“Tirano Ao Tibre! Estereótipos de Tirania Nas “Vidas Dos Césares” de Suetónio

download “Tirano Ao Tibre! Estereótipos de Tirania Nas “Vidas Dos Césares” de Suetónio

of 26

description

“Tirano Ao Tibre! Estereótipos de Tirania Nas “Vidas Dos Césares” de Suetónio

Transcript of “Tirano Ao Tibre! Estereótipos de Tirania Nas “Vidas Dos Césares” de Suetónio

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    1/26

    A navegao consulta e descarregamento dos ttulos inseridos nas Bibliotecas Digitais UC Digitalis,

    UC Pombalina e UC Impactum, pressupem a aceitao plena e sem reservas dos Termos e

    Condies de Uso destas Bibliotecas Digitais, disponveis em https://digitalis.uc.pt/pt-pt/termos.

    Conforme exposto nos referidos Termos e Condies de Uso, o descarregamento de ttulos de

    acesso restrito requer uma licena vlida de autorizao devendo o utilizador aceder ao(s)

    documento(s) a partir de um endereo de IP da instituio detentora da supramencionada licena.

    Ao utilizador apenas permitido o descarregamento para uso pessoal, pelo que o emprego do(s)

    ttulo(s) descarregado(s) para outro fim, designadamente comercial, carece de autorizao do

    respetivo autor ou editor da obra.

    Na medida em que todas as obras da UC Digitalis se encontram protegidas pelo Cdigo do Direito

    de Autor e Direitos Conexos e demais legislao aplicvel, toda a cpia, parcial ou total, deste

    documento, nos casos em que legalmente admitida, dever conter ou fazer-se acompanhar por

    este aviso.

    Tirano ao Tibre! Esteretipos de tirania nas Vidas dos Csares de Suetnio

    Autor(es): Brando, Jos Lus Lopes

    Publicado por:Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, Instituto de EstudosClssicos

    URLpersistente:

    URI:http://hdl.handle.net/10316.2/27934

    DOI: DOI:http://dx.doi.org/10.14195/2183-1718_60_9

    Accessed : 22-Dec-2015 00:53:16

    digitalis.uc.pt

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    2/26

    Vol. LX

    IMPRENSA DA UNIVERSIDADE DE COIMBRA

    COIMBRA UNIVERSITY PRESS

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    3/26

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    4/26

    TIRANO AO

    TIBRE

    E S T E R E T I P O S D E T I R A N I A

    N A S VIDAS DO S CSARES D E S U E T N I O *

    JOS LUS LOPES BRANDO

    Universidade de Coimbra

    [email protected]

    R e s u m o

    Neste estudo, procura-se explorar a aplicao aos imperadores, por

    parte de Suetnio ou das suas fontes, dos

    topoi

    habituais da descrio dos

    tiranos, como arrogncia, crueldade, sumptuosidade, devassido, avidez de

    dinheiro ou propenso para a espoliao dos sbditos. Por conseguinte, a

    preocupao em assimilar a vida de imperadores como Tibr io , Cal gula ou

    Nero s caractersticas dos tiranos pode estar na origem de relatos extrava

    gantes, baseados em boatos infundados.

    Palavras chave : biografia, Imprio Romano, Csares, Suetnio, tirania.

    A b s t r a c t

    In this article we try to explore

    topoi

    used (by Suetonius or his sources)

    in the characterization of tyrants and the way vices, such as arrogance,

    cruelty, luxury, debauchery, greediness or propensity to

    spoil

    citizens, fix into

    the shape o f R om an emperor s . So the

    aim

    to assimilate the

    life

    o f

    emperor s

    like Tib eriu s, Calgula or N er o to th e tyrants' features can explain the orig in

    of some extravagant tales based upo n unfo unde d rum ours .

    K e y w o r d s :

    biography, Roman Empire, Caesars, Suetonius, tyranny.

    *

    U m a verso abreviada deste artigo foi apresentada no VI C ongre sso Int er

    nac ional da APEC "Ident idade e Cidadania , da Ant iguidade aos nossos dias"

    (Faculdade de Cincias Sociais e Humanas da Universidade Nova de Lisboa, 18-21

    de Outubro de 2006) .

    Humanitas

    60 (2008) 1 15-13 7

    mailto:[email protected]:[email protected]
  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    5/26

    1 1 6 Jos Lus Lopes Bran do

    O s e x e m p l o s u s a d o s p o r S u e t n i o n a s

    Vidas dos Csares

    p a ra d o c u m e n

    t a r d e t e r m i n a d o s v c i o s , b e m c o m o o s t e r m o s e m q u e e st es s o e x p r e s s o s ,

    p a r e c e m i n s c r e v e r - s e n o d i s c u r s o t r a d i c i o n a l c o n t r a a t i r a n ia . S o m o s c o n

    f r o n t a d o s c o m a e v i d n c i a d e q u e , n a d e s c r i o d i r e c t a o u i n d i r e c t a d o s

    p i o r e s i m p e r a d o r e s , s o u s a d o s

    lugares-comuns

    n o r m a l m e n t e c o n o t a do s

    c o m a ide i a de t i r ano , t a l c om o ap re sen tado n o t ea t ro , na f ilo so fi a, na

    h i s t r i a , nos d i scu rsos fo renses , na s e sco l a s de re t r i ca . Es t a co inc idnc i a

    l e v a n t a a s u s p e i t a d e q u e m u i t o s exempla q u e i l u s t r a m a s species das Vidas

    p o d e r o s e r d e c a l c a d o s d a s a t i t u d e s q u e s e s u p e m e x i s t i r n u m m o n a r c a

    m a n e i r a o r i e n t a l , m a i s p o r a s s o c i a o d e id e i as o u d e c a r a c t e r e s d o q u e

    p o r e v i d n c i a h i s t r i c a .

    A d e s c r i o t r a d i c i o n a l d o s t i r a n o s h e l e n s t i c o s a p o n t a p a r a u m a

    r i q u e z a p r o v e r b i a l , a s s o c i a d a a s u m p t u o s i d a d e , r a p a c i d a d e e u m a f e l i c i d a d e

    d e c o r r e n t e d o f a c t o d e p o d e r f a z e r i m p u n e m e n t e o q u e d e s e j a

    1

    . A fu ga

    no rma man i fe s t a - se na a r rognc i a e a sp i raes a um cu l to d iv ino , exage rada

    c r u e l d a d e n o c a s t i g o d o s s b d i t o s e n a

    ehminao

    de poss ve i s r i va i s , pa r -

    r i c d i o e a s sa s s ni o d e fa m i l ia r e s p r x i m o s , p r e p o t n c i a n o d o m n i o s e x u a l ,

    m a n i f e s t a a t r a v s d o a b u s o d e m u l h e r e s e h o m e n s l i v r e s .

    Superbia, crudelitas, auarita, libido t o r n a m - s e e l e m e n t o s c o n v e n c io n a i s

    2

    ,

    d o g n e r o d o s u s a d o s , p o r e x e m p l o , p o r T i t o L v i o n a d e s c r i o d o f a m o s o

    T a r q u n i o - o - S o b e r b o ( 1 . 4 9 s s) , p o r d e m a i s a r r o g a n t e e c r u e l , o u d e

    J e r n i m o , t i r a n o d e S i r a c u s a ( 2 4 . 5 . 3 - 6 ) , d e q u e m s e r e f e r e , a l m d e a r r o

    g n c i a e c r u e l d a d e , o u t r o s e l e m e n t o s s i g n i f i c a t i v o s , c o m o o u s o d e t r a j e s

    s u m p t u o s o s , a o s t e n t a o d e u m c o r p o d e g u a r d a - c o s t a s e a p r o p e n s o

    p a r a u m a libido s e m p r e c e d e n t e s

    3

    . S o t e r m o s i g u a l m e n t e u s a d o s p o r

    Cc e ro , pa ra c la ssi fi car a s ac t i v idades de Ver re s , C l d io , P i so , G ab n io ou

    A n t n i o

    4

    , e t a m b m p o r u m a d a s f o n t e s d e S u e t n i o , o n a t u r a l i s t a P l n i o ,

    n o s e l e m e n t o s b i o g r f i c o s q u e s o b r e o s i m p e r a d o r e s t r a n s m i t e

    5

    .

    1

    Vide J .F.M cG lew 1993: 26 ss .

    2

    Crueldade, avidez e violncia sexual so elencados, como traos t picos do

    t i rano , em Quint .Decl.329 .V ide

    R.Tabacco

    1985: 87 e 131.

    3

    Vide

    J . R . Dun k le 197 1 :16 - 17 .

    4

    C o m o

    demonstra

    J . R . D u n k l e 1 9 67 : 151-17 1 .

    3

    C om o dem onst ra F. Ol ive ira 1995: 67-84 . Vide tam bm F. Ol ive ira 1997:

    119-138 .

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    6/26

    Tirano ao Tibre

    117

    E nt re a s ca rac t e r s t i ca s dos t i r an os d es t aca -se , po i s , a crudelitas o u

    saeuitia

    6

    .

    O

    fa c to de , em Csa r , o e sp r i t o t i r n i co no apa r ece r a s soc i ado

    saeuitia, m a s m i t i g a d o p o r u m a a s s i n a l v e l

    clementia

    1

    ,

    t o r n a o j u l g a m e n t o d e

    S u e t n i o s o b r e o d i t a d o r m a i s e q u i l i b r a d o . J e m T i b r i o , C a l g u l a , N e r o e

    D o m i c i a n o o e s p r i t o t i r n i c o a g r a v a d o p e l a c r u e l d a d e

    8

    . A atrodtas, t e r m o

    r e f e r i d o n a s Vidas d e T i b r i o , C a l g u la , N e r o e D o m i c i a n o

    9

    , i n d i c a s i t u a

    es assaz adversas da for tuna

    1 0

    , m a s t a m b m a c e s e p a l a v r a s h e d i o n d a s

    d o s b i o g r a f a d o s

    1 1

    . A fa lt a de mo de ra o a inda expressa pe l a immanitas

    d o s a c t o s d e C a l g u l a e d o c o m p o r t a m e n t o e d a p r p r i a natura d e N e r o

    1 2

    .

    Os s i na i s da t i r an i a e s t o i n sc r i t o s na na tu reza e no ca rc t e r , pe lo que se

    6

    J .R .

    Dunkle

    1971: 14-15 nota que, a part ir dos lt imos anos de Ccero, o

    t e r m o crudelitascom ea a ser subst i tu do po r saeuitia na descr io popu lar do

    t i rano . Acrescenta que o l t imo im pl ica conotaes de h is ter i smo e sadismo m a

    naco, uma vez que primariamente se refere ferocidade dos animais selvagens.

    Em Suetnio , prevalecesaeuitia.Vide R. Tabacco 1985: 89-116.

    7

    Jul.

    7 5 . 1 :Moderationem ueroclementiamque cum in administratione tum in

    uictoriabelli ciuilisamirabilemexhibuit. As ci taes de Sue tnio sero fei tas co m

    indicao da abreviatura da

    Vida

    em causa , sem meno do nome do autor , v i s to

    ser ele o principal objecto de anlise neste estudo.

    8

    Tib. 57 -62 ; Cal. 2 7 - 3 3 ; Nero 3 3 - 3 8 ;Dom. 10 -11 .Vide J . Cascou 1984: 723

    e 7 2 5 .

    9

    Nas suas variantes de nome, adjectivo e advrbios: vide Index de A. A.

    Howard

    / C .

    N . J a ck s o n

    1922.

    10

    A atrodtas aparece referida m fortuna que fez com que Ti b rio fosse o

    herdei ro de Augusto (Tib. 23) , condio dos tempos de Tibrio e Cal gula (Tib.

    48.1;

    Cal. 6.2).

    11

    Tib. 58 :atrossime exercuit; Tib. 5 9 . 1 :ita saeue etatrociterfactitauit; Tib.75 .1 :

    (...) exacerbatisupermemoriam pristinae cruelitatis etiam recenti atrocitate; Cal. 12 .2 : (...)

    liberto,qu ob atrocitatem facinoris exclamauerat, confestim in crucemacto; Cal.

    2 9 . 1 :

    mmanssimaJacta augebatatrocitate uerborum;

    Cal.

    4 8 . 1 :Prius quamprouincia ecederet,

    consiliuminiit nefandaeatrocitatis legion es (...) co ntrucidand i; Nero 34 .4 : Adduntur hs

    atrociora ne cincertisauctoribus; Dom. 1 1 . 1 : (...) ut non aliud iam certiusatroeis exitus

    signum esset quam principii lenitas; Dom. 11 .3 : deindeatrocitate poena conterritus, ad

    leniendam nuidiam intercessit his uerbis.

    12

    Cal.2 9 . 1 :mmanissimafacta; Nero 7.2:etfidem somniobreuiNerofecitprodita

    immanitate naturae;

    4 3 . 1 :

    Initiostatim tumultus multa et immania,uerumn onabhorrentia

    anatura su acreditur destinasse.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    7/26

    Jos Lus Lopes Brando

    mani fe s t am nas aces e nas pa l av ra s e spon tneas , o p r inc ipa l ob jec to de

    e s t u d o d a b i o g r a f i a s e g u n d o P l u t a r c o (Alex. 1).

    A s m a n i f e s ta e s d e c r u e l d a d e d o t i r a n o c o m e a m d e n t r o d o c r c u lo

    fami l i a r pa l a c i ano e a l a rgam -se , dep o i s , n u m a e sp i ral de p rog r ess iva a rb i t ra

    r i e d a d e . e s ta a g r a d a o q u e S u e t n i o e s t a b e l e c e n o h o r r o r d o s c r i m e s

    d e T i b r i o

    1 3

    , Ca l gu l a

    1 4

    e N e r o . N o c a s o d o l t i m o , o s parridia et caedes

    c o m e a m c o m o pater a d o p t i v o (Nero 3 3 . 1 ) , c o n t i n u a m c o m B r i t n i c o (Nero

    3 3 . 2 - 3 ) , a m e (Nero 3 4 . 1 - 4 ) , a t i a (Nero 34.5) , as esposas (Nero 3 5 . 1 - 3 ) ,

    e s t e n d e m - s e , d e s e g u i d a , m o r t e d e o u t r o s f a m i l i a r e s

    1 5

    e p r x i m o s

    1 6

    ,

    d epo i s , ao s

    crimes

    con t ra pessoas de fo ra da ca sa imper i a l

    1 7

    , mais f ren te a

    u m l e q u e a r b i t r r i o d e v t i m a s e d e p r e t e x t o s

    1 8

    e , d e p o i s d e u m a n o t v e l

    p r o g r e s s o , v o c u l m i n a r n o a t e n t a d o c o n t r a o p o v o e c o n t r a o s m u r o s d a

    ptria

    (Nero

    3 8 )

    1 9

    t e r m o r a r o e m S u e t n i o q u e r e t o m a a n o o d e

    parricida, c o m q u e o b i g r a f o i n i c i a o r e l a t o , c o m o o b s e r v a B r a d l e y

    2 0

    .

    A n a r r a t i v a d o d e s a st r e a s s e nt a e m r u m o r e s t e n d e n c i o s o s , p o i s n o s

    a p r e s e n ta c o m o i n q u e s t i o n v e l a c u l p a d o i m p e r a d o r n o i n c n d i o d e 6 4 ,

    s u s p ei ta q u e T c i t o p e e m d v i d a (Ann. 1 5 . 3 8 . 1 . ) , c o m o vi sa a i n d a

    a c e n t u a r o h o r r o r d o c r i m e c o m a i n d i c a o d e q u e N e r o , e m t ra je d e

    cena , a s si s ti u ca s t s t ro fe a can ta r u m p o e m a sob re a qu ed a de Tr i a

    e p i s d i o q u e o h i s t o r i a d o r c o n s i d e r a a p e n a s u m d o s b o a t o s q u e c o r r i a m

    (Nero 3 8 . 2 .

    C f . T a c . y 4 n w .

    1 5 . 3 9 . 3 ) .

    13

    Sobre quem esta rubrica comea oodium aduersum necessitudines

    (Tib.

    50.1).

    14

    A descrio da cruelda de co m ea c om manifestaes de leviandad e e frieza

    em relao apropinqui amicque (Cal.26) .

    1=

    Nero35 .4 :Nullurn adeo necessitudinisgenus

    est,

    quod non

    scelereperculerit.

    16

    Nero 35.4: (...) similiter [inter]ceteros au t qffinitate aliqua au tpropinquitate

    coniunctos; in quibusAulum Plautium iuuenem, quem cum ante mortemper uimcons-

    purcasset.

    17

    Nero3 6 . 1 :Necminore saeuitiaforset inexteros grassatus est.

    18

    Nero 3 7 . 1 :Nullus posthac adhibitus dilectus au tmodus interimeni quoscumque

    libuisset quacumque decausa.

    19

    Vide J. Gascou 1984: 697-70 0.

    20

    Nero 3 8 . 1 :Se nec populo au t moen ibus patriaepepercit.Yide K . R. Bradley

    1978:

    227 -228 ; B .

    H .

    Warmington 1999: 72 . Sobre a mesma associao em Qu int .

    Decl.322, v ide R . Tabacco 1985:125-126

    n .351.

    21

    Cf. Quin t .Decl. 322.Vide R. Tabacco 1 9 8 5 : 1 1 1 .

    http://cf.tac.y4nw/http://cf.tac.y4nw/
  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    8/26

    Tirano ao

    Tibre \\9

    Os crimes contra a famlia denotam uma total falta de

    petas.

    A crue l

    dade levada at ao parr icdio, quando est em jogo a conquista do poder ,

    ocorre nas declamaes das escolas de retrica latinas

    21

    . Suetnio procura

    tornar Nero cmpl ice na mor te de Cludio

    22

    , ao passo que, no relato da

    mor te des te imperador

    (Cl.

    44) , no fora insinuada a cumplicidade do

    sucessor, mas somente a aco de Agripina. A ideia de que o tirano , por

    na tureza , par r ic ida tem um modelo t rgico em dipo, mas tambm em

    Altmenes, f i lho de Catreu, que, no que toca fuga a um orculo e

    morte do pai , cumpre um dest ino semelhante ao do f i lho de Laio

    23

    .

    De resto, outras conexes mticas e trgicas so evocadas pelo bigrafo

    para caracter izar o com po rtam ento de N ero a prop si to do matr icdio :

    divulgam-se escritos que o associam a Orestes e A lcm o n (Nero 39.2), e

    ele prprio se diz perseguido pelas Frias

    (Nero

    34.4).

    R. Mayer encontra na narrat iva do assassnio de Popeia, com um

    pontap, quando ela se encontrava grvida (Nero 35.3) , uma tentat iva de

    assimilar Nero a um t i rano, nomeadamente a Periandro. Este, que apresen

    tava no seu

    curriculum

    outras semelhanas com Nero (como o incesto e o

    projecto de abertura de um canal no Istmo de Corinto) , ter matado,

    segundo Digenes Larcio (1.94) , a esposa grvida, num momento de

    clera, com um pontap. Mas a comparao do passo de Suetnio com a

    verso de Tci to

    (Ann.

    16.6) e de Don Cssio (62.27) indicia um acidente

    e no uma inteno del iberada de Nero

    2 4

    .

    A crueldade dos tiranos manifesta-se no requinte das torturas, de que

    exemplo o facto de Tibrio,

    post longa et exquisita

    tormenta, fazer preci

    pi tar os condenados do al to de um rochedo em Cpreas ( local que se

    tornou tur s t ico, como mostra o bigrafo)

    25

    ; ou o castigo exemplar, de

    modo a dissuadir as aproximaes furtivas ao refgio do tirano, do pesca

    do r de Cpreas qu e sobe as escarpas para oferecer a Ti b rio o m elh or

    peixe que pescara (Tib. 60); ou a inveno de um novo t ipo de supl cio,

    que consistia em mandar ligar os rgos genitais das vtimas depois de as

    t e r f e i t o bebe r g r ande q uan t i dade de v i nho (Tib. 6 2 . 2 ) . T a m b m

    22

    Cuius necis nonauctor,at consciusfut(Nero33.1).

    23

    Cf.Apol lod. 3.2.1-2;D.S. 5.59.

    24

    R . Mayer 1982: 248-249.

    25

    Tib.62.2:Carnificinae eius ostenditur locus Capreis.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    9/26

    12 0

    J

    os

    Lus Lopes Brando

    D o m i c i a n o , q u e p a r e c e t e r u m a a d m i r a o e s p ec i al p o r T i b r i o (Dom. 2 0 ) ,

    i n v e n t a u m t i p o d e t o r t u r a s e m e l h a n t e , q u e c o n s i s t e e m c h e g a r f o g o a o s

    r g o s s e x u a i s

    (Dom.

    1 0 . 5 ) .

    C o m o e v i d n c i a d o g r a u d a c r u e l d a d e d e G a i o n a r r a d o o f a ct o d e

    o b r i g a r o s p r p r i o s p a i s a a s s i s t i r e m m o r t e d o s f i l h o s o u d e m a n d a r

    c o r t a r a l n g u a a u m c a v a l e i ro p a r a q u e , l a n a d o s f e ra s , n o p r o c l a m e a

    s u a i n o c n c i a

    (Cal. 27.4) .Tambm

    a a c u s a o d e q u e C a l g u l a c o s t u m a v a ,

    d u r a n t e o s b a n q u e t e s , a s s i s t i r a p r o c e s s o s q u e i m p l i c a v a m t o r t u r a , o u

    d e c a p i t a o d e c o n d e n a d o s

    (Cal.

    3 2 . 1 ) c o i n c i d e c o m u m d o s t e m a s

    r e t r i c o s f a v o r i t o s d o s d e c l a m a d o r e s

    2 6

    . V i t l i o , c u j o s v c i o s p r e d o m i n a n t e s

    so a gu la e a c ru e ldade (Vit. 1 3 . 1 ) , m a n d a e x e c u t a r u m c o n d e n a d o s ua

    frente

    (Vit.

    1 4 . 2 .) p o r q u e

    'uelle se' dicens 'pascere culos'

    ( q u er ia da r a l im en t o

    a o s o lh o s ) e c o n t e m p l a a l u t a c o n t r a o s p a r t i d r i o s d e V e s p a s i a n o e o

    i n c n d i o d o C a p i t l i o n o m e i o d e u m b a n q u e t e

    (Vit.

    1 5 . 3 ) , o q u e p a r e c e

    c o n o t a r e s t e i m p e r a d o r t a m b m c o m o g o s to s d e N e r o . D e r e s t o , V i t l i o

    a s s o c i a d o p e l o b i g r a f o a o s p i o r e s d o s

    Jlio-Cludios

    e aos seus vc ios

    (Vit.

    4 ) . A t e n d n c i a d e N e r o p a r a t r a n s f o r m a r a c r u e l d a d e e m e s p e c t c u l o

    m a n i f e s ta - s e t a m b m n o fa c to d e c o r r e r o b o a t o d e q u e q u e r e r i a d a r

    h o m e n s v i v o s a c o m e r a u m

    polyphagus

    e g p c i o , h a b i t u a d o a d e v o r a r t u d o

    o q u e s e lh e dava

    (Nero

    3 7 . 2 ) .

    P a r a s a l i e n t a r a l i g a o d o s i m p e r a d o r e s v i s a d o s a o s v c i o s t i r n i c o s ,

    S u e t n i o a d o p t a a e s t r a t g i a d e e s t a b e l e c e r u m a g r a d a o n a c r u e l d a d e , d e

    m o d o a d e m o n s t r a r q u e , n o fin al d o p r o ce s s o , n i n g u m s e p o d i a s e n t ir

    s e g u r o s o b o d o m n i o d e t i r a n o s d e u m a c r u e l d a d e a s t u t a e i m p r e v i s v e l ,

    c o m o s e d i z a p r o p s i t o d e D o m i c i a n o

    2 7

    , m a s t a m b m c o m p l e t a m e n t e

    a r b i t r r i a e i m p l a c v e l n a a p l i c a o d a s e x e c u e s , c o m o s e d i z d e N e r o ,

    Galba e

    V i t l io

    2 8

    .

    C a r a c t e r s t i c a f r e q u e n t e d o s t i r a n o s , e m u i t a s v e z e s m o t i v a d o r a d e

    a c t o s d e c r u e l d a d e , a

    auarita.

    A a v a r e z a d e T i b r i o a p r e s e n t a d a e m

    26

    Cf. Sen.

    Con.

    9.2; Liv. 39.42ss; Cie .

    Sen.

    42.

    27

    Erat

    autem

    no n

    solum

    magnae, sed

    etiam callidae

    inopinataeque saeuitia (D om.

    11.1).

    28

    Nullus posthac adhibitus dilectus aut modus interimendi quoscumque libuisset

    quacumque de causa (Nero

    37.1) ;

    quosdam claros ex utroque ordine uiros suspicione

    mnima inauditos conemnau it (Gal.

    14.3);

    Pronus uero adcuiuscumque etquacumque de

    causa necem

    atque

    supplcium

    (Vit.

    14.1).

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    10/26

    Tirano ao Tibre \1\

    g r a d a o : d e

    pecunae parcus ac tenax (Tib.

    4 6 ) , a n t e s d e c h e g a r a o p r i n c i

    p a d o , p r o g r i d e , d e p o i s , p a r a a e x t o r s o

    2 9

    . E s t e m o d e l o d e e v o l u o n o

    sen t ido das rapinae a d a p t a - s e t a m b m a C a l g u l a , N e r o e Domic iano (Cal.

    3 8 . 1 ;

    N e r o 3 2 . 1 ;Dom. 1 2 . 1 ) , a o p o n t o d e c h e g a r e m a e x t r e m o s d e r i d c u l o .

    E n t r e o s d i v e r s o s e x e m p l o s d a s rapinae d e N e r o , c o n t a - s e q u e , e n q u a n t o o

    i m p e r a d o r c a n t a v a , r e p a r o u q u e n a a ss i st nc i a e s ta v a u m a m a t r o n a v e s t id a

    d e p r p u r a , c o n t r a a l e i; p r o n t a m e n t e a m a n d o u d e s p o j a r d o v e s t i d o e d o s

    b e n s

    3 0

    . C o m o p o n t o c u l m i n a n t e d e s ta p r t ic a d e e x t o r s o d e D o m i c i a n o ,

    S u e t n i o a t e s t a o e x c e s s o d e r i g o r p o s t o n a c o l e c t a d o ludaicus fiscus c o m

    o t e s t e m u n h o p e s s o a l

    (nterfuisse me adulescentulum

    memin) da impresso

    q u e l h e c a u sa r a a i n s p e c o d e u m j u d e u n o n a g e n r i o , n a p r e s e n a d e

    frequentissimum consilium, p a r a a v e r i g u a r s e e r a c i r c u n c i d a d o (Dom. 1 2 . 2 )

    3 1

    .

    O l u p a n a r q u e C a l g u l a mandara s u p o s t a m e n t e i n s t a l a r n o p a l c i o , o n d e s e

    p r o s t i t u a m m a t r o n a s e j o v e n s l iv r e s p a r a b e n e f c i o d o c o f r e i m p e r i a l (Cal.

    4 1 . 1 ) , p a r e c e s er v ir d e m o d e l o p a r a o m e s m o a t r e v i m e n t o a t r i b u d o a

    C m o d o n a Histria Augus ta

    32

    .

    T a l v c i o a s s o c i a - s e t a m b m impietas q u a n d o e s t e m c a u s a o r o u b o

    d o s t e m p l o s , o u t r o c r i m e t p i c o d o t i r a n o r e t r i c o

    3 3

    p e r p e t r a d o p o r N e r o

    e , j an t e s , po r Csa r

    3 4

    . D e re s to , a impietas, m a n i f e s t a n o d e s p r e z o p e l a

    r e l i g i o t r a d i c i o n a l , u m a c o n s t a n t e n o s m a u s i m p e r a d o r e s

    3 5

    . A des c r i o

    29

    procedente mox

    in

    tempore etiam

    ad

    rapinas conuertit animum

    (Tib. 49.1) .

    30

    Nero 3 2 . 3 : Quin etiam intercanendumanimaduersam matronam in spectaculis

    uestitapurpuracultam demonstrasse procuratoribus suis diciturdetractamque iliconon ueste

    modo, sed et bonis exuit. ]. Gascou 1984: 706 faz notar, neste exemplo, a passagem

    sub-rept c ia do rumor, ind icado por dicitur, ao facto indiscutvel (comea por usar o

    infinitivo demonstrasse, para terminar com o perfei to do indicativo exuit).

    31

    Suetnio faz referncia taxa da

    d id racma ,

    que os Judeus pagavam para o

    templo de Jerusalm e que, depois da destruio deste, no ano 70, passaram a pagar

    para o temp lo de Jp iter Ca pitol ino , o que lhes dava o direi to de pra ticarem

    livrem ente a sua rel igio: cf.J.

    BJ

    7.6.6; D.C. 66.7.2.

    32

    Mulierculas formae scitioris ut prostibula mancipia per speciem lupanarium et

    ludbrium pudicitiae contraxt(Hist.Aug. Com. 2 .8) .Vide G. Porta 1 975 :166 -16 8.

    33

    Cf. Quin t .Decl.329; Sen .

    Con.

    5 .8 ; 9.4; Quin t .Inst.3.6.78.

    34

    Nero 32 .4 .Cf.Jul 54.3 .

    35

    Sobre o desprezo ou negligncia dos deuses e dos auspcios:Jul. 59;

    Jul 81 .4; Tib. 6 9 . 1 ;Cal.5 1 . 1 ;Nero 56; Vit. 11.2 e 15 .3 . Ati tudes mpias:Nero 32 .4;

    Tib.

    61.5.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    11/26

    122 Jos Lus Lopes Brando

    retrica do tipo tirnico que delapida o patrimnio para satisfazer os seus

    apetites desmedidos e depois progride para a espoliao dos cidados e dos

    templos encontra fundamento em Plato

    36

    .

    Se em Tibrio, e, de modo semelhante, em Galba

    (Gal.

    12.1), as

    rapinae

    so consequncia da avareza, em Calgula, Nero e

    Domiciano

    so

    resultado do esbanjamento

    37

    . Em oposio mesqu inhez de Ti b ri o, Cal

    gula, em apenas um ano, desbarata as imensas riquezas acumuladas pela

    avareza do velho imperador

    (Cal.

    37.3). Po r esta atit ude de Calgula , Ne r o

    apresenta-se como seu admirador

    38

    . Estes dois impera dore s to rna m-s e

    arautos da inverso de valores, quando elogiam a sumptuosidade e o des

    baratamento de recursos como as atitudes mais recomendveis num prn

    cipe

    39

    . A sumpt uosid ade , assim, mais um trao tpico dos ti rano s.

    O

    cmulo da extravagncia de Nero a dispendiosa construo da

    Domus urea

    40

    ,

    cuja descrio parece assentar nos tpicos da diatribe con

    tra a sumptuosidade

    41

    . N o vestbulo, foi erig ido u m colosso d e 120 ps

    co m o rosto do imperador , po ste rio rme nte dedicado ao Sol po r Ves-

    36

    PI.

    R.

    9.573 d-575; cf. Arist.

    Pol.

    1305 b 39 ss.Vide R. Tabacco 1985:

    28-29, 118 n. 327.

    37

    Cal.

    38.1:Exhaustus

    igitur

    atque egens

    ad

    rapinas conuertit

    animum; Nero

    32.1:

    iam exhaustus et egens... calumniis rapinisqueintendtanimum; Dom. 12.1: Exhaustus

    operum

    ac munerum inpensis stipendioque, quod adiecerat...

    nih.il

    pensi habuit quin

    praedaretur omni

    modo.

    38

    Nero

    30.1:

    Laudabat mirabaturque auunculum Gaium nullo magis nomine, quam

    quod ingents a Tibrio relidas opes in breui spatio

    prodegisset.

    39

    Cal.

    37.1:

    Nepotatus sumptibus omnium prodigorum ingenia superauit... 'autfrug

    homnem esse oportere' dictitans 'aut Caesarem';

    37.2:...

    nihil tam efficere concupiscebat

    quam quod posse effici negaretur; Nero

    30.1:

    Diutarum et pecuniae Jructum non alium

    putabat quam profusionem, 'srdidos ac deparcos esse quibus impensarum ratio constarei,

    praelautos uereque magnficos qui abuterentur ac perderent';

    30.2:

    Quare nec largendi nec

    absumendi modum tenuit.

    40

    Nero31.1:Non in alia re tamen damnosior quam in aedificando domum a Palato

    Esquilinas usquefecit.

    41

    Nero

    31.2. Cf. Tac.Ann. 15.42-43. . P.

    M o r f o r d

    1968: 158179 v nas

    descries da

    Domus

    urea, em Suetnio e Tcito

    (Ann.

    15.42-43), distores

    resultantes da linguagem retrica das declamationes a diatribe contra a

    luxuria.

    M.

    Blaison 1998: 617-624 mostra que a descrio de Suetnio no corresponde

    realidade, mas uma

    ekphrasis

    de uma morada sumptuosa, de acordo com uma

    tradio fixada desde os poemas homricos.

    http://nih.il/http://nih.il/http://nih.il/
  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    12/26

    Tirano ao Tibre

    V23

    p a s i a n o , e q u e e r a r e p r o v v e l , s e g u n d o P l n i o , p o r s e r f e i t o n o a p e t

    e c i d o b r o n z e d e C o r i n t o

    4 2

    . N o e r a a i n d a a r e p r e s e n t a o d e u m a d i v i n

    d a d e

    4 3

    ,

    m as o fac to d e se r a p r im e i r a de v r ia s e s t tuas co lo ssa i s de im pe ra

    do res sa l i en t ava a a r rognc i a dos

    inuidiosa atua

    regisa qu e se re fe re M arc i a l

    (Spect. 2 . 3 ) .

    O

    e x c e s s o n o s e m a n i f e s ta v a s n o l u x o d o p a l c i o . T c i t o

    (Ann. 1 5 . 4 2 .1 ) c o n s i d e r a a t q u e a o r n a m e n t a o n o r m a l p a r a u m a

    m o r a d a l u x u o s a ; o q u e o i m p r e s s i o n a a a m p l i d o e d i v e r s i d a d e d o s

    e s p a o s a b e r t o s . A a r i s t o c r a c i a r o m a n a t i n h a e s p l n d i d a s c as as d e c a m p o

    f o r a d e R o m a . M a s a Domus urea e ra a rea l i zao da fan t a s i a de u m

    t i r a n o : u m a uilla n o c e n t r o d a c id a d e , m o t i v a d o r a d e i n d i g n a o . A p a r e c e m

    i n s c r i e s a c e n s u r a r o e x a g e r o n a r c i s i s t a d e s t e p a l c i o , c o m o m a i s t a r d e

    a c o n t e c e r c o m a p r o f u s o d e ar c os c o n s t r u d o s p o r D o m i c i a n o

    4 4

    . N o s e

    p o d e d i z e r q u e p r e t e n d e s s e s e r m o r a d a d e u m d e u s

    4 5

    ; o p r p r i o i m p e r a d o r

    a f ir m a v a q u e f in a l m e n t e c o m e a v a a h a b i t a r c o m o u m h o m e m , ta l ve z

    p a r a e v i t a r u m a i n s i n u a o d e i n s o l n c i a , q u e o t o r n a r i a m a i s o d i o s o

    p e r a n t e a m o r a l i d a d e s e n a to r i al

    4 6

    . Mas o pa lcio es tava amald ioado pela

    l embrana do recen te desas t re o i n c n d i o d e 6 4 e p e l as e x p r o p r i a e s

    q u e o superbus ager t e r i a i m p l i c a d o , c o m o a s si na la M a r c i a l (Spect. 2 .8 ) ,

    f a z e n d o t a l v e z e c o d a p r o p a g a n d a

    f laviana

    4 7

    .

    P a r a o b i g r a f o , a c o n s t r u o

    42

    Pl in .

    Nat.

    34.45; 34.48; 34.82 . Cf. Mart .

    Spect

    2 .1 .

    Vide F. Oliveira 1992 :

    124; 18 1; 183.

    43

    Ao contrr io da opin io de M . Levi 1973: 22 1 , para quem o colosso u m a

    esttua do Sol com o rosto de Ne ro , Pl n io e Suet nio apresentam -no com o um

    simples retrato de Nero, sem referncia a raios. Plnio

    (Nat.

    34.45) diz que foi

    dedicado ao Sol depois que os crimes (scelera) do imperador foram condenados.

    N o te m po do s Flvios, Ma rcial (1.70.7) refere miri raiata colossi;H e r o d i a n o

    (1 .15 .9) refere-se representao d o Sol , mas j no tem po de C m od o. Vide K.

    Bradley

    1978 : 289-29 0 .

    44

    Roma domus fiet: Veiosm igrate, Qurites, / si non et Veiosoccupat ista domus

    (Nero

    39.2) .

    Ianosarcusque cumquadrigis etinsignibus triumphomm pe r regiones urbis

    tantos ac totextruxit, ut cuidam Graece inscriptum sit:arei jogo de palavras comarei

    no sentido de 'arcos' (lat im vulgar, em vez de arcus) ou de 'basta ' (em grego).

    45

    C o m o p r e t e n d e H . - P .LOrange 1942: 68-100.

    46

    Nero 31 .2 :Eiusmodi domum eumabsolutamdedicarei, hactenus comprobauit, ut

    se diceret 'quasi hominem tandemhabitare coepisse'.

    47

    Abstulerat miseris tecta superbus

    ager.Vie

    A .Aiardi 1978: 99. Segundo M.

    Morford 1968: 158-167, a const ruo no ter impl icado tan tas expropriaes

    como as fontes sugerem.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    13/26

    124 J

    os

    LusLopes Brando

    da

    Domus urea

    apresentada com o um a motivao para o mai or crim e

    impu tad o a Nero : o i n cn d io d e Ro m a (Nero38.1) .Al m disso, as iniciati

    vas deste imperador em retirar gratuitamente os cadveres e os escombros

    e de no permitir que ningum se acercasse dos restos dos seus bens

    medida compreensvel , dado o perigo de derrocadas

    distorcida e trans

    formada numa estratgia para lhe facilitar a pilhagem

    48

    .

    Ta mb m a Aug usto era apontad o o gosto por mveis de luxo e vasos

    corntios

    (Aug.

    70.2). Mas, neste caso, Suetnio procura absolv-lo da

    culpa, com o argumento de que ele afastou a lautitarum inuidia co m a

    ati tude posterior {Aug. 71.1), onde predominava a continentia

    49

    . Percebe-se

    uma defesa do fundador do principado face aos

    topoi

    da diatribe contr a os

    tiranos: ao invs de construes luxuosas, a sbria habitao de Augusto

    (Aug.

    72.1); ao invs da profuso de esttuas e pinturas, o ornamento

    simples das casas de campo com leas,jardins e objectos de antiqu ria,

    como ossos gigantescos (Aug. 72.3); ao invs das mesas caras, leitos requin

    tados,

    vesturio e calado exticos, aparsimonia do mobilirio e das roupas

    de fabrico caseiro (Aug.73) .Tam bm Tito sabe mode rar-se e transforma as

    prolongadas orgias em banquetes mais agradveis que dispendiosos

    50

    .

    Outro trao dos t i ranos uma libido exacerbada que leva ao abuso de

    mulheres e homens

    livres.

    A invectiva de t ipo sexual era um lug ar- com um ,

    como demonstram os ataques de que Csar foi alvo da parte dos seus

    inimigos pol t icos (Jul. 49-52) . A impuditia e as lihidinesde Cs ar so

    expostas nos versos dos soldados no triunfo da Glia (Jul.49

    A;

    51). Marco

    Antnio acusa Augusto de abuso de mulheres l ivres (Aug.69).

    48

    Nero

    3 8 . 3 :

    Ac ne non hinc quoque quantum posset praedae et manubiarum

    inuaderet, pollictus caauemmetruderum gratuitam egestionem nemini a relquias rerum

    suarum aire

    permisit.T&c.

    Ann.

    15.43.2 coloca a promessa de remo ver escom bros e

    cadveres entre as med idas louvveis de Ne ro, o que sugere que tanto Tc ito com o

    Sue tn io usaram a me sm a fonte, que era favorvel. Mas Sue tnio man ipula o

    mater ial d e m od o a reforar o retrato n egativo; vide K.

    R.Bradley

    19 78 : 235 ;

    . H.

    W a r m i n g t o n

    1999: 73.

    49

    Aug 7 2 . 1 :Inceteris

    partibus

    uitae

    continentissimus constai acsine

    suspicione ullius

    uitii.

    5

    Tit 7 . 1 : ad mediam

    noctem

    comissationes; 7.2: Conuiuia

    instituit

    iucunda magis

    quamprofusa.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    14/26

    Tirano ao

    Tibre J25

    As virgens so as vtimas preferenciais do tirano retrico

    51

    , como

    demo nstra a con heci da histria de Virgnia, que o prp rio pai ma to u para,

    assim, a livrar da concupiscncia do decnviro pio Cludio

    53

    . Tambm

    Aug us to no se livra desta pecha, pois diz-se que gostava de desflorar

    virgens que a prpria esposa lhe forneceria

    54

    . No mesmo plano se inclui a

    alegada violao da vestal Rbria por Nero

    5 5

    .

    Suetni o, que desde o prin cpi o apresenta Ti br io det er min ad o pelos

    genes dos Cludios

    55

    e recorda at o crime de

    pio

    Cludio (Tib. 2.2),

    explora os rumores, segundo os quais, este imperador, depois de se retirar

    par a a ilha de Cpreas , se entr ega , sem peias, aos vcios que antes dis simu

    lara

    56

    . O secretismo da ilha favorece a criao de mitos picantes:

    Secessu uero Caprensi

    etiam sellaria

    excogitauit, sedem

    arcanarum

    libidinum,

    in

    quam undque conqust puellarum

    et

    exoletorum

    greges

    monstrosique concubitus

    repertores, quos spintrias

    appellabat, triplici

    serie conexi, in uicem

    incestarent

    coram

    ipso,

    ut aspectu

    deficentis

    libidines excitarei. Cubicula

    plurifariam

    disposita

    tabellis

    ac

    sigillis lasciuissimarum

    picturarum et figuraram

    adornauit librisque Elephantidis

    instruxit, ne cui in opera

    eenda

    exemplar impetratae schemae deesset. In siluis

    quoque ac nemoribus passim Venerios locos commentus est prostantisque per antra et

    cauas rupes ex utriusque sexus pube Paniscorum et Nympharum

    habitu,

    quae

    palam iam etuulgo nomine insulae abutentes Caprineum dictitabant."

    7

    No seu retiro em Cpreas, inve ntou t am b m u m quar to co m divs,

    sede das suas lascvias secretas, no qual, bandos de moas e rapazes perver-

    51

    Cf. Quint.

    Decl.345;

    Sen. Con.2.5; 9.4.Vide R. Tabacco

    1985:118

    ss.

    52

    Liv. 3.48.

    53

    Aug

    71 .1 .

    Cf.

    D.C. 2.5.

    54

    Vestali uirgini Rubriae uim intulit (Nero28.1).

    O

    episdio da vestal Rbria

    no aparece em outras fontes, excepo de Aurlio Victor (Ces. 5.11), o que

    suspeito, dada a gravidade de tal acto.Vide R.Verdire 1975: 7; R. Mart in 1991:

    144;

    .

    H .

    W a r m i n g to n

    1999: 54.

    55

    Ex hacstirpeTiberiusCaesargenus trahit e

    qudem

    utrumque (Tib. 3.1).

    D6

    Ceterum secreti licentiam

    nanctus et

    quasi ciuitatis oculis

    remotis,

    cuncta simul

    uitia

    male iu issimulata tandem profudit:de quibus singillatim abexrdio referam (Tib.42.1).

    37

    Tib. 43. A referncia aos Ps e ninfas bem como alcunha de 'c aprino'

    sugere que a sexualidade de Tibrio inspirada na dos Stiros. Mas Tibrio parece

    criar sua volta um teatro pornogrf ico e mitolgico, consonante com o gosto da

    poca, como sugerem

    F.

    Dupont

    et loi

    2001: 293-304. Vide J. L.Brando 2005:

    92-94.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    15/26

    1 2 6 Jos Lus Lopes Bran do

    t i d o s , r e c o l h i d o s d e t o d a a p a r t e , e os i n v e n t o r e s d e m o n s t r u o s a s u n i e s ,

    aos qua i s chamava spintrae, e n c a d e a d o s e m g r u p o s d e t r s , s e p u d e s s e m

    pros t i t u i r a l t e rnadamen te sua f ren t e , pa ra que , ao o lha r , e l e exc i t a s se o s

    seus dese jo s e m dec l n io . A d o rn o u a l covas , d i spos t as em v r io s s ti o s , de

    quad ros e e s t a tue t a s com p in tu ra s e e scu l tu ra s de ex t rema devass ido e

    g u a r n e c e u - o s d e l i v r o s d e E l e f a n t i s , p a r a q u e a n i n g u m f a l t a s s e , a o e x e

    c u t a r o s e r v i o , o m o d e l o d a a t i t u d e e x i g i d a . T a m b m , n a s m a t a s e n o s

    bosques , t eve a i de i a de d i s t r i bu i r , po r aqu i e po r a l i , s t i o s pa ra o s p raze re s

    d e V n u s e , p o r a n t r o s e g r u t a s , o s q u e s e p r o s t i t u a m , d e e n t r e a j u v e n t u d e

    de u m e ou t ro s exo , e m t ra j e de pe qu en os Ps e N in fa s . Po r e s t a razo , s

    c la r as e j o g a n d o d e f o r m a v u l g a r c o m o n o m e d a i l h a , r e p e t i d a s v e z e s l h e

    c h a m a v a m ' c a p r i n o '

    T c i t o (Ann. 6 .1 ) l em bra que se t ra t a de c r im es t i r n i cos (morergio)

    s o b r e a j u v e n t u d e d e n a s c i m e n t o l iv r e . P e r a n t e a m o n s t r u o s i d a d e d o s

    f a c t o s , o p r p r i o b i g r a f o p a r e c e m a n i f e s t a r a l g u m a i n c r e d u l i d a d e : Maiore

    adhuc ac turpiore infmia flagrauit, uix ut referri audiriue, nedum credi fas sit

    ( U m a m f a m a a i n d a m a i o r e m a i s t o r p e a l a s t r o u a t a l p o n t o q u e a c u s t o

    l c i t o c o n t a r o u o u v i r , e m u i t o m e n o s

    dar-lhe

    c r d i to ) . Tra t a - se de

    p r o s t i t u i o d e m e n i n o s d e t e n r a i d a d e

    os pisciculi q u e n a d a v a m v o l t a

    d o i m p e r a d o r , p a r a l h e e x c i t a r e m o s s e n t i d o s

    (Tib.

    4 4 . 1 ) . M a s o e r o t i s m o

    n a p i s c i n a i n s c r e v e - s e n u m

    topos

    d a p o e s i a e p i g r a m t i c a e n a d i a t r i b e

    c o n t r a o s t i r a n o s , t a m b m r e g i s t a d o e m r e l a o a

    D o m i c i a n o

    5 8

    e, m ais

    t a rde , aHeliogbalo (Hst.Aug. Hei. 3 1 . 7 ) .

    A s e d u o d e m u l h e r e s n o b r e s c a s a d a s p o r p a r t e d e C s a r e

    A u g u s t o

    5 9

    n o a s s u m e o s t o n s n e g r o s d o u lt r a je s m a t r o n a s il u s tr e s p e r p e

    t r a d o p o r T i b r i o

    6 0

    , d o h u m i l h a n t e e s c r u t n i o l e v a d o a c a b o p o r C a l g u l a

    n o t r i c l n i o (Cal. 36 .2 ) , ou das o rg i a s a t r i bu das a Nero

    6 1

    .

    O

    abuso de

    58

    Cf .

    Dom.

    2 2 .

    O

    mesmo mot ivo f igura , de forma galante , em Mart . 4 .22 .

    V ide P.D u p o n t

    e t T .loi

    200 1 : 304-306 .

    39

    Jul.

    5 0 . 1 :

    Pronum et sumptuosum in libiinesfuisse constans opinio est,

    plurmasqueetillustresfeminas corruptsse;Aug. 6 9 . 1 :condiciones quaesitas pe ramicos qui

    matres

    famlias et adultas aetate

    uirgnes

    denudarent atqueperspicerent, tanquam

    Toranio

    mangone uenente.

    60

    Tib.4 5 :Femnarumquoque, etquiemillustrium,capitibusquantoopere solitus sit

    inludere(...).

    61

    Quotiens Ostiam Tiberideflueret aut Baianum sinum praeternauigaret, dispositae

    pe r

    litora

    et ripas

    deuersoriae tabernae parabantur insignes ganeae

    et matronarum institorio

    copas

    imitantium atque hinc inde

    hortantium

    ut

    appelleret

    (Nero

    27.3).

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    16/26

    Tirano ao

    Tibre

    127

    Tibrio para com as mulheres da aristocracia ilustrado com o assdio a

    Malnia (Tib. 45), facto no mencionado por outras fontes. A infeliz

    perseguida pela concupiscncia do imperador, at que se refugia em casa e

    se trespassa com um punhal, depois de denunciar abertamente as prefe

    rncias do velho, expostas depois no teatro: Vnde mora

    in

    Atellanico

    exhodio

    proximis ludis adsensu mximo excepta percrebuit, 'hircum uetulum capreis

    naturam ligurire'(Da que, por altura dos jogos seguintes, um exdio de

    atelana se divulgou com a aprovao geral: velho bode lambe o sexo s

    cabras'. Mas o episdio pode ter sido moldado sobre o de Lucrcia,

    igualmente vtima da tirania sexual de Sexto Tarqunio

    62

    .

    O fundamento para certos boatos estava nas atitudes de governantes

    do passado histrico ou mtico. Depois de arrebatar uma matrona ao

    marido, Calgula ter dito que procurara apenas um matrimnio segundo

    o exemplo de Rmulo e de Augusto

    63

    . Mas o acto abusivo de Augusto de

    retirar a mulher de um cnsul do triclnio, em presena do marido, lev-la

    para o quarto e reconduzi-la depois ao lugar, ainda com as orelhas verme

    lhas e o cabelo em desalinho (Aug. 69.1), considerado mais gravoso

    quando atribudo a Calgula (Cal. 36.2).

    Outra particularidade o incesto, que mancha Calgula, Nero (Cal.

    24;

    Nero 28.2) e tambm

    Domiciano,

    que provoca a morte da sobrinha

    Jlia, ao obrig-la a abortar

    64

    . O suposto incesto de Calgula com todas as

    irms, e de modo especial com Drusila (a quem ele violentara na juven

    tude e, mais tarde, tratava publicamente como esposa), parece sugerir,

    segundo alguns crticos, uma tentativa de identificao com uma monar

    quia teocrtica maneira egpcia

    60

    . Mas o boato poder tambm encontrar

    fundamento na histria de Cambises, filho de Ciro, que segundo

    62

    Cf. Liv.

    1.58.Vide

    R.Martin 1991:133.

    63

    Cal.

    25.1.

    Cf. D.C. 59.8.7 que lhe chama Cornlia Orestila (ou Orestina).

    64

    Dom. 22 .Tal relao era considerada incestuosa, pelo que tambm o casa

    mento de Cludio com a sobrinha Agripina teve de ser ratificado pelo senado:(...)

    talium coniugiorum, quae ad id tempus incesta habebantur (Cl.26.3);Ducturus contra fas

    Agrippinam uxorem (Cl.39.2).

    65

    Cal.24.1. Cf. J.AJ 19.204; D.C. 59.22.6; Aur.Vict. Ces. 3.10. Vide R.

    Martin 1991: 331;J.CoHn 1954: 408;P.Lambrechts 1953: 226-228 e n.2 .A ideia

    do incesto pode ser uma deformao das fontes a partir da importncia que

    Calgula atribua s irms.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    17/26

    128 Jos Lus Lopes Brando

    H e r d o t o ( 3 . 3 1 ) d e s p o s o u a i r m . U m a v e z q u e t al u n i o n o e r a c o s t u m e

    e n t r e o s P e rs a s , C a m b i s e s t e r p e r g u n t a d o a o s j u z e s s e e n c o n t r a v a m a l

    g u m a le i q u e p e r m i t i s s e a u m i r m o d e s p o s a r u m a i r m , a o q u e l h e f oi

    r e s p o n d i d o q u e n o , m a s q u e , p o r o u t r o l a d o , h a v i a u m a l e i q u e p e r m i t i a

    ao re i do s Pe rsa s faze r o q ue dese ja sse . A re s pos t a dos ju z e s c o n t m , po i s , a

    e s s n c i a d o p o d e r d o t i r a n o . O m o d e l o p r e v a l e c e n a h i s t r i a q u e s e c o n t a

    de Ca raca l a e da be l s s ima J l i a

    D o m n a ,

    a p r e s e n t a d a n a Historia Augusta

    c o m o m a d r a s t a d o i m p e r a d o r : c e r t o d i a e m q u e e l a s e d e s n u d o u s u a

    frente , e le te r d i to que querer ia despos-la , se lhe fosse l c i to, ao que e la

    re sp on de u qu e se e l e que r i a , e ra l c i t o , ou e l e se e squ ec i a qu e , send o

    imperador , d i tava as le i s , no as recebia?

    (Hist.Aug. Carac. 1 0 . 1 - 3 . )

    6 6

    .

    T o r n o u - s e f a m o s o o a le g a d o i n c e s to d e N e r o c o m A g r i p i n a (Nero

    2 8 . 2 ) d o q u a l S u e t n i o s e g u e a v e r s o m a i s h o s t i l , e n q u a n t o T c i t o p e n d e

    pa ra a op in i o de C lv io Rufo , pa ra quem o i nces to fo i i n i c i a t i va de l a , na

    m i r a d e c o n s e r v a r o p o d e r

    6 7

    . Pa r ece have r um a a ss imi lao dos c r im es de

    N e r o a m o d e l o s m i t o l g i c o s q u e e l e p r p r i o i n c a r n a v a n o p a l c o , e n t re

    ou t ro s , o s pap i s de Orestes matricda e o de dipo cego (Nero 2 1 . 3 ) . A t r a

    d i o s o b r e N e r o e x p l o r a , p o i s , a h g a o d e d o i s c r i m e s r e a is a f o r t u n a d o s

    na t rad i o t rg i ca : o ma t r i c d io e o i nces to .

    A l i c e n c i o s i d a d e i n c l u i a h o m o s s e x u a l i d a d e p a s s i v a , d e s i g n a d a p o r

    impudicitia,

    a m i d e i n v o c a d a n a i n v e c ti v a p o l t i c a . J C c e r o a c u s a v a M a r c o

    A n t n i o d e s e p r o s t i t u i r (Phil. 2 . 4 4 ) . T a is a c u s a e s p a r e c e m d e n o t a r , e m

    S u e t n i o , u m e x p e d i e n t e i m p l c i t o n a a s c e n s o d a c a r r e i r a d o f u t u r o

    t i r a n o : C s a r t e m a f a m a d e t e r s i d o catamito d e Nicomedes da Bi t n i a

    (Jul.2; 4 9 . 1 ; 4 9 . 4 ) ; A u g u s t o a c u s a d o d e s e t e r p r o s t i t u d o a C s a r e a

    H r c i o (Aug. 68) e Domiciano a N e r v a (Dom. l . l ) ; V i t l i o , e n t r e o s p r o s

    t i t u t o s d e T i b r i o e m C p r e a s , t e r , d e s t e m o d o , f a v o r e c i d o a c a r r e i r a d o

    p a i (Vit.

    3 .2 )

    6 S

    ;

    O t o

    liga-se

    d e m o d o s e m e l h a n t e a N e r o (Otho 2 .2 )

    6 9

    .

    66

    Cf. Hist.Aug. Seu

    21.7;

    Eutr. 8.20; Aur.Vict . Ces. 21 .1 -3 e Epit.21.5; Jer.

    Chron.

    P. 213 Helm (2

    a

    ed.); Oros. 7.18.2. A ser verdade, o caso de Caracala seria

    ainda mais gravoso, uma vez que Jlia Domna no era madrasta, mas me dele.

    Segundo Herod i ano

    (4.9.3;

    4.13.8; 5.3.2), os Alexandrinos, conhecedores do grau

    de parentesco,chamavam-lheJocasta.

    67

    Ann. 14.2. Su etn io ter seguido a verso de Fbio Rs tico .

    6 8

    T ac .

    Hst.

    3 . 86 . 1 ,

    pelo contrrio, afirma queVitlio devia a sua ascenso aos

    mritos do pai .

    69

    D.C. 64.8.3 confirma a homossexualidade de Oto, mas com os favori tos

    de N ero ; v ide R . Ma rt in 1991 : 166 . Segund o T. F. Carn ey 1968: 11-12 , Sue tnio

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    18/26

    Tirano ao Tibre

    ^29

    A t r a n s g r e s s o m o r a l d e c o r r e n t e d a a b s o l u t a l i b e r d a d e d o t i r a n o p o d e

    resumir-se

    e m d o i s p e q u e n o s c a p t u l o s d a

    Vida

    d e N e r o

    (Nero

    2 8 - 2 9 ) :

    c o m r c i o c a r n a l c o m r a pa z e s d e n a s c i m e n t o li v re ; c o n c u b i n a t o c o m

    m u l h e r e s c a s ad a s ; v i o l a o d e u m v i r g e m v e st a l; p r o j e c t o d e c a s a m e n t o

    c o m u m a l ib e r t a A c t e ; t r a n s f o r m a o d e u m e u n u c o e m e s p o sa ; i n c e s t o ;

    en t rega sexua l pass iva a uma pessoa de ca t ego r i a i n fe r i o r , no ca so , um

    l i b e r t o .

    O u t r o a s p e c t o d a q u e b r a d a s c o n v e n e s o v e s t u r i o e o a s p e c t o d o

    r o s t o

    7 0

    .

    E x e m p l o p a r a d i g m t i c o o d e C a l g u l a , c u ja i n d u m e n t r i a a p a r e c e

    c l a ss i f i cada em suges t i va g radao :

    V estitu calciatuque et cetero habitu neque

    ptrio neque ciuili, ac ne uirili quidem ac denique huma no semper usus est

    {Cal. 52 ) (Nas roupas e no ca l ado e no re s t an t e t ra j a r no usou o

    t r a d i c i o n a l d o s e u p a s , n e m o h a b i t u a l d o s c i d a d o s , n e m s e q u e r m a s

    c u l i n o e , e m s u m a , n e m h u m a n o ) . T r a t a - s e a q u i d a c e n s u r a d a inciuilitas

    a t ravs do ves tu r io : o t ra j e patrius e ciuilis a t o g a , c u j o u s o A u g u s t o

    p r o c u r a r a i n c e n t i v a r [Aug. 4 0 . 5 ) . A e n u m e r a o d as r o u p a s e a d o r n o s d e

    C a l g u l a d e n u n c i a g o s t o s o r i e n t a l i z a n t e s , e f e m i n a d o s e m o n r q u i c o s , d e

    q u e e x e m p l o o u s o d a s e d a , p r o i b i d a p o r T i b r i o

    7 1

    . F a z e n d o j u s s u a

    a l c u n h a , C a l g u l a p a r e c e i n t e r e s s a r - s e p o r c a l a d o e x t i c o . U s a p e a s o r i

    e n t a i s , q u e , e m R o m a , s t m l u g a r n o p a l c o : a s s a n d l ia s e s o c o s

    (crepidae,

    socci),

    o c o t u r no (usado pe lo s re i s he l en s t i co s ) , s i na l de t i r an i a . A l m d i s so ,

    e n v e r g a a c o u r a a d e A l e x a n d r e M a g n o .

    O travestismo

    o b j e c t o d e c o n

    d e n a o

    7 2

    , b e m c o m o o u s o d e r o u p a s d a s d i v i n d a d e s , p o i s a i m i t a o d o s

    d e u s e s s i n a l i n e q u v o c o d e inciuilitas. A o o s t e n t a r a t r i b u t o s d i v i n o s , C a l

    g u l a p a r e c e e s t a r a i m i t a r o s e u b i s a v M a r c o A n t n i o q u e , n o O r i e n t e ,

    s e a p r e s e n t o u c o m o D i o n i s o

    7 3

    ; a o e m p u n h a r o r a io , i m i t a n d o J p i t e r ,

    pa rece segu i r o s passos de A lexand re

    7 4

    e o u t r o s m o n a r c a s . M o t i v o d e m u i t o s

    parece querer l igar, de modo especial , a homossexualidade aos t i ranos. Mas o

    processo de caracterizao no parece ser assim to simples.

    7 0

    VideJ.R.Dunkle 1 9 6 7 : 1 7 0 ; J .R. D u n k l e l 9 7 1 : 1 8 - 1 9 .

    71

    Cf. TacAnn.

    2 . 33 . 1 ;

    D . C .

    57 .15 .1 .

    72

    Sen .

    E p.

    122.7 :

    non uidentur tibi

    contra

    natura

    uiuere

    qui commutant

    cum

    feminis

    uestem?

    73

    Cf.Vell . 2.82.4; D.C. 48.39.2;

    Plu.

    Ant. 24.3 .

    74

    Que assim foi representado por Apeles (Plu. De Iside24) e em cunhagen s

    na Babilnia.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    19/26

    130

    J

    os

    Lus Lopes Brando

    com entr io s foi o cham ado "ban que te dos doze deuses" n o palcio de

    Augusto, em que o prprio imperador se disfarou de Apolo

    (Aug.

    70.1) .

    O

    carcter efeminado de Csar

    revelava-se

    no uso da tnica no cintada

    (Jul.

    45.3) , hbi to part i lhado por Nero, cuja forma de vest i r era considera

    da indec ente. Al m disso, o est ilo do cabelo deste, imitao d o pe nte ado de

    Alexandre ou moda entre os aurigas

    75

    , tornava-se escandaloso (Nero51) .

    Tambm explorada em exerccios retricos era a expresso facial

    aterradora do tirano, acaso uma influncia da expresso sanhuda da ms

    cara dos tiranos na tragdia

    76

    .

    O

    motivo parece estar presente na notcia de

    que Calgula trabalhava o rosto, natura

    horrdus

    ac taeter,e m frente ao

    espelho, de forma a provocar terror

    acformido (Cal.

    50.1) , e na nota sobre o

    impressionante olhar r gido de Nero ao morrer , que incute igualmente

    horror eformido

    aos presentes

    77

    .

    A substncia doutr inal sobre o t i rano moda grega poder ter s ido

    introduzida na sociedade romana atravs da t ragdia

    78

    . Referncias trgicas

    so por vezes usadas nas

    Vidas dos Csares

    co m o forma de expressar a

    propenso para a t i rania.

    O

    carcter de Cal gula aparece denunciado na

    repet io de uma exclamao do Atreu de cio 'oderint, dum metuant'

    19

    ( tenham-me dio , desde que tenh am medo) que se tornara num a

    espcie de emblema da crueldade t i rnica

    80

    e que tambm a t r ibudo,

    com variao, a Tibrio

    8 1

    . Observa o bigrafo,

    louvando-se

    em Ccero

    (Off. 3.82) , que o facto de Csar repet i r continuamente uns versos das

    Fencias

    de Eurpides, que correspondem a uma fala de Etocles, em que a

    ambio d e pod er colocada frente da just ia e do respei to pelos

    75

    Vide K.R.Bradley

    1978:

    284-285.

    76

    Cf. Sen.

    Con.

    2.5.4.Vide

    J.

    R. D unkle 1967:170.

    77

    Nero

    49.4:

    Atque in eauoce defecit, extantibus rigentibusque oculis usque ad

    horwrem formidinemque

    uisentium.

    78

    Vide

    J.

    R. Dunkle

    1967:153-154;

    J. R. Dunkle 1971:12-13.

    79

    Cal.30.1.

    tambm o

    Atreu

    de

    cio

    que regista o mais antigo emprego

    em latim do termo

    tyrannus.

    A aspirao monrquica de Calgula tambm ex

    pressa (Cal.22.1) pela citao hom rica haja um s chefe, haja um s rei

    (21. 2.204-205); e o primeiro hemistquio do mesmo verso 204 no bom

    que o poder esteja distribudo por muitos

    colocado na boca de

    Domiciano

    (Dom.

    12.3).

    80

    Cf. Cie. Ses.48.102;P/w7.1.14.34;Off.1.28.97;Sen.Ira1.20.4.

    81

    Tib59.2:oderint,

    dum

    probent.Vide D.W. Hurley 1993: 122.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    20/26

    Tiranoao Tbre

    131

    deuses

    82

    , indcio de aspirao dominado.

    N e r o

    agrava o verso trgico

    annimo (Nero

    38.1)

    Q u a n d o eu

    tiver m o r r i d o ,

    seja a

    t e r r a

    a m a l g a m a d a p e l o fogo) j de si ne fa ndo,

    segundo Ccero e Sneca

    83

    , c o m a var iao da sua auto ria :

    E n q u a n t o

    e u estiver vivo ). Qu e os

    r o m a n o s

    associavam o que se

    dizia no p a l c o realidade mostra-o o facto de um poeta ter sido executa

    do, porque injuriou

    Agammnon

    nu ma tragdia e Ti br io se sentiu atin gi

    do (Tib.

    61.3)

    84

    .

    O

    cidado romano, cioso da sua libertas,abomin ava a dominatio: no

    aceitava submeter-se a um rex.

    O

    castigo para quem desejasse tomar para si

    o poder era a morte; e diversas dedamationes tratavam o tema do praemium

    a conceder ao tiranicida

    85

    . Entre as vrias explicaes para a travessia do

    Rubico, vem a suspeita de que Csar acalentava o desejo calculado da

    dominatio

    56

    ; e, mais tarde, vrias aces e ditos so, em conso nn cia com os

    critrios biogrficos de anlise caracterolgica

    87

    , reveladores de abuso de

    poder, pelo qu e justificavam a mo rt e do ditador

    88

    : este tornar a-se culpa do

    de hybris ao aceitar, em vida, honr as que ultrapassam a co ndi o hu ma na

    (Jul. 76. 1). A mesm a insol ncia se censura s obr etudo a Calgul a, que se

    arroga atributos divinos (Cal. 22), e a Domiciano, por se declarar dominus

    82

    Jul. 30.5. Eur. Ph. 524. Ccero o autor da verso para latim: Nam si

    uiolandum est ius, gratia I uiolandum est: aliis rebus pietatem colas.Em

    conformidade com o lxico poltico republicano, o Arpinate traduz tyrannis por

    regnumeeusebeiaporpietas.Vide L.Cnfora 2000:153.

    83

    Cie. Fin. 3.19.64: vox inhumana etscelerata. Sen. Cl. 2.2.2 coloca o dito a

    par da referida citao doAtreu de cio:considero multasvocs

    magnas,

    seddetestabiles,

    in vitamhumanam pervenissecelebresque volgo ferri, ut illam:'oderint, dum metuant,' cui

    Graecusversus similis est, qui semortuo terram misceriignibus iubet, et alia huius notae.

    DC . 58.23.4 diz que Tib rio repetia frequentemente este verso quando tratava da

    sua sucesso em favor de Calgula.

    84

    O

    poeta ser Mamerco Escauro, autor de um

    Atreu.

    Cf. Tac.

    Ann.

    6.29.3;

    D.C. 58.24.3-5 . Mas, segundo Tac.Ann. 6.29.6, a acusao efectiva foi de adultrio

    com Lvia Jlia, esposa de Druso, e prtica de magia.

    85

    Vide R.Tabacco 1985:14ss.

    86

    Jul. 30.5: Quidam putant captum imperii consuetuine pensitastisque suis et

    inimicorumuiribususum occasione rapenae ominationis quam aetateprimaconcupisset.

    87

    Cf.

    Plu.Alex. 1.

    88

    Jul. 76.1:Praegrauant tamencetera jactadictaqueeius, ut et abusus ominatione et

    iure caesusexistimetur.

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    21/26

    1 3 2

    J

    o s

    Lus Lopes Brando

    et deus

    (Do m. 13.2). Tais compo rta men tos eram designados pela tradio

    como inpotentia ou arrogantiaou superbia, termos que

    definiam

    o compor

    tamento tirnico

    89

    .

    Para no inco rr er na acusao de tirania, Augu sto rejeita ostensiva

    mente o apelido de domnus

    90

    e proc ura demo nstrar a sua ciulitas

    91

    . Tibrio

    ostenta manifestaes dessa virtude no incio do imprio

    92

    . U m a vez que

    alguns principados acabam por degenerar numa total falta de respeito pelas

    leis e pelas instituies do Estado, de modo especial o senado, e sendo o

    carcter para os antigos algo de inato, o comedimento do perodo inicial

    dos governos daqueles Csares explicado como uma notvel capacidade

    de dissimulao. O bigrafo procura demonstrar que o carcter de Tibrio

    , em grand e parte, dete rmin ado pela herana gentica contrad itri a dos

    Cludios (Tib. 3.1) e que Nero herdou os vcios e degenerou as virtudes

    dos

    Domcios

    (Nero 1.2).

    O

    pai deste ltimo confirma que dele e de

    Agripina s podia nascer algo de mau para o Estado (Nero 6.1).

    O c om po rt am en to tir nico gera a inveja pela situao de excepo,

    que se tornara

    topos

    literrio co mo valor oposto da urea

    mediocritas

    93

    ,

    e o

    dio natural contra quem detm o poder pela fora

    94

    . Tib ri o, Calgula,

    Nero,

    Galba.Vitlio

    e Domiciano, segundo nos diz o bigrafo, tornam-se

    odiosos aos olhos dos sbditos e, con sequ ent eme nte, vivem sob um a espa

    da de Dmocles

    95

    . O topos do medo

    9 6

    par ticu larm ente aplicado Tib ri o e

    89

    Vide

    Oliveira 1986: 25.

    9

    Aug.

    5 3 . 1 :

    Domini

    appellationem

    ut maledictum etobprobrium semperexhorruit.

    91

    Aug.

    5 1 . 1 :

    Clementiae ciuilitatisqueeius multa et magna documenta sunt.

    92

    Tib. 26.1:

    Verum

    liberatusmetu ciuilem admodum inter initia acpaulo minus

    quam priuatum egit.Ex plurimis

    maximisque

    honoribus praeter paucos et mdicos non

    recepit;57.1:(...) etiam inter initia cum adhuc fauorem hominum moderationis simulatione

    captarei.

    93

    Cf. Archil. fr. 23.19-21 W;

    fr.

    19.1-4 W; Anacreont . 8.1-4 Pr. Vide ainda

    Anacr. fr 361 PMG.

    94

    Tito

    a excepo que confirma a regra: Tit. 1:(...) tantum illad promeren-

    dam omnium uoluntatem uel ingeniiuel artis uel fortunae superfuit, etquo difficillimum

    est, in imprio...

    93

    Quam inter haec non modo inuisus ac

    detestabilis

    {Tib. 63.1);Per haec

    terribilis

    cunctis et inuisus, tandem oppressus est {Dom. 14.2); Nullis tamen

    infensor

    quam

    uernaculis et mathematicis (Vt. 14.4); Per haec prope uniuersis ordinibusoffensisuel

    praecipua

    lagrabat

    nuidia apud milites(Gal.16.1);Ita bacchantem atque grassantem non

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    22/26

    Tirano ao Tibre

    133

    D o m i c i a n o

    9 7

    , q u e s e t o r n a m d e s c o n f i a d o s e se i s o l a m : o p r i m e i r o e s c o l h e

    C p r e a s c o m o r e f g i o p e l a s u a i n a c e s s i b i l i d a d e , a f i r m a S u e t n i o

    9 8

    ; o se

    g u n d o , d e q u e m s e d i z q u e s e t o r n o u c r u e l p o r c a u s a d o m e d o " , o r n a a s

    p a r e d e s d o s p r t i c o s c o m p l a c a s d e f e n g i t e , q u e l h e p e r m i t e m v i s l u m b r a r

    o qu e se passa at rs das costas , in ter rog a os pr i s ione i ros a ss , em lug ar secre to

    e segurando nas mos a s cade i a s

    1 0 0

    , e c o n d e n a E p a f r o d it o , q u e a j u d a r a N e r o

    a s u ic i d a r - s e ( N e r o 4 9 . 3 ) , p a r a d e s e n c o r a j a r t a l p r o c e d i m e n t o (Dom 14 .4 ) .

    O

    d i o a o t i r a n o f r e q u e n t e m e n t e e x p r e s s o e m p a n f le t o s o u

    graftos

    a n n i m o s q u e p a r e c e m f u n c i o n a r c o m o u m a e s p c i e d e c a t a r s e p a r a a

    f rus t rao dos c idados

    (Jul.

    8 0 . 2 - 3 ; Tib. 5 9 ; Nero 3 9 . 2 ; Dom. 1 3 . 3 ; 1 4 . 2 ) .

    A e s p o n t a n e i d a d e d a s r e a c e s m o r t e d o s i m p e r a d o r e s r e v e l a d o r a .

    Recorde-se

    o q u e S u e t n i o n o s d i z s o b r e o c o n t e n t a m e n t o d o p o v o ,

    d e p o i s d e T i b r i o m o r r e r : u m a p a r t e g r i t a v a ' T i b r i o a o T i b r e , o u t r a

    p a r t e r o g a v a T e r r a m e e a o s d e u s e s M a n e s q u e l h e n o c o n c e d e s s e m

    a s s e n t o s e n o e n t r e o s m p i o s ; o u t r o s a m e a a v a m o c a d v e r c o m o g a n c h o

    e a s G e m n i a s , e x a s p e r a d o s p e l a r e c o r d a o d a a n t i g a c r u e l d a d e e d a

    r e c e n t e a t r o c i d a d e (Tib. 7 5 . 1 )

    reclama-se

    o c a s t i g o r e s e r v a d o a o s i n i m i

    g o s d o E s t a d o e a o s p i o r e s ti r a n o s . O u t r o s h o u v e q u e p r o p u s e r a m q u e o

    c r e m a s s e m p e l a m e t a d e e m A t e i a (Tib. 75 .3 ) , segu indo , t a lvez , a c rena

    d e q u e o c o r p o d o t i r a n o n o a r d i a p o r c o m p l e t o

    1 0 1

    . V i t l i o , depo i s de

    defuit plerisque animus adoriri(Cal. 56 .1); Talem principempaulo minus quattuordecim

    annos perpessus terrarum orbis

    tandem destituit (Nero40.1).

    96

    Sobre o medo e desconfiana de Dioniso, o velho, cf. Cie.Off. 2 .7 .24-25 e

    Tusc. 5.20.58 ss.VideR.Tabacco 1985: 33 ss.

    97

    ...

    sedpraetrepidus

    quoque atque etiam

    contumeliis

    obnoxius uixerit, multa indicia

    sunt (Tib. 63.1); ... Quare pauidus semper atque anxius minimis

    etiam suspicionibus

    praeter modum commouebatur

    (Dom.

    14.2).

    98

    .. . quo d uno paruoque litore adiretur, saepta und ique praemptis mmensae

    altitudinis rupibuset profundo mari[s] (Tib. 40) .

    Ao passo

    queTac.Ann.

    4.67.2 acres

    centa o cl ima temperado e a beleza do lugar.

    99

    .. . quantum coniectare licet, super ingenii naturam inpia, rapax, metu saeuus

    (Dom. 3.2).

    100

    D.C. 67.12.5 conta o mesmo facto e acrescenta que os interrogava sozi

    nho para evitar que outros conhecessem o contedo da conversa.

    101

    Cf. Cie.PUI.2 . 8 9 - 9 1 ;

    P lu .Sull.

    38 .3 .Vide H . Lindsay 1995: 187 .

    O

    co rpo

    de Tibrio no fo i lanado ao Tibre , como sugerem F.D u p o n t e t T .

    Eloi

    2001 :3 0 3 ,

    mas teve exquias pblicas, em Roma, e Calgula fez o elogio fnebre (D.C. 58.28.5).

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    23/26

    134 J

    os

    Lus Lopes Brando

    l inchado , fo i a r ra s t ado pa ra o r i o

    (Vit.

    17 .2 ) ; e e ra e sse o de s t i n o q ue o s

    c e s a r ic i d a s p l a n e a v a m d a r a o c o r p o d e J l i o C s a r

    (Jul.

    8 2 . 4 ) . M a i s t a r d e , o

    s e n a d o e o p o v o h o - d e e x p r e s s a r o d e s e j o d e q u e o c a d v e r d e C m o d o

    s ej a a r r a s t a d o c o m u m g a n c h o e l a n a d o a o T i b r e

    1 0 2

    . H e l i o g b a l o s e r

    o b j e c t o d e u m u l t r a j e a i n d a m a i o r , u m a v e z q u e s e r l a n a d o c l o a c a e

    d e p o i s a o r i o , ne umquam sepeliri posset (Hei. 1 7 . 1 - 3 ) .

    O

    m t o d o b i o g r f i c o

    d e S u e t n i o e o s m e s m o s e s t e r e t i p o s d e c a r a c t e r i z a o d o s m a u s g o v e r

    n a n t e s s e r o a m i d e e m p r e g u e s p e l o a u t o r d a Histria Augusta n o r e t r a t o

    d a q u e l e s d o i s A n t o n i n o s , a p r o x i m a d o s , e m v r i o s a s p e c t o s , d o s m a i s m a l -

    - a f a m a d o s i m p e r a d o r e s d o s c u l o I , e s p e c i a l m e n t e C a l g u l a e d e N e r o

    1 0 3

    .

    A r e a c o m o r t e d e N e r o p a r a d o x a l e m o s t r a e m q u e m e d i d a e s t e

    i m p e r a d o r e r a, a o m e s m o t e m p o , o d i a d o e a m a d o . P o r u m l a d o , o gaudium

    p b l i c o , p e l a l i b e r t a o d o d o m n i o d o t i r a n o : a p l e b e c o r r e pilleata (Nero

    5 7 . 1 ) ,

    i s to , c o m o ba r re t e ca rac t e r s t i co da l i be r t a o dos e sc ravos e das

    Sa tu rna i s e s mbo lo da abo l i o da t i r an i a

    1 0 4

    . P o r o u t r o l a d o , h , p o r l o n g o

    te m po , d ive rsa s ma n i fe s t a es sec re t a s de pesa r , t an to qu e , passados v in t e

    a n o s ,

    u m f a ls o N e r o a i n d a te v e g r a n d e a c o l h i m e n t o , s o b r e t u d o e n t r e o s

    P a r t o s , o q u e r e v e l a a a d m i r a o q u e o O r i e n t e l h e c o n s a g r a v a (Nero 5 7 . 2 ) .

    A s r e a c e s m o r t e d e D o m i c i a n o c o n t r a s t a m c o m a s m a n i f e s t a e s u n i

    ve rsa i s de pesa r pe lo t re spasse ante diem d e T i t o (Tit. 11): a inevi tvel

    c o m p a r a o d o s d o i s i r m o s p r e j u d i c a o m a i s n o v o .

    O

    p o v o a c o l h e u c o m

    i n d i f e r e n a a n o t c i a d a m o r t e d o l t i m o d o s F l v io s ; o s s o l d a d o s , c o m

    a g r a v o ( q u i s e r a m i n c l u s iv e v i n g - l o ) ; o s s e n a d o r e s c o m t a n t a a l e g r i a q u e

    c o r r e r a m p a r a a C r i a , c r i v a r a m - n o d e i n j r i a s e t r a t a r a m d e p r o p o r a

    damnatio memoriae (Dom.

    2 3 . 1 ) .

    E m s u m a , r e t o m a d a s p e l o b i g r a f o , a s c a r a c t e r s t i c a s d o s t i r a n o s f a v o

    r e c e m u m a d e s c r i o v e r o s m i l p a r a o s s e u s

    c o n t e m p o r n e o s

    1 0 5

    a s s e n t a m

    c e r t a m e n t e n u m f u n d o d e v e r d a d e , e n q u a d r a d o p o r u m v o c a b u l r i o

    102

    Corpus eius ut unco

    traheretur

    atque

    in Tiberim

    mitteretur, senatus et

    popuius

    postulauit

    (Hist.Aug. Com.17.4).

    103

    J . L. Bran do 2007 : 133-146; C.Teixeira 2007 : 229 -242 ;R. Furtado 2007:

    187-228.

    104

    Os cesar ic idas Bruto e Cssio cunharam moedas com opileus ladeado por

    dois punhais.Vide B. Poul le 199 7: 243 -25 2.

    105

    V ide F. D u p o n t e t T .loi 2001 : 263 -323 .

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    24/26

    Tirano ao Tibre

    135

    tipificado e ilustrado com exemplos por vezes decalcados de situaes

    anlogas, com exageros ou distores da realidade, operadas pelo autor ou

    pelas suas fontes. Suetnio inclui, nas

    Vidas dos doze Csares,

    relatos de

    vrias provenincias e, de modo geral, no estabelece uma clara distino

    entre fontes credveis e fontes duvidosas, designadas a maior parte das

    vezes genericamente, por recurso a expresses como sunt qui putent, multi,

    alii, quidam, nonnulli.

    Alm das fontes, tambm o bigrafo deixa o seu cunho pessoal ,

    qu an to mais no seja pelos seus critrios de anlise. Ao descartar a aco

    de Sejano ou Tigel ino (retratados por Tci to com termos prprios da

    tirania

    106

    ) , Sue tnio imp uta a Tib rio e a N er o a total responsabi l idade dos

    actos ocorr idos nestes pr incipados: deste modo, os caracteres so apresen

    tados de forma m ais uni tr ia . Ta m bm no pro cura hierarquizar o s factos

    segundo o seu relevo histr ico; antes tende a ceder s verses mais roma

    nescas, muitas vezes resultantes da calnia

    10 7

    .

    O

    principal objectivo do autor, na linha da tradio biogrfica,

    fazer uma caracter izao completa das personagens: factos anedticos, di

    tos de espr i to e meros boatos contr ibuem para del inear o carcter e

    revelam-se to ou mais importantes do que os grandes fei tos hericos (Plu.

    Alex

    1). O ra S uet nio , ao op tar pelas verses mais intensas, apresen ta

    nar ra t ivas que podem no passar de rumores , mas que acentuam os

    caracteres descritos. A c onsta nte g eneralizao e a gradao dos vcios e

    dos exempla,em vez da ord ena o cron olg ica, fazem ressaltar aind a mais

    os t raos t i rnicos. Para tornar o relato consonante com a caracter izao

    dominante do imperador em causa, o bigrafo recorre frequentemente a

    associaes e ao emprego de expresses do tipo non

    abhorret

    a

    ueritate

    109

    .

    D o pon to de v i s t a dou t r i na l , t omando como exempl o os mona r cas

    helenst icos, todo o t i rano evidenciar ia part ida

    inciuilitas, saeu itia

    ou

    crudelitas,

    luxuria,

    rapacitas,

    libido exacerbada e

    impietas

    con tra os deu ses,

    contra a ptria e contra a famlia. E, se no apresentava estes traos,

    conclui

    se que os dissimulava: uma forma hbil de explicar, sem entrar em contra

    dio,

    o t radic ional per odo bom de pr ncipes como Cal gula ou Nero .

    106

    Cf., para Sejano,

    Anti.

    4.1;paraTigelino,Hist.1.72.

    107

    Vide

    J.Gascou 1984:438;

    R..

    Martin 1991: 153-157.

    108

    Cal.

    12.3;

    necabhorret a uero(Tib.

    62.3);

    non abhorrenta a natura sua

    {Nero

    43.1).

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    25/26

    136 J

    os

    Lus Lopes Brando

    ibliografia

    A.AIARDI (1978), Per uninterpretazione deliaDomusurea",

    PP33:

    90-103.

    B. BAIXWIN

    (1979), Nero and his mothers corpse ,Mnemosyne32: 3 8 0 - 3 8 1 .

    S. BARTSCH (1994),

    Acors

    in the

    audience. Theatricality

    and

    doublespeak from

    Nero to

    Hadrian.Cambridge (Mass.).

    M.

    BLAISON

    (1998), Sutone et Yekphrasis de la Domus urea", Latomus 57:

    617-624.

    K. R. BRADLEY (1978),Suetonus' Life of Nero. An

    historcal commentary.

    Bruxelles.

    J. L.

    BRANDO

    (2005), Suetnio e o fascnio do Oriente in F. Oliveira (coord.),

    Gnese e

    Consolidao

    da

    Ideia

    da Europa.Vol. III:

    O

    Mundo Romano. Coimbra,

    81-102.

    J. L. B R A N D O (2007), Cmodo: outro Calgula, outro Nero , Humanitas 59:

    133-146.

    L.C N F O R A

    (

    s

    2000),

    Giulio

    Cesare.

    dittatoredemocrtico.Roma/Bari.

    T. F. CARNEY (1968), How Suetonius' lives reflect on Hadrian , PACA 11 : 7-24.

    P. CEAUSESCU

    (1973), Calgula et le legs d'Auguste ,Historia22: 269-283.

    J. R.

    DUNKLE

    (1967), The Greek tyrant and Roma n politicai invective of the late

    Republic , TAPhA

    96:151-171.

    J. R.

    DUNKLE

    (1971), The rethorical tyrant in Ro ma n Histo riography: Sallust,

    Livy andTacitus , CW

    65 :

    12-20.

    F. DUPONT et T.ELOI (2001), L'

    rotisme masculin

    dans la

    Rome antque.

    Paris.

    R.

    FURTADO

    (2007) Vinho novo em velhos odres? Porque foi assassinado Marco

    Aurlio Antonino? , Cadmo17:187-228.

    J. GASCOU (1984),Sutone historien.Paris.

    A. A. HOWARD & O

    N . JACKSON

    (1922), Index uerborum C. Suetoni Tranquili stilique

    eius proprietatum

    nonnullarum.Cambridge.

    D.W. HURLEY (1993),An historcal and historiographical commentary on Suetonius'Life

    of C. Calgula.Atlanta.

    RLAMBRECHTS (1953), Calgula dictateur littraire ,

    BIBR

    28: 219-232.

    M. LEVI (1973),Nerone e suoi tempi.Milano.

    H.

    LINDSAY

    (1995),Suetonius, Tiberius.London.

    R. MARTIN (1991),

    Les

    douze Csars: du

    mythe

    la

    ralit.

    Paris.

    R. MAYER (1982), What caused Poppaea's death? ,Historia31 : 248-249.

    J.

    M C G L E W

    (1993),

    Tyranny and

    politicai culture

    in

    ancient

    Greece.

    Ithaca and

    L o n d o n .

  • 7/21/2019 Tirano Ao Tibre! Esteretipos de Tirania Nas Vidas Dos Csares de Suetnio

    26/26