proacutexima dos Evangelhos eacute ter por foco a encarnaccedilatildeo de Deus a Crucificaccedilatildeo a descida ao Inferno a Ressurreiccedilatildeo e o Julgamento Final tendo por base a liturgia homilias a tradiccedilatildeo da Igreja e textos apoacutecrifos E dentro da

4 Para uma lista completa e atualizada ndash seguindo as pesquisas mais recentes na aacuterea ndash do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ver WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

203

tradiccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica o principal tema (aleacutem dos jaacute citados) eacute a Salvaccedilatildeo realizada por Cristo Em praticamente todos os poemas deste tipo o tema da Salvaccedilatildeo eacute central Isso reflete dentro da tradiccedilatildeo religiosa o esquema divino de Deus para o homem a Criaccedilatildeo a Queda a Salvaccedilatildeo e o Juiacutezo Final5 Antes de continuarmos seria interessante que analisaacutessemos com mais atenccedilatildeo uma possibilidade de definiccedilatildeo daquilo que podemos chamar de religioso e religiatildeo Desde os tempos de Eacutemile Durkheim que o problema de analisar formas de manifestaccedilotildees religiosas dentro de culturas especiacuteficas tem sido o foco de pesquisadores no campo da antropologia Antes de Durkheim nomes como Max Weber Herbert Spencer J G Frazer e Bronislaw Malinowski jaacute haviam abordado a questatildeo tentando separar o universo do sagrado e do profano6 Entretanto com Durkheim e outros estruturalistas comeccedilou-se a desenvolver novas ideias de interpretaccedilatildeo de religiatildeo focadas em elementos da linguagem e semioacutetica e talvez esta seja a visatildeo mais adequada para se trabalhar com a poesia anglo-saxocircnica Para melhor explorarmos os elementos da poesia religiosa na Inglaterra anglo-saxocircnica adotamos a definiccedilatildeo de Clifford Geertz de religiatildeo Segundo a qual uma religiatildeo eacute (1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia e (4) revestindo estes conceitos com tamanha aura de factualidade que (5) os sentimentos e motivaccedilotildees pareccedilam realistas de uma forma uacutenica7

Um primeiro ponto importante que podemos ressaltar dentro dessa definiccedilatildeo eacute que ela se aplica agrave praacutetica religiosa e suas diversas manifestaccedilotildees seja tanto na escrita quanto em praacuteticas pessoais do indiviacuteduo e da sociedade como um todo Segundo Geertz a religiatildeo eacute um sistema de siacutembolos que por sua vez podem ser definidos como qualquer ato objeto evento qualidade ou relaccedilatildeo que sirva como um veiacuteculo

5 RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 227-228 6 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 251-252 7 ldquoA religion is (1) a system of symbols which acts to (2) establish powerful pervasive and long-lasting moods and motivations in men by (3) formulating conceptions of a general order of existence and (4) clothing these conceptions with such an aura of factuality that (5) the moods and motivations seem uniquely realisticrdquo GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 90

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

204

um canalizador para se chegar a um conceito sendo o conceito o ldquosignificadordquo do siacutembolo8 Desta forma este sistema simboacutelico e o sistema cultural que o adota possuiriam uma relaccedilatildeo intriacutenseca ao dar significado agrave realidade social do grupo onde um estaria se amoldando e se adequando ao outro ao mesmo tempo9 Outro aspecto da definiccedilatildeo de Geertz seria referente ao que ele diz sobre a funccedilatildeo desses siacutembolos ao ldquoestabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradourasrdquo Poderiacuteamos falar sobre essas tais motivaccedilotildees e sentimentos poderosos duradouras e penetrantes sendo interpretados como um conjunto de praacuteticas anseios valores e iniciativas (e a forma como se enxerga tudo isso) como uma ideologia uma forma de se ver o mundorealidade Weltanschauung10 Desta maneira uma concepccedilatildeo religiosa (como concebida por noacutes neste trabalho) deve ser algo duradouro e que penetre na sociedade interagindo com todos os aspectos de uma dada cultura Ela molda a cultura na qual se insere e vice-versa No caso da religiosidade na Inglaterra isso pode ser observado com a cristianizaccedilatildeo dos anglo-saxotildees e a persistecircncia de modelos e ideais do passado germacircnico O que nos leva a pensar que isso possa ser um indiacutecio da existecircncia de uma tradiccedilatildeo religiosa na Inglaterra preacute-cristianismo ainda que natildeo organizada mas da qual pouco sabemos em detalhes atualmente Contudo tais elementos sociais e religiosos natildeo desapareceram completamente com a chegada do cristianismo ideologias dominantes tornam-se residuais ideologias emergentes tornam-se dominantes

11

8 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 91 9 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 93 Um exemplo disso pode ser observado ao estudarmos as chamadas praacuteticas religiosas populares da Inglaterra anglo-saxocircnica onde praacuteticas cristatildes heterodoacutexicas surgem dentro do cotidiano da sociedade ao incorporar antigos elementos pagatildeos (desnaturalizados de seu contexto original) agrave tradiccedilatildeo cristatilde (muitas delas com finalidades medicinais) A respeito do tema em paralelo a Geertz eacute interessante a leitura do texto de LE GOFF Jacques ldquoCultura Clerical e Tradiccedilotildees Folcloacutericas na Civilizaccedilatildeo Meroviacutengiardquo no livro Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 e tambeacutem NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 Jaacute para uma abordagem mais especiacutefica sobre praacuteticas religiosas e maacutegicas na Inglaterra anglo-saxocircnica ver a obra de JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 e tambeacutem NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 10 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 253-254 11 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 254-255

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

205

Outro elemento da definiccedilatildeo de Geertz eacute a formulaccedilatildeo de conceitos que acabam por ser revestidos por uma ldquoaura de factualidaderdquo Esta factualidade se refere tambeacutem ao modo que religiotildees criam textos a partir de conceitos e siacutembolos Tais construccedilotildees textuais podem ser extremamente elaboradas literariamente entrando no acircmbito do mito da ldquohistoacuteria sagradardquo Assim como podem possuir um caraacuteter de maior praticidade como textos lituacutergicos ou ainda algo intermediaacuterio como oraccedilotildees a cerimocircnia do batismo e a eucaristia12 Seja qual for sua natureza em todos eles encontraremos esta dita ldquoaura de factualidaderdquo um simbolismo que necessita de uma interpretaccedilatildeo para sua compreensatildeo Quando tais elementos entram no campo da poesia o leitorouvinte se vecirc obrigado a reconhecer as interpretaccedilotildees religiosas ali contidas ainda que natildeo consiga absorvecirc-las em sua totalidade Por exemplo no que diz respeito ao simbolismo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica a adoraccedilatildeo da cruz e a centralidade da crucificaccedilatildeo para o pensamento cristatildeo natildeo pode ser satisfatoriamente ignorada na interpretaccedilatildeo do Sonho da Cruz porque estes satildeo lsquofatosrsquo da ideologia dominante tanto do poema quanto da sociedade que o criou13

Finalmente a uacuteltima parte da definiccedilatildeo de Geertz sobre como os sentimentos e motivaccedilotildees devem parecer realistas de uma forma uacutenica Podemos definir isso mais claramente como a materializaccedilatildeo da concepccedilatildeo religiosa o ritual religioso que rememora ou revive acontecimentos que fazem parte natildeo do tempo comum mas de uma ldquohistoacuteria sagradardquo Desta forma o ritual ndash e os ensinamentos que o permite ser conhecido como na praacutetica da catequese ndash surge como a manifestaccedilatildeo atemporal do mundo religioso no mundo secular14 Referente agrave poesia anglo-saxocircnica o elemento religioso se manifesta do ponto de vista do temporal e da cultura do periacuteodo Um bom exemplo disso seriam os poemas com teor de elegia onde encontraremos elementos como a temporalidade do mundo os infortuacutenios que se abatem sobre os homens a resignaccedilatildeo e a esperanccedila pelo Reino Celeste

12 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 256 13 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 256 14 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 pp 84-98

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 4: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

202

[Riddles 60] A Mensagem do Marido [The Husbandrsquos Message] A Ruiacutena [The Ruin] Adivinhaccedilotildees 61-95 [Riddles 61-95] Adivinhaccedilotildees 61 66 69 76 86 [Riddles 61 66 69 76 86]

2) O Livro Vercelli Andreas [Andreas] O Destino dos Apoacutestolos [The Fate of the Apostles] Corpo e Alma I [Body and Soul I] Fragmento Homileacutetico I [Homiletic Fragment I] O Sonho da Cruz [The Dream of the Rood] Elena [Elene]

3) Codex Junius XI Gecircnesis [Genesis] Ecircxodo [Exodus] Daniel [Daniel] Cristo e Satatilde [Christ and Satan]

4) Manuscrito de Beowulf Beowulf [Beowulf] Judite [Judith]

Aleacutem desses poemas existem outros espalhados em diversos manuscritos e fragmentos como A Batalha de Finnsburh [The Battle of Finnsburh] Waldere [Waldere] Maacuteximas II [Maxims II] A Batalha de Brunanburh [The Battle of Brunanburh] A Batalha de Maldon [The Battle of Maldon] O Dia do Julgamento II [The Judgment Day II] O Ofiacutecio Beneditino A Oraccedilatildeo do Senhor O Credo Fragmento dos Salmos [The Benedictine Office The Lordrsquos Prayer The Creed Fragment of the Psalms] Os Encantamentos Meacutetricos para as terras infrutiacuteferas um encantamento de viagem [The Metrical Charms for unfruitful land a journey charm] Durham [Durham] O Poema Ruacutenico [The Rune Poem] Salomatildeo amp Saturno [Solomon and Saturn] A Coroaccedilatildeo de Edgar [The Coronation of Edgar] A morte de Alfred [The Death of Alfred] e o Hino de Caeligdmon [Caeligdmonrsquos Hymn] entre outros4 A partir dessa produccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica poderiacuteamos propor uma divisatildeo temaacutetica em dois grandes grupos poesias de perfil ldquoreligiosordquo e de perfil ldquoheroacuteicordquo

IIa ndash Poesia religiosa

Podemos dizer que as principais caracteriacutesticas da poesia religiosa principalmente com uma temaacutetica mais proacutexima dos Evangelhos eacute ter por foco a encarnaccedilatildeo de Deus a Crucificaccedilatildeo a descida ao Inferno a Ressurreiccedilatildeo e o Julgamento Final tendo por base a liturgia homilias a tradiccedilatildeo da Igreja e textos apoacutecrifos E dentro da

4 Para uma lista completa e atualizada ndash seguindo as pesquisas mais recentes na aacuterea ndash do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ver WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

203

tradiccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica o principal tema (aleacutem dos jaacute citados) eacute a Salvaccedilatildeo realizada por Cristo Em praticamente todos os poemas deste tipo o tema da Salvaccedilatildeo eacute central Isso reflete dentro da tradiccedilatildeo religiosa o esquema divino de Deus para o homem a Criaccedilatildeo a Queda a Salvaccedilatildeo e o Juiacutezo Final5 Antes de continuarmos seria interessante que analisaacutessemos com mais atenccedilatildeo uma possibilidade de definiccedilatildeo daquilo que podemos chamar de religioso e religiatildeo Desde os tempos de Eacutemile Durkheim que o problema de analisar formas de manifestaccedilotildees religiosas dentro de culturas especiacuteficas tem sido o foco de pesquisadores no campo da antropologia Antes de Durkheim nomes como Max Weber Herbert Spencer J G Frazer e Bronislaw Malinowski jaacute haviam abordado a questatildeo tentando separar o universo do sagrado e do profano6 Entretanto com Durkheim e outros estruturalistas comeccedilou-se a desenvolver novas ideias de interpretaccedilatildeo de religiatildeo focadas em elementos da linguagem e semioacutetica e talvez esta seja a visatildeo mais adequada para se trabalhar com a poesia anglo-saxocircnica Para melhor explorarmos os elementos da poesia religiosa na Inglaterra anglo-saxocircnica adotamos a definiccedilatildeo de Clifford Geertz de religiatildeo Segundo a qual uma religiatildeo eacute (1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia e (4) revestindo estes conceitos com tamanha aura de factualidade que (5) os sentimentos e motivaccedilotildees pareccedilam realistas de uma forma uacutenica7

Um primeiro ponto importante que podemos ressaltar dentro dessa definiccedilatildeo eacute que ela se aplica agrave praacutetica religiosa e suas diversas manifestaccedilotildees seja tanto na escrita quanto em praacuteticas pessoais do indiviacuteduo e da sociedade como um todo Segundo Geertz a religiatildeo eacute um sistema de siacutembolos que por sua vez podem ser definidos como qualquer ato objeto evento qualidade ou relaccedilatildeo que sirva como um veiacuteculo

5 RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 227-228 6 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 251-252 7 ldquoA religion is (1) a system of symbols which acts to (2) establish powerful pervasive and long-lasting moods and motivations in men by (3) formulating conceptions of a general order of existence and (4) clothing these conceptions with such an aura of factuality that (5) the moods and motivations seem uniquely realisticrdquo GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 90

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

204

um canalizador para se chegar a um conceito sendo o conceito o ldquosignificadordquo do siacutembolo8 Desta forma este sistema simboacutelico e o sistema cultural que o adota possuiriam uma relaccedilatildeo intriacutenseca ao dar significado agrave realidade social do grupo onde um estaria se amoldando e se adequando ao outro ao mesmo tempo9 Outro aspecto da definiccedilatildeo de Geertz seria referente ao que ele diz sobre a funccedilatildeo desses siacutembolos ao ldquoestabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradourasrdquo Poderiacuteamos falar sobre essas tais motivaccedilotildees e sentimentos poderosos duradouras e penetrantes sendo interpretados como um conjunto de praacuteticas anseios valores e iniciativas (e a forma como se enxerga tudo isso) como uma ideologia uma forma de se ver o mundorealidade Weltanschauung10 Desta maneira uma concepccedilatildeo religiosa (como concebida por noacutes neste trabalho) deve ser algo duradouro e que penetre na sociedade interagindo com todos os aspectos de uma dada cultura Ela molda a cultura na qual se insere e vice-versa No caso da religiosidade na Inglaterra isso pode ser observado com a cristianizaccedilatildeo dos anglo-saxotildees e a persistecircncia de modelos e ideais do passado germacircnico O que nos leva a pensar que isso possa ser um indiacutecio da existecircncia de uma tradiccedilatildeo religiosa na Inglaterra preacute-cristianismo ainda que natildeo organizada mas da qual pouco sabemos em detalhes atualmente Contudo tais elementos sociais e religiosos natildeo desapareceram completamente com a chegada do cristianismo ideologias dominantes tornam-se residuais ideologias emergentes tornam-se dominantes

11

8 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 91 9 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 93 Um exemplo disso pode ser observado ao estudarmos as chamadas praacuteticas religiosas populares da Inglaterra anglo-saxocircnica onde praacuteticas cristatildes heterodoacutexicas surgem dentro do cotidiano da sociedade ao incorporar antigos elementos pagatildeos (desnaturalizados de seu contexto original) agrave tradiccedilatildeo cristatilde (muitas delas com finalidades medicinais) A respeito do tema em paralelo a Geertz eacute interessante a leitura do texto de LE GOFF Jacques ldquoCultura Clerical e Tradiccedilotildees Folcloacutericas na Civilizaccedilatildeo Meroviacutengiardquo no livro Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 e tambeacutem NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 Jaacute para uma abordagem mais especiacutefica sobre praacuteticas religiosas e maacutegicas na Inglaterra anglo-saxocircnica ver a obra de JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 e tambeacutem NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 10 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 253-254 11 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 254-255

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

205

Outro elemento da definiccedilatildeo de Geertz eacute a formulaccedilatildeo de conceitos que acabam por ser revestidos por uma ldquoaura de factualidaderdquo Esta factualidade se refere tambeacutem ao modo que religiotildees criam textos a partir de conceitos e siacutembolos Tais construccedilotildees textuais podem ser extremamente elaboradas literariamente entrando no acircmbito do mito da ldquohistoacuteria sagradardquo Assim como podem possuir um caraacuteter de maior praticidade como textos lituacutergicos ou ainda algo intermediaacuterio como oraccedilotildees a cerimocircnia do batismo e a eucaristia12 Seja qual for sua natureza em todos eles encontraremos esta dita ldquoaura de factualidaderdquo um simbolismo que necessita de uma interpretaccedilatildeo para sua compreensatildeo Quando tais elementos entram no campo da poesia o leitorouvinte se vecirc obrigado a reconhecer as interpretaccedilotildees religiosas ali contidas ainda que natildeo consiga absorvecirc-las em sua totalidade Por exemplo no que diz respeito ao simbolismo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica a adoraccedilatildeo da cruz e a centralidade da crucificaccedilatildeo para o pensamento cristatildeo natildeo pode ser satisfatoriamente ignorada na interpretaccedilatildeo do Sonho da Cruz porque estes satildeo lsquofatosrsquo da ideologia dominante tanto do poema quanto da sociedade que o criou13

Finalmente a uacuteltima parte da definiccedilatildeo de Geertz sobre como os sentimentos e motivaccedilotildees devem parecer realistas de uma forma uacutenica Podemos definir isso mais claramente como a materializaccedilatildeo da concepccedilatildeo religiosa o ritual religioso que rememora ou revive acontecimentos que fazem parte natildeo do tempo comum mas de uma ldquohistoacuteria sagradardquo Desta forma o ritual ndash e os ensinamentos que o permite ser conhecido como na praacutetica da catequese ndash surge como a manifestaccedilatildeo atemporal do mundo religioso no mundo secular14 Referente agrave poesia anglo-saxocircnica o elemento religioso se manifesta do ponto de vista do temporal e da cultura do periacuteodo Um bom exemplo disso seriam os poemas com teor de elegia onde encontraremos elementos como a temporalidade do mundo os infortuacutenios que se abatem sobre os homens a resignaccedilatildeo e a esperanccedila pelo Reino Celeste

12 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 256 13 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 256 14 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 pp 84-98

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 5: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

203

tradiccedilatildeo poeacutetica anglo-saxocircnica o principal tema (aleacutem dos jaacute citados) eacute a Salvaccedilatildeo realizada por Cristo Em praticamente todos os poemas deste tipo o tema da Salvaccedilatildeo eacute central Isso reflete dentro da tradiccedilatildeo religiosa o esquema divino de Deus para o homem a Criaccedilatildeo a Queda a Salvaccedilatildeo e o Juiacutezo Final5 Antes de continuarmos seria interessante que analisaacutessemos com mais atenccedilatildeo uma possibilidade de definiccedilatildeo daquilo que podemos chamar de religioso e religiatildeo Desde os tempos de Eacutemile Durkheim que o problema de analisar formas de manifestaccedilotildees religiosas dentro de culturas especiacuteficas tem sido o foco de pesquisadores no campo da antropologia Antes de Durkheim nomes como Max Weber Herbert Spencer J G Frazer e Bronislaw Malinowski jaacute haviam abordado a questatildeo tentando separar o universo do sagrado e do profano6 Entretanto com Durkheim e outros estruturalistas comeccedilou-se a desenvolver novas ideias de interpretaccedilatildeo de religiatildeo focadas em elementos da linguagem e semioacutetica e talvez esta seja a visatildeo mais adequada para se trabalhar com a poesia anglo-saxocircnica Para melhor explorarmos os elementos da poesia religiosa na Inglaterra anglo-saxocircnica adotamos a definiccedilatildeo de Clifford Geertz de religiatildeo Segundo a qual uma religiatildeo eacute (1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia e (4) revestindo estes conceitos com tamanha aura de factualidade que (5) os sentimentos e motivaccedilotildees pareccedilam realistas de uma forma uacutenica7

Um primeiro ponto importante que podemos ressaltar dentro dessa definiccedilatildeo eacute que ela se aplica agrave praacutetica religiosa e suas diversas manifestaccedilotildees seja tanto na escrita quanto em praacuteticas pessoais do indiviacuteduo e da sociedade como um todo Segundo Geertz a religiatildeo eacute um sistema de siacutembolos que por sua vez podem ser definidos como qualquer ato objeto evento qualidade ou relaccedilatildeo que sirva como um veiacuteculo

5 RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 227-228 6 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 251-252 7 ldquoA religion is (1) a system of symbols which acts to (2) establish powerful pervasive and long-lasting moods and motivations in men by (3) formulating conceptions of a general order of existence and (4) clothing these conceptions with such an aura of factuality that (5) the moods and motivations seem uniquely realisticrdquo GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 90

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

204

um canalizador para se chegar a um conceito sendo o conceito o ldquosignificadordquo do siacutembolo8 Desta forma este sistema simboacutelico e o sistema cultural que o adota possuiriam uma relaccedilatildeo intriacutenseca ao dar significado agrave realidade social do grupo onde um estaria se amoldando e se adequando ao outro ao mesmo tempo9 Outro aspecto da definiccedilatildeo de Geertz seria referente ao que ele diz sobre a funccedilatildeo desses siacutembolos ao ldquoestabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradourasrdquo Poderiacuteamos falar sobre essas tais motivaccedilotildees e sentimentos poderosos duradouras e penetrantes sendo interpretados como um conjunto de praacuteticas anseios valores e iniciativas (e a forma como se enxerga tudo isso) como uma ideologia uma forma de se ver o mundorealidade Weltanschauung10 Desta maneira uma concepccedilatildeo religiosa (como concebida por noacutes neste trabalho) deve ser algo duradouro e que penetre na sociedade interagindo com todos os aspectos de uma dada cultura Ela molda a cultura na qual se insere e vice-versa No caso da religiosidade na Inglaterra isso pode ser observado com a cristianizaccedilatildeo dos anglo-saxotildees e a persistecircncia de modelos e ideais do passado germacircnico O que nos leva a pensar que isso possa ser um indiacutecio da existecircncia de uma tradiccedilatildeo religiosa na Inglaterra preacute-cristianismo ainda que natildeo organizada mas da qual pouco sabemos em detalhes atualmente Contudo tais elementos sociais e religiosos natildeo desapareceram completamente com a chegada do cristianismo ideologias dominantes tornam-se residuais ideologias emergentes tornam-se dominantes

11

8 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 91 9 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 93 Um exemplo disso pode ser observado ao estudarmos as chamadas praacuteticas religiosas populares da Inglaterra anglo-saxocircnica onde praacuteticas cristatildes heterodoacutexicas surgem dentro do cotidiano da sociedade ao incorporar antigos elementos pagatildeos (desnaturalizados de seu contexto original) agrave tradiccedilatildeo cristatilde (muitas delas com finalidades medicinais) A respeito do tema em paralelo a Geertz eacute interessante a leitura do texto de LE GOFF Jacques ldquoCultura Clerical e Tradiccedilotildees Folcloacutericas na Civilizaccedilatildeo Meroviacutengiardquo no livro Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 e tambeacutem NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 Jaacute para uma abordagem mais especiacutefica sobre praacuteticas religiosas e maacutegicas na Inglaterra anglo-saxocircnica ver a obra de JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 e tambeacutem NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 10 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 253-254 11 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 254-255

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

205

Outro elemento da definiccedilatildeo de Geertz eacute a formulaccedilatildeo de conceitos que acabam por ser revestidos por uma ldquoaura de factualidaderdquo Esta factualidade se refere tambeacutem ao modo que religiotildees criam textos a partir de conceitos e siacutembolos Tais construccedilotildees textuais podem ser extremamente elaboradas literariamente entrando no acircmbito do mito da ldquohistoacuteria sagradardquo Assim como podem possuir um caraacuteter de maior praticidade como textos lituacutergicos ou ainda algo intermediaacuterio como oraccedilotildees a cerimocircnia do batismo e a eucaristia12 Seja qual for sua natureza em todos eles encontraremos esta dita ldquoaura de factualidaderdquo um simbolismo que necessita de uma interpretaccedilatildeo para sua compreensatildeo Quando tais elementos entram no campo da poesia o leitorouvinte se vecirc obrigado a reconhecer as interpretaccedilotildees religiosas ali contidas ainda que natildeo consiga absorvecirc-las em sua totalidade Por exemplo no que diz respeito ao simbolismo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica a adoraccedilatildeo da cruz e a centralidade da crucificaccedilatildeo para o pensamento cristatildeo natildeo pode ser satisfatoriamente ignorada na interpretaccedilatildeo do Sonho da Cruz porque estes satildeo lsquofatosrsquo da ideologia dominante tanto do poema quanto da sociedade que o criou13

Finalmente a uacuteltima parte da definiccedilatildeo de Geertz sobre como os sentimentos e motivaccedilotildees devem parecer realistas de uma forma uacutenica Podemos definir isso mais claramente como a materializaccedilatildeo da concepccedilatildeo religiosa o ritual religioso que rememora ou revive acontecimentos que fazem parte natildeo do tempo comum mas de uma ldquohistoacuteria sagradardquo Desta forma o ritual ndash e os ensinamentos que o permite ser conhecido como na praacutetica da catequese ndash surge como a manifestaccedilatildeo atemporal do mundo religioso no mundo secular14 Referente agrave poesia anglo-saxocircnica o elemento religioso se manifesta do ponto de vista do temporal e da cultura do periacuteodo Um bom exemplo disso seriam os poemas com teor de elegia onde encontraremos elementos como a temporalidade do mundo os infortuacutenios que se abatem sobre os homens a resignaccedilatildeo e a esperanccedila pelo Reino Celeste

12 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 256 13 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 256 14 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 pp 84-98

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 6: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

204

um canalizador para se chegar a um conceito sendo o conceito o ldquosignificadordquo do siacutembolo8 Desta forma este sistema simboacutelico e o sistema cultural que o adota possuiriam uma relaccedilatildeo intriacutenseca ao dar significado agrave realidade social do grupo onde um estaria se amoldando e se adequando ao outro ao mesmo tempo9 Outro aspecto da definiccedilatildeo de Geertz seria referente ao que ele diz sobre a funccedilatildeo desses siacutembolos ao ldquoestabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradourasrdquo Poderiacuteamos falar sobre essas tais motivaccedilotildees e sentimentos poderosos duradouras e penetrantes sendo interpretados como um conjunto de praacuteticas anseios valores e iniciativas (e a forma como se enxerga tudo isso) como uma ideologia uma forma de se ver o mundorealidade Weltanschauung10 Desta maneira uma concepccedilatildeo religiosa (como concebida por noacutes neste trabalho) deve ser algo duradouro e que penetre na sociedade interagindo com todos os aspectos de uma dada cultura Ela molda a cultura na qual se insere e vice-versa No caso da religiosidade na Inglaterra isso pode ser observado com a cristianizaccedilatildeo dos anglo-saxotildees e a persistecircncia de modelos e ideais do passado germacircnico O que nos leva a pensar que isso possa ser um indiacutecio da existecircncia de uma tradiccedilatildeo religiosa na Inglaterra preacute-cristianismo ainda que natildeo organizada mas da qual pouco sabemos em detalhes atualmente Contudo tais elementos sociais e religiosos natildeo desapareceram completamente com a chegada do cristianismo ideologias dominantes tornam-se residuais ideologias emergentes tornam-se dominantes

11

8 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 p 91 9 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 93 Um exemplo disso pode ser observado ao estudarmos as chamadas praacuteticas religiosas populares da Inglaterra anglo-saxocircnica onde praacuteticas cristatildes heterodoacutexicas surgem dentro do cotidiano da sociedade ao incorporar antigos elementos pagatildeos (desnaturalizados de seu contexto original) agrave tradiccedilatildeo cristatilde (muitas delas com finalidades medicinais) A respeito do tema em paralelo a Geertz eacute interessante a leitura do texto de LE GOFF Jacques ldquoCultura Clerical e Tradiccedilotildees Folcloacutericas na Civilizaccedilatildeo Meroviacutengiardquo no livro Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 e tambeacutem NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 Jaacute para uma abordagem mais especiacutefica sobre praacuteticas religiosas e maacutegicas na Inglaterra anglo-saxocircnica ver a obra de JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 e tambeacutem NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 10 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 253-254 11 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 254-255

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

205

Outro elemento da definiccedilatildeo de Geertz eacute a formulaccedilatildeo de conceitos que acabam por ser revestidos por uma ldquoaura de factualidaderdquo Esta factualidade se refere tambeacutem ao modo que religiotildees criam textos a partir de conceitos e siacutembolos Tais construccedilotildees textuais podem ser extremamente elaboradas literariamente entrando no acircmbito do mito da ldquohistoacuteria sagradardquo Assim como podem possuir um caraacuteter de maior praticidade como textos lituacutergicos ou ainda algo intermediaacuterio como oraccedilotildees a cerimocircnia do batismo e a eucaristia12 Seja qual for sua natureza em todos eles encontraremos esta dita ldquoaura de factualidaderdquo um simbolismo que necessita de uma interpretaccedilatildeo para sua compreensatildeo Quando tais elementos entram no campo da poesia o leitorouvinte se vecirc obrigado a reconhecer as interpretaccedilotildees religiosas ali contidas ainda que natildeo consiga absorvecirc-las em sua totalidade Por exemplo no que diz respeito ao simbolismo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica a adoraccedilatildeo da cruz e a centralidade da crucificaccedilatildeo para o pensamento cristatildeo natildeo pode ser satisfatoriamente ignorada na interpretaccedilatildeo do Sonho da Cruz porque estes satildeo lsquofatosrsquo da ideologia dominante tanto do poema quanto da sociedade que o criou13

Finalmente a uacuteltima parte da definiccedilatildeo de Geertz sobre como os sentimentos e motivaccedilotildees devem parecer realistas de uma forma uacutenica Podemos definir isso mais claramente como a materializaccedilatildeo da concepccedilatildeo religiosa o ritual religioso que rememora ou revive acontecimentos que fazem parte natildeo do tempo comum mas de uma ldquohistoacuteria sagradardquo Desta forma o ritual ndash e os ensinamentos que o permite ser conhecido como na praacutetica da catequese ndash surge como a manifestaccedilatildeo atemporal do mundo religioso no mundo secular14 Referente agrave poesia anglo-saxocircnica o elemento religioso se manifesta do ponto de vista do temporal e da cultura do periacuteodo Um bom exemplo disso seriam os poemas com teor de elegia onde encontraremos elementos como a temporalidade do mundo os infortuacutenios que se abatem sobre os homens a resignaccedilatildeo e a esperanccedila pelo Reino Celeste

12 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 256 13 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 256 14 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 pp 84-98

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 7: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

205

Outro elemento da definiccedilatildeo de Geertz eacute a formulaccedilatildeo de conceitos que acabam por ser revestidos por uma ldquoaura de factualidaderdquo Esta factualidade se refere tambeacutem ao modo que religiotildees criam textos a partir de conceitos e siacutembolos Tais construccedilotildees textuais podem ser extremamente elaboradas literariamente entrando no acircmbito do mito da ldquohistoacuteria sagradardquo Assim como podem possuir um caraacuteter de maior praticidade como textos lituacutergicos ou ainda algo intermediaacuterio como oraccedilotildees a cerimocircnia do batismo e a eucaristia12 Seja qual for sua natureza em todos eles encontraremos esta dita ldquoaura de factualidaderdquo um simbolismo que necessita de uma interpretaccedilatildeo para sua compreensatildeo Quando tais elementos entram no campo da poesia o leitorouvinte se vecirc obrigado a reconhecer as interpretaccedilotildees religiosas ali contidas ainda que natildeo consiga absorvecirc-las em sua totalidade Por exemplo no que diz respeito ao simbolismo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica a adoraccedilatildeo da cruz e a centralidade da crucificaccedilatildeo para o pensamento cristatildeo natildeo pode ser satisfatoriamente ignorada na interpretaccedilatildeo do Sonho da Cruz porque estes satildeo lsquofatosrsquo da ideologia dominante tanto do poema quanto da sociedade que o criou13

Finalmente a uacuteltima parte da definiccedilatildeo de Geertz sobre como os sentimentos e motivaccedilotildees devem parecer realistas de uma forma uacutenica Podemos definir isso mais claramente como a materializaccedilatildeo da concepccedilatildeo religiosa o ritual religioso que rememora ou revive acontecimentos que fazem parte natildeo do tempo comum mas de uma ldquohistoacuteria sagradardquo Desta forma o ritual ndash e os ensinamentos que o permite ser conhecido como na praacutetica da catequese ndash surge como a manifestaccedilatildeo atemporal do mundo religioso no mundo secular14 Referente agrave poesia anglo-saxocircnica o elemento religioso se manifesta do ponto de vista do temporal e da cultura do periacuteodo Um bom exemplo disso seriam os poemas com teor de elegia onde encontraremos elementos como a temporalidade do mundo os infortuacutenios que se abatem sobre os homens a resignaccedilatildeo e a esperanccedila pelo Reino Celeste

12 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 p 256 13 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 256 14 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 pp 84-98

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 8: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

206

Eall is earfoethlic eorthornan rice onwendeeth wyrda gesceaft weoruld under heofonum Her bieth feoh laeligne her bieth freond laeligne her bieth mon laeligne her bieth maeligg laeligne eal thornis eorthornan gesteal idel weorpeeth (hellip) Wel bieth se thornam thorne him are seceeth frofre to faeligder in heofonum thornaeligr us eal seo faeligstnung stondeeth [Tudo estaacute perturbado no reino terreno circunstacircncias alteram o mundo criado sob o Ceacuteu Aqui os bens satildeo passageiros aqui amigos satildeo passageiros aqui os homens satildeo passageiros aqui os parentes satildeo temporaacuterios Toda a construccedilatildeo da terra se tornaraacute vazia () Bem estaraacute para aquela pessoa que busca misericoacuterdia e conforto do Pai no Ceacuteu onde haacute proteccedilatildeo para todos noacutes] (O Andarilho vv 106-110 114b-115)

Atraveacutes da poesia o mundo religioso se faz presente se apropriando de elementos do passado germacircnico e secular sem que estes entrem em choque com os do mundo cristatildeo Pelo contraacuterio temos o que seria o mundano integrado ao sistema simboacutelico cristatildeo a serviccedilo do ldquomiacutesticordquo revelando muito mais do que apenas um mero interesse ou apologia agrave religiatildeo Sendo assim a poesia religiosa anglo-saxocircnica pode ser dividida em quatro tipos principais a) doutrinal b) cerimonial c) pessoal e d) social15 Eacute claro que natildeo podemos utilizar tais denominaccedilotildees como regras impedindo que um mesmo poema possa ser identificado como pertencente a mais de uma dessas categorias variando conforme o enfoque interpretativo utilizado Tais categorias devem ser vistas mais como sugestotildees de anaacutelise para ajudar a compreensatildeo de tais textos do que uma tentativa de classificaccedilatildeo Os poemas de caraacuteter doutrinal da poesia anglo-saxocircnica se encaixam nos trecircs primeiros aspectos da definiccedilatildeo de Geertz16 Neles a preocupaccedilatildeo da temaacutetica recai na manutenccedilatildeo da doutrina do dogma para aquela cultura e contextualizado dentro de sua sociedade Muitas vezes esses poemas exigem uma leitura intertextual entre as Escrituras e fontes laicas comentaacuterios e outros elementos da tradiccedilatildeo religiosa disponiacutevel Eles tendem a explorar um problema especifico dentro da existecircncia da

15 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258 16 ldquo(1) um sistema de siacutembolos que agem para (2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homens ao (3) formular conceitos de uma ordem geral da existecircncia ()rdquo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 9: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

207

Criaccedilatildeo divina Para tanto eacute comum o texto remeter a uma fonte exterior seja de forma velada e indireta seja de forma expliacutecita Assim eacute comum passagens que fazem a alusatildeo agrave ldquosabedoria encontrada nos livros antigosrdquo quando o poema quer enfatizar sua mensagem doutrinal e legitimar a autoridade do que estaacute sendo expresso em seus versos17 Como exemplos podemos citar poemas como Cristo I-II-III Salomatildeo amp Saturno A Fecircnix e os poemas Gecircnesis Ecircxodo Daniel Cristo amp Satatilde e ndash o que nos chama maior atenccedilatildeo nesse artigo ndash O Sonho da Cruz Este tipo de poesia acaba por revelar diversos niacuteveis interpretativos muacuteltiplas camadas de informaccedilotildees e alusotildees a outros textos que reforccedilam e datildeo veracidade agrave doutrina ali presente lidando com os siacutembolos e conceitos do sistema de significados por meio do qual aquela cultura elabora sua religiatildeo Outro tipo de poesia religiosa seria a pessoal que se utiliza da vida de certos indiviacuteduos para ldquo(2) estabelecer sentimentos e motivaccedilotildees poderosas penetrantes e duradouras nos homensrdquo18 Contudo o aspecto pessoal aqui natildeo se daacute na forma de confissotildees como a de Santo Agostinho de Hipona mas ao descrever a vida e os feitos de certos indiviacuteduos como exemplos modelares para a sociedade daquele contexto religioso Esse tipo de poesia possui um forte apelo hagiograacutefico e heroico onde suas personagens enfrentam pagatildeos criaturas e democircnios Poemas como Elena Guthlac A-B Andreas e Judith satildeo alguns exemplos Enquanto a poesia doutrinal se baseia na tradiccedilatildeo e no dogma e a poesia pessoal em personagens modelares a poesia cerimonial seria aquela cuja inspiraccedilatildeo estaacute justamente na liturgia e na ritualiacutestica religiosa o que se refere ao quarto elemento de Geertz ao revestir os conceitos desta religiosidade com uma aura de factualidade Poemas como O Credo e Oraccedilatildeo do Senhor seriam alguns exemplos mais tradicionais mas outros poemas como os contidos no manuscrito conhecido como AEligcerbot19 tambeacutem poderiam ser considerados dentro desta mesma categoria por tratar-se de poemas voltados agraves praacuteticas populares medicinais20

17 CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo op cit p 258-259 18 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures op cit p 90 19 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 20 JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996 p 96-131

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 10: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

208

Finalmente chegamos agrave poesia social O que chamamos de poesia social eacute a mais diferenciada de todas pois em muitos casos ela nem mesmo se parece com uma poesia religiosa De fato essa uacuteltima categoria em si estaria no limite dos propoacutesitos de um texto religioso (e ateacute mesmo natildeo sendo reconhecido muitas vezes como tal) Poderiacuteamos dizer que este tipo de texto natildeo necessariamente pertenceria ao ambiente religioso mas possui elementos religiosos Poemas como Widsith Deor e Beowulf se encaixariam nessa modalidade Obras que em sua maioria tratam de aspectos do mundo secular e diversas vezes heroico da sociedade anglo-saxocircnica mas que possuem uma clara presenccedila religiosa que permeia a narrativa

IIb ndash Poesia secular

Em contrapartida agrave poesia religiosa temos a poesia de cunho secular ou muitas vezes chamada de ldquoheroicardquo21 Entretanto talvez seja equivocada a utilizaccedilatildeo do termo ldquopoesia heroicardquo como um contraponto agrave poesia religiosa Em primeiro lugar devemos ter em mente que eacute muito tecircnue a linha que separa o mundo poeacutetico secular do religioso e como vimos no caso da poesia religiosa eacute possiacutevel termos elementos religiosos dentro de um texto secular Da mesma maneira tambeacutem eacute possiacutevel termos elementos seculares dentro de um texto religioso Por exemplo mesmo dentro de O Sonho da Cruz eacute possiacutevel encontrar elementos vinculados a esse universo secular que evoca certa marcialidade heroica na imagem de Cristo em sua crucificaccedilatildeo Onde este se dirige agrave Cruz natildeo como um condenado guiado por uma multidatildeo enfurecida mas como um guerreiro valente que voluntariamente escala a Cruz de forma triunfante com o objetivo final de derrotar a morte assumindo o perfil reacutegio de o ldquoMonarca Celesterdquo Senhor de toda a Criaccedilatildeo22 O aspecto heroico uma das razotildees pelas quais a poesia anglo-saxocircnica eacute conhecida pode ser algo mais complexo de se definir Dentro do contexto da cultura literaacuteria anglo-saxocircnica natildeo diriacuteamos que exista uma ldquopoesia heroicardquo como se convencionou a utilizar o termo mas que o ldquoheroicordquo seja mais um elemento ou caracteriacutestica da construccedilatildeo poeacuteticanarrativa do que um tipo de produccedilatildeo em particular propriamente dita Um elemento e natildeo uma temaacutetica poeacutetica Estando ele presente tanto na poesia religiosa quanto secular quanto na prosa (como eacute o caso dos textos Maravilhas do

21 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 2004 p 236 22 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 71

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 11: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

209

Oriente e Carta de Alexandre para Aristoacuteteles presente no manuscrito do poema de Beowulf e de Judite) Costumeiramente ao falarmos de textos heroicos logo satildeo lembrados poemas como Beowulf A Batalha de Maldon Widsith e A Batalha de Finnsburg Entretanto poemas como Guthlac A-B Judite e Ecircxodo considerados como poemas religiosos tambeacutem possuem os mesmos aspectos heroicos Ao analisarmos os diversos textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico podemos destacar quatro caracteriacutesticas principais desse elemento heroico ao qual nos referimos a) apologia ao caraacuteter marcial b) personagens que de alguma forma estatildeo aleacutem das limitaccedilotildees humanas c) a ameaccedila de uma grande adversidade e d) a lealdade incondicional para com o liacuteder (seja o senhor terreno ou Deus)23 Sendo assim natildeo acreditamos que realizar uma classificaccedilatildeo entre poesia heroica e religiosa seja a mais adequada Uma vez que o aspecto heroico estaacute presente na poesia anglo-saxocircnica independente de sua temaacutetica24 Se de fato devemos realizar uma classificaccedilatildeo que seja entatildeo entre poesia secular e religiosa Desta forma sendo o aspecto heroico da poesia anglo-saxocircnica comum a ambas as temaacuteticas nos resta perguntar para deixar claro entatildeo o que seria a poesia secular 23 As principais caracteriacutesticas dessa lealdade satildeo representadas atraveacutes da troca de presentes (ou a simples doaccedilatildeo) entre ambas as partes (em especial do senhor para o servidor) como forma de manter a paz e a lealdade por conseguinte a defesa do senhor por parte do guerreiro A ideacuteia eacute de que eacute vergonhoso um homem estar destituiacutedo de senhor a quem possa servir e qualquer tipo de confronto deste guerreiro contra seu liacuteder natildeo eacute apenas um crime laico mas tambeacutem moral uma vez que estaria subvertendo a estrutura da sociedade e a ordem divina Isto acaba por se refletir na produccedilatildeo poeacutetica em imagens tanto do mundo laico quanto religioso por exemplo em Beowulf a lealdade do heroacutei Beowulf para com seu tio e rei Hygelac ou a dos guerreiros da Batalha de Maldon (que mesmo apoacutes a morte de seu liacuteder morrem defendendo seu corpo e o campo de batalha) e a deslealdade de Luacutecifer (como exemplo negativo) e seus seguidores ao se rebelarem contra Deus e sua puniccedilatildeo no poema Gecircnesis Ver OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994 p 107-110 24 Para melhor visualizarmos estas caracteriacutesticas heroicas vejamos dois exemplos (um secular e outro religioso) Em Beowulf a personagem principal eacute Beowulf a) um priacutencipe membro de uma aristocracia guerreira b) que possui forccedila sobre-humana c) que enfrenta monstros poderosos que ameaccedilam seu povo e seus aliados d) e que acima de tudo se manteacutem leal aos seus liacutederes mesmo que isso lhe custe a vida no poema Ecircxodo temos a personagem de Moiseacutes que a) surge como liacuteder guerreiro trazendo leis divinas e a liberdade ao seu povo b) manifestando a vontade direta de Deus c) enfrentando o temido exeacutercito do Faraoacute que os persegue de forma implacaacutevel e d) sempre exaltando o poder divino que os protege

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 12: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

210

Podemos definir que a poesia secular seria toda aquela produccedilatildeo poeacutetica que natildeo tem como tema principal elementos cristatildeos Tais poemas podem ter referecircncias a Deus ao Reino Celeste agrave Salvaccedilatildeo e etc mas seu foco principal eacute outro que natildeo estaacute diretamente ligado aos aspectos da tradiccedilatildeo cristatilde25 Neste tipo de poesia uma de suas principais caracteriacutesticas eacute a alusatildeo ndash ainda que tecircnue ndash ao passado germacircnico Os anglo-saxotildees possuiacuteam interesse e tinham consciecircncia de sua origem continental Na poesia secular temos por exemplo o poema Widsith onde um viajante nos conta sobre as regiotildees por onde teria passado e cita listas com os nomes dos diversos povos que conheceu citando os nomes de antigos reis do passado germacircnico Em Deor o poeta desolado por ter perdido sua posiccedilatildeo junto a seu senhor busca consolo em sua vida ao enfatizar em como podemos aprender importantes liccedilotildees com o aspecto exemplar (dos infortuacutenios) das personagens das antigas lendas germacircnicas ou ainda na Batalha de Finnsburg onde eacute relembrado o antigo confronto entre dinamarqueses e friacutesios Isso sem esquecer o cenaacuterio do passado escandinavo descrito em Beowulf Em Widsith o poeta tenta nos mostrar como este passado do mundo germacircnico eacute rico em reis povos e heroacuteis e como eles estatildeo agrave altura de outros governantes e povos da antiguidade como Alexandre Ceacutesar os gregos romanos egiacutepcios e hebreus Essa mescla dos dois mundos (germacircnico e da antiguidade) eacute lanccedilada dentro de uma cronologia miacutetica anacrocircnica onde Alexandre e Ceacutesar convivem com reis como Hermenerico e Aacutetila onde hebreus e persas se tornam ldquocontemporacircneosrdquo dos lombardos e dos turiacutengios O proacuteprio poeta Widsith (ldquoo viajante distanterdquo ou ldquoo que viaja longerdquo) eacute identificado como pertencente ao povo dos myrgings que seria um subgrupo dos saxotildees do periacuteodo preacute-migraccedilotildees26 Para os ouvintes do poema na Inglaterra eles estariam ouvindo sobre os antigos povos e reis de suas lendas atraveacutes de um ancestral do continente O que devemos ressaltar aqui eacute a importacircncia que eacute dada a essas listas a ancestralidade dos povos e reis como uma forma de identificaccedilatildeo dos anglo-saxotildees com sua heranccedila do continente27 Heranccedila essa que tambeacutem pode ser observada pela intertextualidade entre as fontes e dentre as quais Widsith desempenha um papel importante pois muitas das personagens e povos que surgem em outros poemas (como em Beowulf) satildeo citados pelo poeta viajante Hrothulf e Hrothgar Offa Ongetheow Ingeld heathobardos Finn Hama entre outros O que nos daacute a ideia de

25 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 281 26 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282 27 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 282-283

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 13: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

211

que havia um universo comum a eles uma tradiccedilatildeo que remontava a um passado mito-histoacuterico que tinha suas raiacutezes no Continente Em outro tipo de poema como Deor o elemento a ser ressaltado natildeo eacute o passado germacircnico a natildeo ser como cenaacuterio para a narrativa mas a ideia do exemplo modelar das personagens Em Deor o poeta faz referencia a diversos episoacutedios lendaacuterios (como por exemplo o exiacutelio do ferreiro miacutetico Weland os governos de Teodorico e de Hermenerico) e de como eles suportaram seus infortuacutenios e sobreviveram para ver dias melhores assim como ele tambeacutem o faraacute Outros poemas como Waldere A Batalha de Finnsburg e Beowulf representam o arqueacutetipo da poesia secular heroica Neles temos referecircncias a antigas linhagens onde se encontram figuras lendaacuterias de reis e priacutencipes (Gunther Hnaeligf Finn Hrothgar Hygelac) personagens miacuteticos (o ferreiro Weland) antigos povos como em Widsith armas fabulosas (as espadas Mimming em Waldere Hrunting em Beowulf) grandes confrontos vinganccedilas batalhas e tesouros ancestrais e a figura traacutegica do heroacutei Todos esses elementos localizados em um tempo lendaacuterio miacutetico Para um puacuteblico da Inglaterra anglo-saxocircnica tais histoacuterias suas personagens e o mundo em que elas viviam poderiam soar familiares28 eram nomes que natildeo apenas se repetiam em outros poemas como tambeacutem estavam presentes nas genealogias de seus reis29 Aleacutem disso o aspecto exemplar como presente em Deor que tambeacutem existe nesse tipo de poema Apesar da exaltaccedilatildeo do passado germacircnico deste universo mito-histoacuterico presente nos exemplos vistos ateacute entatildeo existem outros tipos de poesia secular que tratam de temas mais proacuteximos agrave histoacuteria contemporacircnea dos anglo-saxotildees Satildeo poemas que tem como pano de fundo natildeo mais o passado ancestral no continente mas a proacutepria Inglaterra e eventos ocorridos ao longo dos seacuteculos X e XI Seriam eles A Batalha de Brunanburh A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar A Morte de Edgar A Morte de Alfred e A Morte de Edward Todos eles estatildeo presentes na Crocircnica Anglo-Saxocircnica referindo-se respectivamente aos anos de 937 942 973 975 1036 e 1065 O que todos esses poemas tecircm em comum aleacutem da Crocircnica eacute seu caraacuteter panegiacuterico30 Todos exaltam as figuras a quem satildeo dedicados Como dissemos 28 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 286-287 29 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134-172 MEDEIROS Elton O S ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77 30 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 288-289

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 14: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

212

nesses poemas o cenaacuterio germacircnico do continente natildeo se manifesta tatildeo forte como em Widsith ou Beowulf mas ainda assim haacute algum tipo de referecircncia agraves origens Na Batalha de Brunanburh eacute narrada a vitoacuteria do rei Athelstan e seu irmatildeo contra invasores liderados pelo rei viking de Dublin Olaf e o rei escocecircs Constantino Dos poemas da Crocircnica A Batalha de Brunanburh (juntamente com A Batalha de Maldon) talvez seja o que mais se aproxima do aspecto heroico da Batalha de Finnsburg Beowulf e Waldere O caraacuteter marcial a presenccedila das tiacutepicas bestas de batalha (o corvo o lobo) e o confronto frente a um inimigo poderoso A diferenccedila estaacute no fato de que ao inveacutes da figura traacutegica do heroacutei temos a exaltaccedilatildeo da vitoacuteria de Athelstan como tema central O passado germacircnico eacute relembrado tambeacutem nos uacuteltimos versos

Ne wearthorn waeligl mare on thornys ieglande aeligfre gieta folces gefielled beforan thornissum sweordes ecgum thornaeligsthorne us secgathorn bec ealde uthornwitan sithornthornan eastan hider Engle and Seaxe upp becomon ofer brad brimu Breotone sohton wlance wigsmiethas Wealas ofercomon eorlas arhwaeligte eard begeaton

[Nunca havia ocorrido tamanha matanccedila nesta ilha ateacute hoje de um exeacutercito perecer antes disso pela ponta da espada assim como nos conta os livros os velhos saacutebios antes que do leste para caacute anglos e saxotildees viessem sobre o grande mar buscando a Bretanha valorosos guerreiros subjugaram os galeses gloriosos heroacuteis que conquistaram esta terra] (A Batalha de Brunanburh vv 65-73)

Os demais poemas da Crocircnica seguem um modelo mais padronizado de panegiacuterico O aspecto heroico natildeo eacute tatildeo presente mas a exaltaccedilatildeo de suas personagens principais eacute o ponto central A Captura dos Cinco Condados A Coroaccedilatildeo de Edgar e A Morte de Edgar glorificam a pessoa do rei (Edmund e Edgar) com elogios qualidades e epiacutetetos A Morte de Alfred e A Morte de Edward tambeacutem seguem o mesmo padratildeo mas com algumas diferenccedilas Na Morte de Alfred honra a memoacuteria do irmatildeo do rei Edward II (o Confessor) num misto de exaltaccedilatildeo e indignaccedilatildeo pela tortura e assassinato do priacutencipe sob as ordens de earl Godwin Jaacute A Morte de Edward tambeacutem exalta as qualidades do rei (ldquoAqui neste mundo ele viveu por certo tempo em esplendor reacutegio habilidoso em conselho E em tempos proacutesperos um nobre

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 15: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

213

governante distribuiu riquezasrdquo)31 contudo ao final o poema toma um estilo mais proacuteximo do hagiograacutefico (citando como os anjos vieram para buscar a alma de seu rei para o reino de Deus) natildeo se utilizando do paradigma do passado germacircnico

A Batalha de Maldon talvez tenha sido um dos uacuteltimos poemas da Inglaterra anglo-saxocircnica onde encontramos o heroiacutesmo traacutegico a exemplo da Batalha de Finnsburg e Beowulf (muito mais ateacute que a Batalha de Brunanburh) O poema segue os elementos do aspecto heroico ao descrever o exeacutercito de earl Byrhtnoth frente ao exeacutercito invasor viking ao exaltar o caraacuteter guerreiro do momento das armas e a coragem dos anglo-saxotildees e principalmente (e diriacuteamos ateacute que este seria o ponto central de Maldon) a lealdade representada nos homens que se recusam a abandonar o corpo de seu liacuteder no campo de batalha e as juras de vinganccedila contra seus assassinos mesmo sabendo que a derrota e a morte satildeo certas32

Na poesia secular tambeacutem encontraremos textos que natildeo fazem referecircncia a um periacuteodo ou local especiacutefico e que possui um conteuacutedo meditativo sapiencial33 Eles costumam tratar no formato de elegias de assuntos gerais como exiacutelios aprisionamentos viagens vinganccedilas e guerras A partir de tais elementos o poeta desenvolve sua narrativa refletindo sobre o assunto partindo de uma visatildeo cristatilde sobre o tema (como nos poemas O Andarilho O Navegante e O Poema Rimado) ou sem qualquer relaccedilatildeo direta ao cristianismo (como em O Lamento da Esposa A Ruiacutena Wulf e Eadwacer A Mensagem do Marido) Tais poemas trazem pensamentos e comentaacuterios sobre o mundo sobre as atitudes das pessoas a temporariedade da vida e etc Um poema que tambeacutem podemos incluir entre os citados como uma elegia eacute Deor uma vez que ele fala sobre um poeta sem senhor refletindo sobre sua atual condiccedilatildeo e sobre como seraacute seu futuro Um trecho que exemplifica bem seu conteuacutedo e das elegias anglo-saxocircnicas seria

Siteeth sorgcearig saeliglum bidaeligled on sefan sweorceeth sylfum thorninceeth thornaeligt sy endeleas earfoetha daeligl

31 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 193 32 MEDEIROS Elton O S ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29-59 33 ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo op cit p 290

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 16: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

214

Maeligg thornonne gethornencan thornaeligt geond thornas woruld witig dryhten wendethorn geneahhe eorle monegum are gesceawaeth wislicne blaeligd sumum weana daeligl

[O triste homem sentou-se privado de alegria com o espiacuterito sombrio parece-lhe que seu fardo de desgraccedilas eacute sem fim Pode entatildeo pensar que por todo este mundo o saacutebio Senhor frequentemente causa mudanccedilas muitos homens satildeo agraciados com honra com certa gloacuteria alguns com uma porccedilatildeo de infortuacutenios] (Deor vv 28-34)

Outro tipo de poesia secular seriam os encantamentos em versos voltados aos mais variados tipos de males fiacutesicos para proteccedilatildeo durante viagens infertilidade e etc Os Encantamentos Meacutetricos Neles podemos encontrar elementos do passado pagatildeo como referecircncias ao deus Woden e agrave Matildee Terra e possivelmente faziam parte de praacuteticas religiosas populares ao longo de todo o periacuteodo anglo-saxatildeo34

Em certo sentido ligado a tais encantamentos devido a seu caraacuteter maacutegico misterioso estaria o Poema Ruacutenico onde eacute explicado o significado de cada uma das vinte e nove runas do alfabeto futhorc35 Runas aparecem em outros poemas como por exemplo em Mensagem da Esposa e em Salomatildeo e Saturno neste uacuteltimo elas surgem em meio a um debate das personagens sobre as propriedades maacutegicas das letras das palavras PATER NOSTER Cada uma das onze letras eacute identificada com um runa e com poderes maacutegicos (por exemplo se a letra fosse gravada numa espada garantiria sua eficaacutecia e a vitoacuteria) e a proacutepria oraccedilatildeo do Pai-Nosso seria um poderoso encantamento36

Por fim temos as Maacuteximas I e Maacuteximas II que assim como as elegias trazem mensagens sapienciais E como outros exemplos da poesia secular anglo-saxocircnica as

34 NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006 pp 105-106 250-205 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 35 O tipo de alfabeto ruacutenico utilizado na Inglaterra anglo-saxocircnica anterior agrave cristianizaccedilatildeo que difere em alguns caracteres do alfabeto futhark utilizado na Escandinaacutevia Para maiores informaccedilotildees e uma introduccedilatildeo sobre o assunto e aos diferentes tipos de alfabeto ruacutenico ver MEDEIROS Elton

O S ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1-31 36 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 17: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

215

Maacuteximas possuem influecircncia tanto do passado germacircnico quanto do cristianismo anglo-saxatildeo Por exemplo em Maacuteximas II encontraremos passagens como

Geongne aeligthorneling sceolan gode gesiethas byldan to beaduwe and to beahgife Ellen sceal on eorle ecg sceal wieth hellme hilde gebidan [ldquoOs bons companheiros devem instigar o jovem priacutencipe agrave batalha e agrave doaccedilatildeo de

aneacuteis a coragem deve estar no nobre a espada deve experimentar a guerra contra o elmordquo] (Maacuteximas II vv 14-17a)

Ou ainda

ldquoWoden worhte weos wuldor alwalda rume roderasrdquo

[ldquoWoden constroacutei iacutedolos a Gloacuteria Todo-Poderosa os amplos ceacuteusrdquo] (Maacuteximas I vv 132-133a)

Vimos aqui uma abordagem geral a respeito da poesia secular e religiosa da Inglaterra anglo-saxocircnica e suas diferentes formas Agora uma vez que temos uma ideia mais clara a respeito da produccedilatildeo literaacuteria e poeacutetica anglo-saxocircnica podemos nos aprofundar explorando melhor os elementos religiosos cristatildeos anglo-saxocircnicos e sua importacircncia para a melhor compreensatildeo da produccedilatildeo poeacutetica do poema O Sonho da Cruz e a importacircncia do culto agrave cruz na Inglaterra da eacutepoca Entretanto antes talvez se faccedila necessaacuterio tomar um contato preacutevio com a narrativa do poema em questatildeo para uma melhor compreensatildeo das abordagens que se seguiratildeo

III Sinopse e caracteriacutesticas de O Sonho da Cruz O Sonho da Cruz comeccedila atraveacutes da voz de seu narrador anocircnimo apenas identificado como sendo algueacutem temente a Deus Logo nos primeiros versos de abertura ele nos revela que durante a noite enquanto todos dormiam ele teve um sonho com a Cruz (na qual Cristo foi crucificado) E a partir desse evento se desenrola todo o restante do poema onde (versos 26-121) a narrativa chega a passar para a voz da proacutepria Cruz e mais tarde de volta ao narrador anocircnimo ateacute seu final De maneira geral poderiacuteamos dividir o poema em quatro momentos a) o sonho ou visatildeo da Cruz pelo narrador (vv 1-23) b) o iniacutecio da narrativa da Cruz (vv 27-77) c) a exortaccedilatildeo da Cruz sobre a ideia de Redenccedilatildeo pela morte e ressureiccedilatildeo de Cristo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 18: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

216

simbolizada por ela mesma (vv 78-121) d) oraccedilatildeo e louvor do narrador agrave Cruz e a Cristo (vv 122-156)37 A narrativa que se estende ao longo de seus 156 versos estaacute concentrada nos elementos vinculados ndash como o nome do poema pode sugerir ndash agrave crucificaccedilatildeo de Cristo Entretanto natildeo haacute necessariamente uma grande preocupaccedilatildeo agrave Paixatildeo e ao sofrimento de Jesus O que encontraremos no poema seraacute uma exaltaccedilatildeo da bravura heroacuteica de Cristo ao enfrentar sua execuccedilatildeo O mesmo tipo de exaltaccedilatildeo encontrada em outros poemas vinculada a aspectos heroacuteicos da tradiccedilatildeo literaacuteria em inglecircs antigo como no poema Ecircxodo (na figura de Moiseacutes) Judite e Guthlac (nas personagens homocircnimas) Apesar desses aspectos heroacuteicos em sua composiccedilatildeo seu tema central tambeacutem natildeo visa necessariamente uma apologia a tal heroiacutesmo como em Beowulf ndash elementos heroicos que podem ser compreendidos mais no sentido de um estilo literaacuterio (como abordamos anteriormente) ndash mas agrave ideia de redenccedilatildeo da humanidade e de uma Histoacuteria de Salvaccedilatildeo Sendo isso muito claro ao final do poema se referindo agraves accedilotildees de Adatildeo o retorno de Cristo e o Juiacutezo Final e o Reino celeste (versos 100-125) Um aspecto em relaccedilatildeo ao O Sonho da Cruz eacute sua natureza singular entre as demais obras do corpus poeacutetico anglo-saxocircnico e mesmo entre os demais panegiacutericos latinos sobre a cruz contemporacircneos ao poema O que pode nos levar a considerar a obra talvez como uma produccedilatildeo original que se desenvolveu a partir dos elementos religiosos de seu proacuteprio periacuteodo e local38 Um elemento de suma importacircncia do poema aleacutem da Cruz eacute a ideia do sonho como um instrumento profeacutetico para visotildees de teor revelador levando aquele que passa por tal experiecircncia a ter a possibilidade de entrar em contato com verdades universais atraveacutes da mediaccedilatildeo de um mensageiro ou guia divino Tal arqueacutetipo se encaixaria perfeitamente ao modelo encontrado no poema uma vez que detecircm claros viacutenculos com a tradiccedilatildeo bizantina ndash e o culto agrave cruz atrelado agrave figura do imperador Constantino I e sua visatildeo divina como veremos mais a frente39 ndash assim como com o livro biacuteblico de Daniel (e cuja temaacutetica sonhos e visotildees reapareceraacute na literatura

37 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 75 38 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 62 39 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 62-63

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 19: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

217

anglo-saxocircnica no poema homocircnimo Daniel) Entretanto apesar de tais influecircncias uma caracteriacutestica chama a atenccedilatildeo na narrativa de O Sonho da Cruz a respeito da caracterizaccedilatildeo do mensageiro em questatildeo no sonho do narrador

THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost [Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore nascida nas alturas envolta em luz a mais magniacutefica das cruzes] (O Sonho da Cruz vv 4 ndash 6)

Logo no iniacutecio do poema temos a identificaccedilatildeo da Cruz com uma aacutervore (treow) E essa identificaccedilatildeo se estenderaacute por todo o texto Uma interpretaccedilatildeo importante que se pode fazer a partir do viacutenculo da imagem da cruz ndash enquanto objeto de tortura e morte ndash com a figura da aacutervore seria de estabelecer uma conotaccedilatildeo de que a Cruz diferente de outras na verdade seria um ente vivo e de aspecto divino por se tratar da cruz de Cristo O que eacute reforccedilado pelas demais passagens como on lyft laeligdan (ldquonascida nas alturasrdquo) leohte bewunden (ldquoenvolta em luzrdquo) Assim o mensageiro do sonho do narrador se apresenta como uma cruz que na verdade eacute a Cruz de Cristo e ao mesmo tempo uma aacutervore viva (o que representaria tambeacutem o Deus vivo) o que a torna tambeacutem em um siacutembolo ou ldquoestandarte magniacuteficordquo (beama beorhtost) simbolizando a vitoacuteria de Cristo E cuja importacircncia enquanto um siacutembolo divino eacute reforccedilado logo em seguida ao explicar que Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde (ldquoAquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ourordquo) Ainda referente agrave caracterizaccedilatildeo da Cruz haacute o fato de que ela tem o poder da fala Tal fato natildeo eacute de nada surpreendente Outros exemplos podem ser encontrados na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde Como por exemplo a cruz sobre o portatildeo de Heraacuteclito no palaacutecio de Bizacircncio ou ainda outra ndash como nos conta William de Malmesbury ndash em Glastonbury O texto do evangelho apoacutecrifo de Pedro tambeacutem fala de uma cruz que pairava no ceacuteu durante o momento da Ressurreiccedilatildeo que tinha o poder da fala e que comeccedila a pregar aos soldados junto agrave tumba de Jesus40 Na Inglaterra anglo-saxocircnica a presenccedila de objetos com o dom da fala ou a capacidade de se expressar tambeacutem eacute presente aleacutem do acircmbito religioso Natildeo eacute incomum encontrarmos joias espadas e outros objetos de valor portando inscriccedilotildees na forma de declaraccedilotildees pessoais de origem ou identidade Como eacute caso da ldquoCruz de 40 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 66

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 20: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

218

Bruxelasrdquo (imagens 2 e 3) como veremos mais a frente onde encontramos a inscriccedilatildeo ldquo+Rod is min namardquo (ldquo+Cruz eacute meu nomerdquo) E talvez uma das inscriccedilotildees mais famosas do periacuteodo (Imagem 1) a da joia do rei Alfred ldquo+AEligLFRED MEC HET GEWYRCANrdquo (ldquo+Alfred ordenou que eu fosse feitardquo)

Imagem 1

A Joia de Alfred e o iniacutecio da inscriccedilatildeo ldquo+ AEligLFRED MECrdquo em sua lateral (disponiacutevel em WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 152)

Na literatura do periacuteodo tambeacutem temos a presenccedila de tais objetos com a capacidade de se expressar na poesia na forma de charadas No Livro de Exeter por exemplo temos a Adivinhaccedilatildeo 73 (vv 1-25)41

41 Seguindo a numeraccedilatildeo da organizaccedilatildeo de KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record The Book of Exeter vol III Nova York Columbia University Press 1936 p 233 e as emendas do texto de WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 2017 p 587-588

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 21: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

219

Ic on wonge aweox wunode thornaeligr mec feddon hruse ond heofonwolcn othornthornaeligt me onhwyrfdon gearum frodne thorna me grome wurdon of thornaeligre gecynde thorne ic aeligr cwic beheold onwendan mine wisan wegedon mec of earde gedydon thornaeligt ic sceolde withorn gesceape minum on bonan willan bugan hwilum Nu eom mines frean folme bysigo [] [] dlan daeligl gif his ellen deag othornthorne aeligfter dome [] ri [] [] an maelig [] [] thorna fremman wyrcan w [] [] ec on thorneode utan we [] [] ipe ond to wrohtstaeligp [] [] eorp eaxle gegyrde wo [] ond swiora smaeligl sidan fealwe thornonne mec heathornosigel scir bescineeth ond mec [] faeliggre feormaeth ond on fyrd wigeeth craeligfte on haeligfte Cueth is wide thornaeligt ic thornristra sum thorneofes craeligfte under hraeliggnlocan hwilum eawunga ethornelfaeligsten forethweard brece thornaeligt aeligr frieth haeligfde Feringe from he fus thornonan wendeeth of thornam wicum Wiga se thorne mine wisan cunne saga hwaeligt ic hatte

[Eu cresci no solo nutrida pela terra e pelas nuvens ateacute que terriacuteveis inimigos vieram e me pegaram me arrancaram da terra em que vivia privando-me de meus anos Fui cortada partida e moldada de forma que partisse sem lar nas matildeos de um assassino submetida agrave sua vontade Com uma poderosa ferroada sirvo meu senhor se a sua forccedila e sua contenda perdurarem no campo de batalha e sua posiccedilatildeo for adequada Noacutes conquistamos gloacuteria juntos em meio a tropa atacante e aquele que traz a morte senhor e estocada sombria Meu pescoccedilo eacute fino minhas laterais pardas minha cabeccedila eacute reluzente quando o sol da batalha brilha e meu querido e impiedoso senhor me carrega firme para a guerra Guerreiros valentes sabem que eu avanccedilo como um audacioso saqueador arrombando a morada do corpo saqueando a fortaleza que antes estava segura Do corpo aquele parte para a estrada do lar Agora o guerreiro que souber a respeito de mim que diga como eu sou chamada]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 22: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

220

Como podemos perceber nessa charada ndash cuja resposta eacute ldquoLanccedilardquo ndash haacute o mesmo tipo de construccedilatildeo encontrada em O Sonho da Cruz Onde temos a princiacutepio um objeto inanimado falando sobre si mesmo e no caso o que mais chama a atenccedilatildeo tambeacutem o relato de originalmente viver na floresta e ter sido arrancado pelos homens de laacute para ser transformado por estes em um instrumento com um propoacutesito especiacutefico Charadas como essa tanto em latim quanto em vernaacuteculo podem ter sido muito populares na Inglaterra dos seacuteculos VII-VIII inclusive dentro do contexto da praacutetica religiosa com defensores das mesmas (como Aldhem) e autores de algumas delas (como Hwaeligtberht abade de Wearmouth-Jarrow em c 716 e Tatwine arcebispo de Canterbury c 731-734) aleacutem daquelas que podemos encontrar por exemplo no Livro de Exeter42 IV A tradiccedilatildeo da cruz na Inglaterra anglo-saxocircnica Uma das passagens mais conhecidas da histoacuteria da Cristandade eacute a conversatildeo do imperador Constantino agraves veacutesperas de sua vitoacuteria contra Maxecircncio em 312 d C na batalha da ponte Miacutelvia Episoacutedio diretamente relacionado agrave visatildeo de um sinal divino no ceacuteu apoacutes as oraccedilotildees e suacuteplicas do imperador clamando por ajuda Posteriormente Constantino tambeacutem tem um sonho onde Cristo lhe aparece solicitando que utilizasse o mesmo siacutembolo que havia sido revelado anteriormente pois assim seria vitorioso43 Seraacute esse segundo episoacutedio ndash a apariccedilatildeo da cruz durante um sonho ndash que teraacute maior impacto na tradiccedilatildeo religiosa anglo-saxocircnica44 Com apoio imperial a popularizaccedilatildeo dos principais siacutembolos da feacute cristatilde ndash a cruz e o monograma chi (Χ) e o rho (Ρ) ndash se tornou imediata a partir do seacuteculo IV tanto em um contexto eclesiaacutestico quanto laico Especialmente apoacutes a descoberta de uma cruz em Jerusaleacutem (c 350) e mais tarde a elaboraccedilatildeo no final do seacuteculo IV de uma tradiccedilatildeo de culto agrave cruz a partir da histoacuteria da descoberta da cruz verdadeira por Helena matildee de Constantino quando visitava a Terra Santa em c 32645 A histoacuteria de Helena e da verdadeira cruz assim como toda a tradiccedilatildeo que se desenvolveraacute em torno do culto agrave imagem da cruz no Oriente era muito bem

42 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 67 43 Euseacutebio de Cesareacuteia Vita Constantini I 28-32 cf EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 p 80-82 44 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 42 n 2 45 Ibid p 43

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 23: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

221

conhecida na Inglaterra dos tempos anglo-saxocircnicos Uma evidecircncia disso pode ser vista na produccedilatildeo da literatura vernaacutecula do periacuteodo A imagem da cruz ou ainda de uma cruz celestial eacute recorrente em diversas obras da literatura anglo-saxocircnica46 Em sua produccedilatildeo poeacutetica sua representaccedilatildeo se faz muita clara em obras como Elena ndash o qual natildeo por acaso se encontra no mesmo manuscrito de O Sonho da Cruz no Livro Vercelli ndash e Cristo III e Adivinhaccedilatildeo 30 ambos no Livro de Exeter No seacuteculo VII a tradiccedilatildeo oriental ndash de vieacutes especificamente bizantino ndash de veneraccedilatildeo agrave cruz iraacute se espalhar rapidamente pela Cristandade ocidental47 Em terras anglo-saxocircnicas sua presenccedila ocorreraacute atraveacutes de peregrinos ao retornarem de suas visitaccedilotildees aos locais sagrados da feacute assim como por meio de personagens como Teodoro de Tarso arcebispo de Canterbury (c 668-690)48 No norte inglecircs elementos dessa influecircncia jaacute poderiam ser detectadas ao menos desde o iniacutecio do seacuteculo VII Por volta de 633 por exemplo o rei Oswald da Northuacutembria teria reencenado a histoacuteria da visatildeo de Constantino erigindo uma cruz de madeira e orado a ela ndash suplicando por auxiacutelio divino ndash antes de entrar em batalha e posteriormente a madeira de tal cruz seria conhecida por ter operado milagres49 Ainda na Northuacutembria dos tempos do rei Ecgfrith (c 670-685) temos uma das poucas moedas da eacutepoca que sobreviveu aos nossos tempos onde se encontra a imagem de uma cruz cercada por raios de luz e a inscriccedilatildeo LUX E nos tempos de seu sucessor rei Aldfrith (c 685-704) houve um incentivo ao culto da cruz por meio da descriccedilatildeo das reliacutequias sobre a cruz de Cristo em Bizacircncio ndash entre outras relacionadas agrave mesma ndash na obra De Locis Sanctis de Adomnaacuten de Iona a respeito dos relatos do bispo Arculfo (seacutec VII) A obra teria chegado ateacute o rei Aldfrith que teria ordenado a compilaccedilatildeo de mais coacutepias e que fossem distribuiacutedas por todo o reino50 A visatildeo bizantina (ou ldquoconstantinianardquo) a respeito da cruz foi que teria entatildeo predominado na interpretaccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica a cruz como um siacutembolo coacutesmico celeste e ndash natildeo raro os casos ndash aliado a elementos como o sol a lua e as estrelas Interpretaccedilatildeo que proporcionou a elaboraccedilatildeo de novas visotildees e sua aderecircncia

46 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-44 47 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 44-45 48 MEDEIROS Elton O S ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229-266 49 BEDA Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum livro III cap 2 50 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 45

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 24: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

222

agrave fraseologia lituacutergica do periacuteodo Por exemplo na narrativa sobre a ocasiatildeo da morte de Santa Hilda de Whitby (c 679) uma freira relata ter visto no ceacuteu uma grande e brilhante cruz sendo carregada por anjos (ldquoscean swa heofenes tungolrdquo [ldquobrilhava como as estrelas do ceacuteurdquo])51 A partir do seacuteculo VII a imagem da cruz se tornou o elemento essencial da vida eclesiaacutestica na Inglaterra anglo-saxocircnica Sendo utilizada natildeo apenas no acircmbito do cerimonial do culto cristatildeo mas tambeacutem em joacuteias e na arquitetura (na Northuacutembria eacute quando as igrejas passam a ser construiacutedas em formato cruciforme) O que coincide com o periacuteodo (seacuteculos VII ndash VIII) de proliferaccedilatildeo de cruzes esculpidas erigidas em territoacuterio anglo-saxocircnico Tais cruzes esculpidas em pedra ndash como a de Ruthwell ndash se tornaram uma manifestaccedilatildeo singular e importante da arte anglo-saxocircnica sendo em sua maior parte encontradas no territoacuterio do antigo reino da Northuacutembria Aleacutem disso sua presenccedila teria sido natildeo apenas de natureza decorativa mas como instrumento de catequese junto agrave populaccedilatildeo laica atraindo muitas vezes maior interesse de culto por parte dos fieacuteis do que o serviccedilo regular das missas52 Assim como em outras partes da Europa cristatilde da mesma eacutepoca um grande interesse relacionado agraves reliacutequias sobre a cruz perdurou por todo o periacuteodo da Inglaterra anglo-saxocircnica Um dos casos mais famosos trata-se de um pedaccedilo da proacutepria cruz de Cristo que teria sido presenteada ao rei Alfred o Grande pelo papa Marinho I em c 88553 Poreacutem de maior opulecircncia talvez tenha sido as reliacutequias entregues ao rei Athelstan em c 926 em nome de Hugo o Grande duque dos francos quando da ocasiatildeo do noivado dele com a princesa Ealdhild irmatilde do rei anglo-saxatildeo Segundo William de Malmesbury entre as reliacutequias presenteadas ao rei Athelstan se encontravam a espada do imperador Constantino o Grande (tanto a arma quanto a bainha que continha incrustrado um dos pregos de Cristo) a lanccedila de Carlos Magno (a qual seria a mesma lanccedila usada pelo centuriatildeo romano contra Cristo durante a crucificaccedilatildeo) a bandeira de Satildeo Mauriacutecio ndash tanto a lanccedila quanto a bandeira teriam sido utilizadas por Carlos Magno em suas campanhas na Espanha lhe garantindo sua invencibilidade ndash e um pequeno pedaccedilo da Cruz verdadeira e da coroa de espinhos usada na Paixatildeo de Cristo54

51 Ibid p 46 52 Ibid p 47 53 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 p 52 54 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 p 192-193

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 25: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

223

Outro exemplo da importacircncia do simbolismo da cruz e das reliacutequias relacionadas a ela do periacuteodo anglo-saxocircnico pode ser encontrado em um relicaacuterio em forma de cruz atualmente na igreja de Satildeo Miguel e Santa Gudula em Bruxelas Conhecido como ldquoa Cruz de Bruxelasrdquo ou ainda ldquoCruz de Drahmalrdquo a peccedila com cerca de 55 cm de altura eacute feita de madeira coberta por paineacuteis de prata representando os siacutembolos dos quatro evangelistas nos braccedilos da cruz (a partir do topo em sentido horaacuterio a aacuteguia de Joatildeo o leatildeo de Marcos o touro de Lucas o anjo de Mateus) e ao centro um Agnus Dei juntamente com as palavras em inglecircs antigo ldquo+DRAHMAL ME WORHTErdquo [ldquo+Drahmal me fezrdquo] (Imagem 1)

Imagem 2

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 26: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

224

Cruz de Bruxelas ou Cruz de Drahmal Internet

Por sua vez nas bordas da cruz encontra-se gravado em inglecircs antigo uma primeira inscriccedilatildeo que diz ldquo+Rod is min nama geo ic ricne cyning baeligr byfigynde blode bestemedrdquo [ldquoCruz eacute meu nome outrora eu sustentei o poderoso rei tremendo encharcada de sanguerdquo] (Imagem 2) passagem que possui um paralelo muito proacuteximo aos versos 42 ndash 48 do poema O Sonho da Cruz Em seguida segue uma dedicatoacuteria no mesmo idioma ldquothornas rode het AEligthornlmaeligr wyrcian and Athornelwold hys berothornor Criste to lofe for AEliglfrices saule hyra berothornorrdquo [ldquoAEligthlmaeligr e Athelwold seu irmatildeo ordenaram fazer esta cruz em louvor a Cristo pela alma de AEliglfric seu irmatildeordquo] Ateacute hoje natildeo foi possiacutevel identificar com certeza quem satildeo as pessoas citadas na obra Contudo a partir do dialeto do inglecircs antigo utilizado nas inscriccedilotildees e o estilo

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 27: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

225

artiacutestico das imagens pode-se afirmar que o relicaacuterio teria sido produzido no sul da Inglaterra (regiatildeo de Wessex) entre o final do seacuteculo X e iniacutecio do XI55

Imagem 2

Cruz de Bruxelas visatildeo lateral esquerda com a parte da inscriccedilatildeo semelhante ao Sonho da Cruz versos 42-48 Internet

Na produccedilatildeo literaacuteria em prosa a figura da cruz tambeacutem se faz presente Alcuiacuteno de York ndash tendo como exemplo o trabalho de Venacircncio Fortunato ndash frequentemente compunha textos acroacutesticos cruciformes seguido por sua vez por outros autores como Rabano Mauro e Johannes Scotus Eriugena Em tais obras passa a fazer parte da doutrina presente na composiccedilatildeo da imagem da cruz a ideia de que a mesma possui certo tipo de personalidade Ideia essa que remete a Paulino de Nola no seacuteculo V e sua interpretaccedilatildeo da cruz em Jerusaleacutem a cruz como uma representaccedilatildeo abstrata da vitoacuteria do Salvador sobre as forccedilas do mal e da morte56 Temos entatildeo a elaboraccedilatildeo da simbologia da cruz que se estende por todo o ceacuteu aos quatro cantos da Terra ndash a

55 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 49 56 Ibid p 49-50

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 28: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

226

partir da interpretaccedilatildeo tambeacutem de Satildeo Jerocircnimo e Santo Agostinho ndash e consequentemente transformando a cruz em um siacutembolo do domiacutenio universal de Cristo se projetando por toda a Criaccedilatildeo divina imagem presente por exemplo na Epiacutestola aos Efeacutesios 3 18 Dessa forma a cruz tornava-se siacutembolo do Cristo triunfante Natildeo como um instrumento de tortura ou de simples expiaccedilatildeo mas algo vivo como uma entidade senciente da qual desabrocham ramos e flores que detecircm adornos joacuteias preciosas representando sua altivez e gloacuteria Algo que pode ser visto no poema Elena onde a cruz encontrada natildeo eacute uma reliacutequia perdida a descoberta de um simples objeto inanimado mas algo vivo ndash no caso uma aacutervore que floresce e traz a vida

ond thorna eallum bebead on thornam gumrice god hergendum werum ond wifum thornaeligt hie weoretheden mode ond maeliggene thornone maeligran daeligg heortan gehigdum in etham sio halige rod gemeted waeligs maeligrost beama thornara thorne of eorethan up aweoxe geloden under leafum Waeligs thorna lencten agan butan VI nihtum aeligr sumeres cyme on Maias kalend [E entatildeo ela conclamou todos sobre a terra louvando a Deus homens e mulheres para honrarem com suas mentes e determinaccedilatildeo com consideraccedilatildeo em seus coraccedilotildees aquele dia glorioso no qual foi descoberta a Santa Cruz a mais poderosa das aacutervores que cresceu sobre a terra que brotou sob suas folhas Entatildeo a primavera comeccedilou apenas seis noites antes da chegada do veratildeo no mecircs de maiordquo](Elena vv 1219 ndash 1228)

Outro aspecto importante a destacar eacute que durante esse periacuteodo da Alta Idade Meacutedia ndash ao contraacuterio das representaccedilotildees da Baixa Idade Meacutedia ndash dificilmente encontraremos representaccedilotildees realistas do Cristo crucificado O mais comum seriam imagens na forma de um Agnus Dei ou simplesmente a proacutepria cruz ou ainda o monograma chi-rho Representaccedilotildees insulares mais especificamente detinham uma forte influecircncia bizantina com elementos mais abstratos Um exemplo seriam as imagens contidas nos Evangelhos de Durham (c 700) onde temos representaccedilotildees mais conceituais do que realistas a respeito da cruz ou da crucificaccedilatildeo57

57 Ibid p 52-53

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 29: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

227

Portanto eacute importante termos em mente que a imagem da cruz presente na tradiccedilatildeo cristatilde da Inglaterra alto-medieval remonta a esses elementos de inspiraccedilatildeo oriental Onde um ponto chave para compreendermos sua importacircncia nas fontes anglo-saxocircnicas eacute a cruz natildeo apenas como um siacutembolo de vitoacuteria divina sobre as trevas e a morte mas tambeacutem como um ser consciente de seu papel na tarefa de ser um instrumento essencial da Salvaccedilatildeo na tradiccedilatildeo cristatilde de uma Histoacuteria Sagrada V O Livro Vercelli e a Cruz de Ruthwell O foco do presente artigo como se faz sabido eacute o poema O Sonho da Cruz Entretanto seria um erro tratar tal obra como apenas um simples poema religioso dentro do corpus poeacutetico do periacuteodo Pelo contraacuterio sua existecircncia aponta para viacutenculos muito mais complexos na tradiccedilatildeo religiosa cristatilde anglo-saxocircnica que seriam interessantes ao leitor conhecer antes de iniciar a leitura de sua traduccedilatildeo ao portuguecircs O manuscrito onde se encontra O Sonho da Cruz como mencionado anteriormente eacute o Livro Vercelli Onde ndash aleacutem de poemas como Andreas O Destino dos Apoacutestolos e Elena ndash tambeacutem se encontra vinte e trecircs homilias em prosa vinculadas agrave figura de Cristo (tendo em alguns casos ateacute mesmo elementos apoacutecrifos sobre a infacircncia de Jesus) Todos os textos foram compilados por um uacutenico autor que teria possivelmente copiado todo esse material de uma versatildeo anterior de forma mecacircnica e sem mostrar uma grande compreensatildeo das breves passagens em latim contidas nos poemas58 A partir de paralelos com outros textos do periacuteodo uma hipoacutetese sobre a origem de composiccedilatildeo do manuscrito uma versatildeo original leva a uma possibilidade que remontaria ao escritoacuterio de Santo Agostinho de Canterbury entre os seacuteculos VII e VIII59 O manuscrito eacute um dos mais bem preservados da tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica na biblioteca da catedral de Vercelli no norte da Itaacutelia Diferentemente de outras obras do periacuteodo o manuscrito natildeo apresenta nenhum tipo de aparato iconograacutefico de destaque imagens ou espaccedilos reservados para as mesmas60 Apenas pequenos detalhes

58 SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 459 59 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9 60 Para maiores detalhes sobre a iconografia do manuscrito do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 9-10

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 30: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

228

artiacutesticos como iniciais decorativas ndash as quais juntamente com o estilo das minuacutesculas utilizadas atraveacutes do estudo paleograacutefico do texto principal indicam com muita precisatildeo que sua elaboraccedilatildeo teria ocorrido na segunda metade do seacuteculo X na regiatildeo de Wessex Quanto ao idioma como eacute costumeiro em obras desse periacuteodo apresenta em sua maior parte o inglecircs antigo padratildeo de Wessex mas com variantes de outras regiotildees da Inglaterra da eacutepoca como Kent e Anglia Oriental61 E quanto a seu conteuacutedo os temas abordados no Livro Vercelli se aproximam muito de alguns poemas encontrados no Livro de Exeter (poemas como Cristo I ndash II ndash III Corpo amp Alma II O Dia do Julgamento I Resignaccedilatildeo e A Descida ao Inferno) A respeito de como (ou quando) o manuscrito chegou a Vercelli na Itaacutelia existem algumas evidecircncias Atraveacutes novamente de anaacutelise paleograacutefica de adiccedilotildees interpolaccedilotildees e comentaacuterios presentes no manuscrito sabe-se que ao menos ateacute o final do seacuteculo X ele foi utilizado na Inglaterra Posteriormente surgem novas adiccedilotildees ndash como um trecho do Salmo 26 versiacuteculo 9 ndash mas indicando um estilo de caligrafia mais utilizada no norte da Itaacutelia entre os seacuteculos XI e XII Portanto eacute possiacutevel inferir que o manuscrito tenha chegado ao Continente no mais tardar em meados do seacuteculo XII A primeira menccedilatildeo oficial ao Livro Vercelli contudo foi realizada pelo cocircnego Giovanni Francesco Leone soacute por volta de 1602 no cataacutelogo da biblioteca da catedral descrevendo-o como Liber Gothicus sive Longobardus (eum legere no valeo) [ldquoLivro Goacutetico ou Lombardo (natildeo eacute possiacutevel lecirc-lo)rdquo] Ainda que durante o seacuteculo XVIII ele tambeacutem tenha sido identificado no inventaacuterio da biblioteca como sendo de linguae theotischae (ldquoliacutengua teutocircnicardquo) apenas no iniacutecio do seacuteculo XIX ele foi identificado como sendo de idioma anglo-saxocircnico por Friedrich Bluhme ndash um professor alematildeo de Direito ndash e posteriormente transcrito por volta de 1833 por um pesquisador de Tuumlbingen para a comissatildeo de registros histoacutericos de Londres Benjamin Thorpe na Inglaterra em 1836 se valeu dessa transcriccedilatildeo para sua proacutepria ediccedilatildeo a qual passou a servir de referencial para futuros pesquisadores da eacutepoca62 Existe ateacute entatildeo grande debate a respeito da organizaccedilatildeo dos textos dentro do manuscrito ndash se haveria uma ordem intencionalmente clara ou natildeo ndash ao intercalar as homilias em prosa com os poemas A partir da argumentaccedilatildeo de pesquisadores como

61 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 1-2 Ver tambeacutem NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 8-9 62 NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 31: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

229

Celia Sisam63 pela evidecircncia da elaboraccedilatildeo dos assuntos do manuscrito seria possiacutevel pensar que desde sua origem ateacute sua versatildeo definitiva encontrada em Vercelli a obra passou por duas fases de construccedilatildeo A organizaccedilatildeo dos textos no manuscrito segue a seguinte ordem 64

A) Primeira parte homilia I homilia II homilia III homilia IV homilia V Andreas O Destino dos Apoacutestolos homilias VI a X

B) Segunda parte homilias XI a XVIII Corpo e Alma I Fragmento Homileacutetico I O

Sonho da Cruz homilias XIX a XXII Elena homilia XIII

Uma possibilidade ao se interpretar a composiccedilatildeo e estruturaccedilatildeo do manuscrito a partir do conteuacutedo de seus textos seria de que primeiramente o Livro Vercelli como um todo se trate de uma obra temaacutetica de conteuacutedo muito especiacutefico abordar os principais elementos da figura de Cristo e sua transformaccedilatildeo desde sua vida na terra ateacute ascender como monarca celeste e senhor de toda a humanidade Assim a primeira parte do manuscrito estaria priorizando tratar da celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas) Na segunda parte encontrariacuteamos textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz65 Portanto seria possiacutevel falar da composiccedilatildeo definitiva do Livro Vercelli natildeo como uma simples coleccedilatildeo aleatoacuteria de textos religiosos mas talvez como uma obra cuidadosamente organizada com a intenccedilatildeo de sintetizar os principais e mais baacutesicos elementos da feacute cristatilde necessaacuterios ao trabalho de catequese dentro de uma interpretaccedilatildeo de uma cultura religiosa e tradiccedilatildeo literaacuteria anglo-saxocircnica que por sua vez remontaria a elementos da tradiccedilatildeo bizantina Sendo utilizado dentro de uma hipoacutetese por um cleacuterigo viajante para o catecismo ou para reforccedilar tais ensinamentos O que poderia fazer parte de um tracircnsito entre a cultura insular anglo-saxocircnica e o Continente que acabou levando o manuscrito a ser deixado no norte da Itaacutelia Como tratado anteriormente um exemplo vinculado a essa tradiccedilatildeo religiosa de influecircncia bizantina pode ser visto na Cultura Material da Inglaterra anglo-

63 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 64 Para maiores detalhes sobre debate quanto a organizaccedilatildeo e intencionalidade da composiccedilatildeo do Livro Vercelli ver NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016 p 11-16 65 Ibid p 16-26

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 32: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

230

saxocircnica Por exemplo tambeacutem jaacute mencionada em nosso artigo no que eacute conhecido como a Cruz de Ruthwell localizada atualmente na regiatildeo de Dumfriesshire sul da Escoacutecia ndash mas na eacutepoca parte do antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria Sua importacircncia natildeo estaacute apenas na representaccedilatildeo e simbolismo da cruz na religiosidade cristatilde anglo-saxocircnica mas estaacute diretamente ligada agrave composiccedilatildeo de O Sonho da Cruz e consequentemente agrave cultura que deu origem ao Livro Vercelli

Imagem 3

Cruz de Ruthwell Internet

A Cruz de Ruthwell possui quase 6 metros de altura com uma estrutura retangular de cerca de 71 x 46 cm ao niacutevel do solo e cerca de 33 x 24 cm logo abaixo da cruz que se encontra em seu topo esculpida em arenito vermelho Eacute possiacutevel que no periacuteodo anglo-saxocircnico ela fosse originalmente coberta por gesso e as cenas que ela retrata fossem coloridas Datada de por volta de meados do seacuteculo VIII no seacuteculo XV ela foi transferida para dentro da igreja de Ruthwell mas em 1642 foi derrubada e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 33: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

231

gravemente avariada durante um levante de iconoclastia protestante sendo posteriormente reconstituiacuteda no seacuteculo XIX66

Imagens 4 e 5

Cruz de Ruthwell faces noroeste e sudeste Internet

Imagem 6

66 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 p 11 ndash 12 Ver tambeacutem Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999 p 403-404

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 34: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

232

Cruz de Ruthwell faces norte e sul leste e oeste (HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970 p 74)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 35: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

233

Imagens 7 8 e 9

Detalhes da Cruz de Ruthwell (agrave esquerda) Cristo glorificado67 (centro) Cristo e Maria Madalena68 (agrave direita) vinhas habitadas por animais com inscriccedilotildees ruacutenicas nas margens (WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 89)

67 Cristo estaria supostamente com a matildeo direita erguida em posiccedilatildeo de benccedilatildeo e segurando um pergaminho com a esquerda enquanto eacute sustentado por duas feras a inscriccedilatildeo que acompanha a imagem de Cristo glorificado eacute +IHS XPS IUDEX AEQUITATIS BESTIAE ET DRACONES COGNOVERUNT IN DES ERTO SALVATOREM MUNDI [ldquoJesus Cristo Juiacutez da Justiccedila Bestas e Dragotildees reconhecem no deserto o Salvador do Mundordquo] 68 Aqui temos novamente a figura de Cristo em majestade (matildeo direita em sinal de benccedilatildeo e esquerda segurando um livro) enquanto Maria Madalena em posiccedilatildeo de reverecircncia passa seu cabelo nos peacutes dele e a inscriccedilatildeo ao redor diz +ATTULIT ALABASTRUM UNGUENTI amp STANS RETRO SECUS PEDES CAPITIS SUI TERGEBAT que eacute uma versatildeo abreviada da passagem em Lucas 7 37-38 attulit alabastrum unguenti et stans retro secus pedes eius flens lacrimis coepit rigare pedes eius et capillis capitis sui tergebat [ldquotrouxe um frasco de alabastro de perfume E ficando por detraacutes aos peacutes dele chorava e com as laacutegrimas comeccedilou a banhar-lhe os peacutes a enxugaacute-los com os cabelos de sua cabeccedilardquo]

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 36: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

234

Imagem 10

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis frontais Internet

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 37: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

235

Imagem 9

Trono de Maxiniano de Ravena paineacuteis do encosto do trono Internet

No que diz respeito aos elementos artiacutesticos da Cruz de Ruthwell em suas faces norte e sul podemos encontrar paineacuteis onde estatildeo esculpidas imagens da histoacuteria de Cristo sendo essas acompanhadas de passagens explicativas esculpidas em latim em suas margens Enquanto nas outras faces se encontram esculpidas vinhas sendo estas margeadas por inscriccedilotildees em runas anglo-saxocircnicas (como se pode ver nas imagens 3 4 e 6) Tal estilo artiacutestico de representaccedilotildees eacute extremamente semelhante ao estilo de arte bizantina encontrada por exemplo no trono de marfim de Maximiniano de Ravena de meados do seacuteculo VI (imagens 7 e 8) Tal influecircncia natildeo eacute nada surpreendente uma vez que como abordado anteriormente nesse artigo a influecircncia bizantina na Inglaterra anglo-saxocircnica se deu de forma importante principalmente a partir da atuaccedilatildeo do arcebispo Teodoro de Tarso no seacuteculo VII Natildeo apenas os paineacuteis com passagens biacuteblicas mas a representaccedilatildeo de vinhas nesse estilo artiacutestico seria tiacutepica do Mediterracircneo oriental e Oriente Meacutedio claramente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 38: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

236

representado no trono de Maximiniano Assim como aparece na Cruz de Ruthwell esse tipo de representaccedilatildeo mostra emaranhados de ramos de vinhas de forma contiacutenua dentro dos quais pode ser visto tambeacutem representaccedilotildees de paacutessaros ou mesmo animais fantaacutesticos flores e cachos de uvas Esse tipo de representaccedilatildeo natildeo eacute muito encontrado dentro da escultura de origem ceacuteltica do periacuteodo mas extremamente comum na Northuacutembria em funccedilatildeo da influecircncia bizantina com sua iconografia relacionada a passagens biacuteblicas como

Ego sum vitis vera et Pater meus agricola est Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollit eum et omnem qui fert fructum purgat eum ut fructum plus afferat Iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis Manete in me et ego in vobis Sicut palmes non potest ferre fructum a semetipso nisi manserit in vite sic nec vos nisi in me manseritis Ego sum vitis vos palmites Qui manet in me et ego in eo hic fert fructum multum quia sine me nihil potestis facere Si quis in me non manserit missus est foras sicut palmes et aruit et colligunt eos et in ignem mittunt et ardent Si manseritis in me et verba mea in vobis manserint quodcumque volueritis petite et fiet vobis [ldquoEu sou a verdadeira videira e meu Pai eacute o agricultor Todo ramo em mim que natildeo produz fruto ele o corta e todo o que produz fruto ele o poda para que produza mais fruto ainda Voacutes jaacute estais puros por causa da palavra que vos fiz ouvir Permanecei em mim como eu em voacutes Como o ramo natildeo pode dar fruto por si mesmo se natildeo permanece na videira assim tambeacutem voacutes se natildeo permanecerdes em mim Eu sou a videira e voacutes os ramos Aquele que permanece em mim e eu nele produz muito fruto porque sem mim nada podeis fazer Se algueacutem natildeo permanece em mim eacute lanccedilado fora como o ramo e seca tais ramos satildeo recolhidos lanccedilados ao fogo e se queimam Se permanecerdes em mim e minhas palavras permanecerem em voacutes pedi o que quiserdes e voacutes o tereisrdquo] (Joatildeo 25 1-7)

Assim como o Salmo 104 onde temos a representaccedilatildeo do poder de Deus atraveacutes do esplendor da Criaccedilatildeo da harmonia entre plantas e animais como por exemplo

Saturabuntur ligna Domini et cedri Libani quas plantavit Illic passeres nidificabunt erodii domus in vertice earum [ldquoAs aacutervores do Senhor se saciam os cedros do Liacutebano que ele plantou ali os paacutessaros se aninham no seu topo a cegonha tem sua casardquo] (Salmo 104 16-17)

Tais representaccedilotildees satildeo reconhecidas pela tradiccedilatildeo cristatilde como um siacutembolo de Cristo em uniatildeo com sua Igreja e sua relaccedilatildeo harmoniosa na transformaccedilatildeo da natureza no Deus vivo Fato que se encaixa perfeitamente agraves esculturas das vinhas e animais da

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 39: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

237

Cruz de Ruthwell pois eacute agraves margens de tais imagens que se encontram as inscriccedilotildees ruacutenicas sendo as mesmas de suma importacircncia dentro da religiosidade e tradiccedilatildeo literaacuteria do periacuteodo que damos destaque em nosso texto69 Um dos principais elementos que estabelece um viacutenculo entre a Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz se trata dessas inscriccedilotildees ruacutenicas Isso porque em tais inscriccedilotildees encontram-se trechos de versos que hoje conhecemos como parte do poema do Livro Vercelli A transliteraccedilatildeo do texto presente na Cruz de Ruthwell em runas (e entre parecircnteses os versos equivalentes aos do poema O Sonho da Cruz) seria o seguinte

I + Ond geredaelig hinaelig God almehttig thorna he walde on galgu gistiga modig fore allaelig men Buga ic ni dorstaelig [hellip] (vv 39 ndash 42) II Ahof ic riicnaelig Kyniŋc Heafunaeligs Hlafard haeliglda ic ni dorstaelig (vv 44-45) Bismaeligraeligdu uŋket men ba aeligtgadre ic waeligs mithorn blodaelig bistemid Bigoten of [] (vv 48-49) III + Krist waeligs on rodi Hwethornraelig thorner fusaelig fearran kwomu aeligthornthornilaelig til anum Ic thornaeligt al biheald Saraelig ic waeligs mithorn sorgum gidraeligfid hnag ic [] (vv 56-59) IV mithorn strelum giwundad Alegdun hiaelig hinaelig limwœrignaelig gistoddun him [hellip] licaeligs heafdum Bihealdun hiaelig thorner [] (vv 62-64)

Isto significa que a partir da interpretaccedilatildeo artiacutestica e religiosa da Cruz de Ruthwell temos uma dinacircmica entre as imagens e os textos Nos paineacuteis das faces norte e sul do monumento com cenas biacuteblicas as inscriccedilotildees em latim acabam servindo quase como apenas legendas explicativas a fim de identificar as cenas retratadas Entretando nas faces leste e oeste haacute uma relaccedilatildeo mais complexa a) representaccedilotildees visuais das vinhas e dos animais b) inscriccedilotildees textuais em vernaacuteculo as quais se encontram em c)

69 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 12-13

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 40: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

238

formato de escrita ruacutenica70 Ao retomarmos toda a simbologia cristatilde das vinhas e dos animais e sua relaccedilatildeo com a figura de Cristo como o Deus vivo ndash triunfante sobre a Criaccedilatildeo ndash faz muito sentido encontrarmos como que emoldurando essa natureza divina um poema que representa exatamente o triunfo dessa divindade a cruz natildeo como um instrumento de tortura e morte mas a personificaccedilatildeo do poder do proacuteprio Deus A partir disso poderiacuteamos ateacute mesmo estabelecer um paralelo entre a Cruz de Ruthwell e o Livro Vercelli quanto a sua elaboraccedilatildeo temaacutetica e funccedilatildeo de catequese

Como jaacute abordado cruzes como a de Ruthwell natildeo eram de modo algum meramente decorativas Mas um instrumento importante da religiosidade cristatilde junto agrave populaccedilatildeo laica um objeto de devoccedilatildeo portanto um instrumento para reforccedilar a feacute Desta forma seguindo a hipoacutetese levantada a respeito da elaboraccedilatildeo conteuacutedo e funccedilatildeo do Livro Vercelli no caso da Cruz de Ruthwell poderiacuteamos estabelecer o seguinte paralelo

Cruz de Ruthwell Livro Vercelli A

Imagens das faces norte e sul cenas e mensagens que evocam a vida de Cristo a Anunciaccedilatildeo a Natividade seus milagres os apoacutestolos a crucificaccedilatildeo e sua personificaccedilatildeo como Regente Celeste e Juiacutez

Primeira parte celebraccedilatildeo da vida de Cristo a Paixatildeo e o dia do Julgamento (por meio das homilias) e da propagaccedilatildeo da Palavra Sagrada atraveacutes dos apoacutestolos (por meio dos poemas)

B

Imagens das faces leste e oeste imagens de vinhas e animais que simbolizam a Criaccedilatildeo divina e o poder de Deus sobre o mundo a partir de sua morte e ressurreiccedilatildeo (ldquoo Deus vivordquo) atraveacutes do poder da cruz (representado pelos trechos poeacuteticos das inscriccedilotildees ruacutenicas que ldquoemolduramrdquo as imagens)

Segunda parte textos voltados agrave liturgia vinculada por exemplo agrave Natividade Apresentaccedilatildeo do SenhorMenino Jesus e a Ascensatildeo (por meio das homilias) e a vitoacuteria e o poder de Cristo sobre a Criaccedilatildeo (atraveacutes dos poemas) por meio de um de seus principais siacutembolos a cruz

70 A escrita ruacutenica encontrada na Cruz de Ruthwell corresponde ao estilo de runas futhorc do norte da Inglaterra que correspondem em sua maior parte agraves runas do Poema Ruacutenico e agraves encontradas no caixatildeo de Satildeo Cuthbert e na Franks Casket ver SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 26-27

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 41: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

239

Se dermos prosseguimento a tal anaacutelise comparativa do quadro acima uma das suposiccedilotildees que poderiacuteamos fazer eacute de que ambas as fontes apontariam para uma intenccedilatildeo para a elaboraccedilatildeo de instrumentos que facilitassem e reforccedilassem a difusatildeo dos elementos fundamentais da feacute cristatilde dentro de uma estrutura dupla de temas que se complementassem Entretanto seria extremamente leviano dizer que a Cruz de Ruthwell seria a fonte original ou mesmo que teria influenciado a confecccedilatildeo do Livro Vercelli ou de O Sonho da Cruz Principalmente por estarmos tratando de duas fontes que possuem um intervalo de tempo entre si de pelo menos dois seacuteculos (sem contar a distacircncia geograacutefica a cruz de arenito no extremo norte no antigo reino anglo-saxatildeo da Northuacutembria do seacuteculo VIII e o livro no distante sul no coraccedilatildeo cultural do entatildeo proacutespero reino de Wessex do seacuteculo X) Por outro lado ao estabelecermos esse paralelo entre as fontes nos auxilia a pensar sobre a origem se natildeo do Livro Vercelli do poema O Sonho da Cruz Pode-se pensar inicialmente em trecircs possibilidades para que teoricamente um mesmo tipo de poema tivesse aparecido em duas fontes histoacutericas como essas ainda que cronologicamente separadas Michael Swanton apresenta as seguintes possibilidades a) a inscriccedilatildeo (ou uma inscriccedilatildeo semelhante) em versos ndash ainda que breve ndash pode ter inspirado posteriormente a composiccedilatildeo de uma obra maior que se utilizasse daqueles versos originais b) o escultor teve acesso a uma versatildeo completa do que jaacute seria O Sonho da Cruz e optou por partes que mais lhe agradaram para seu trabalho c) tanto o responsaacutevel pela Cruz de Ruthwell quanto de O Sonho da Cruz derivam seu trabalho de uma versatildeo mais antiga71 Assim como ocorre com outros textos do corpo poeacutetico anglo-saxocircnico ndash talvez o caso mais famoso seja o do poema Beowulf ndash eacute muito difiacutecil precisar a origem e momento de composiccedilatildeo de tais obras Ainda que a uacuteltima possibilidade de Swanton pareccedila ser a mais plausiacutevel talvez a resposta mais simples seja a de que natildeo exista resposta Ao trabalhar com o poema Beowulf tentando lidar com esses mesmos questionamentos de composiccedilatildeo e procedecircncia John Niles apresenta uma argumentaccedilatildeo extremamente pertinente ao debate que pode ser utilizada para se pensar outras produccedilotildees poeacuteticas do mesmo periacuteodo A possibilidade de que natildeo existam versotildees originais algum tipo de ldquoUrtextsrdquo de tais poemas Ocorrendo na verdade um longo processo de contiacutenua composiccedilatildeo desses textos que vatildeo se

71 SWANTON Michael The Dream of the Rood op cit p 39-42

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 42: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

240

transformando conforme ocorre sua transmissatildeo ao longo dos seacuteculos atendendo a anseios poliacuteticos eacutetnicos religiosos e culturais de cada momento histoacuterico72 Sendo assim no que diz respeito agrave ligaccedilatildeo da Cruz de Ruthwell e O Sonho da Cruz talvez nunca tenha existido uma versatildeo completa e original do poema Elementos em comum devido agrave hermenecircutica cristatilde ndash em funccedilatildeo da influecircncia oriental bizantina desde o iniacutecio do periacuteodo anglo-saxocircnico ndash auxiliaram a manter certa abordagem temaacutetica ao longo dos duzentos anos que separaram as duas fontes Poreacutem ao longo do tempo o texto (seja ele uma versatildeo ldquooriginalrdquo ou apenas fragmentos iniciais) acabou se transformando para atender interesses ou anseios que natildeo eram exatamente os mesmos da composiccedilatildeo das duas fontes A forma material como esses versos satildeo utilizados jaacute demonstra a diferenccedila de produccedilatildeo de seus autores A Cruz de Ruthwell surgiraacute na Northumbria do seacuteculo VIII que eacute o mesmo periacuteodo da renascenccedila northumbriana a mesma que tem como expoentes Beda o Veneraacutevel e sua Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum e que produziu obras como a Franks Casket o Evangelho de Satildeo Joatildeo por Cuthbert o Livro de Durrow (que possui influecircncias orientais em sua composiccedilatildeo)73 cruzes como a de Ruthwell entre outras obras que consolidavam a tradiccedilatildeo cristatilde anglo-saxocircnica do norte inglecircs Enquanto O Sonho da Cruz e o Livro Vercelli satildeo concebidos como manuscritos ao sul em Wessex do seacuteculo X em um contexto diverso apoacutes as levas de invasotildees escandinavas e a consolidaccedilatildeo de uma estrateacutegia poliacutetico-ideoloacutegica de unificaccedilatildeo inglesa que visava uma grande produccedilatildeo intelectual e religiosa e de contato com os grandes poderes poliacuteticos e religiosos do Continente principalmente durante o periacuteodo do rei Athelstan Assim ainda que extremamente semelhantes tematicamente as duas fontes se encontram ao mesmo tempo distantes mas fazendo parte de um mesmo processo contiacutenuo de construccedilatildeo religiosa e social na Inglaterra anglo-saxocircnica

V Sobre a atual traduccedilatildeo Como em outras traduccedilotildees de fontes realizadas por noacutes anteriormente tentamos manter o equiliacutebrio entre uma traduccedilatildeo que natildeo fosse excessivamente literal ndash o que seria

72 NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999 p 120-145 73 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012 p 105-110

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 43: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

241

contraproducente aos objetivos de nosso trabalho ndash ou que deturpasse a semacircntica original do poema visando uma mera adequaccedilatildeo de seu conteuacutedo a escolhas de cunho esteacutetico do verso Evitamos portanto alteraccedilotildees e adaptaccedilotildees desnecessaacuterias se limitando a fazecirc-las quando fossem realmente necessaacuterias para a inteligibilidade de seu conteuacutedo em portuguecircs Poreacutem ao mesmo tempo tentando manter certos arcaiacutesmos caracteriacutesticos da poesia em inglecircs antigo Para a atual traduccedilatildeo de O Sonho da Cruz utilizamos como referencial para esclarecimentos e paralelos ao portuguecircs os trabalhos de S A J Bradley Anglo-Saxon

Poetry (2003) e Craig Williamson The Complete Old English Poems (2017) Para a ediccedilatildeo do texto original utilizamos as ediccedilotildees de George Philip Krapp The Anglo-Saxon Poetic Record (1931 ndash 1956) e de Celia Sisam The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII (1976)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 44: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

242

VI Texto original e traduccedilatildeo

O Sonho da Cruz

(Livro Verccelli MS Vercelli Biblioteca Capitolare CXVII fol 104b ndash 106b)

Hwaeligt Ic swefna cyst secgan wylle hwaeligt me gemaeligtte to midre nihte syeththornan reordberend reste wunedon THORNuhte me thornaeligt ic gesawe syllicre treow

Ouccedilam Eu desejo contar o melhor dos sonhos o qual eu sonhei no meio da noite enquanto os portadores de voz74 estavam descansando Assim me pareceu ter visto uma maravilhosa aacutervore

5 on lyft laeligdan leohte bewunden beama beorhtost Eall thornaeligt beacen waeligs begoten mid golde Gimmas stodon faeliggere aeligt foldan sceatum swylce thornaeligr fife waeligron uppe on thornam eaxlegespanne Beheoldon thornaeligr engel dryhtnes ealle

5 nascida nas alturas envolta em luz o mais magniacutefico estandarte Aquela apariccedilatildeo estava toda coberta com ouro Preciosas joacuteias se encontravam nos cantos da terra75 e da mesma forma havia cinco na intersecccedilatildeo da cruz Todos os anjos do Senhor as contemplavam

10 faeliggere thornurh forethgesceaft Ne waeligs ethaeligr huru fracodes gealga ac hine thornaeligr beheoldon halige gastasmen ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft Syllic waeligs se sigebeam ond ic synnum fahforwunded mid wommum Geseah ic wuldres treow

10 as quais haviam sido belamente concebidas Certamente aquela natildeo era a cruz de um criminoso pois santos espiacuteritos a contemplavam homens atraveacutes da terra e por toda esta poderosa Criaccedilatildeo Magniacutefica era a cruz da vitoacuteria Eu estava maculado por pecados atingido por atos vis Eu vi que a aacutervore gloriosa

74 Reordberend ldquoportadores de vozrdquo (ie os homens) 75 Cruz atingindo os 4 cantos da terra

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 45: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

243

15 waeligdum geweorethode wynnum scinan gegyred mid golde gimmas haeligfdon bewrigene weorethlice wealdendes treowHwaeligethre ic thornurh thornaeligt gold ongytan meahteearmra aeligrgewin thornaeligt hit aeligrest ongan

15 adornada de enfeites brilhava lindamente incrustada de ouro as joacuteias tinham coberto de forma maravilhosa a aacutervore do Senhor76 Contudo atraveacutes do ouro eu pude reconhecer o antigo embate dos homens degenerados o qual primeiramente o fez

20 swaeligtan on thorna swiethran healfe Eall ic waeligs mid sorgum gedrefed forht ic waeligs for thornaeligre faeliggran gesyhethe Geseah ic thornaeligt fuse beacenwendan waeligdum ond bleom hwilum hit waeligs mid waeligtan bestemedbeswyled mid swates gange hwilum mid since gegyrwed Hwaeligethre ic thornaeligr licgende lange hwile

20 o fez sangrar pelo lado direito77 Eu estava totalmente perturbado por afliccedilotildees eu estava temeroso na presenccedila daquela bela visatildeo Eu vi que o valente siacutembolo mudou de adornos e aparecircncia agraves vezes ela estava completamente encharcada ensopada por uma torrente de sangue agraves vezes adornada com tesouros78 Mesmo assim eu permaneci laacute por longo tempo

25 beheold hreowcearig haeliglendes treowoethethaeligt ic gehyrde thornaeligt hit hleoethrode Ongan thorna word sprecan wudu selestaTHORNaeligt waeligs geara iu (ic thornaeligt gyta geman) thornaeligt ic waeligs aheawen holtes on ende

25 vislumbrei perturbado a aacutervore do Salvador ateacute que eu ouvi o que ela disse E assim a mais nobre das aacutervores comeccedilou a falar estas palavras ldquoFoi haacute muitos anos ndash disso ainda me lembro ndash quando eu fui cortada no limite da floresta

76 Ferimentos viraram joacuteias 77 ie Cristo na Cruz e seu sofrimentos e ferimentos 78 A aacutervore como siacutembolo de vitoacuteria sobre a morte apresentando ora os sinais dos ferimentos de Cristo ora os mesmos se transformando em adornos e joacuteias gloriosas

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 46: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

244

30 astyred of stefne minum Genaman me ethaeligr strange feondasgeworhton him thornaeligr to waeligfersyne heton me heora wergas hebbanBaeligron me ethaeligr beornas on eaxlum oethethaeligt hie me on beorg asettongefaeligstnodon me thornaeligr feondas genoge Geseah ic thorna frean mancynnesefstan elne mycle thornaeligt he me wolde on gestigan

30 arrancada de minhas raiacutezes Fortes inimigos me pegaram laacute fazendo para eles um espetaacuteculo me ordenando a erguer os seus criminosos Laacute os homens me carregaram em seus ombros ateacute que eles me pusessem na montanha muitos inimigos laacute me afixaram Eu vi o Senhor da raccedila dos homens se apressar com muita coragem pois ele pretendia subir em mim

35 THORNaeligr ic thorna ne dorste ofer dryhtnes word bugan oethethe berstan thorna ic bifian geseah eorethan sceatas Ealle ic mihte feondas gefyllan hwaeligethre ic faeligste stod Ongyrede hine thorna geong haeligleeth (thornaeligt waeligs god aeliglmihtig)

35 Eu entatildeo natildeo ousei me curvar ou quebrar frente agrave palavra do Senhor quando eu vi a superfiacutecie da terra tremer Todos os inimigos que eu podia ter tombaram enquanto eu me mantive firme Entatildeo o jovem heroacutei despiu-se ndash aquele que era o Deus Todo-Poderoso ndash

40 strang ond stiethmod Gestah he on gealgan heannemodig on manigra gesyhethe thorna he wolde mancyn lysan Bifode ic thorna me se beorn ymbclypte Ne dorste ic hwaeligethre bugan to eorethan feallan to foldan sceatum ac ic sceolde faeligste standan Rod waeligs ic araeligred Ahof ic ricne cyning

40 forte e resoluto Ele subiu ateacute o alto valente ao olhar de muitos uma vez que Ele desejava salvar a humanidade Eu tremi quando o homem me abraccedilou Entretanto eu natildeo ousei me curvar sobre a terra e cair sobre a superfiacutecie do solo mas devia me manter firme Fui erguida como uma cruz Eu ergui o Poderoso Rei

45 heofona hlaford hyldan me ne dorste THORNurhdrifan hi me mid deorcan naeligglum

45 o Senhor dos Ceacuteus natildeo ousava me dobrar Eles me perfuraram com

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 47: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

245

On me syndon thorna dolg gesieneopene inwidhlemmas Ne dorste ic hira naelignigum sceethethanBysmeredon hie unc butu aeligtgaeligdere Eall ic waeligs mid blode bestemedbegoten of thornaeligs guman sidan siethethan he haeligfde his gast onsended

pregos escuros Os ferimentos satildeo visiacuteveis em mim malignas feridas abertas Eu natildeo ousei ferir a nenhum deles Eles humilharam a noacutes dois juntos Eu estava toda encharcada com sangue aspergido a partir do flanco do Homem apoacutes Ele ter enviado o seu espiacuterito

50 Feala ic on thornam beorge gebiden haeligbbe wraethra wyrda Geseah ic weruda godthornearle thornenian THORNystro haeligfdon bewrigen mid wolcnum wealdendes hraeligwscirne sciman sceadu foretheode

50 Muitos acontecimentos crueacuteis eu tive de suportar naquela montanha Eu vi o Senhor dos Exeacutercitos tratado com severidade As trevas com suas nuvens cobriram o corpo do Senhor o brilhante esplendor as sombras avanccedilaram

55 wann under wolcnum Weop eal gesceaftcwiethdon cyninges fyll Crist waeligs on rodeHwaeligethere thornaeligr fuse feorran cwomanto thornam aeligethelinge Ic thornaeligt eall beheoldSare ic waeligs mid sorgum gedrefed hnag ic hwaeligethre thornam secgum to handa

55 escuras sob as nuvens Toda a Criaccedilatildeo chorou lamentaram a morte do Rei Cristo estava na cruz Entretanto muitos vieram apressados ateacute o Priacutencipe Eu vi tudo isso Eu era afligida amargamente por preocupaccedilotildees Contudo eu me curvei para as matildeos daqueles homens

60 eaethmod elne mycle Genamon hie thornaeligr aeliglmihtigne godahofon hine of etham hefian wite Forleton me thorna hilderincas standan steame bedrifenne eall ic waeligs mid straeliglum forwundodAledon hie ethaeligr limwerigne gestodon him aeligt his lices heafdumbeheoldon hie ethaeligr heofenes dryhten ond he hine ethaeligr hwile reste

60 humildes com grande zelo Eles pegaram o Deus Todo-Poderoso e o tiraram daquele terriacutevel tormento Os bravos guerreiros me deixaram de peacute coberta de sangue eu estava toda ferida por pontas afiadas Eles desceram o desfalecido permaneceram agrave cabeccedila de seu corpo admiravam o seu Senhor dos Ceacuteus e

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 48: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

246

laacute ele permaneceu por algum tempo

65 meethe aeligfter etham miclan gewinne Ongunnon him thorna moldern wyrcan beornas on banan gesyhethe curfon hie ethaeligt of beorhtan stane gesetton hie ethaeligron sigora wealdend Ongunnon him thorna sorhleoeth galanearme on thorna aeligfentide thorna hie woldon eft siethian meethe fram thornam maeligran thorneodne Reste he ethaeligr maeligte weorode

65 desfalecido apoacutes a grande batalha Ao sinal de sua morte os homens comeccedilaram a fazer uma tumba para ele escavaram-na a partir da pedra brilhante e laacute eles colocaram o Senhor das Vitoacuterias Comeccedilaram a cantar uma triste canccedilatildeo de lamento para ele durante a noite cansados quando eles estavam prestes a partir da presenccedila do Glorioso Priacutencipe Ele descansou laacute com uma pequena hoste

70 Hwaeligethere we ethaeligr greotende gode hwile stodon on staethole syethethan stefn up gewathilderinca Hraeligw colode faeligger feorgbold THORNa us man fyllan ongan ealle to eorethan THORNaeligt waeligs egeslic wyrd

70 Entretanto noacutes permanecemos firmes lamentando por um bom tempo depois que as vozes dos guerreiros cessaram O corpo esfriou a bela casa da vida Entatildeo comeccedilaram derrubar a todos noacutes ao chatildeo Aquele foi um destino terriacutevel

75 Bedealf us man on deopan seathorne Hwaeligethre me thornaeligr dryhtnes thornegnas freondas gefrunon ond gyredon me golde ond seolfre Nu ethu miht gehyran haeligleeth min se leofa thornaeligt ic bealuwara weorc gebiden haeligbbe

75 Enterraram-nos num buraco profundo Contudo os servos e os amigos do Senhor me encontraram e me adornaram com ouro e prata Agora vocecirc pocircde ouvir ndash meu querido homem ndash que eu tive de suportar a obra de homens malignos

80 sarra sorga Is nu saeligl cumen thornaeligt me weorethiaeth wide ond side

80 doloroso sofrimento Agora chegou o tempo quando os homens me

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 49: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

247

menn ofer moldan ond eall thorneos maeligre gesceaft gebiddathorn him to thornyssum beacne On me bearn godes thornrowode hwile Forthornan ic thornrymfaeligst nu

honram por toda parte deste mundo e toda esta grandiosa Criaccedilatildeo venera este siacutembolo Em mim o Filho de Deus sofreu por algum tempo Por esta razatildeo eu agora ascendo

85 hlifige under heofenum ond ic haeliglan maeliggaeligghwylcne anra thornara thorne him bieth egesa to me Iu ic waeligs geworden wita heardost leodum laethost aeligrthornan ic him lifes weg rihtne gerymde reordberendum

85 de forma majestosa sob o Ceacuteu e sou capaz de curar qualquer um que seja temente a mim Anteriormente eu fui feita como o pior dos instrumentos de tortura o mais odioso para os homens antes que eu lhes revelasse aos portadores da fala o verdadeiro caminho da vida

90 Hwaeligt me thorna geweorethode wuldres ealdor ofer holmwudu heofonrices weard Swylce swa he his modor eac Marian sylfe aeliglmihtig god for ealle men geweorethode ofer eall wifa cynn

90 Ouccedila A mim o Senhor da Gloacuteria honrou acima das aacutervores da floresta o Guardiatildeo do Reino Celeste Da mesma forma sua matildee a proacutepria Maria ele tambeacutem honrou acima de todas as mulheres o Deus Todo-Poderoso frente toda a humanidade

95 Nu ic thorne hate haeligleeth min se leofa thornaeligt ethu thornas gesyhethe secge mannum onwreoh wordum thornaeligt hit is wuldres beam se ethe aeliglmihtig god on thornrowodefor mancynnes manegum synnum

95 Agora eu lhe ordeno meu querido homem que vocecirc diga aos homens o que viu revele em palavras que esta eacute a Aacutervore da Gloacuteria na qual Deus Todo-Poderoso sofreu pelos muitos pecados da humanidade

100 ond Adomes ealdgewyrhtum Deaeth he thornaeligr byrigde hwaeligethere eft dryhten arasmid his miclan mihte mannum to helpe He etha on heofenas astag Hider

100 e pelas antigas accedilotildees de Adatildeo Aqui Ele provou a morte entretanto o Senhor novamente se ergueu com Seu grande poder para ajudar aos

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 50: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

248

eft fundathorn on thornysne middangeard mancynn secan

homens79 Ele entatildeo ascendeu aos Ceacuteus Poreacutem voltaraacute novamente para esta Terra-Meacutedia e buscaraacute os homens

105 on domdaeligge dryhten sylfa aeliglmihtig god ond his englas mid thornaeligt he thornonne wile deman se ah domes geweald anra gehwylcum swa he him aeligrur her on thornyssum laelignum life geearnathorn

105 no Dia do Juiacutezo o proacuteprio Senhor o Deus Todo-Poderoso com os seus anjos pois Ele entatildeo julgaraacute Ele que possui poder de julgar cada um da forma como merecer de acordo com o que fez anteriormente aqui nesta terra em sua vida passageira

110 Ne maeligg thornaeligr aelignig unforht wesan for thornam worde thorne se wealdend cwyeth Frineeth he for thornaeligre maelignige hwaeligr se man siese ethe for dryhtnes naman deaethes wolde biteres onbyrigan swa he aeligr on etham beame dyde

110 Natildeo haacute ningueacutem que possa ficar sem temer frente agrave palavra dita pelo Senhor Ele iraacute perguntar na presenccedila de muitos onde estaacute o homem o qual iria em nome do Senhor provar uma morte terriacutevel da mesma forma que Ele fez naquela cruz anteriormente

115 Ac hie thornonne forhtiaeth ond fea thornencathorn hwaeligt hie to Criste cweethan onginnen Ne thornearf ethaeligr thornonne aelignig anforht wesan thorne him aeligr in breostum bereeth beacna selest ac ethurh etha rode sceal rice gesecan

115 Mas eles entatildeo estaratildeo com medo e poucos saberatildeo o que iratildeo comeccedilar a dizer para Cristo Ningueacutem laacute precisaraacute ficar com medo aquele que de antematildeo carregar em seu coraccedilatildeo o melhor dos siacutembolos pois deve buscar atraveacutes da cruz o Reino80

120 of eorethwege aeligghwylc sawl seo thorne mid wealdende wunian thornenceeth Gebaeligd ic me thorna to thornan

120 pelos caminhos terrenos cada uma das almas daqueles que pensam em habitar com o Senhorrdquo Entatildeo de

79 Ressurreiccedilatildeo 80 Reino de Deus

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 51: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

249

beame bliethe mode elne mycle thornaeligr ic ana waeligs maeligte werede Waeligs modsefa

coraccedilatildeo alegre eu rezei para aquela cruz com grande zelo onde antes eu estava sozinho em pouca companhia Minha alma estava

125 afysed on forethwege feala ealra gebad langunghwila Is me nu lifes hyht thornaeligt ic thornone sigebeam secan mote ana oftor thornonne ealle men well weorthornian Me is willa to etham

125 ansiosa por partir na jornada por longo tempo eu experimentei muitas provaccedilotildees A esperanccedila de minha vida eacute que agora eu possa buscar aquela Aacutervore da Vitoacuteria sozinho mais vezes do que outros homens e honraacute-la bem O desejo para isto eacute

130 mycel on mode ond min mundbyrd is geriht to thornaeligre rode Nah ic ricra feala freonda on foldan ac hie foreth heonon gewiton of worulde dreamum sohton him wuldres cyning lifiathorn nu on heofenum mid heahfaeligdere

130 grande em minha mente e minha seguranccedila eacute direcionada para a cruz Natildeo possuo muitos amigos poderosos na terra mas eles acabaram indo embora daqui dos prazeres do mundo eles buscaram o Rei da Gloacuteria vivendo agora no Ceacuteu com o Grande Pai

135 wuniathorn on wuldre ond ic wene me daga gehwylce hwaelignne me dryhtnes rod thorne ic her on eorethan aeligr sceawode on thornysson laelignan life gefetige ond me thornonne gebringe thornaeligr is blis mycel

135 vivendo em gloacuteria e eu espero a cada dia pelo tempo quando a cruz do Senhor a qual uma vez vislumbrei aqui na terra iraacute me levar desta vida transitoacuteria e entatildeo me levaraacute aonde haacute grande alegria

140 dream on heofonum thornaeligr is dryhtnes folc geseted to symle thornaeligr is singal blis ond me thornonne asette thornaeligr ic sythornthornan mot wunian on wuldre well mid thornam halgum dreames brucan Si

140 felicidade no Ceacuteu onde estaacute o povo do Senhor sentado para o banquete onde haacute felicidade eterna e entatildeo me colocaraacute onde eu possa assim viver em gloacuteria partilhar abundantemente

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 52: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

250

me dryhten freond

da felicidade com os santos Possa o Senhor ser um amigo para mim

145 se ethe her on eorthornan aeligr thornrowode on thornam gealgtreowe for guman synnum He us onlysde ond us lif forgeaf heofonlicne ham Hiht waeligs geniwad mid bledum ond mid blisse thornam thorne thornaeligr bryne thornolodan

145 que anteriormente aqui na terra sofreu naquela aacutervore de condenados81 pelos pecados dos homens Ele nos redimiu e nos deu a vida e um lar celestial A esperanccedila foi renovada com esplendor e com alegria para aqueles que laacute sofreram com o fogo82

150 Se sunu waeligs sigorfaeligst on thornam siethfate mihtig ond spedig thorna he mid manigeo com gasta weorode on godes rice anwealda aeliglmihtig englum to blisse ond eallum etham halgum thornam thorne on heofonum aeligr

150 O Filho foi vitorioso em sua jornada poderoso e triunfante quando ele veio com a multidatildeo a hoste de espiacuteritos para o reino de Deus o Regente Todo-Poderoso para a alegria dos anjos e todos aqueles santos que anteriormente no Ceacuteu

155 wunedon on wuldre thorna heora wealdend cwom aeliglmihtig god thornaeligr his eethel waeligs

155 habitavam na gloacuteria quando o seu Senhor veio Deus Todo-Poderoso laacute onde era Seu lar

Fontes BEDE Ecclesiastical History of the English Nation Books I ndash III (Loeb Classical Library)

Cambridge Harvard University Press 2006 ____________ Ecclesiastical History of the English Nation Books IV ndash VI (Loeb Classical

Library) Cambridge Harvard University Press 2006 BRADLEY S A J Anglo-Saxon Poetry Londres Everyman 2003

81 (ie a cruz) 82 (ie o Inferno)

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 53: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

251

EUSEBIUS Life of Constantine Oxford Clarendon Press 1999 KRAPP George Philip The Anglo-Saxon Poetic Record 5 vol 1931 ndash 1956 SISAM Celia The Vercelli Book A Late Tenth-Century Manuscript containing Prose and Verse

Vercelli Bibliotheca Capitolare CXVII Copenhagem Early English Text in Facsimile 1976 WHITELOCK Dorothy The Anglo-Saxon Chronicle Londres Eyre and Spottiswoode 1961 WILLIAMSON Craig The Complete Old English Poems Filadeacutelfia University of Pennsylvania

Press 2017

Bibliografia CONNER Patrick W ldquoReligious Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A

Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001 ELIADE Mircea O Sagrado e o Profano Satildeo Paulo Martins Fontes 1992 FOOT Sarah AEligthelstan the First King of England Londres Yale University Press 2011 GEERTZ Clifford The Interpretation of Cultures Nova York Basic Books 1973 GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature

Cambridge Cambridge University Press 1994 HAWK Brandon ldquoId est crux Christi tracing the Old English Motif of the Celestial Roodrdquo

Anglo-Saxon England v 40 2011 p 43-73 HILL Joyce ldquoHeroic Poetryrdquo in LAPIDGE Michael The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-

Saxon England Oxford Blackwell 2004 HUPPEacute Bernard F The Web of Words structural analyses of the Old English poems Vainglory

The Wonders of Creation The Dream of the Rood and Judith Nova York State University of New York Press 1970

JOLLY Karen Louise Popular Religion in Late Anglo-Saxon England Elf Charms in Context Chapel Hill University of North Carolina Press 1996

LE GOFF Jacques Para um novo conceito de Idade Meacutedia Lisboa Estampa 1997 MEDEIROS Elton O S ldquoAlfred o Grande e a Linhagem Sagrada de Wessex a construccedilatildeo de um

mito de origem na Inglaterra anglo-saxocircnicardquo Mirabilia n 13 2011 p 134 ndash 172 ____________ ldquoO Poder das Letras Cristianismo e Magia no lsquoPater Nosterrsquo Anglo-Saxatildeordquo Revista

Brasileira de Histoacuteria das Religiotildees ano VI n 16 2013 p 229 ndash 266 ____________ ldquoMito e Histoacuteria no Campo de Batalha Apropriaccedilatildeo e Interpretaccedilatildeo do Passado

pelo Medievo e como Histoacuteria Nacionalrdquo Revista de Histoacuteria Comparada vol 8 n 2 2014 p 29 ndash 59

____________ ldquoA linhagem Perdida de Sceaf genealogias miacutetico-histoacutericas na Inglaterra e Escandinaacutevia amp a traduccedilatildeo do proacutelogo da Edda de Snorri Sturlusonrdquo Revista Signum vol 16 n 3 2015 p 46 ndash 77

____________ ldquoRaacuteethna Stafi Mjǫk Stoacutera Stafi Mjǫk Stinna Stafi traduccedilatildeo comentada dos poemas ruacutenicos anglo-saxatildeo islandecircs norueguecircs e do abecedarium nordmannicumrdquo Medievalis v 4 n 1 2015 p 1 ndash 31

NILES John ldquoPagan survivals and popular beliefrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

NILES John Homo Narrans The Poetics and Anthropology of Oral Literature Filadeacutelfia University of Pennsylvania Press 1999

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012

Page 54: O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na …O Sonho da Cruz: a tradição cristã bizantina na Inglaterra anglo-saxônica e a tradução do poema original ao português The

Gerardo FABIAacuteN RODRIacuteGUEZ Gisela CORONADO SCHWINDT (orgs) Mirabilia 29 (20192)

Senses and sensibilities in classical and medieval worlds Sentidos e sensibilidades nos mundos claacutessico e medieval

Los sentidos y las sensibilidades em los mundos claacutessico y medieval Jun-Dez 2019ISSN 1676-5818

252

NORTH Richard Heathen Gods in Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 2006

NORTH Richard amp BINTLEY Michael D J Andreas an edition Liverpool Liverpool University Press 2016

OrsquoBRIEN OrsquoKEEFFE Katherine ldquoHeroic values and Christian ethicsrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

Oacute CARRAGAacuteIN Eacuteamonn ldquoRuthwell Crossrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

RAW Barbara C ldquoBiblical literature the New Testamentrdquo in GODDEN Malcolm amp LAPIDGE Michael The Cambridge companion to Old English Literature Cambridge Cambridge University Press 1994

ROBINSON Fred C ldquoSecular Poetryrdquo in PULSIANO Phillip amp TREHARNE Elaine A Companion to Anglo-Saxon Literature Oxford Blackwell 2001

SCRAGG Donald ldquoVercelli Bookrdquo in LAPIDGE Michael BLAIR John KEYNES Simon SCRAGG Donald The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England Oxford Blackwell 1999

STENTON Frank Anglo-Saxon England Oxford Oxford University Press 1989 SWANTON Michael The Dream of the Rood Manchester Manchester University Press 1970 WEBSTER Leslie Anglo-Saxon Art Londres The British Museum Press 2012