vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )#...

117

Transcript of vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )#...

Page 1: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2
Page 2: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��������������� ����������������

���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ������������������� ������� �������� ������������������ ������������������������������� �!���������!�"����#������$����

���%��������&��'����%�����(�#���&��������� )#����!����#�!��%�#��������

*��+��#�����������������,������-���������+�����%�������.��/�0�#1���2�

!������*��+��#��3�����(��������&��4�� �!����5�675�86����,������-������2,-�� ������������� ����������������������� ����������/�22000��������#���%�������%������������!�"����#�!�%���7�����8��9������ �� �3%������� ��������!�"���� �������

�5�

#�$���!����� �%����&��!����!� ��'��"�!(���� !(����(&�!)���!�*&!���+!��������������������������������������������������������� ����������,��'!� �������-./!��!�0�!� !�������1�!�2�����

���

3��'��"4���5�!4��('�!� !4������ �!��.� !� �'������!�������!������!���������!����������������"����������������������-��� ���!�#�'.6.!�6.!���%������

�8�

*���"!�!��!����"!��(!� 7��(!� $�����'�!��%�%!��!�� !(&��#���������������������$�������������������"�����������������������0.�1�#� 8���- !�"�#�����!�!������9!�!����������%�����

�8�

�1��"�������!(! �����!��!�!���!�&!�6.�����(��&�&����+!��!(��������7���!)+!���&! � ����&����������� ��������������������� ��� ������� ��� ������� �������� ����� ��������������� ��� �����$� %����&��������������������������������������"���������������:�� ��,���3��!��9��"���

7��

�� ��'.��+!�� �� !� .�� �!� '� !���� &���� � �!�!�%�%�(!� � �!� "�'������!��&���( �����!�������������"�������������"����"��������������������������������������������������;!��&!���!����<����.!��!�#�=�!��9!�!����:5�������

88�

#��� ��!�%����!(����������'�����!�����!(������!(��(&���� ��(�����!�,!�!'���!(��>����#���������������� ���'��&�������������� ��� ())*� ���������������������������+��� ���,-(.��#���?���;��������;� .�� �-� �� !���4������!�9��������������%��!�0�����!�<��(.���,(!��

:5�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

(

Page 3: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

,(!����*������=���������!!���� ���!� !) �����!����7���C�!D���� �.� ����.E!� ��. ����#��������������������������������� ������ ������$����/�0������"������������ �"�1����"����������1�'! "�F��������� ��G �����!�� !�!���!�0!�����G �����!�� !�!�����

<��

F!�!�%�%�(!� ����� �%�!��&��!����!��&�!���1��!(���&� �����!��H���(!��!�F2�7��!%!������!&�+!��!�&!��&!� �%���!�.�����������#�� �������� �������� ������� �������� ������� ��� ����� ����� 2���3�� �������$���������������������"��������������������������0.H���-��� ���

=��

����� �!�!%�.� 7����� ��'.�� ��!�I�����0�!�1�������������������"����$�4������5���&6���������"�������#������,���������

=6�

�!� ��!(7������=��.����!�������J� �������� !��!��������!���7�����$����������"����������������������������������������.�H���#���"�����

5�5�

9!�6.������'�!��������������� �%���8�������������������������������/�K!�L.����!�0�(����

5�7�

9��.(���!(������� ���� �%�7� �� �!=�(�� �� &!���(!� � !� �� !����� ���%�� ��!��������������9��� ���������� ��������$�������"���������� ��������������� ������ ������:����3�����������,�$.���#���"����

5�:�

��(���&����9.'����� � 55���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

((

Page 4: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��������

�#��� >&����� +��&�� ���&%&��� �� #�%&���� ����������+�����#���� ��+�#������������������ �� #��/������ ��� +�#���� �� ������ ����&�� #�&���/���##�� ��� �� ���3���� &�����#��/������ ��#��'����%��#���%����+�#��#��/��#������#����/��������#���+��&�� �#�����#� ������ ��)���� �� &� ��+�� /�##���>&���#�?�����+���&���4�����!�"����#�@�!�%���4��?&����A#� /�����/��#� '�#�#� ��� ����#� B��������#� ���������������#C���%���#���#��#�&��#���%����+�#��

��#���#� �/��#�������� &�� ��+�� #��4�� >&��

������3� #�/�������/��#�����4������#�&##4�������#�#���)����#�� �#���� �� ���� /�&#�� #�'��� �� >&�#�4�� ��#��� ��&�����#� ��� ���'����4�� ��� ���%�D#����� #�'���+����%����/�������#����������������������E���#������+��4��� �#�����#� �� ��##�#� /�DF��#� +��&�#������&����� �����+�#��#� ��� ��#������#� �'��#� ���!�&������� !����) ���� ���#�������� �/��#��������/���G�#�� ������#� �� �F/���"����#� �� #�&#� ��/�#� ���#�'����

�H#� ����%�#� �����) ���#�� ��+�#G�#� ��)����#��

��3��#�� ��� ��#�� ��)����� �� ��#����#� >&�� ��/G�� ��/��#����� +��&�� +�� �� ��� ����� �� ��/���##������������ �� /���+��� �� /�#>&�#�� ��%����+�#��� ������� #&�� ��/��F������� �� ������#� 3���#� #4���/��#������#� �#��'��������� �� �>&�#� ��+��#�#� #�'����� ����� �/������� �� ��#�&##4�� /���� �� �#���!�"����#�@�!�%���4�� ������&��� �##��� ���� ��#� #�&#�/����)/��#� ����������#�� �'���&��� /���� �� ���3�������I���� ��� 3���� ��� ����������4�� �� �#� $���/��#������#����/�#>&�#��>&����/����������+�#�'��������A�/���&�4�� ��������� #�� �#� '�������#� %��%�3 ���#��/�#��#� /���� +�)�&��� �/��##��� ����&��� ����"����#�/��� /�&����� ��� ����"����� �����) ���� ��� ���������/��#��������

��%�������#� A>&���#� >&�� +��

���/�������� ��##�� ���'����� �� ����'������� /����������#����

H�!��#����������������

���;������<������=>�������� ������� ���������������8��(���5=�:�8=�5��,�+�#��������J����������+&�%��4��!����) �����K�(!!���(�#���&������!�"����#�!�%����+�#������������� � ����� � E� &�� /&'�����4�� /�����������/����(�#���&������!�"����#�!�%����+�#�B(!!C������������������� �������������������������� ���������������������� � ���� ����� ������ �������������������� ����� ������� ��!�"� ��#"� ���$��� ����%������ �� ��& �"� '��$�$($�� �� ����)������������ ������� �����"� ������ *"� ����� *+�,-+�,./"� �� � �� ��������$0���"� '���� ���(� 1��2����� ����������2����+./3.�4/,����(��� ��)!�. �%������ �!���"!=!��� �� ���� ������������� �� ��3&����������������#��9��.� � !� <!���1�� �� (�#���&��� ��� !�"����#�!�%����+�#������ �!�� �!� �� ���� �� ���� ������ ������� �� ��3&��������������� �!���!�F!�����������#������H��+����� �����3&����������������#������ ���!��� !5��!(�0H��.������!��7�L&�M�!����#������������9�(� �!�� ��K! �����(%���L&�M�N����������# !���(!� 7���+�#��O�������#���%��������%��������&���� ��������� ���������������P�����!������B(�N,����������CQ���� �� ���� � ��#�� ��� ��'&>&��>&�� B*��CQ� ��� �� ������ ���� ������ ������� B*�,-�� ���!�� ���!�� (!!��(�(�� � CQ� ��� �� ����� ���� L$���� N��>&�#� P���&���B*�������!��(�CQ����������E������+����������#����B*�,-�� ���!CQ� ��� �� ����� !�3&���� ����%&�#�P��%�#� B*�,-�� ���!�� � �� ���*�,-CQ� ��� �� ����!��&���� ��'����� ��� ��R� B*���� ���!�� � CQ� ��� ������� �������� *M���� B*�,-�� ���!�� � CQ� ��� ���&����E��� ��� N���� ,�'����� N�������� B(�N,�� *!N���-���(������������N����(!!CQ���� ������������#�����#� !��%�#� �'��&� ��� ���+����� B*��CQ� ��� �� ��3&����������� �����#� B(!!CQ� -$���� !E#��� ��� .�+���#� B*������S�������CQ�L&�#�������������������P�����B�..���(!!CQ� L$���� T������ ���'�#�� B��N����� (!!CQ� ��� ��-������ N�����#� ��������� B*�,-�� ���!CQ� �� �� ����N����� !E#��� L&%������� B*���� ��,�L(!� �� ���T����,��L(��� �(L�� �� ��HL!CQ� ��� �� ���� N�&�)����������� B(!!�� *(��!CQ� ��� �� ����� ��&��� !�/�����!�#���L�/�#�B*�������!CQ���� �����������)����N�����N��������B*����,-�����!CQ����������)����N�&�����#��#� N��>&�#� B��� ���&��� ��� !������ ��� ����D������!CQ���� �����#�����H��+��������+�� B*�������!CQ���� �� ����� ������ �������� ��� �3� B*��CQ� ��� �� ����S ���������#������������B(�N,��(���C����� !�����/�22000��������#���%��������%2�

��� �����

��������������� �����@������7����A���/�22000��������#���%��������%2;����� � �� � �� � �� �� � �� �� �� � �� �� � �� �� � �� �� � �� �� � �� �� � �� �� �� � �� �� � ��B���������������� ������������������&'�����������������5����N�����������8��

5

Page 5: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

#�$���!����� �%����&��!����!� ��'��"�!(���� !(����(&�!)���!�*&!���+!��

�������������������������������������������������������� ���������

�,��'!� �������-./!��!�0�!� !�������1�!�2�������

���/��������������%���������������&�4����#����������E���������*��+��#����������4����&����*����

�4����&�������#����

<!�.(���#�������%��E�����#&�����������"#����#����/�#>&�#�������M���#������$#����#��&?������&��M�����/����##����� ���'����� E�� �##������������ ��&���� ������������ �#� ��#&�����#� ��E� ���4�� �'����#�� '�#����#� ��/����)/��#� ��E����#����?�����������������@���#����>&���/�������3#�����/������� #�/�����������##�#�%�#��#���&��#���F�#�������/��F�����������%���4���&����>&��E��'���M����/����#��&�������/��'���#� �� ������ �� ������&������ ��� /���&�4�� ��#� 3'����#�� (##�� ������� �������� ���'����4�� ����#����E%��#������#�� �������+��4������� ������#��)+��#���%����+�#������������������4���H&�#�?���#4���#���/�������#� ��� ���/���4�� ��� �'������ ��� ���#�����#� ��������G�#� ��%����+�#� ��#� /�����#� ���&#�����#��#�&����#� >&�� %������� �� ������&������ �� �� ����"����� ��� �&F�� +��� �����#� ��##�#� #�#���#� ����/����G�#�� �� /��#����� ��#�� ��� ��&�������� ������ �� �#�� ��� �����&#4��� � '�#����� ��##�#� ��#&�����#���������� >&�� �##�#� #�#���#� ���#�%&�� &�������� �&������F������ ����%���4���� ��F�'��������%����#�A����+��������%����+��#&'?����������/����##��������'������K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7������7���9���%�����"�%!7���%����������%����+�Q���������������4�Q����'�������%���������#�������������������"�����������������������������������"������"����������������"����������������������!����������!����"����A���!������"����������������!���������������������������������������?�������� ��������@!����������!����������������������������������������"������"��!����� �����������������������"�������������������� ���������&����� ������������������� ��� ������"���� ��� ��� �����B�� ����"������� #���� ���"��� ��� ����� ��� ��� ����������� ��� ��������������!� ���� ������������������������������������������������������#�����!������������������������������������������������C"����������������������!���������"�������"�������������!����������"���������������"������������������������������������������������������#�������������!������������������"���������!���������������"���!����������������������������������������������������� ��������������� ���������������������"�������������������������"�������������������������K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7������7���

���������������������������D���������������D��������

#� �����!� H=���

��������������� �����@������7�������A���/�22000��������#���%��������%;�� � �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� �7� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �6� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� � �L�(���M���0���E�NE��������&��������%������B!�N2����#2������C����&��������� �##�������#>&�#����������/��������������%���������������&�4������#����������E���������*���������!����&R���E�N�#��������%���������������&�4�� B*�N�C� �� ��&�������� ��� ��/��������� ��� ��%�������� ��� ����&�4�� B*��C�� ��&�� ���� ��� �##���*��+��#��3�����������T���M������N����������/���������#/���"�����������5�O&������'����

Page 6: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����� ��.� ��

H� ����� ?��%�������� ��%����+�@�/?�������� ��������@0� ��?�� �������� ��+�#��� ��/�� ��� ������������&�����#��/������ +������� /���� �� ��/����#4����#� /�##�'�������#� �� �����#� ��� ��%���4���&���� ��#� #�#���#� ��/��F�#� B+����� ������F�� ��� '��+�� ���4�� #�'��� ��/��F��������#� #�#���#� ��� �/����G�#C�� ,�#&##���B56=:C� �����&� �##�� ��������4�� �� &�� ���#&�#�/�����/��#��'��#����>&������M����#&'�)�&������F/��##4��V&���'����%��/������%����������%����+�W���

H� &#�� ��� ?�#����E%��#� �����#� ���#��&�4�����/��'���#@� B,�#&##����56=:CQ���>&�#�4�� ��� ?����� �&���@� �� #&�#� �����G�#���� �#� ��+�#� �������%��#� >&�� ��+��+������� ���#� ����3>&���� B,�#&##����56=<Q�,�#&##��� ������� 56=<CQ��#� �����#�����'?���+��4�� ��� #�'��� /�3����� ��#� ��#/�#���+�#�'�#����#� �� ������%"����� ���� ������ �� �#��#/����#� #�����#� ��� �&����4�� B!�����#��566�CQ� �#� �����#� >&�� %���� �� ���4�� �����/��F������ �� � ���� �� #��&�4�� ���/��'���#� BS ���#�� 56==CQ� �� >&�#�4�� ��#�������#� /��� ���'����4�� ��� ��/��#�����G�#�/���� �/������� ��� ��#��&�4�� ��� /��'���#� ��#&�#� �����G�#� ����#�?�����#�#��&���#���� /����##�����@� BP��� S ����� ����� @���0���#��56=:Q������0��56=7Q�,��#����56=<C��������&��M���������������#����#�/����#&���>&�#��4�� B,�#&##���� 5667Q� !�����#�� 566�C�#4�� ��%&�#� ��#� /�����/��#� �D/���#� >&�� �������4�� �#%���� ����� �� �#��/�� ��� ��%����������%����+���� !�� �� ��#���4��� ��#� #�#���#� ���/���&�4��� ��� �&����4�� �� ��� ��+�#��������%��#� '�#����#� ��� ���������J�����������&�#�� ����##3���� �� ������������� ��� &���/��&�����#��/������ ��� ������������ >&����+�##�� ���� �'?���� ��� �#�&��� ����/��������� �&���� �� #��&��G�#���/��F�#�� �##�� �'����%�� ��� ��%����������%����+�� E� �/������� /��� �� ������#� �&����#�B��������56=7Q���#���� ������!�56<6Q�X����������!� 56=:C�� �##�#� �&����#� ��#�&��� �#������������#������/��F���������#��&�4�����/��'���#� �� #&�� �� �&"����� #�'��� ����#�/����� ��� �/������� �&����� ������#���

��� ���%�� ��� /��#����� ��F���� /���� �� �������������� ���#�� #�%�� ������ &����M���� /����&Y���� �� ����'�������#� B566<C�� >&��� #�?���?����� ������ C"� ���� "��� ��������������������!� C"���C"�� C"� �1��� �"����������E������� /��E���!� ����������=>��������������!����!���0@��� �4��+3���#��#� ��������#������%����������%����+������&���#���#��/����#�� ���#�������/#�����%��� ��%����+��� �� ��%������ ��%����+����#� ������#� ��� ��4��� ������%"����� ���� ������ ����%�������� ��� ��������� �� �&����4��� �#����'����#� ��#� �+������#� ��� ,�#&##���B5667C�� ��%&�#� ����� ���#� �������#��/������#�#4�� ��#� ��##������#�� ���� ��� ��#�� ���?��%�������� ��#� #�#���#� ��%����+�#@� �� ����3��#�� ��%����+�� �/������� ��� ��&�����4�� ��#������G�#� ������ �����#� ��%����+�#� �� ���'��������/�����+�� B,�#&##���� 5667C�� �&���'����%�� ��� ?��%���4�� ��/���������@� �&���#���'&)���������#�������/����4����� �� ��/����#4�� ��#� �����#� >&��/���&M�� �� ��/��F������ /���� �� ���+��������%����+�� ��� �/�������� �#� ������#���%����+�#� >&�� �� ��/��F������ �/G�� �� �#�/��'���#� >&�� #&�%�� >&����� �##�#�������#� �4�� #4�� ��������#� #4�� �'?���+�#��������#� ��#� ��3��#�#� /��/�#��#� /������%����������%����+����

���� �#���� ��+��+���� ��� /�D/����V���&��M�W� ��#� ��%�������#�� ��� �����'?���+��� ��'E�� /��/��� ��+�#� E����#� �� ��������#� /���� �� &����������� ��#�/����##�#� ��� /���&�4��� ������������ ��������3���� ��#� ��%�������#� >&�� #�� '�#�����/���#� ��#� ���#� ��#� ��"����#� ��� ���&��M���'&#��� ��/�������� �� &����������� �����%���4�� �&����� �� #��&��G�#� /�3����#������ ��%��������� �/��#����)+��� �� #&������'&��4�� ��� V��%�������W�� >&��� #�?��� �� ���/��/��� ��+�#� V ��������#� ��%����+�#W� >&���/������ �� /�� ������� ������ ��� �/�������>&����� ��#� ��#/�#���+�#� ������D%���#��/��%���#�� �� #�%&������ ��� ��#�����G�#����&#�����#� �� �#����#� ��� �+����� ��������#� ����� ������#� �#/E���#� �#�4�� �����������#�� ��%������ /������ A� ��/����#4�� ��� ?��%���4����#� �����F��#� ��� ��4�@�� �&� #�?��� ?��#��&��4�@�BL�+���5665C��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 7: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

� (���&#�+�� ��� #����� ��� #��+���#�� �#���#��&����#� ��D����#� �� ������D%���#� �����%�������� ��%����+�� �"� #���� $���#� �����&�����4�� ��� �#����E%��#� ��%����+�#� >&���%��%��+�������&�#��+��������������������#�/����� ����J����� ��'��� �##�#��#����E%��#� �����&����#� ��� ��/����� ��%���4���&������>&�� #����������M���� ��#&�����#���������#�� E� '�� /���������� �� /�#>&�#�� �����&R���B���7C����>&�����#�&�������&��'���?�����4�� � ��� � &#�� ��%����+�@�� ����#/�#���+�#� ��� ��&�����4�� �������� /����#&�%��� ��� �&������ ��� �#� >&�#�G�#���+��+����� �� �D���� ��� ���'������ �����4�����#������� �� �##�����4�� ��� �� ����4����%������� H#��'?���#�����#�&������#�E����#������%�������� ��%����+��� �'���� #�?�� ���#�?3�'�� ���������#� ��#� ��'���#� ��#� ��"����#���%����+�#�� ��?��%����� ��#��>&�� �&� ��+�������F���������3������#�#�#���#�����/����G�#��&� #�#���#� /���&��+�#� �����/��I���#�� H��� �>&�� ��##�#� �#�&��#� %����� ����+I����� A������� >&�� +�� ���#������ �� �� &#4�� ����&����4�� ��� '�#�� ���������J����� �� #�&#�� ����#�#�'�����������&����������V �&���MW���#�/����##�#����/���&�4���� ����%����������%����+��+�������/������/����##�� ��� ���'����� ��#/������ ��� ���#�/������������ &�� /���������� >&�#�4����+�������/�����������B���7C�#�'��������"�������� ��+�#� ��������#� ��� 3���� ��� /���&�4���?��F� C"� �� �������� �� ��������� G� ���������������� ����������H� I>�� �F����"����������������������H@�B������������7C��� �� ��#�� ��� /��#����� ��#�� �����&���������� �� ��%�������� ��%����+�� ��������������� /���� �� ��/����#4�� ��� /����##����� ���'����� �� ��"#� 3'����#� ��� ��/������#�/���������$#������&���'��)#�����>&��/�##&�������&������&��4������/����G�#���&��#����/����G�#� �&�����M���#��!��#�>Z�����������3�� �� ����#� �#� ��"#� /�����#� �#�&����#�� ��/��#����� ��� �������4�� ����#�#�����&�����M�������>&�� ��������� �����/���&������� �#� ��/������#� ��%����+�#� ��� ���'������&�������������##�#���+�#��������%��#�����#&�#� ��+�#� ������#� ��� �������� A� ���"=>������ ��������� B���F��!C� � ��#� #�#���#� ���

�/����G�#��������#��������#4���A����'����4����� ��/��#�����G�#� #�'��� �#� �#����#� ��� &����������� ��� /����##�� /���&��+�� �� A���3��#�� ��#� ����#� �� ����#�� ���� �&���� ������'&#��&�#�� �����#���� ��� /����##�� ��� ���'��������������'�#����&�����#��#/����#���%����+�#�>&�� %������� �� ������&������ ��� �&F��/���&��+����#�/�����#������*'E! ����9!�6.�����

�� �����F��� ��#� #�#���#� ����/����G�#��#�&����#���������/�������#����� �#��F��&����#� E� ��� ��/�� ��&���� ������������'�������#� ��� ��#���M�� �� �%��������#��#���������� � /��� /����� ��#� �/�������#��H� �&F�� ��� /���&�4�� ��#� 3'����#� ��/�����'�#�������� ��� ��������� ��� ��/�����������##���)+����������������#� &��G�#���%����+�#�#&'?������#� ��� ���'�������&��� ��������� #4�������������#� ��� V �&���MW� ��� /����##��/���&��+��� (##�� ���� ������ ��#� #��&��G�#� ���V�&/�&��W� �&� ��� ?����"��@� BS ���%���� �������#�� 56=:C� ��� �� �&F�� ������ ��#��/����G�#����>&��������������#�>Z"�������#���������G�#���%����+�#�>&���������#�'����##��V���'����� ��%����+�� #&'?������W�� �� �������� �� /����##�� ��� ���'������ ������ >&���##�������������&����%���������V �&���MW����/���&�4����#�3������/�������+��4������E������������� ��� ������������� �������� �������� � ������������� ��� ������������4�� �������� /��� ,�#&##��� B56=:��5667C��

�� #��&��G�#� ��� ���&���� �� �/��������������� ��� �#�3%��� �������� ��� �!.�� �� �����������=>�� ����������� >&������ ���4�������##�����%�����+��������� ������������������ ���#�������� �����%������� /����#�� ��M���>&�� #�� ������ ��� &�� ���&�#4�� ��� �)+��� ��#������ ��� �#>&��� ��� ,�#&##��� B56=:C����&#������ ��� ��%&���5�� N�#�� �#������ ����#��#��)+��#�#�&�����������V��&#�W������4����� ����������#� #��&��G�#�� �� ������������/����#�� #��� �����&������ ��� �)+��� ���#��������#�'��� &� �������"��� �������&��� ��#��'#������ /����� �� #�%&����� ����#����� /���#�����#� �)+��#� ��E� #�� ��������M��� ��+�������� ��4�� ��&��� ��������� #�'��� �� �'?���� ������'������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

7

Page 8: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

H� >&�� #�� �� ����� ��� /��#����� ��#������� ?��������4�� ��%����+�@�� #4�� �#��������#� ��� �'������ ��� �/����G�#� ��#� 3'����#� >&�� �������/�� �� /����##��������%����+�� ��� �� ����4��� ��� �)+��� ��#���'�������#� #��#���������#� �� ��������/���� � ���+��4�� ��� ��4��� &� /����##��������#����'��������#��)+��#������������������4��B,�#&##����56=:Q�5667C�'�#����#�����%��#��2�&� ��MG�#� �� ������G�#� ��� �/��������(�������4��� /��������� ��� /����##��������>&�����)+�����>&������4���&����#���3���� �����&��3�����B!�����#��566�Q�,�#&##����56=:��5667C�������#�>Z�������������+��4�������������� ���#������� �4���&�����M���� ����/�E���>&�#����/������������&���������/����##������/����G�#���#� 3'����#���

�##�� +����'�������� ��� /����##������/�������� #&'?������� ��#� �#/����#� �'?���+�#�+�#)+��#� ��� /����##�� ��� ���'������ H&� #�?���������#�� ��� ���/��'��������� /��������� �����%���4�� � ��� �/�������� A#� ����#�� ���&��#��?����@� >&�� ��������� �� ��/��� ��� �� �&F�� ���������� ��� /����##�� /���&��+��� ����/�������� ��� ���/���4��� >&�� #�� ���������M��/���� �'�������� B�����%)+���� ��+�#)+���� ����� )���� �'?���+��4�C� ��� /����##��������%����+������ ������#��)+��#������������������4��� ���#���&�� �� %�������� ��� V �&���MW� ��V������&�����W� B���%)+��#�� +�#)+��#� �� ��� 3�����'?���+��4�� /���� �'#��+����C� �� &� /����##����� /���&�4�� ��� ���&��M�� ������#����������#����)�&���� H� �)+��� ��#� ����� ��� �#>&��� ���,�#&##��� B56=:�� 5667C�E� ���+����� ��� /��������#������� ��� ��4��� /��� �##�#� �������#� �����������4�������%���M��4��������'�������'E��/G��#�+���#���#����G�#�����������/�����������#�>Z���������� ��#� /�##�'�������#� ������/&���4�� #�'D����� ��#� �������#� ����'������ �&� �)+��� �������&��� ���������/��� ��%&�#� #��&��G�#� >&�� ���������� ��/����##������ ��� �� ����4�� ��� �)+��� ?3�V�&�����M���W� �� �����#�������� .�'E��/��+�������#� ��� ��%���M��4����� ���'������ #4���#� ��#����G�#� ��#� /�##�'�������#� ��� �����#� ��������������#� ���&���#� ��#� #��&��G�#���&#�����#� �� ��/������������ ����/�����M�%��#� ����#� ��#&������#��

��/���������������##3������� ����4����#������#������#���

�#� ��"#� /�����#� �#�&����#� ���"��/����G�#� �##����������� ��&��#�� >&����/��#����� &�� �'?���+��4�� ��� /����##�� ������'�����#����#�����������������&�������/�D/���� /����##�� BN����#������ 5665C��N�#��%&�������� &� ���'����� >&�� �/�������#��� /&���������&���� �#� ��3��#�#� �����M���#���+������>&�������+��������>&����'���M��4����� �#����E%��#� �����#� ��/��E��������&��+�#� ����� ���&�4�� B,�#&##���� 56=:C�/��� /����� ��#��/�������#�� ��� ���� �� #&/���� ����#� ��� ����������� ��� ����#� �� ��� �&F�� ����� ����4�� B ��%�������� ��'���3���C� ���/���&�4�� ��#� 3'����#�� H#� �/�������#� ���V���'�������&��W�����##��������4����'�����##���4��#�?���+���������&�/�����������������'#��+����� �F������� �����&���� ����#G�#� �&������F��� ��� �������M�� >&�� �� ��&���� �����'����4�� ��#� ��/��#�����G�#� �� �#����E%��#�����##3���#��� !��� �#� /�����#� ���#�%&�� ��������A#�������#� &��������#����?����%���4�@���? ��F�'�������@� �&�� ������ ��M������ �������#�%&�� &�������� ��� ���� �� ����������#&�����#� �)/���#� ��#� ?#�#���#� ����%����#�� ��F)+��#�� �&�����M���#@� B/��� �F�%"����#� ���&� #����� /�&����� /���� 1"����������� /���#�������#� #�#���#���� �� ����4��%��������#�����C� ��� #�'���&���� ���� ���#�%&�� %��������&�� ? �&���M@� �� &�� ?������&�����@� ��#�#�&#� /����##�#� ��� /���&�4��� #�� �#��#� ��������/�������##���������������&�/����##��������'�������&�����/��������[��� �� /���##�� �������� ��� �� ��� >&�� ����#/�#��� ��+����� #��� ����������� ��� /�D/������������ �&���� ��#&�� ���+������ �������������� ������M���� ��� ������ ��#� #�#���#� ����/����G�#� ��+�#��%���#�� ���+������ >&��� /���#&�� +�M��%&����� &�V���'����� ��%����+�W�>&���#�3� ���������� ������������ A� %�������� ��� �&���M����/����##���4���/���#���#� #��&��G�#��� >&�� ������%�� ��� �#� ��#/�#���+�#��&�����M���#� �#�� /�����/�������� ��#�#��&��G�#� �� >&�� � �� �&����4�� ��� '�#�����������J����� ������ �4�� ��� �/�������� B�����+�M��4��/�##��#"���C��� N�#�� ��� V���'����� ��&��W������#���� /���� /��#����� /��?���� ��� /�#>&�#���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

8

Page 9: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���� ���������#� ������#� ��%����+�#��##������#�A� #��&�4�� ��� /��'���#� �� ��������� ����#4����� ���3���� ��� �������M��� �)/�������/����##�����/���&�4����#���"#� 3'����#���##�#�������#� �� ����#�� A� ����##������ ������'����4�� ��� ��/��#�����G�#� /����������/��4����/�����4����#��#����#� &�&��#����/����##��� '�� ���� �� ����4�� ��� �#����E%��#������#� B,�#&##���� 56=:C�/���� ������ ��� ����%���M��4�� ��'���3���� ��#� ���� �#� ���� ����G�#� �##������#� �� ���#�� !�� ���� ����#�&##4�� �����M���� /��� �&����� B56=<C�� ��������##������ ���������� ��� ��#�� ��� ���'�����������+�� >&�� E� �����M���� ��� ���� /����������� ���� �#� ����+��&��#�� &�� ��/��#�����4����/���������� #�'��� �� �#����� ��� /����##�� ��#�'�����/��'������#�����#��+�������%&�#� �&����#� �#�&����� �� ���������� ����������M�� �� #&�#� ���#�>Z"����#� #�'��� ��#��&�4�����/��'���#��H��������#�&�����##��#������� ��� �����M���� /��� �&'��#� �� ������B56=<C��/��E������3���#��� ������#���#�>&��#4����� �%&����#�/���#�/����##�#���� ���'�������#���"#�/�����#�����/�#>&�#���#��

H'#��+����� ��#� �������������� �#�/�D/���#���/������#���%����+�#�������+�������� ����������#� #��&��G�#�� �� /�#>&�#�� �����/�������&��#� ��+�#��%��G�#���D����#�/��������������������&��M�����/����##��������'�����������#��&�&�����%���M����������#�/�����#��(##��������&� �� &��4�� ��� '��� /����� ��#��'#��&�G�#� ����������#� /���#� �/�������#�� ��#�&� ���'����� ��%����+�� B��������G�#C�� ���� #&�����%�� ��#� ���#� ���� �#� ���� �#� ���� ����G�#� #4�� ��+�����#� �� ����'&)��#� ��#�����+)�&�#���

�� ?�+��&�4�� ��#� /����##�#� ������'����@�BN����#������566:C����#����$#����#�>&�� ������ ��/����� �##����������� ������'�������&����E������������#�%&������%&�#��&����#� �#�&���#�#� ��#� /����##�#� ��� ���'�����B���� �� /�D/���� N����#����� B5665�� 566:C����E� ��� ���&�R� B56=8C�� >&�� �#�&��&� ��?����"����� ��� �&F�@C�� ��� �� ��#���4�� ����&����4�� ���������J������ �� >&��� /������?����%���4��� �������/���"����� ��������&�����@� B������ �� ����� #2�C� ��� /����##��/���&��+��� (##�� ��� �%&��� &�� ����"�����/��%��##�+�� B�+��&��+�C� ��� �/��F���4�����##�#� /����##�#�� ��� �>&���#� �)/���#� ���

/���&�4�� ����)�&��� � �##�� #�������� ���&����4�� ��� '�#�� ���������J����� +��'���M���##�� �+��&�4�� �&� �/��F���4�� ��� �����$#����� ��� /����##�� ����)�&�� B(�!C���#�3%���$���������#��+���������#�������������/���#�/����##�#���#�����#����/���&�4����

������������ �� >&�� ��M��� >&����� #�����#������ �������� E����#� ��� /�#>&�#�������) ����� >&�� ?����%���4��� �������/���"������� ������&�����@� ��������#� A� �&����4�� #4��+��� �����#���#����/�#����/����##��>&���/�&����&� ����� �&�����M���#�� ����������#�� ������+������ �&���� ��� ���3���� ��&��[�,�#&��������� �� >&�� �F/����� �� �F�#�"�������#� ?� ����#� ��� � �&����4�� ����� �4�� �3��&����4�@[�

!��� ��%&�#� /�����#� ��� #������&�����+�� ���#�%&�� &�������� ������%���M��G�#� ?����%����#� �� ��F)+��#@�B��������� 5666C� �� �������� /��������� A#�#�+���#� ������#� /�#��#� /��� &� ���3���� ���������� /���&��+�� /������� /���#� �������%��#���� �� ����4�� #�� #4��� ������� /���3���#� ���/����� ��� +�#��� ��� /����##�� ��� ���'�����B��&����/�������������������C[���

!��� ���/�##)+����##���+��&�4���&���� &�� ����"����� ��� ? �&F�@� B���&�R�� 56=8C���#�/����##�#���>&�����##"��������/����##����� ���'����� ������ /�������� ��� ��+�#4��/��������� �&� ��%�����4�� ��� ������+��� ���������4��������� �#���&��#�����+��&��#[���M��3!�!��

��#�&���#��� ��#��� ���'������ �� ��#�� ���>&��� �#�� ��#� ���/�#� �� >&�� �� ���+��������&���/�������������##����������#�#������� /��%��##�+�� �+��&�4�� ��� /����##�� �&�� A� �&���M� ��� /���&�4�� ����)�&��� �4�� ��##�������/��� �&���#� �#�&���#�#� ��#� /����##�#� ������'������ ����N����#����� B566:C������&�R�B56=8C�� �������� ��� ���'����4�� ��� ��4�� ���'�#�� �� #� �#������#� �)+��#� ��� ��������� �����/���������� ��+��+��� /�����������/��#�����G�#� #�'��� �� �#����� ��� /����##��/���&��+�� B�&� ���'����4�� ��� �����#�� ���� ������#� �)+��#� ��� ��������� ��%����+�� �����/���������� +��� ������������ �'#���������%��#�� ��'�������#�� ����� B,�#&##���� 5667CC�/���� �� /�����4����#� ��/��������#� &�&��#��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:

Page 10: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

������/��4�� ��#� ����#� �� #��&�4�� ��#�/��'���#�����������#���������������� �#��� �� ����G�#� �#�4�� ��+�����#�� ��M����#/������ ������� A� &����M��4�� ��� �#����E%��#������#�B,�#&##����56=:C�/��������������#�#�'�����%�#�%�����#� ����D���� ��� ���'������H&�#�?����#�����#��/�����>&���/�������3#�����/������� #�/��������� ��#� ���� �#���&��#�� ��������+�� /��������� �F��&��� &� ���'�������%����+��>&��%��������� �&F�����/���&�4�����#��&������� /��'���#� ��/��F�#� �� %����� ����/���������� ��� /����##�� ��� /���&�4�� �&������F��� ��� ����#� �� �/��+�#��#�� ���� �##���/����#�� ����� ��� &� #�#���� ��%����+��B,�#&##����5667C��#&'?����������/����##��������'������'?���+�������%)+�����

���� ����3#� ��� ������+�� /���������� �3�&� #�#���� ��%����+�� ��+��+���� �&�V���'����� ��%����+�W�� >&�� '&#��� � %��������V������&�����W� �� V �&���MW� ��� �&F��/���&��+���#�%&����������'������#���������#��� /���#�� �##�� ���'����� ��������� #�+���#���#����G�#�A#�#&�#����'����G�#���������"�������� ���4�� ��� ��������4�� ��%����+��� H#��������#� ��������#� /���� #&�� �����M��4��%����������4��#4����#/���'���M���#���+����A����&��M�� ��%����������/����##��������'������� A� ��#���'&��4�� ��'���3���� ��� �� ����G�#��������#����� �#�/��������#���� H� ���'�������#� 3'����#��>&�����#�&#��#/����#� )#���#����%)+��#�?3�'����#�&����#�����������&��� ��� #�$��� �� ��%������ �&��/�����/�������� �� #�&#� �#/����#� ��%����+�#������%)+��#� ��� ��%�������� ��%����+��B�#����E%��#� �����#� /���� #��&�4�� ���/��'���#� �� ������ ��� �� ��/��F�����C����������� �'#�3�&��#� /���� �� #&�� � ���+��4����#��#� �������� #�'���&��� ��� /��?���� ��#����� �#� B��#��� �� #&�� �����/�4�C� ��/�������� �/D#� ��/�#� ��� &�������������#� /�����#�� �� ��/�������� ���/����+�� ��#����'��������#�� ��� �'������ ��#� 3'����#�/�&����� /��� �#��#� V�/�������#W� �&����#����%�����#� ��� ����� )#���� ��V��������G�#W� ��� ����� ��%����+��� %������� �� &����������� ��#� /�����#� �� &�� �/�������������&������ ��� ��������� �#�� ��� &�/����##�� >&�� ��%��'�� �� +����'�������� �� ����#������&������ ��� %�#��� �&����� .�����/�������� ���/����+�� #�� �3� ��#� �)+��#�

�����%)+��#�������+������������'���������#&�#���%&���G�#� �� �������?�#� #�'���&��� ��� #�&� &�������������%����+����� ���������#��'#�3�&��#� B�/�������#����������G�#C���� �&F�����/����##��/���&��+��E�%��������� /���� ��/�������� ��� �/��������&���� ��� #�� ���/����� (##�� ��+��+������������� �#� �#����E%��#� ��%����+�#� >&�� ���������� ���'����4����#� ��/��#�����G�#��������&�4�� ��� #�'�����%�� ��� �D���� ������'������������ ! �������!�9!�6.�����

\&����� A� ��/����#4�� ��##�#��#����E%��#���#&�#� �����G�#��������������������������4�� ��%����+��� ��� $����� ��#� ��#�#� ��>&�#�4��� �� �/��%�� ��� ���#� ��#��&����#� ��#�'�����5� �� � �!.� �&�%�������������������#��"������������#���B56=��56=�C������� �� H� �#>&��� ��� ,�#&##��� B56=:�� 5667C�� ������ /���#� ��"#� �)+��#� ��� ��������� �����/��������������4���B��'�������#����%��#��������������C�� �#� ���� �#� �+������#� ���/����##�� ���� ���##� �����#� #�%&���� �#��)+��#����+���#�/������������������4����

N�����#��������#�#�'�����&����M��4������!.� ��� ��3��#�� ��%����+�� ��� /����##�� ������'�����/����#�������������#�������F������� H� �!.� �?&��&� �� ��&������ �#������#�#� >&�� /������ ��� /����##�� ������'����� �+���#�� ��+��� ��� V%��%���#W� �&�������&/�G�#���� �&F��/���&��+����>&�����&�#�#������%����+����'����#��'�#�������&���'����%�� #�/�� �������� �� &���3���� ��#�/����##�#�#&/������#����>&�����+�������D������� #�#���� �� #�&#� �����$��#�������������������������� �� �� ���������� /�����&���/�������� �� /����##�� ���/����+�� ����'��������� ��������G�#���#�/�����#�����������3��#����#� �#�#������������4�����/����4�����?&#������#�#������

H� �#>&��� ��� ,�#&##��� B56=:��5667C� ��� $���� ������ /���� �� ��/��+��4�� ��#���#&�����#� �'����#� /���� �!.� >&����� /�������������M��� ���� �� ��������4�� ��%����+��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<

Page 11: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

#�������������+��4����#� ��"#��)+��#������������������4���

!�������� ��� ��4�� ��� �)+��� ��#���������������� ��������� ��� ������������B��#�/����� #��#D���������� #�� ������������#���������/����������/���4�����#����#���#��'�����#� ��#� #�#���#� ��� �/����G�#� ��#�/�����#��#�&����#CQ�

!�������� ��� ��4�� ��� �)+��� ��#�����������������������������������B����4����� /����������#�� #�'� ��������� ���#���������/������ �� ��%��#� /��+������� �����/�����#�/���#� �F/���"����#� ���������#�� ���������/��%�� ��� #�%��#� �##������#�A#� #&'�������#������ #��&��G�#� ��&�#� ��#� #�#���#� ����/����G�#CQ�

!�������� ��� ��4�� ��� �)+��� ��#�����������������������������������������B�� �)+��� ��#� ���'������ ��� �#>&��� ���,�#&##��� B5667C�� ��� ���/&���4�� ���#)'���#� /���� ���"=>���� ���������� �� >&�����+��+�� �� ����4�� /���������� ��� �#����E%��#�/��������4���'�#���������������#���>&�����#��������#������#Q�+�����#��/��������������������#� �#/��) ���#�� ���������� ���&�G�#� �����&�G�#�/������/�����4����#�� ����#���#���G�#��������#C��

H#�E����#� ��� �����+�#��� �/��%���#��/��F���#�� ��� �'#��+��4�� /������/�����B���1���� 566<C�� ����� &����M���#�� ��'E��>&�#����3���#� +�#����� &�� �'#��+��4���#��&�&����� BL�+����� @� �������� 5666C� ��#��#����E%��#������4���������#�/���#��/�������#���#� �����+�#��#� �4���#��&�&����#�� #�%&���� �������� ��� �'#��+��4�� /������/����� B���1����566<C�� ��+���� �� �'?���+�� ��� ��&������ �#���MG�#������+�#���#��/�������#��

���������������%�F���������J��������#�������� ��%�#� BS �#����� 56=<�� 5667C�� ����#�&�#�� ��#� ���'��������#� �� ��#/����� ������+��������� ���'�������+��#����������/���#������#� �'?���+�#� ��� /�D/���� ���+������� ������&�� %������ /����� ��� ���+������ ��%&����� ��� ���� #&'���#�������� &��������� ���'#��+��4�� �F������� �� #�#��3����� ��#� ��G�#�+�#)+��#� �4�� � /�##�'������ &� ���##�� A����#��"����� ��#� ���'��������#� �� A#� #&�#��#����E%��#� �����#�� �##��� �� ��.� +���� ��������'&��� ��� ���� �� �������� &� ���������

��#� �)����� �� �'?���+�� /���� �#� +��'���M��G�#���#��/�������#���

������� /����� ��#�>&�#�G�#�� ��#� �#�#�/�#�������#� A#� %�����#� ��#�&##G�#�� ��� ��&�������� ���������F�&���M����BS �#�����56=<C�� �� �������#�� �� ���"�=K�� ���������BS �#����� 5667C� >&�� ��+��� ��������������#�����#���&��&����������#����������#����#� ��� ���+������ ��� ���'������ ����&��&�#����������+��'�����/��#����������������#&?��������#�&�/�D/������/�����������������������>&���� >&�� ���� �'#��+�����\&�#�G�#� ��� ��/��?��C"� ��;���F� ��&���������WQ�V�������;���"��C"���WQ�?C"�����G�C"� ��;������"������� �� C"� �&� ��;� ������� ���� ���������=>����@� ������ ���� ���%�������/��%���#����� ����E����#�/��/�#��#�/���S �#����B56=<��5667C��

*�� ��#���� �����D���� ��� ������ ��������� ���'��������#�� �� �#/������� ���#&'������ �� �'#��+��G�#� #�#��3����#� �������+�#��#�� ��#� >&��#� ��%��+����� �� �� �I�������+)���� �������%������&����M���#����%&�#���3��%�#� ��������#�����#���

�#�/������#��������#��������/�����%&�#� �E�����#� ��� %�#� ��� ��%�#���� ���+���3+��#� �����/��%���#�����������4������������ ����4�� ��� ��/�� ��� �����4�� ������������� ��#/�#���+�� �2�&� �&���4�� �������������� ���� ��� ���� BS �#����� 56=<C�� H�����J������ ��##�#� ���/�#� �������#� ���/�#>&�#��� ���&���#��&�����$������� H� ��/�� ��� ��#/�#��� �� &�� �����#��&��4�����/�����������%������/�����������/����� �#����E%��� ������ ��+��+���� ��� ��4����#���&� �#���� ���������������A� �F�#�"����� �&��4�� ��� ��������G�#� �#/��) ���#� B.�'����5C����������#�#�'����#������ �#������#���#�B.�'�����C�� �##�� ��������4�� ��/����������4�� ������ ������ �� /���� +������4�� ��#� /�D/���#��/�������#� �� /��� ?��������� ���"�����������=>�@�BS �#�����56=<C��

��������� �� V/��>&"W� �&� �#� ��MG�#� ������#� �'?���+������ �'#��+���#� ��>&��� ����/����#4�� ��� �����F���� ��#� ��$���#� �������� #��&��4�� ��� ���'������ �#� �#����E%��#�&����M���#� /���#� ���'��������#�� #�&#������������#��3����#�������(##���4���������#��� ����� �� �4�� #��� &����M�����#�� ��� /�D/������#�&�#����#������#������������������3��#���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=

Page 12: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

������������ ��>&��� �/�� &����� ��##�� �#����#�&�#��� /���� ��E� ��#� ��������#� /��/�#��#�/���#�E����#� ��� �����+�#��� #����#��&�&������&� ��>&���#� ������#� A� �'#��+��4��/������/��������� ����/�##)+�������4�������#������+�#��#��� �������� �/��%�� ��� �!.� ��� �����#���B56=��� 56=�C� �� ��� �#>&��� ��� ��4�� ���,�#&##��� B56=:�� 5667C�� ��#� #��&��G�#� ��#�#�#���#� ��� �/����G�#� ��#� ��"#� /�����#������������M��� /������������ ��E� �� /��#�����������������4����� ��������4����%����+�����/����##�� ��� ���'����� �� ���� ���� � ���� ��/����##������ ��� �� ����4�� B+�����4�� ��#��)+��#� ��� ��������� ��� ��/��������C� �� �� ��&���4�� ��#� ��G�#�� ����##3���#� A�

������&���������/���&�4��������<!�.� ����!�F���.�� ��� �H#��������#������������4����%����+���/���&M���#� /���#� �'�����#� ��#� 3'����#�� ���� ��%�#�����#� ���.�'���� 5��!�'�� ��'����>&�� �#� ����#� ����&)��#� �� V�������#� >&��#�'�������%�����D����������'����W�/����%����� �&� /���������M��� ����#� �#� ����#��'#�3�&��#� ��%����+�#� ����������#� ��#�/�#>&�#�#� �� ��%�#�����#� ��#� �����#� #&/������#���� .�'���� 5�� �� ��#���'&��4�� ��'���3���� ����� ����G�#�� /��� �F�/���� ��� ��#�� ��#��������� ����� ��#��� �D/����� ��&#���� &� ��##�#��������#� ��� #�'�����%�� ��� �D���� ���

3�'!�����N��������#������������4����%����+����#�#�#���#�����/����G�#���

6

Page 13: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���'������ �'#��+���� �&�� ��#� /�����#�/�#>&�#���#��

���#� ���� �#�� >&�� �/����������� #4����� #&�� �##"������ ��&��#�� ���� �����#���#�#�'���/��������+�#�����#�������#���%����+�#���

�#� +���3+��#� �����#���#� ����� ��>Z"����� ��� ��������4�� B&������#2����C��E���� ��/������ �)+��#� ��� ��������� ��� ��4�����+���#���� ���� ��� #�>Z"�������� ���+��4����#��#�3%��#� ��� �!.� ��� ���� �� �� �������#� �����������4��� N�#�� >&�� +3���#� �)+��#� �&��#�3%��#� /�������� ���+���#��#�&������������ ��� /����##������� �#�#�>Z"����#����� ������%�#�����#����.�'��������4��� �����������3��������#��"��� &��4������#����� >&�� ��%&�#� #��&��G�#� ��������������� ��� ��/�����/���&�4��� �� ���+��4������/��������#������������)+��#��2�&��#�3%��#���#����'�����#�� >&�� /��������� ���� ������#��"����� >&����� ��� �F��&�4�� �&��3��������%�#��#���&��#�'�#����#�����'�������#����

����������#� �#� ��/�#� %�#��#� ����������� ���������#�����&���������#�� �M����#�����G�#�#�/�������#��#�#��/�������#���

�� ��>Z"����������������4���� ����#������$���� ��� +�M�#�� /��� ������ >&�� �� ����������� ��� �F��&�4�� B/����##�����C� E�� ������/�����������G�#���%����+�#����.�'����������E��#���#&�����#�����������#��

H#���#&�����#��'����#��������>&���/�������3#� ��� �/������� V'���������W� ��#� ���� �#���&��#�� ������� +�����G�#� ��#� �E��� ���������� � ��� ������������� ��+��+������>&����� �#��#� ���� �#� #4�� ��� �������#� ���#��&��G�#� ��� ��������G�#� ��%����+�#�� �����+��4��� ��� /����� ���#�������� ��� �E�� ���������� ����� ����� /�#>&�#���� /���,�#&##��� B56=:C�� �� >&��� ��+��+��� #�%&������������/&���4��������������������'���������� ���3���� ����L����� ���������� /������������M��4�� ��� ��4��� ������� �#���/��������#� '�#����#� �� �������������������������� �� ��������� ���� ������� ����������� �������#� �)/���#� ��� �)+��� ������������ ��#� ��������� ��#������ /���,�#&##��� B56=:C�� �4�� #����� #& �������#�/�����+�����������&/�G�#����/����##��/���&��+����#� 3'����#�� ��%&�#� ����#�� ��%�#�����#� ���.�'���� ��� �/����� >&��� ��#� #��&��G�#� ���������=>�������/��/������4��E������BE����

��/����� ��+��+����� ��#��� �� /����/�4�� ��#�#����#�����'��������E�����������M��4���������#�'������'?����������'����C���

�#� �����+�#��#� ��� �� ������#����������#�� �����M���#� ��� �#� ��#���#� ����/�������#�� ��� ������ >&�� �##�� ��/��E���� ��� ��4�� ����� ��#&����� �F����� ��#�#��&��G�#���� ���%���������2�&����#�'�����%����� �D���� ��� ���'������ ��� �������G�#� ���/����##������ ��%����+�� ��� �� ����4��� >&�����+�� �)+��#� ��#� ���+���#� /������������M��4�������4���H&�#�?����>&���#��)+��#�>&�����#������F�#�"������#&'?�������A#����� �#��/����������� '�#����#� �/���#� ��#���'�������#� ��&��#�� ��� &�� ���+��������%����+�� �����#��/�&�����/����'���M��4�����������������#�'D������'#������B,�#&##����56=:�� 5667C� �&�� #�%&���� ���##� ����4�� ����!.��?������� ��� ��F���� �>���"������&������� ������������ ��������� ��� ���������������M�����@�B�����#����56=���56=�C���

�#� �&�#� �'����%��#� �/��%���#��'�#����#� ��� �!.� �� ��#� �E��� �� ����������������� ��� �=>��� /�##&��� �� ��&�� �����������M��4�� ��� &�� �#/E���� ���V��#����������W� ��� ��4�� ��#� #�&#� �#/����#�/&���������&��#�B�&�#�?���#��#���������#��#�%&���� ���#� ?3� ?������������ �� ����������"��� ��"=>�� �"���F����!� ����������@�B�����#���� 56=�C�� '����#� 3%��C�/���� �� #&���/��F���4�� ��� &� /����##������ ��#�#� �#������� B���������� B�����#���� 56=�C��#����������� �)+��� ���#������� >&�� /������+��+��� ��&K�� M� ����=K�� B,�#&##����56=:C� ��� �/������C�� �� .�'���� �� ����E� �#�#�%�� �����#� ��� ����� �#�3%��� ��� �!.�� #&�� &��4�����/����##��������'����������'��+���4�������#/��������&����M������� ���%����#��� ��F���B�!L�� �!��� !N��� ���C�� ����� �#� �)+��#� ���,�#&##��� B56=:�� 5667C�� T�� ,� �� !������#/������ ��#/����+������� ��#��)+��#�5����������#�����#������%&���5��

H#� ��#&�����#� ������� >&��� #�� �����+��4�� ���#������� ��E� �!L� B�#�3%������������+��� ��������� ��#� #�>Z"����#� ���.�'���� �C��&� ��E��� �)+���!� B��#� ���+��������#>&��� ��� ��������� ��� ��4��� ��������� ���.�'���� �C�� �� /����##�� ��� /���&�4�� #� ������������&/�G�#� ���#�����#�� /�������� #&������"����������������&���������� �&F��������##��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5�

Page 14: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��

3�'!�����N���%&�#�+���3+��#������3��#�����/����##��������'������]]��� �̂#����������4�Q��]]!� �̂�����������4�Q�T� �̂T�'�������#Q� � �!L� �̂ ���������+�Q� � �,� �̂ ��������M��4�Q� ,� �̂ ,�%��#Q� � � � � �!�� �̂ ������������Q� ��!� �̂��#�������4�Q�!� �̂!����������Q�!N�� �̂!�/�#��4�Q��,.� �̂���������������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

55

Page 15: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�#�� >&�� �� ��/��/���� � ���+��4����� ��4��BE���� ��/����� ��� .�'���� �C� #�?�� ������ ��������&������ ��� �&F�� ��� /���&�4�� E��##�%&����� /���� �'���M��4�� ��� �)+��#� ������������ ��%����+�� ��� ��4�� ������M���#� '���>&E� ��� �)+��� '�#����� ��#� ��'�������#���&��#��

H#�����#���������+�#��#����'#��+��G�#�B.�'���� 5� ��.�'���� �C� �/������� >&��� ���������#� #��&��G�#� �+���&��#� �2�&� ��� ��������4����%����+��� /���� �4�� �������/��� �� �&F��

/���&��+��� �#� �/�������#� V����#���W����%����+������� ��#� �� ������#� �#�3%��#� ����!.�������#>&������,�#&##�������/������#�� �� �##�#� #��&��G�#� �)/���#� ��� �&/�&���� ��� ����� �&�� ��� ���� ��������4�� ���S ���%���� �� �����#� B56=:C�� ��� ? ���&��@��!�/�����������/����+���/��������������%)+��������� �� )���� �'?���+��4��� #�� ��/������ ��� ��������������� ��#� %�#��#� ��&��#� �� ��#��'?���#����/����##����� ���'�����/����������H�&���� )#���� ��#� 3'����#�� >&�� #�� �#����

3�'!���M�N��!.��/�����������/�������������+��������%����+�����#�/����##�#�������'�������#�/�����#����&#�����#���+�#��%���#��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5�

Page 16: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�'?���+������ �� #&�#� ����"����#� ���������&������ �� �&F��� ����#G�#� '�#���������%)+��#� ��� �����F��� ��#� #�#���#� ����/����G�#����#��������&#�������#�&�������������/�����������&���� �����%)+��������%���4�����������+�� /���������� �#��� $������ �� ���4����+�#)+��� ��� /����##�� ��� ���'����� ��&��� ��+�#)+���� %���� � ����#� ��������#� #�'��� �>&�����&����� ����� ���� �� $����� /�##)+��� ����'?���+��4�� �����) ���� /��� ��%&�#� ���/��#� ���?��&>��������@�BN���������5C��

������������ �#� ����#� �'����#� �������#���#���� ���%����##�#����#�$����#����#���� �������� ������ ��� �� V&���� �������W�>&����� ���V&������%����+�� ��������W���#� 3'����#�� �"� ����&M���� �� ��#&�����#�� ������>&�� /������#�� ��������+�#� ��� ����+I����� ���V���'����� ��%����+�W� /���� �� V���'�������&��W���

������F�/�����'#��+�������.�'�������&� �'#��+����� ��#� ��#������� /���� �4��V��F��%��W� ����� ��� �#/������� � ������ #4��

;��.����������%����#�/�� ���������#��&�4�����/��'���#���#�#���#�����/����G�#���/��F�#��'�#�������#���"#��)+��#������������������4�����,�#&##���B56=:C���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5�

Page 17: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����#� #�/��#�� ���� ��/��� ��>Z"����� ��������"����� ��� V#��&��G�#� ��&#�����#W�� ���������������� �#�������� ��##�� #�/���������� �#�3� ����/��F���������/����##��������%����+������� ����4��� �����M���� /���#� �/�������#�� ����#�� ���� >&�� �� ���'����� ��&���V#�/��#W� �#������ ��%�� ��� V#� �#������W� >&����'�� A� /�#�&��� �����) ���� �����/��I�����F/�����������/��"����� ��##�� /�#�&���E������/���#� /�D/���#� �F�%"����#� ��� /���&�4�� ��#����#� ��� ��?��� >&��#� #�?��� ��� ��F�'�������� ������%���4�� ������#� A� /���&��+������ ���+���� ������� >&�������� ��#� /���&��#�� ,�#&�����#� >&��/���� #&�%��� ��� &�� ��3��#�� �&�����#�� ��#�����#� �� )�����#� V�'?���+3+��#W�� ���� �#� ���.�'���� �� B������� �&���#C�� ���������� �#������������4�� ��� �>&���� >&�� �4�� #�� � ������ �4�� ��������� A� �'?���+��4��� ���� E� �� ��#�� ����#����E%��#� �����#�� +�����4�� ��%����+�� �����4�� �� &����M��4�� ��� ������������ �'#�����������#D��/��������F�#����V��#���M����&��W��

�##�� �#/����� ��� V�F/�������4�W�� ���V�'?���+��4�W� ��� >&�� #�� �#���� #&'?�������B����E�����#����#� ��J���#���%����+�#����/����##�� ��� ���'����� V��&��WC�� � �##�� V�����EW�� �##�� �/�� &�������� ����##3���� /�����>&E����>&����������#�����#��'?���+�#�� ���/�##�'�������� /���#� ���&�#�#� ��#� �����+�#��#����� ���� ?3� ���������� ��� �D/���� #�'���V�������%��W�� ��##�� �#�� ����%��� �����F�/���� �#� ��&#�#� �&� ��MG�#� ��� &� ��/�������/������4���&�������#��&��4�����&������� ���� ��� #D� /&����� #��� �'����#� /���#�+��'���M��G�#� ��#� /�D/���#� V#&?����#� ���/���&�4�W���#��/�������#��

�##��� ����� �� ��&�����4�� ��� &������%����+�� ��� #�&#� V����#W� #&'?���+�#� ����� )�������##���&�����#���>&��E�#&'?����������&������������ ����#�����#��'?���+�#�>&���#� 3'����#�� ������ �����������#&�#� �����#�+�#)+��#����&�#��/�������##��A����#��"�������#��/�������#���������� �#��� ������#� ���#���������+�#��#���#��#�/�������������������M��4����#��������#������������4��������#����.�'����5�����#� &��G�#���#��#�3%��#�����!.�B.�'�����C����/����##��������'�����>&��#����/��������##�#� �������#�� H#� �)+��#� ��+��+���#� ����#>&��������������������4��B��%&���5C��/��������������#� #��&��G�#� �� �������#� ��#����� �#� ��#� #�#���#� ��� �/����G�#� �#�&����#��

/&����� #�� ������� ���##)+��#� %����#� ����������� �'����� ��#� �����+�#��#��!��#�>Z�����������#� #�>Z"����#�����#�3%��#��� �)+��#�� ��%�#�����#� ��� .�'������� ��#&��������� ��3��#�� ��#� ����#� ��#� �����+�#��#� �� ��#���������G�#� �#��'�������#� ��� �#� ����#� ��#�.�'���#�5������

(##�� /�����&� ���#������ >&�� �� ��4����#����������#�%&�����#�E���#���/����#���� .�'���� ��� ������� ��#� #��&��G�#� �����������4��� E� ��#&������� ��� /����##������ ����� ����4�� �� �� ������#� �#�3%��#� �� �)+��#���'������#� ��� /����� ���#�������� ��� ���� ?3��F/������� �������������� H&� #�?��� ������ >&����#� ��������� �� ��4��E�� ����&���� � ���M������������ �� �+����� �� ������&/�4�� ��� �&F�� ���/���&�4��� ��������� #��+�� �#� #��&��G�#� ��� ���%�� �2�&� #�'�����%�� ��� �D���� ������'������ �� &��4�� ��� ���'����� ��%����+�����������/���#�#��&��G�#������%&�#���#�#����/�D/����#�'�����%������D����������'��������� ���%�� ��%����+�� /���� ���������#����E%��#� �����#� ��#� �/�������#� /���� ��#��&�4����#�/��'���#������/���/�#���/����/���&�4��� �� >&�� �#�3�� ������� �� �#�� ����#�&����

�#� #�>Z"����#�� ���4��� ��+������ �����/���4�� ��#� �/�������#� ��� �����F��� �����������G�#� � �������#� /���� �'������V��/��F�W� ��#� #�#���#� ��� �/����G�#�� �����F�/���� ��� ���� �� V�������4�� ��� ����#W�� ����4�� ��+��+�� �&�#� #�>Z"����#���#� �F���#�#����� ���� �� +����� ��� /����##������ ����� ����4��� �� &��4�� ��#� #��&��G�#� �����������4���!�� ���� ��������� /���#� #���#� ���.�'����������#���������#� ��� �'������ � �,.� �� �,2��!� �!N�� ��!�� ��!L��!L� � �!�� � !N�� � �,2��!� � �,.� �������� ���M�#�'������'?�������&���� )#�����

����#�����#�������������#�3%����!L��F/����� �� ��/�� ��� ��4�� ��� ������ ���/���&�4��� ��%&���� �� �#>&��� ��� �)+��#� �����������������4������#��>&���

������#�����'������ �T� �,� �!���2���2�5�2��$�������6���7������78�$�� ���(� ���)�����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

57

Page 18: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����#�&##4����##�#���#&�����#�/����#����F/�������/�����#�/�##�'�������#��� �����#�����&����4�� ��� ������ ��� ����%��� ��%&����!�����#� B566�C�� �� ��4��>&�� ��+��+���#��)+��#�!��&��!L�#4���/�##)+��#�����&�����M���/���>&�� �� ���� ��#� V���#� �>&����#@!����������M���#� /���� ��+��+������ ��#� �)+��#�T���,�#��������&����� �������!.���/���#��#��#�3%��#��&�����M���#������/����������&���� B�,.� � �,2��!� �� !N�C�� H#���#/�#���+�#� ��� ���������J������ �#�� �#�'�#����#� �� ������%"����� ���� ������� /�##&��������G�#� >&����� #�� ������ ��� #��&��G�#� >&���������/����##��������#��)+��#��!L��&�!��

��%&���� !�����#� B566�C�� �#��>&����� ���>&�������� ��#������#�� �#����� ���#� ��� ���������J������ '�#����#� ��������%"��������� �������������>&����&���/���#���#� #��&��G�#� >&�� ������+�� ��� �/��������&����������������F��&#�+��������#��)+��#�T� �� ,� B�&� #�?��� #�� ��+��+���� ��� �&�������##� ����4��� �� �)+��� �!LC�� ������ �##��� #D�/���� &�������� �� ��������� /��>&�� �/��������&��?/�D��#��#�����@�B!�����#��566�C��H���������� ��� ?��L��� ������@� � �� ����#�� ��#���#/�#���+�#�>&�� &����������������������&������F���#����������>&���#����#�����F�������� &��G�#� �����#� �F��&����#� /���� ��%���4���&����� � �#��� �����F��� #������ E� >&���� ���+������� %������� �� #�&� &������������ ���M��H&�#�?�����������3���������%&�#���E��#����������������B���F���C��>&������'&���##�� &����������� � ���M� ��#� ���� ���#� A#� #&�#���������)#����#� �� /��/�������#� &�������#�����)�#���#��!�����#� B566�C� +��� � ����� >&�� ��V'�� &����������W� /��+E� ��� V�������#�����W�>&�����#� �������#&/�������� �� �/����4�� ��##�� ��#�&##4�� �������� #&%�#�4�� /���� ���'����#� &�&��#�� ����� ������#� 3���#�� >&�� #�� /�##�� #��+��� �����/�� &�����#��/������ ��� ��%����������%����+���(���/�������� ��>&���� >&�� #�� /���� �&� �4���&�����M��� ��� /����##�� ��� ���'������ �#���#/�#���+�#� >&�� +����� �� #��� �/��%���#��>&����� �4�� /&����� #&'#���&�����/��������� �� �/������� �� ����������#����� �#�� ��+��4�� #��+��� /���� ����M��� ��#�'�����%�� ��%����+��� H� ���'����� ��%����+��

��#� V/�#���W� /���� �#� �/�������#� �#�&����#���#� ��"#� 3'����#� � E� �� ��� ���+������ �&�V�����/�����W� �#� /��/�������#� ��� �'������ )#���� /���� �#��� �)+��� #�'D����� �� �������&���>&�������#��&��4�����F�%���

�*�� �� ����4�� �/���#� E� /����'�������� ������� ��� �����$��� #�'D����� B�� �4���/���#�����&�#���������'������ )#����>&����#/���� ��/��������#� �&�����M���#� �����4�� �&���C� >&����� �� �/������� ?3� /�##&��&��������"����������&����(##��/��������#&��/�D/���� ���'����4�� ��� ��/��#�����G�#�� #������>&��&����M������������������?��/��#�����G�#@�#�%&���� �� �F���� �������4�� �/��%���� /���N���������B56=7C��� �� ������#� %��&#� ��� �'#����4�� ���������� &��������>&��� ��+��+���� ���'����4�������/��#�����4��� �� >&��� �� �/������� ���#��D���������� �'#��+��4�� ��>&���� >&�� /���� #����+������� ��� �'������ )#���� ��� 3'����� �� >&��#�?�� &����������������##3�������#�#�������+�������� �#� ��"#� �)+��#� B��%&��� 5C� ���,�#&##��� B56=:�� 5667C� �M�� /����� ������'����4�� ��� ��/��#�����G�#�� >&�� #�� � ���+������)+�����#�������H�/��'����#��������V#�'���)���W� >&����� �� �/������� ���#�%&��� ���������� ���'����� &�� ��/��#�����4�� >&��/������ ������ ��� �� #��&��4��� (##�� ������ ��/��'���� ��+������ /���� �#� ��"#� �)+��#� ����#>&���� /��������� ������ ���#�������������� �#� ��%��#� ��+��+���#� ��� #��&��4�� ��� ���+�����/��������#���#����������#�����)+��� #��#D��������� ��������#� /���#� ���#� )#���#����/����##��/���&��+���

H&�#�?��������'����4�������/��#�����4��>&�� /����&� ��� &� �#>&��� �#���������� �%������������ /���� �� �)+��� ��� �'������ )#�������������M�����#�� �� ���#� #�'��� �#���/������#� )#���#� ��� /����##�� B��E����/���� �� ��������#C�� ��� ���� ��&#������ �����%&���5���\&�����A#���'�������#�����)+���#��#����������'���M���#���#������#��������%��������4����� ��������4��#&�%������'�#������ ��>Z"�������>&��������#�'�����%������D����������'�����B$����� ������ ���.�'����5C���� ���������M��4�����##���)+����#����&�/�����+�����4����#� �����#�>&�� � ���� �#� ������#� ��� /����##��������%����+��B!�����������56=�C�����/��������#��������������#>&������,�#&##��� B56=:C��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

58

Page 19: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�� >&�� /���� #�'�������%��� �� V�D���� ������'����W� B�������R�� 566�C�� �##�#� �����#� �����������4�� ����������#��� ���4��� �� &����#���'&��4�� ��'���3���� ��� ���� �#� ���� ����G�#���� N�#�� ��#� ���� �#� ��#� ���������#���'#��+�&�#�� >&�� �� #&�� ��#/�#��4�� ��'���3�������� ����������� �&F����� �� ����G�#���'��%�����/������� �� ������� #�'� #�&� ��)��������+��&����&�+��&������� ����G�#�>&��#�� ����� ����##3���� ��#���'&��� ��� ������+�� �&�� ����&���� ����� � ��%���M���� ��#� ��#/�#���+�#��E�����#� &����M���#� B��#��&�G�#�� ��%����#� ��#�����M��4�� ��#� /���E�#� ��� ��������Q� �&���� ���������%���M��4����#�'��G�#C����������#��������� ���#� �# ����� ��� �D���� ������'�������� �� ��%&�#� #��&��G�#�� ��� /�##)+������#������>&��&����+���� ����4����>&������/��� &�� ����������� ���� �� �4�� /���� #���&����M���� �� �&���� /���� �/�##�'�������� �������# ��"����� B�/�������#� ���&���#� ���

��%���M��4�� ��� ���'����C�� �� >&�� %���� &��������� ����� ��� �D����� /��� /����� ��#��/�������#�� >&�� ��+�� ��#/������ �# ����� ����/������� ���#���������� ��%�� >&�� /��������#������#/���'���M�����&���&������� �%&���4�����#�#�����

,��&M��� �� >&��������� ��� �� ����4����'���3���� ��� /����##�� ��� ���'����� ��������#�� ���M� �� /�D/���� �&F�� �� ���������� �� ���&M��#� ��������G�#� '�#����#� ��� #�'�����%����%����+��#�'����#��/�������#�B*���#���)/���� ��� ��&#������ ��#� /���#� ��� �%&��#� ���� �� 7�8�����&��4�� ��� (�������4��� ��%&��� �� �� ��%&��� �Q����&�4�� /��/�#��� /���� �4�� ����������� ���D����������'��������%&���7�����%&���8C�������&�4�� ��#� �������#� ��'���3���#� �������� ��V��%&���4�W���%����+����#����� �#��� H� /��'���� ��� ��������4�� �4�� �#�3��/���#� ��� >&���������� �#� ��'E� ����� ��&������ ��� ������#��4�� �� �&�����M��4����� ��+�#� �������#�� ��� ������� ��#� &��������� �� ���� ���� #4�� ��#���'&)��#� �#�

;��.�����N������ ����������#��#���

;��.���M�N�����������������������/���� ����������#���'&��4����'���3��������� ����4�����'�����%������D����������'������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5:

Page 20: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���� �#�/���� ����������&��� ��&����������+��4������ ���&/����4�� ��>Z����� ��#� �� ����G�#�����##3���#�� ��� ���� ?3� ��� ������������'E�/��������B56==C���#������F��#���#���G�#����������#��� *� �����?�� >&�� /������ ���&M��� ��+��&������� ����G�#���#��������#�����+)�&�#��� >&�� +��'���M�� #&�� /�������� ��� ������+�� ������'�����/��+����&������� �&���M���� �&F��/���&��+��� ���� #&�� +�M�� ����������#��#����E%��#� ��� ���'����4�� ��#� ����#� ���/����##������##3���#�A#���G�#���#��/�������#�/���� �+������� �� ��%���M��4�� ��� ������������ ����������� #�%�� ������ �� �&F�������� ������&/����4��� H#� /�D/���#� �/�������#��&����M��#�� ��� ��#��&����#� ����E�����#�'�#����#���##�#��#����E%��#��

N�#�� ������ #���� �� ���M���� �/���#���� ���/�� ��� V ������������W� B�,.C�� ��#�'�����%������D����������'�����������������V �&���MW� �2�&� �� +���������� ��� �F��&�4�� ��#�

����#��#�3%��#�����!.����������/����4��B�� ����#� �#� #�&#� ���#� #&'��)+��#� �!�� ��!N�C��������/������?&#���B��#���"#�#&'��)+��#���� %�������M��4�� B�,C�� ��#�������4��B��!C��� �������������B�,.CC����

(##�� ������� /��>&�� �� �D���� ������'����� ��� �� &��4��� ?&#�������� ������M����� �/���#� �� �� ����4�� ����##3���� A��������� �F��&�4�� ��#� ���� �#�� �&�/�����������?3��&�����M������

\&����� ��� #&�� #��������4�� ��#��&��G�#� >&�� /������� ���F3���� ��� ��������%����� �� ����4��B/����F�/����>&��������/������� E� �'��%���� �� ����M��� ����#� >&��/������� �#���� ���M�����#� �&���#/�#���+���&F������� ���� �&� /������ ��� #�����M��4�C��������� �� #�'�����%��� �#��� ��/������ ����/�� ����##3���� A#� ����#� ���/�#� ��� �!.������ �� ��/����4�� �� �� �?&#���� >&�� ���'������4��� /��� �������� ��#� ��/�� /���� #��� ���+����� ��/��������� �� ��/���M� ���

;��.�����N������ ���������#��#��

;��.�����N������������������������#��/���� ����������+����%���M��4������� ����4�����##��+�M�����D������� ���'����� E� /�&/����%����#� �� &�������� ��#���'&��4�� >&�� �+���� ������M��4�� ���#������� �� ��#/�#��4�� ��#�'��G�#��������������+������#�'�����%����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5<

Page 21: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/�D/���� /����##�� ��� /���&�4�� ��#� /�����#�B������ ��/�������� ��#� ��'�������#���&��#� ����#� V��'�������#� ��%����+�#W� ��#� �/�������#��&���#C��

����%&����� ��&#����&���#�� �)/�������>&�� �� ��#���'&��4�� ��'���3���� ��� �� ����4��#�'�������%�����D����������'��������� /���� ���� ��� ��#��#� ����E�/���#� B��%&����Q���%&���7C�>&��#4������������#�/���#�'��G�#���� /������ B��%&��� �Q� ��%&��� 8C�� �� ��#��� ��#�'�����%�� �������� ��� ��&/��4�� ��� �D������� ���'����� ��� �� ����G�#� >&�� &����%���M��4�� ��������� ��� /������ B���� �����%&���8C��/��������+���������������.�+!���

H� �&F�����/���&�4�����#� #�#���#�����/����G�#� ��+�#��%���#�� ��>&���� #&��������&������%����#�A� ���&��M�� ���/����+�� ���#�#���� ��%����+�� #&'?������� ��� /����##�� ������'�������

H'#��+��#��>&�����&�����/��%��##�+����#���'�������#�� ��##��+�M��4����#�����)+���#��#��������� �/���#�� �#� ��>&���#� ������'����4����#��#����E%��#���+��+���#������4����� /�����/�������� ��#� ����#��G�#� ������ �#����/�#����/����##������B#�����#�V�3'��W���/����##��� �#� �� ����G�#� ��������#� �� &��V ���&��W�� ��� ���� �� ���+������ #����#� ����#����E%��#� ��� ���������� �#����E%��#� �� ���#���������#�#�'������'?�������&���� )#����������#������ �#/���� ��/����� ��� /���&�4�C���������� �� ����"����� ��� �&F�� ����� ���&����4�� �� �#� ���#� ��F)+��#� �����%���M��4�� ��� ���'����� ������ #4����#���������#��

�##�� ��'�������� ��� ����#��4�� �&� ���/����##������+����#��+������'�#��/����&������� �&���M� ��#� #�#���#� ��� �/����G�#� ��>&�� �%&���� /���������������� ���� �#���/�������#� ��#� ��'�������#� ��&��#� ��#��/�������#�� �%��� �##�� ���� #����� ��%��� ������#4�� ��%����+�� ��� ���'����� ��&��� �� ������+I����� ��#� ��'�������#� ��%����+�#� ��#��/�������#� /���� #��&������� �� ������#�/��'���#� >&�� #&�%�� ������&������ ���#����� /���&��+�� B�� /��������� ��� ���������#� +�M�#�� ��+�#)+��#� %����#�� ?&#�������� ���##�#���'�������#�������E���>&��#4��/�#��#���

#��+���� ��� �&���M� �� ��� ������&������ ���/����##�C���

N��#� >&�� �##��� #����� ��%��� �� /�D/��������"������ �4�� �� &������ ��� ��&��������� ��#�������#� #�#���#� ��� �/����G�#� >&�� #�����������M�� ���� ���������� �� ���E���?&#������� /��� /�##&)��� �#� /��/�������#�����##3���#���� ����������#��/��+�#��#������#�? ���&��#@�� ���������� ��/���������� �)%�������/����##�����/���&�4����������������&����#����#�&���#�'�����/�/�������&����4�� ���������J����� /���� �� %����������##�� V�F���"����W� ��� �������� ��#� ���+���#��)+��#� ��� ����%���4�� �� ��F�'���������#>&�������#���/��E��>&��#�����#����&#�����#�����#�����V���+�����#W���V���/����W�B����E� �� ��#�� ��� #����� ��+�#��%���� /���� /��#��������'����� ��� /�#>&�#�C� ���"�� �� #�&����������� �� ����� /����� ��#� #�&#� #�#���#��/���������#� � ��/�������#� ��� ���'�������&����

������ �##��� �� >&�� %������� ���/��F���4�� ��#� /����##�#� /���&��+�#� ��#�����"����#� ��� �&F�� �� ������&������� �������F��#� >&�� �F�%�� V ��F�'�������W� ��V����%���4�W�� ��#� #�#���#� ��� �/����G�#���+�#��%���#�� �4��E��� �&����4��� ����������#�#&'�&����M�����2�&����F�#�������

.�/�&��� �#� �#/����#� ���V ��F�'�������W� �� V����%���4�@!� �/��#������#�/��� �##�#� #�#���#� �� #�&#� ��#&�����#��/��+E����������#������#������%���M��4����� ���'������'�#����#��� ���'�������%�&/���&��+�M�>&����#�������������������G�#����+�����#� B�E�&��#� ��� /���&�4��� ���#�� ���C���#� �/��#�#� �#�&����#� %&������ /��� ����3#���##�#�'���#����#��&�/����##��������'������##����������� ����������� /��������� ��V��&��W���

L��%�� ��� V�������%��� ��F)+��W� �� ���V��%���M��4�� ��F)+��W�� �� >&��� ���4��� +���/������� �� �&���M� �� �� ������&������ ���/���&�4��� ��+��� ��#� ����#�?3+��#� %��%���#� ��������&/�G�#�� �� #�#���#� >&�� ���?�� ���������� �&���� �� #&�#� ��'�������#� �����������#�'�#�� ��� /����##��� E� �� ��/��������������/���4����#��/�������#���������F����4���/���#� ��� ��������G�#�� �#� ��'E� ������������G�#���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5=

Page 22: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

!��������G�#� ������� /��� &� ������ �#�#�+���#��F�%"����#����&�����������3��������������/���&��+����F�������A#� 3'����#��/�&�����/���� ����%���4��/��/���������� /���#� #�#���#���� �� ����4�� %��������#� �� /���� /���&�4����F&��� ��� /����&���� ��������/���3����/����##����� ���'������ ��� ��������� ��#� 3'����#����&����/��������� �� ����������� � ��������� ���/�������#� �F�%"����#� ��##�� �F&'������� ���3�����F������������>&����������������������#��������/E���� �##�� #������ /�##)+��� %����#� ��#� ��J���#� >&�� #�� ��#������� ��� &������%����+����#��'�����#����/���&�4����O��<!=!��������-�'����$=�����������#���� -�,��� ���#��R�� !�N�� �� X������ ��-��B56=�C��!�/��F��������%�/����##��������0������Q� ���������� ����Q� N����%&��� S �� BH�%#�C��%����"�� �������� ���� �����"�����!� (��T���#�������-������'�&�������#���� -�,�� � B56=�C�� ��>&�#������ � ���%����+��#1�����N�������������8��!�=6���:�������#���� -�,�� B56=�C�� #�� ��������"�� �������������� !�'���%��� N��� T��+����*��+��#��R����##���������R�� ����� B566�C�� A"���� �����D������R�����/���������T���#�������-������'�&�����1����T����B566<C��:G����������C"��������;����������������4����&����T&���������&R���� ��!�� B����C�� A������������ ������;����� ��� ���������� �� ������������E�"�����##�����4������#����������%������� �D#�����&��4�� �� ��%�������� �������&�4�� ��� *��+��#������ �������� ��� N���#������#�������T���M������N�����&R���� ��!�� B���7C�� !�%���4�� �� +����� ���+���?��+���&������������%�����!���Q����+������-������ BH�%#C�� 7��1�� ���������!� OP�� B//��6<�55=C��BP���?����/�����+���6C��!�������X���N������.�������0��������B56=�C��#�� ����������� ��� �"��������"��������������� T���#������ �-��� L�0���������'�&��##������#��!�����#�� T�N�� B566�C�� %���������� �����$�������� �������� ���� ���������� ���������!�'���%���N���N(.����##������������� B56=7C��H � ���� �� ��&����#� /��/�����+�� ��� ������%� 0���� ��/��F��R�����"�����������+�����55��:<�5�:��

�&'��#�� �� �� ������� T���� B56=<C�� .������+����/���#��� � � �&������� �//��F��������#����%� ��������%��#�� O������������1�"���������������������"������<��������� -�,��� .������� -�!�� �� .�&MM��� H�N����B#2�C�%"����=>�� � ��������� �� ���������� ���������� ����E�"��� *��+��#������ �������� ����4��!����#���������������#���� �� ���� ���+���� ��� �� L������#������ ���B56<6C�� (/��+��%� ���&���+�� ?&�%����� 'R�#&'?����+��#��#���+��R�����R#�#�� �����&��������������� ���� �"���� ����������� ���� ��6��86�����&�R�� ��� !�!�� B56=8C�� H�%���M��4�� ������'����� ��� ���$#������ ������������ �� >&�#�4����#� ���#� =��� ��� ���&�R�� N�.�L�Q� ��#������,�N��BH�%#C��N�����������=K����������������'��������4����&��������#��������� -�� B56<8C��#��5���"������ #��"������0�_��1��!��0������&Y����� ���� L�+������ ���� ��������&�� �����&�� �&�%�� -�� �� X��%&������ ��� B566<C����������������������"��������������D����/����>&������ �̀�%�����������#����!.��X�R#���� P�� B56==C�� ��� ��� !�����%����� ���!�/�EF��E�LE+��&����� ��#� (�E�#� ���#�L̀E�&��� ��#� �����##&#� !�����&#�� 5� #������A"����!�����#��85��5�5=��X������������!�����0�����,�� ��!��������!�����B56=:C�� ,�/��� ����#���� �1��%� ��� ���� ����%��&���� N��������� ��� ��� �"���� ��������������!�������5���L�+��� -�� B5665C������������ ���N���������0�R��1��!�'���%��*��+��#��R����##��L�+������!������������-��B5666C���%�������"=>���������D���&�������������%������/�#>&�#���� ��"����#� �&���#�� ������ ���%���� ����#�NE����#��L�� N��%���� -�� B����C�� ��'��� �� N�����M��4����� !�/��F������ (���� N������ ��� @� L��N��%���� -��%�O�����;����� ��� �������������4����&�����&����4������D/���#��L�/�����-�� ��.��##������� B566�C��5��9���"���A"������ �� ��� 9�������� ����� ��� ����������������N��#���������������H�����#��L�/�����-�� B���5C��%����������������������� ����������� ����#�� L�'����������a��%�������!�N��N����������N�� B56=7C�� �5B����������������Q�����������������L��%�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

56

Page 23: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

N����#������ ��,�� B5665C�� :���!� #�����!�9���$� ��� ���=��� ����"����� �� ����"��>����������4����&�������#�����#���N����#������ ��,�� B566:C�� �� �+��&�4�� ��#�/����##�#�������'������������&��M�������������&����4������"������������������5��:8�<���N������ ��� B���5C����;���������������;������,������-��������������������#�����0����� ��� �� ������ T���� B56<�C�� A"����������� �������� ��%��0���� !�� #�� �-������������T����������� ����� B56==C�� #�� ����������� ������������������0�_��1����#������1#�������0�� !�� B56=7C�� I������ %�������� �0�_��1����#������1#��,�#&##����-��B56=:C��O��������������������������"���������������������D�����//�����������%����+����%�������%���0�_��1����#�+�������������&'��#���%��,�#&##����-�� B56=<C��!�%����+��!������������&���������������##�����,�#&##����-����&������ X�� �� L�/����� -�� BH�%#�C�� I������������ ���� �"���� ������ B//�� 8��:5C���0�_��1��-����S ���R�@����#��,�#&##���� -��� �&������ X�� �� L�/����� -��BH�%#�C�� B56=<C��I�� ���������� ���� �"�����������0�_��1��-����S ���R�@����#��,�#&##���� -�� B5667C�� �������� �������������������0�_��1��-����S ���R�@����#��,��#���� -�� B56=<C�� �������� �������������%�#R#��� B��N�C�� �� ��%����+�� ���0��1� ����������%� ����� �&��� ������ ��#�� ���,�#&##����-����&������X���L�/�����-��BH�%#�C��I�� ���������� ���� �"���� ������ B//�� :��=�C���0�_��1��-����S ���R�@����#����������� N���� B5666C�� N��1��� ��������&�=K�� ���������� � ���E����/����##�#�� %�&/�#� �� %�#�4�� �����3����� +����#/���#� ��� ��&�����4����%�����4��� �4����&��������#��

��������� N���B���7C�� ��� ������M��4�� A� ��F�'���M��4��� ��#���� #�'��� /��#��������)����� '��#������� ��� ��%���M��4�� ��� ���'������+��>���N���"=>�!�55�������� T�� B56:6C�� #�� ������� ��� ���%�����������!�'���%���N(.����##���&������ L���� B56=<C�� N����� ���� ���"����%�����$� ��� ������� ��� �"���� �� ������������������� !�'���%��� !�'���%��*��+��#��R����##��.��F������ -���� B566:C�� �9��������� ��� :��� �O�����;����� %�����������!�/���#�� �������� ���*����/��.��F������ -���� B566=C�� :���� � :FC"������"��� ������"=>�� R� ��;����� ���������� ���������%��������#�NE����#��.&���%����B566:C��!�/&���4����(�����%"���������.��F������-���B��C���G�����!�:FC"������������;�������4��!����#����*��!�,��P������� ��-��� .��/#���� ��� �� ,�#���� ���B����C�� %� :��� O����������D� ��"����#���%����+�#� �� �F/���"����� �&����� ���������%��������#�NE����#��P��� S ����� ������ ��� �� ��0���#�� S �� B56=:C��2������� ��������� ���� ��������� ���������0�_��1��!�'���%��*��+��#��R����##��S ���%����� .�� �� �����#�� ��� B56=:C��S����������� ����"���� ���� �����������,�����%��N�������#���S �#��R��S �#����� ��� B56=<C��N���2�������������������4����&����H'��E��S �#����� ��� B5667C�� ���"���� ���������� ����%�����$� O������������ ���� ���������� �����%�������� ���� %������������������ ����#��L�'����������a��%������!�N��S ���#�������B56==C�����������������������$�#�� ����������� ��� �"���� ������� ���������� ��������L�������.�R����@�������#�

��

#��P*�#��

����4�����!�/��F��������#���#���#����H/����G�#��

��%�� /���� #��� ���������M���� ���� ��/��F��>&����� �4�� E� ���������� /��+�#)+��� �� �4�� ����������������/3+���BL��N��%��������C���

H� /��'���� ��� ��/��F������ ��� ��%&�#�#�#���#�����/����G�#�E�������/����#&��/�D/�������&��M����+��+�����/����������#���%����+�#������/��#�����4��

��� &�� #��&��4�� /������������� � �/��+�#)+��� BL��N��%���� ����C�� ��� ��+E#� ��� '&#����� ��/��+�#�'��������� �#� #�#���#� ��/��F�#� ��� �/����G�#�/����#�� ��������� �� ���/���4�� �� >&��>&��� �����"������4�� /��+�#��� �&� �4�� /��%������ ������������� ����%���4�����#���&��#������4������������� &�����������#� �����#�#� ��� ���/���4�� �2�&� ��%&���4��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

��

Page 24: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����##3���#���� �������������/��F��������#�#�#���#�����/����G�#��

���� �F�/���� �� �F��&�4�� ��� &�� ���� �� ����������������%��� ��&���������#��/�##&�����&����3���� �##����������� ��&���� ��+��+�� �� ������/��4����� &� ��#&������ �F���� ������� ��� ������G�#�����������#�� ������������ ��##�� �����F��� ��� /���&�4��/�&�����/���� �/��+�#�'����������/������%������ 1"����������� #�'���&��� ��#� ���$#����#� ��� #����� �&�����+���/����#�� ����� ��� ��/��F������ ��+��+���� ��� ���������#������� ��� ������� ���������� ��� �� �������M�� ���������� ������������ �#� ������G�#�� /��+�����������������#����#�%&�������� ����#���'�&/�����������+���������&�������#���'���M��4�����/�����������#����������#��&��������#�/��'���#�����������M���

L�%��������4�������/��F���������&�#�#������� �/����G�#� B#����� /���&��+�� ��� &�� 3'����� �����/������#� �&���'��)#����#�� ��� /��#����� ��#�C�/��/�##�� �� ���������M��4�� ��� �������M�� >&�� /�������#��#� #�#���#� /���&��+�#� �����/��I���#�� H� /��?�������&�� 3'�����#�����'��������#��&���#�E�&�����%��#������ /��#����� ��� �&��&��� ��� '��� /����� ��#��� ��3����#�� ��%�������#� �� ����#� �#/������#��#���#/��#3+��#�/���������/�4�����#�#���#�����/����G�#�>&��� ������������ #�� ��/���� ��� �#� �����#� ��� /�D/����������%"����� ���� ������ ��� ������ ��� #��&��G�#���/��F�#��

H#� �����#� ��� &����������� ��� ������&����� /��#����#� ��� �&��&��� ��#� /��?���#��#� >&�����?�� �������� �� ������� ���3���� /���&��+��� #4��'�#����#� ��#� �����������#� �����#� ��/&��������#� ���������������� �� ����4��B������56:6Q��������56<8Q�.&���%�� 566:C���#� ��%�������#� ��##�#������#� #4�� �#�#&�#�/��##&/�#��G�#���D����#��>&����+��+��&���D%����?3�'�����������������#�D���������"�����������%��4�������/��F������ �� �������+�� ��� #�/�� ����4��� �� ���#�/����4�� ������ #&?����� �� �'?���� B��� ��������� �� ��������C�� H&� #�?��� &�� ?��M4�� ������@� ��� ������������4�����N�����B���5C���

�##�� �#�� �D%���� ������� �� &�� ?��M4�� ������@� #�� /�&���/���� ��'������� ����#��#� ����#�����������M�� >&�� #�� /�##�� ����+��� �� /���� �������+�� ����/����������M��4�� ��� ����#� /����������#� �� V���� �#W�����##3���#� ��� #�#����� ������������ �� �&����4���,��&�4�� ��� �&������� �� �F��M��4�� ��� ���������#�'��� ���#� /�&����#� /���� �/������� #�/��������� �����/��F�� �������� #�/��#�� H� ��/��F�� ������#������4��� ��%�� �������� �/����D����� �>&������ /������/�����&����4���

�� ��/��F������� ���4��� �4�� E� �/�����������&��#�%�� �����+��#������������#�/�3����#������3##������"����� ��� ��#/����4�� �����#������ >&�� ?��� &������%�������� ��� ��/��F�� ��� #�/��#@� BN������ ���5C�������������� �� >&�� ��������� #�� �M� ����##3���� /���� ����/����#4�� ��#� ����'&��G�#� >&�� /���������F��&#�+�#� ��� ��%���4�� �&���� ��#� #�#���#���/��F�#� ��� �/����G�#�� E� ������� &�� ����&��� ���/��#�����������) ���������/��I�����>&��?��������������������� ��� ���� ���� �� ����;����� ������� ������J����@� BN������ ���5Q�%�� ����##�C���#�����������

#�/��������� ��#� %�#��#� ��&��#� ��#� �/�������#�� #���#������ �� ��/��F������ ��#� V%�#��#� ��%����+�#W� >&��%�������������&���������/����##��/���&��+���

�� ��%��4�� ��� ��/��F������ %���� ����#�����#���#� �/�������#� ��� >&�� #�� �� ���� ��� #�&� V���'�������%����+�W�� �#� !�"����#� !�%����+�#�� �##�� ��%��4������%��#�&��)+���3F��������������������

H�������������E����'����%����������������#�!�"����#� !�%����+�#� >&�� � ���� #��� �� ��%���4�� &�/����##������ ��� �� ����G�#� #�'� �� ���� ������/&���4�� #�'D����� /��� ���� ��� ��%��#� �'?���+�#�BP������ �� ����� ����Q� .��F������ 566:�� 566=C�� ��%&�����##�� +�#4�� ��%����+�#��� ������������� >&��>&��� �/������>&�� /�##�� ������� �#� #)'���#� �����/&�3���#� #�%&������%��#� �'?���+�#� &�������3� ��� ���� >&�� /���&M�� ��J���#� ��%����+�#�� ����� �� ��%����+�#��� �##�#� ��J���#� /���� #��� #��&�G�#� #���# ��D���#� ���/��'���#� >&�� ��#&���� �4�� #������ ��� ����������/��#�����4��� /��� ���� ��� #)'���#�� ��� /����#� ��������������

H� ��%����+�#�� E� &�� +�#4�� ���&�����#���������� ��� ��/��F��������#���$����� ����������#�� ����������M��� � �����������4�� �� �������������� >&�� ���&����4�� ���������J����� �4�� /���� /����##������������� ��� �#�� �D%���� ���&�����#��� >&�� '&#����� ������ /��+�������� &� ���?&���� ��� ��%��#� /����/����##������ ��� �� ����4�� /��+�������� ����'������� �#� ��#/�#���+�#� ���� �����#� V������%����#W� #��+"�� �� �� ��&������ >&����� #�� ������ ��� ��#��+��� &������ /��'���� >&�� �� #�&� ���?&���� ��� ��%��#� �4��/��+�&���

�� ���3���� ��� /����##�� ��� ���'����� ��� '�#����&���� �� ������ ��� �� ��/��F������ ��>&��� �� &#�� �����/������#� ��� V#�#���� ��%����+�W� ��#� �/�������#��������#�������� �����������#� A#� #&�#� ��/��"����#�B���#&�#�����������#������'�������#����/�����M�%��#���>&�����#� ��� ���%�� ��� &�� ��#�D���� ��� /����##��/���&��+��B��&R��������CC��

��������'&��4�����L�/������.��##���B566�C���L�/����B���5C�������������A���/����#4�������/��F��������#�#�#���#� ��� �/����G�#� �� #&�#� ���� �#�� ���#�#��&� ��������������#�&##4��������#���#���������#��>&���"��� +����%�� ��� ����&��� �� �/������� �� #&�� ��/��"�������##��� ��� ����� �� ��/��F�������E� &��������� >&��#��>&�#��������

�� !�/��F���������>&"[��� !�/��F������/����>&�[��� !�/��F������/����>&"[�

�*���#�� ���� �� /���� #���&���� ��/��F��

/����&��/���������/�&���/�����&�������E���##���#&����/��F������ /���� +������ ��� ������� ��� ���������� >&�� &� �#�� �/������� �� �F��&���� (##�� �F/������#�%&���� L�/���� B���5C�� /��>&�� &�� �#�� ���� ��/����3� #��� +�+�������� ���� #����� ���#� ��/��F��/���&��/���������#���/��������

�� ��/��F������ ��� &� #�#����� #�%&���� ���#���&�������/������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�5

Page 25: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�� ��� �$���� ��� �������#� �&� ��� +���3+��#���+��+���#Q�

�� ����$������������G�#���+��+���#����������#��������&��M����#��#�#Q�

�� ��� �/�������� ��� #�#���� #D�����E������ B ���������������M�CQ��

�� ��� ���3���� ���I���� ��#� #�#���#� #D�����E�����#� B����+��#�'�������� ��� ��4�Q���� ����G�#�����CQ�����'���&���������� �����##��� �� ��/��F������ ��� ���� �� /���� #���

��� ������ /��� �&�#� ���#� '�� ��#�����#� �� �4���F��&�����#� B/���� �������� #�&����������C�� /������� ����4�� ��� �/����4�� /��/�������� ����� �2�&� /������� ����4������/��������

*� �+����� � �������� /���� �'����%�� ���L�/���� B���5C� E� �� /��#/����+�� ��� �����4��� ��������/��F������ �� ��/��"����� B#�'���&��� �� #&�#�����������#� ��%����+�#C�� ��� ������������4��B���������0�� 4�� �F�#��� ��/��F������ ��>&������������� �'?���+��� �F�������M����� �&� �'?��������/�������� ��� #&?����� B��##�����4�� #&?������'?�������&� ��#� �'����%��#� �����������#C�� H� ��������� �����/��F������ � ��/����� ��� �����4�� �#��'�������� ���������� �����/���������

H#�/�D/���#��/�������#�?3��4����#�/����'����%&�#� ��#� /��'���#� ��%����+�#� �&� ��������G�#� >&��/�������#����+�����#���#�����/��?�������#�#������� .���#� �#� ����&�#�I����#� >&�� ��+��+�� &������������� ���� �� �4�� /���� #��� ��/���������/��#�����#� >&����� ��� #�&� /��?����� !���� #��&��4��

��+��+��� ��� ���� ���F�����3+���� �� �����F��� �� >&��������� �� �#� �#/����#� ����#� /���#� ��������)#����#��#/��) ���#�������������+����'��������B��#���E���#�/���#�� ��#� �#����#� ��#� 3>&���#� �� ��#� /�D/���#��/�������#C�� ������ #�� /���� ��M��� >&�� ����� ���� ��/�##&��&���������'���&��� BL�/��������5C�>&��#����������� �� �������+�� ��� #&�� /��#����4�� ����������� T3�#��&��G�#� ��� ���'����� >&�� #4�� ����#� �� ��+��#������ ��� �������� �������M�� ��>Z�����������4��/�������#�����>&������#� �&� ������ ���������� /���� �D%���� ��������M��� ���� �� ��%&�#� ��J���#� ��� ��'����D�������%&�#� #��&��G�#� ��� ���'������ �� &� #�#���� ����/����G�#�� #4��� /��������� /���� �#� �/�������#�� &� �������� �������������/��F��������� ��'� �##�� �#/������ X�R#��� B56==C� � �����&�+3���#� �F�/��#� �#������� >&�� ��#� #�#���#��&�����M���#�E�/�##)+��� #���'#��+���� ��� ��>Z"������&�� '&#��� ��� ����#� ��� �� ����4�� �4�� /��+�#��#� ���/��?�������������.�����#�����&���/����4�������/��������� �� �&� #&�� �'���&���� �+����������� �� �/���I�������������F���/����&�/��?������#� ����A������������� �� /����##�� ��� ���'����� ��� '�#����&��� ��#�/�����#� ��� #����� �&���'��)#������ �'#��+�&�#�� �� ��������� �� ��/��F������ ��#� #��&��G�#� >&�� ������ ����������� ��%����+�� ��� ��4�� /���� �� �)+�����#� ���+������� �#>&��� ���,�#&##��� B56=:�� 5667C����������� �������� ��� �!.� ��� �����#��� B56=�C�� ��� /�##)+������������ ����� �� ���#� ����&�#�I����#�� �#�� �#��/�������#� ��#� �F/�������#� �������� ��� �)+������������+�� ��� ���� �� /����##��� �#� �� ����G�#�����##3���#�A���4��� ���M��

���

#��P*��-��#�3� �������� �� !������� �"� #������$� ��� ��$���!����� �%����&��!����!� ��'��"��� H#� �����#�#� ��%����+�#� ��� ���/���4�� ����'��������� ��������G�#�B>&����� �������/����##�����/���&�4�� ������&������ �� ����"����� ��� �&F�C� �����/��������#� /���� ��3��#�� ��� /����##�� ��� ���'�����#�%&���� �� �� �>&�� ���%�������������������#��"����/%�#0���������#���B56=���56=�C���

N�#�� #�� ��������� ��� &�� �'����%����/&���������&���3��������!.�/�##&���#�E����#����#����� ��#� ��/����� �� �&#���� �������+�� �����/������ �&��#�� ������� �#� /��##&/�#��#� ��#� ��"����#���%����+�#� ������#����/����##��������/&�������������� ����4���

(���/�������� ��#�?&�%�����#� ��� +����� #�'������!.���� ����E�>&��������)���������/��%�����>&���#�?��� �� ��� ��3��#�� ��� /����##�� ��� ���'������ ���� #���#���&� � ���M�� �#�� >&�� /��/����� ��%��'���� �&��#��#�#����#&'?������������#��#� &��G�#���%����+�#�#&/������#�� �����D����� ���%&�%�����/��#�����G�#�����&�4�������&�4�����#� #��&��G�#� �� >&�� �� ��/��������� �&�����M������#������ /��� �����#��� B56=�C� �4�� ��#� E� #& ��������

/���� ��#��+��� &� /��'����� �M�#�� ����##3���� &���&���� ���� ��� ��%���M��4�� ��� ������������ �� �����/��#�����4�� ������ ��� #��&��4��� #�%&���� &���#��&�&���4�� ��#� �������&���� H� $����� �)+��� ����#>&������,�#&##��� B56=:C������#�3%������������+������!.��F/�����'���##���#����E%����

*�� ��#� /�����/��#� +����%��#� ����!.�E� #&����/�������� ��� #��� �/������� �� �� ������#� 3���#��F/��������#�� �� ��#�� �� >&�#�4��� �� �!.� ��� $����/������ ����������#��#�3%��#������������������4�����#����#� >&�� ������� �����4�� �� ��������� ���#������#� ��E��>&���#� �� >&�� �� ��4�� #�� ��#��+��+�� ��� �����&��3�������

�##�#�#��&��G�#�>&���������/����?������'�#���������MG�#���������G�#���#��/�������#���&�#�?����� �)+��� ��� ��������� ��� ��4�� ��#� V#� �#������W� ����#>&������,�#&##��� B56=:C���� ��������4�������4��E���&#���� /���� ����� ��� ��/�� /���� ���'����4�� ��#��#����E%��#� ��� ���&�4�� � �� /���� �/�##�'�������� ��� #��� �#��������#������/������������� ����G�#�����##3���#�A����'����4�� ��� �#����E%��#� ��/��E��������&��+�#�� ���������� ��� �� �!.�� #4�� �'#�3�&��#� A� ���'����4�� �����/��#�����G�#����'�#�������������������������+����

��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 26: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�����+��������%����+�����/����##��������'����� ���#&'���+��������������������#���"#��D���#����&�#�#�������/����##�����������/���!.���

�� :�L���� ����������� ����E� ��������������#�����+�����#�#��������/����G�#���� 3'�����

�� :�L���� �����������$� ����E� �� ����4��/���� �� �F��&�4�� ��#� ��'�������#� ����##3���#����/����##�����/���&�4����� 3'������

�� :�L�����������������D��������&����/��M��>&������E��� ����4��/��+�����������&�����F������� �2�&� /��+�������� ��#� �&���#��D���#�� &����M���� ��� �F��&�4�� ��#� ���� �#�����/��������

������#�� �M��� &�� �����%��� �&�������� ������

�#������$��#���#��D���#����������+����/��������������#/����+������ ��� �#� �F/��##G�#� V#�'��� >&�W� ��V#�'��� ���W�� �� ���'����4�� ��#� �����+�#��#� �� �� #&���F��&�4�� ���� ��������#� /��� �##�� �����%���� H����������������������+��E���/�#���/����� ����4������#/�������������#�3���%���M������/����##��/���&��+���� �� >&�� ����� �������� ���� �&���� /���&M� ��G�#� ������#�#�'��� �� &����������� ��� /����##��� �#� ���+�� �������������� /������������ >&�� /���&M� ��G�#���������#�����D�������������+��/�##&��&���#��&�&����� ����������������3�>&�������+��+�������"#���/�#����&������#� ��%����+�#�� ������#� ��/����#�� ��%��#��#/�����#���/��/�#��G�#��

�#� &������#� ��%����+�#� >&�� ���%��4�� A��D���� ��� ���'����� B���+��4�C� �� >&�� /����4���� �&���������/����##������ #��4���>&���#�>&�� ������&�� ����� ��>Z"����� ��� &����M��4�� �&� >&�� �#��?���/��������#� ��� �� �� ����4�� �������� ��� /�D/�����D���� ��� ���'������ �+����&�#��� ���4��� �� ��>Z"�������� ���&/����4�� �&������ /��)���#� ��� ?������� ������'������ �� ���+��4�� E� /��/��������� ��� %��&� ����##�����4�����&���������%����+��A��� ����4����&#���� �� �����������+��4����������&���������%����+��#������ ���4��� &��4�� ��� #&�� ��>Z"����� ��� &#���������������&��������>&��� #���#��'�������������#���#� ����#� �� �#� ��#� ����#� �� �� ���+��4�� ��� &�� &���������%����+��#��/��/�%������+E#�������������3�>&������ �##����� ��>Z"��������&����M��4�������������/��'�'�������� ��� ���+��4�� ��� &� ���������������������+�� ��� �D���� ��� ���'������ �##�#������������#� ���+���#� ��&�� #�'��� �� ������������/�������������� T3� &�� #��������� ������ �� �D�������������+�� ��� �!.� �� �#� �����#� ��� �D����#�I������� ��>&����� >&�� �� �D���� /������������ &���������� ����/���#�V������4����4�W���#�#�#���#�����0����@������B56<�C��� �� �D���� /������������� �� ������������#�� ���M���� #�'� �� ���� ��� /���#� V������4����4�W��*�� #��&��4�� >&�� ������� ��� ��>Z"����� �&�� ��#�/�����#��#�&����#�E���!�����4���������7�/���������F�������������4�� �����

��4��� �������4�7� ������ /��##4�� ��&��� ��E� �� /�����#��'���M�������������

H� /��'���� �� #��� ��#��+����� ��##�� ��/�� ���#��&��4��� E� �>&��������� ��� ��4��� �#� ��"#� +���3+��#��V��/������##3���������&����4�����/��##4����&��WQ�V��/����#/���'���M����#�%&������+��������������#�������������WQ�V���)����/������#���������/���W��

\&����� �3� �� �/����������� ������ �����������������������+�����+������D����������'������� �� ������4�� ��� /������������ �� ��4�� #��3������������� �F��&������ �##��� #�� &�� /���� �#��/����������������+E#�������F3����#�%&�������#������������������/�������/����#����������#������&������>&�������/������E� �� /��##4�� ��&��� ��� /����� �&� #�� ��#������ ���#�� /��� ����� %��+�� ��� >&��������� H� >&�� E� V �����%��+�W���/��������?&�%����������/��������

.����� �� ������4�� ���� �� ��4��� �� &�/������������ /���� �#���� �##������#� �� ��#� ��� &���������� ��� �&���� ����� �� ��/�� ������ �����&����4�� ��� /��##4�� ��� �#�4�#� �4�� #����� �&����/����'����� H#� /����������#� �4�� ��#�&�� #������M�����#���������#���������������4������ ��3������� ������������ >&�� ����"� E�� ?&#�������� �� #&��/��/�����������������I'�������&���#�/����������#����������������>&������4�����&�/��������������������������4�� ��� #�%&������ H� ������������ +����/��%��##�+������� #�� ���+�������� �� /����������#�� ���+�#������4�����#��&�4�����&�/��'��������#�����/���&��+��� ��+��+�� �� �'���M��4�� ��� /����������#������������#��

H��!.������/����� ���4�����/����##����������� ����4������"#��#�3%��#�#&��##�+�#��

�5� �(����/�����4�����������+���� � !�/����4�� B/�����������4�� B�!�CQ�

��/�#��4��B!N�C��� � �?&#��� B%�������M��4�� B�,CQ�

��#�������4��B��!CQ� �������������B�,.CC���

H� �'?���+�� ����� ���������� �/D#� ��/����##����������� ����4��E�����4���

H�/�����/���/�#�&���������!.�E�>&���/���#����������������� ���������+�� ��/&������������� �� )������ &��4����#���#����G�#�����D����������'��������#&���&�����M��4���&�������� ��3�������#�#������������&�/����##��������/��������>&���4��#�'�������%�����D���� ��� ���'������ b� ��� #�%&���� �#�3%��� ���/����##������B��/����4�C�>&������ ����4��?3�/����#��� �������� ��� ���� �&��3������ &�� +�M� >&�� �������������� ���������+�� ���+�����#�� ��������������/�������������

H� �����#�� &��������� ��� �!.� E��/��������� �� ��/����4��� �#��� ���#�#��� �� ���#�#&'/����##�#�� �� /�����������4�� B�!�C� �� ����/�#��4��B!N�C��

�� /�����������4�� B�!�C�� �� ���������������������+�� E� ����# ������ �� /������������ b� ��#���#&'/����##�� >&�� ������� &�����#� >&�������+�#� ���������������� +��'���M����� #&�� �/�����4�� ��� ����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

��

Page 27: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�&��3����� �� ��� ����� #��������4�� ��� �D���� ������'������ *�� +�M� >&�� �� ��'�������� ?3� #�� ����������&�����M����� �� �/������� �4�� /����#�� /����##���+��'������������������������������+�����������4���

��%&�������/�����������4���#&�%����#�%&����#&'/����##��� �� ��/�#��4��� �##�� #�%&�����������&������#� ��%����+�#� B��������G�#�� �&���#�/����������#C�#�� &����������#���B56=�C�/�#�&������F�#�"����� ��� &�� ?�����%Z������ �D%���@!� #�%&��������E���#� �D%���#�� ��#� &#G�#� B�&� �����������#C� �����/�#��4���

H�����������#�3%���E����?&#���� ������/�����"#������#�#�� %�������M��4�� B�,C�� ��#�������4��B��!C��� �������������B�,.C���

�� +�����&�=>�� /+I80$� �/����4�� ��� ��/����� �/�����4�� ��� &�� &������� ��%����+�����#����#�� ��� #��������� ������ �#� ������G�#�����/�����4�����&��&���������%����+�����&��#��&��4����&�������&���#�/���E����#��

�� 2���������=>��/2��0$�,�#����4�������/������/�����4�� ��� &�� &������� ��%����+��� b�

����##3���� �F/���"����� /�E+��� ��� ��#�#� ����/�����G�#�'�� #&������#� ����� #&������#����&���������%����+�����#����#���&�/����##�����'&#��� �����D���� ��� �D���� /������������B�����#����������56=�C��

�� 9������������/98#0$��/�������������#��3/���� ��#� &������#� ��%����+�#� ��#� ����#���� �#� �� ����G�#� ����D���� ��� ���'�������&�������� �� /��'�'�������� ��� &����M��4��� �� ����� ��� &�� &������� ��%����+�� �� ���� �� #&�� ��>Z"����� ��� ���+��4�� B�� #�������� ��� �#�������#� ��#� #��&��G�#� /�3����#� ��+��+���#���#� ������#� ��#� 3'����#C�� �� ����� �/�����4����� "F����� �� ����� ��� &������� ��+��+���� E��&��������

���.�'���� � �� ����E� &�� ��#����4�� ��#&���� ��#�

�#�3%��#�����!.��/������#����/����##��������'�������#� 3'����#��#�&����#��

��

#��P*�����?8�����"���������@���#�#�#���#�����/����G�#��

����� ,�#&##��� B56=:C�� ?������ "���������@� E� &� ��������� /����#��� *� /��'�����#�%&���� �� /�D/���� �&����� � E� �>&���� >&��� �&� ������'������� ������� ��G�#� �&���#� >&�� �4�� #����#&������/���&�4����I����������/��������#���>&�����#� /���#� �F/���"����#� /�E+��#����� ��+E#� ��##����� ?�������@� ��>&���� /���� �� #&�� #��&�4��� ���&�G�#���#&������#� ��� &�� ��/��#�����4�� ������ ��� #&���#��&�&��� ��&#��� B�&� ������������� >&����� �##������� A#���&K����C� �� ��� �#����� ��� &����������� ��� �'�������(##�� ������� ��� �)+��� ��#� ����� ��� �#>&���� �&� #�?�����>&���� ���������� /���� �&���� ���� ?�E�� ���������������������������������������@�����>&���&� ������ ������ E� �'���M���� /���� �������� ����/��#�����4�� #�'D����� ��� #��&��4��� �� #�&� ����������������&�����#��� �������

�� #��&�4�� ��� &� /��'���� �&� �����F��� �����������G�#� �4�� #�� ��#&�� ��� �/�����4�� ��� �#����E%��#��&�����M���#� �&� ��/�����#�� ��+��+�� �� &#�� �����/������#� ��� ��/��#�����4��>&�� #�� #������M�����

��MG�#� �� ������G�#� ��� �/������� B,�#&##���� 56=:C���� ����4�� ��� /����#� �� �#����E%��#� �� �� ������/��4�� ��/��'���#� +����&��#�� �������#� �##�#� >&�� #�� �/D����&���������������#����'����������)+����������&���B�� �)+��� ��#� ����� ��� �#>&��� ��� ,�#&##��� B56=:��5667CC��

H�������������V#��&�4�����/��'���#W��#�3�������%�������� ��%����+��� �#����������� ������������ ������������ ��� ��/��#�����4��� �� ��/��F������ ��� &�/��'����� /���� �� �/�������� �#�3� +���&����� ��#��������#� >&�� ��/������ �� >&�� � X�R#��� B56==C������ ��� ?������� ��������� ���������� R��������=>�� �"� ����=>�� ��� ������������� ����"���@� B��� ��#�� �� >&�#�4��� V&���W� #�%�� ���� �#�#�#���#�����/����G�#���#� 3'����#C���������##���������#��� �3'��� /���� ���'����� &�� �#����E%��� ������� �����/��������������)�#������##�#�#�#���#�/���&��+�#����� �� ��%���M��4�� ��� ���'����� �/G�� #�+���#���#����G�#� �� �##�#� ������#� ��%����+�#�� �� >&�� �F�%���/��� /����� ��#� �/�������#�� �)+��#� ����� +�M� ��#����'�����#� ��� ���'����4�� ��� �#����E%��#� �����#� /����#��&�������/��'���#��

�������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�7

Page 28: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

3��'��"4���5�!4��('�!� !4������ �!��.� !� �'������!���

����!������!���������!����������������"���������������

� �����-��� ���!�#�'.6.!�6.!���%������

$�����������##�%&��������(H!,*c��,������-��������,������-�����������#����

<!�.(��H�����%����#�&�����&������� ���'�������������F������/��?���� ������D%������#�#��������#� ���&#�����#�>&�� #�� ��+���� ��'E� ���� �%��##�+�� �� ��#��&��+��� %������� ��� �/�� &�������#� ��� #E���#�/��'��3����#�#�����#����'������#�����#���������#�/��%�������%�����4��������'��������+���"����������+�#���4�� ��� ���� �'������� �� /��/�%��4�� ���������� ��� ������#�� /��?������� ���� &�%"����� ������##������ ��� ���#��&�&���4�� /���&��+�� ���� ���� ��� ����&��� �#� � ����#� ��%���+�#� ��� ����������D%�������#�/�����F�#��������#�����������%��'���M��4����� ���������>&�#�4��������#��&�4����#�#&#�����'�������#�� ��#�������� �#� /����##�#� ��%����+�#� +������#� /���� ��&���4�� ��� /��?���#�#&#����3+��#� >&�� ������ �� ���#��&��� ��� ��#� ���������� �� ����%���4�� ������ �'?���+������ ��#&'?���+������� ��� ������� &��E����� ��/�M� ��� �������#�� ��������� ��� ���������� ��#� ��G�#� �&���#� ������A����&��M������#/�������>&�������������+���4��/���&��+���K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7���8��7���9���%�����"�%!7� #&#�����'�������Q� �'�����Q� #�$��� ��� ���'��������� /����##�#���%����+�#��%��'���M��4�������������

�#�����������������������������"�������������������������"�����������������������������1��!������"��������������������������"���� ���!������������������������������������������������� �"������ ������� 1����������!�����������������!���������!� ����"�������������������������������������%��"��������1����������������������������������"������"����������������������������������������������������&����������������O����������������"������������������"���������������������������������"��������������������1������������������������������������ ����� ��1������� ���� �"�1������!� ��� ������ ���� ��� �������� �"���� �������� ����������"���������������������������"��������������T���;������<������=>��())UD�7����)*$�(U�V*�������%������ �"������������D� ��������D����"�������������D��������� �������D��������&�������

��� /����&/��4�� �'������� �/���&� ��

�� ��F4�� #�'��� �� ��/��F������ ��#� #�#���#�+�+�#�� �'������ ��'E� �/�������#�/�##�'�������#������3��#�#�������+�#����&����

�� � �N������������+�����E���&�������T�#�D�������!�"����� B�(H!,*cC����&��������#>&�#���������$�����������##�%&����������&����4��H#0�����!�&M�B�(H!,*cC�����������/��������������&����4��H#0�����!�&M��$�����������#�%&��������+�����#����7��:������#�<5825:��N��%&����#��,������-��������,-��5��7���:5�����#����.��� ���2��F��d88�B�5C��86��86==������������+����O ����&M�'�����

#� �����!� H=���

��������������� �����@������7����M��A���/�22000��������#���%��������%;�� � �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� �5� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �7� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�8

Page 29: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��� /���&�4�� ��� ���'����� �&����� ����'&�����+����� ��� ���� �� �� ���&��M�� ��������%�����#� ��� �������/���"����#�� �������/�������� ��##�� �����F��� ����)�����������#����� �� /����/�4�� �&���� �� #&����%���4�� ������ ��� &���� /���&��+�� ���/��#/����+�� ��� #&#�����'��������� !��� ��F����%����+��� �� #&#�����'�������� ��>&��� &������#4�� /����/��+�� �&���� >&�� #�� ����&M������ ��%I������ ���)#����� �� /������/���+��� ���/�#��4�� A� /����/�4�� ��������������"�������� ���&�����#��� �� �&�����3���� >&�������� �� �4�� ����������� +�����#� �� ���#������#/�������#� ������ ���� �� ���&��M���&����M�����#�� ��� &�� E����� ��#+���&����� ��#�/�3����#� ���������#� ����������'?���+������������##�#� ��%����+�#� +������#� /���� �� ��&���4�����/��?���#�#&#����3+��#������������#��&��� ��� ��#� ���������� �� ����%���4�������� �'?���+������ �� #&'?���+���������� ������� &�� E����� ��/�M� ��� �������#����������� ��� ���������� ��#� ��G�#�� �����������>&�����������&��M���4���#�4����##������#�� �+��������� &�� �����4�� #��E�%���� �������'�#�� ������'&����� /���� �� ���#��&�4�� ������G�#�� /����/�G�#� �� �����������#���/��F�#�� ����M����� �� �/���I����� ����� �>&�#� +������#� /���� �#��'������� �����G�#������� ��&#�� �� � ������ �� �#/������ /���� ���#��'�����������������E���#������������#�/�����+������ �� >&�������� ��#� �����������G�#� ������#�#���#� �'������#� �� #�#���#� #�����#�� �������� ����� ��� >&�������� ��� +���� ������#�� ��#��� 3����� ���� +����� ��������� ��#&#�����'���������

*� �/�������� /��I����� /���� �����#��&�4�� ��� >&�������� ��� +����� �#�3� �����#���4�� ��� ���� ��� ���+������ /���&��+����� >&�� ��M� ��#/����� �#/��� �������� �� �#��������F���� �� '&#��� ��� #&#�����'�������� �+�������+��G�#��##������#�� ���#��������"� �#��������/����4��������#��������M��4�����/�������������������#��/�G�#�������D%���#���������#�/���� ����%��� �� +����� �&���� ��� /����##��/���&��+��� ���#���������� /��� �F�/�������'������ ��M���� �� �&��&��� ������/��������#�� �#��'��������� ��+�#���%���G�#� #�'��� �� >&��E� �� ���� ��� /���&M��� ��/����������&��/���&�4���

�b� /����#�� ������ #��������� >&�� �����'����� ��/G�� �� ����4�� ���/��#�����������������#��&�4������&�����%���� /����� #�%�� �����+�� ��� ����������� ��#�����#��#������/��#��&���/�������� ��������#���# ��4��#�'D�������������������4���/���#� ����� ��� #���# ��4�� /����������� ����%���M��4�� ��� ���'����� �F����� #�'��� �������&����4���#/��) ������&?�� �/�����E��� �/������� /#)>&����� �� �����#� ������G�#�����%��&�#� �������>&��/����#�������'&)������ ���>&�� ������ &�� ��#�D���� ����+��&����/��������� ��� /��?���#�� ��� �#/������#� �� �����#�?�#����&����%���M��4��������'�����>&���#��%������ �##�� #� �������� ��� ���&��M���������������>&������������������'������?3��4��/���� �M��� ����&�� ��� ����4�� ��� #&������ �����#��������������3������#���� �����#�#&�#�����##�����#� �#���D%���#�����#�&#���#�?�#�/#����D%���#� � � � �##�� E�� >&����� �� �����4���������'�����E�'��>&�����B��?�&�#��56=<C���##��� /���� ��E� ��#� ��#��#� A� #�$��������������#�����#� �����#��'������#�>&��#���/��#����� ��#� �����#� �� ��� ���&��M�� ������'������ �#� �����#� /#���##�����#� ��+�� #��������F�&���M���#� ��#� ��3��#�#� >&�� +�#�� A����#��&�4������'�����#�#�&�3+��#��+�#���>&���#��#�� #4�� /������������� ��/���������#���� '���#����� � �'���� �4�� �#��?����� �#����#� �� ���� ���� ��#��� �'���������#� >&�� /���� ��#��������� �/�������#���#��� ����#� �� ����#� A� #�$��� ��#����'��������#��

���#�����#� �����/��I���#� >&���� ����� #�'��� �� ��3����� >&�� �##����� �����'��������������+���������>&�����������+�������� �##"����� �&����� ������ /���� �#� ��3��#�#�>&�������F�&���M���� ���'���������/�����������#��&�4����������������#�����������/����##����� ��#��+��+������ /�##����� ��+���� /����������#� �D%���#� ���������#�� ��I����#� ����/&�#�+�#�� H� �F���)���� ��� ���'����� ��+���#����#��&���������/�����������+�������>&��#D�#�� �����M�� ��� $���/��#� �����G�#�� ������� �� ��������'������������'������!&/���������������� ��� ���'������ ������������� /���#� ��+�#��F�%"����#������/�����#���#�&�e�&%���������� �̀�� /���&���� �#� +��#� ��� &� ���'�����e�F/��##�+� �̀� e��'������� �̀ >&�� ���F�� ��/��/���� +�+���� >&�� /������ �� �/��%�� ���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�:

Page 30: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�������������� �� ��� ��%����#������ B����������������5668C��

�� /��/�#��� ��� �+����� ��#� �� ��FG�#�#�'��� �� D���� ������+�� ���� &�� �#����E%���/���� ��+�#� ���>&��G�#� ������ �� ���'����� �� �#�������#� ��� #��������� /D#�� ���&#������ �#�3���������������E���'�#�����>&����D����������+����+�� #��� ���������� ���� &�� /�3����� >&�����&M� �� ��&���4�� ��� ��E��#�� ����%�� ���/�����M���� �� �/�� ������ �� ��#�/����� ������'������ ������'&����� /���� �� �/����4�� ���+����� ��� /�����&��� �&����� �#���� ���3#�� �M���� >&�� �#� ���+�����#� ��� ���'����� #���%��%&�� �#� �����#� �&���#� ����##3���#� ���#��������� ��� ����%��������� �&����� ���#������ �� �#�&��� ���� '�#�� ��� #�'��Q� ����+��#4�������'�#��������%���Q���#�F��������������� ��� /��M��Q� �� �F�#�"����� �� �)����������##"��������#������������������B���N�#������7C��

�� /��#/����+�� ��� /�##�'���������������������/����4�������/�������M������������&��4�� ��#� #��&��G�#� ��� ������ ��#������G�#� ��� ���'����� �4�� /���� #���#�/�� �����#� /���� �/����������M��4�� ���/���&�4������+E#��/���#������+�����������������'������ /��#� �#��� #��+�� /���� ������M�����/��� ��������� �� �#���##��� #�� �##�%&���� ��������+������B���N�#������7C���������������#&�#��� ��FG�#������/�����&��/�������N�#���'&#����� �F�/��� ��� H#���� ���R���� &�/�� �##������>&���������&�����#������/��������� �������������� �� ��� #&��##��� /�##&���������#� �#� ��>&�#���#� /���� +�����M��� �� /����� ������#��#�����#��'��G�#��������#������&������#�/���+��#�������R����f��>&���������4��E��� ��>&����&��� �#� �#� ��%�#�� �� +���� �� �#���&���� ��?&#��� >&�� ��+��#� ��� ����f����������#&��+������������#&��##��������'�����#������&���������#4�����/�����&����>&���� �����#�'��� �� >&�� ���� ����� ����+E#� ��� ��>&����&����#������M����� &�� �#�E����� >&�� ����&M� #�&#�#��������#� ��� &���� �� ��#� ���#�#�� �#�/��/�#��G�#� ���+���#� /���#� ����##�����#��/������#�/���#���+�#�&�%"����#����&����������'����� ��� #��������� /D#����&#������� �4����������� �� ��&#4�� ��� �&���M��4�� �����/�����#��� /�#��� >&��� �� ��/�����#�� �#�3��#��&�&�����#�'����#�'�#�#������/�����+���������� ����+��&���#��� ��� �%�)#��� ��� �'��4���

��� /��+���M��4��� >&�� #4�� /���##�#� >&��������� �����G�#� '�&���#�� /��+��#�#� ���%��##�+�#� /���� �� ���� �� /���� �� ���&��M���#������ /��������� �/�##)+��� �&���M3����� H���/�����#����#���&�������������#&���M�������&��M���

�'���� /�##��#� ���#������� �#������F��#� ��##�#� ��'���#� ��#� +�%����#� ��#�/�)#�#� ��#��+��+���#�� �#� /�)#�#� ����#��+��+������ ?3� ����� ��� �#�/��'��3����#� ������+�#� A#� �������G�#� �����%���M��4�� ��� ���'������ �� �#/������ ��#����+�����#� >&�� ��>&���� �����#�>&��� ����G�#����#����������'������������'�����������+��� �� ��#�&�#�� �� �#� ?&#�� �����+�#� �����������M��4��� �� �'����%�� ��#� ��J���#��������#� >&�� /�������� ��#�&���� ����+�����M��4�����&����������'������/��#�����>&�#�G�#� ��/��F�#�� �� ���'����4�� ��#���#�&�#�#� �+��3+��#�A���E����������&��4��������%�� )#���� �� ��������� ��� ���'������ �'�����'���#�#�'����������/�##�'������������&�������� ��/�� ��� ��M��� �� ��� ������+������ ���� �����#�>&��/������/��#������&�����������������#�%�#��#�����#���������#��/��#�#�����#��&#��#�������+�#�A�#�$�����#����'��������#���>&���� ������4�� ������������ ��'E� �����&�4�� ��� ������M��G�#�� ��� &����M��4�� ��#������#�#� /��+������3���#�� �#/���������������#�������#�/�����#�/��%���#����#�$��������� +������#� /���� �� ����������� ������'��������#� ��#� ��#� +������#� #�����#��������#� ������� /��� �F�/���� ��#��� �#����'��������#� >&�� ����� ��� %�����#�#��&��G�#� /��+�������#� ��� ������ B�&)��#��/��&��4�������������4�����/�##��#��+���"��������&���#� ��#��#� ��� �#��#� �&� /��������#��/��#����#� ��� ���������� ��� �F���)���� ������'����C�� ��E� �>&���#� /�� �##�����#���#/��#3+��#�/������+�����#���#� ��������&��#��>&�� ��'E� #� ��� /��##G�#� ������+�#� A���/�����+������ ��#���&������� �� /�##���� >&��%��������� ������ �� �����'�������� �����������#� �� ��� ��#���4�� ��� ���������� ��#��>&�/�#�� ����&����� �� �/���I����� ������'����� ��#� /�##��#� >&�� ��� �#���������G�#� ��� ����� �E������� ��� �����/��)������&� ��E��#��/�##��#�>&�� �����&��&�'��������>&���� ���������������/�������#������#�������#�/�##��#����/��/�����#�/������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�<

Page 31: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��#�/����� ��� ��#/��#�'�������#� ��������#���� ���'������ H&���#� �����#� ��� ������ ��#���������#������#������#���������'&��������/������� �%&����/��'���#�>&�����������M������)���� ��� ����� ��"����� �� ��#� /��/�#��#���%����+�#� #��&���#� ��� I'���� ��� #�$��� ��#����'��������#���

�/�#��� ��� ��#� /������� ��#������ ����'����#�'���������+��4��/���&��+���'�#�������� ��/�� ��+��� /���� &#& �&��� ��D���� ������+�����%&�#��/��#�#�����#���&��G�#�?3�/���������/�&#�� /���� ��#/������ �� /��������� ������+�� �� ������&��4�� ��� ������� '�� ���� ���#� ������#� ��&#���#� /���#� ������#�/#���##�3����#�����#�����/��'���#����/������#�J�%��� ����#� ��� ��'���� �� �� ������� ���#E�&��������/��##4�������+E#����/��%���#�>&���'?���+�� �� #&'#���&��4�� ��#� ���#&��D���#�E����#�� /���� /�3����� ��� �#/����#�� �F���)���#���� ����F������ �� �&���#� ��M���#� #�&�3+��#� ��������+�#�� >&�� ����&�� ��'E���#��� ����#���&#���#� /���#� ������#� ��%��J���#�� !�'���'���� &� /��"���#�� /���� ��������� >&�� �#�/���##�#� ���#�����#� ��#� /����##�#�'��������D%���#� �� �&�#��� #&'������ ����/��#/����+�� ��� &� &�&��� /�DF���� �#�/�##�'�������#� ��� �����������%���� �#��� #�������/�M� ��� � ������� ���������+�#� /���� �� ����/�����#�������#��/������+�������� �+������������&����� #&'#�������� ��� �F/������+�� ��� +������#�����#������&����������/��/���&��+��������+�����&����������'��������>&�� �+�������#� ��&���G�#� ��� �� ��FG�#� ����%���#� /���� �������4�� ������ �F/������+�#� �� >&�������#� ���+����� .�'E� �)� �#������ /��#����� ��/����&/��4�� ��� �#� ���I���#� ������+�#� ������'������ �� �#/������� ���� ���+��4�� /�����#� ���+�����#� /���&��+�#� ��� /�##��#� ���#�#����#� /��/��#�#� A� ������+������ �� ���#�����/��+�#� ��������&/���������������#������ �����M��4�� ��� ���� �#� ��/�����+�#� >&�� �4�����������M����#������������'?���+������%����������'������

�/���#� /���� �/�� &����� &� /�&��� �#��� ��&�����#� ������+�#� A#� &�����#� �������������� >&�� +�����M�� �� ���'����� ���� ��$����� ����� >&�� ��%�� ���� �� �������'���#� >&�� �#���#� ��#�����#���#����������� ��� /��#/����+�� �����D%���� >&���������������������������'��������������������

���#&�� �� ��� ��/�����+������ ���� +�����#��##������#� /���� ����� �� >&�������� �&�����(�����%��� �#��� >&�� �/&��� �� #&��##�� ��#�����+)�&�#� ��#� ��/�����+�#� �� ����'&����� �� ����##����#����#���/�����+�#������������������'����� &� /����)/��� &���������� ��#������������� �� �� �#/)����� ������+�� ���/���&�4��� ����� ���&/����� &� /�&��� �����#��&�4�� ��� ���������� ��� ���'������ +���� ��/������ ������#�'�����#3�����/��)������������������F��� ��� ��&�� L� ��%&�5�� VH� �������� �����%&���W� ��� 5==��� L� ��%&��� ���������#������#���� ���&����+�� �� ��%��� ��� ���'�����/��������� ��#� � �����#� /���#���#�#�� ����� �#��/��3���#� ���'����+�� �� E���� 5�� �&� 5������#� /��� ���� ��� A#� +�M�#�� �#� ?������#� ������'�����#���#���������58��5:�����E�5<�����#���� �##�� #��&��4�� ��#��&�#�� ������ #������#�����+�� A� ����&�#�I����� ��� &���#��/��3���#� �#����� ���+������#� ��� >&�� �����'����� �� #�� �#�� ���� &�� ���+��������%�� ������� ��'��E ����� BX����������7C����&��L� ��%&��� ��#���� ��� �� ����� ��� X���� N��F����� �#��&� #&�� +������� ��+����� ��� �� >&������&� ��� f#���� ����4�f� ��� ���'������/���+����� ��� E/���� /��� /����� �����������&�������� �&��/E���� �#�������#��������#��#� �� �����#��#�� ������� �#���������&��#� �����#�#�� L� ��%&�� ����%���#�������������� ��� �#������� P������ T&%�� �� �#���E��#� ��� �&%&#��� !����� ��&#������#� �����������#�f�����#���&#��'&���#��������������&#� ���%��##��� �� ����� ��#� +����� ���.��'����f� B������� /��� X������� ���7C�� �&����E��� �F/��##�+�� >&�� �� ���'������ ������� ��������#��/�#��#�/��������##�������&�������D���� �� ��� ��M��� E� &�� ���+�������/��#����)+��� A� �&�����#��&�4�� ����&��������� ��#��� >&�� /�##�� �� ��#� #����/�#������F��##���������#��&����#%������

��%&���� X������� VL� ��%&��� ������+���#� ���'��������#�/������ �������>&����?���������� ���'����� /������� #��� #&'#���������������&M���� B#�%&���� ����� /������� #��� ��� �/���#���"#� ����#C�� ��#�� �#� �+����#� ������D%���#� �##�� &#���#� �� '��� )���� ��#� >&�����'��������4����/��+�������#�>&�� �&����

B5C��������#������/&��������L������5=7��5655���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�=

Page 32: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

B�� /��#�%&�� �� �&����� ��� /���&�4�� ������������#�� ��#�#������ #�/��� A� ���&�4�� ���?�������������'�������������������������>&�����/���C�� N��#� ������� �� #�&� '���������/�� ������ L� ��%&�� �##�%&��� >&�� �#����'��������#� �4�� ���#�%&��4�� ���+������ �#�/���G�#� �� ��+�#����� �� ���+��G�#�������D%���#� #�� ���'������� &����� ��M����#��fb� /��>&�� +��"#� ���'����� &���� >&�� �#�3>&���#� ���&#�����#� #�� ��#��+��+�����������f�� �� �/���� ��� #������� ��� >&�� ���#�#D� �'���4�� &�����#� �3/���#� ����/�� ���������� ��#� 3>&���#� #��� ��������3����� �4�� ���'������� &���W� BX����������7C��

�#� ��E��#� ��� L� ��%&�� ��'E��'���%��� �� ���&�4�� ��� ?������� ��� ���'��������� �#����E%��� /���� ���������� �� ��#�/��%���� �&������ �� ��/�� ��������� ��� ��#���#�� ������#��&�����#������#�$����V����������������/�#��� ��� #&/��/���&�4�� ��� ���������#���/�#��� ��#� ��#� ����G�#� ���&#�����#�� �#��/��3���#� ����+����� ��������� ��%�����#�%�&/�#� �/��������� ���'����g����'����g���#&��#&/���'&��I����� ��+��� �'��%3���#� �� �� ����� ��#&�� /��F4�Q� /���� �����3����� ���� ��+���� ���/���F�#���N���&��/�##�'��������������'�����#�� �/��#������ ��%�� #�� ������ �� ���Q� ���4�� #4����M��� �����M�� ����#� >&�� ������� /�����#����� ����#� ��E� A� #��������� �� ��� ����#�%&����#� �����#� ��� ��+�� ��� �&��� #�� ��#������/����������������#�&�+)�����.���#��#����#�� �� ����#� �#� ���$#����#�� #�'��+E� ����#�/��%���������%&�����������#��#���G�#����� #&/�����'����� /���%�#�� /���� �� ��%���#��#&�����#������/�&#���'#��&����&���������#��&�>&������#�#Q�����4����+��������'�������4���3��� ���4�� ��3����� *�� +�M� >&�� �� +)���� ������'����� �#�3� ���'���������� ����+������� ��������4�� ��#� �/��3���#Q� &�� +�M� >&�� �#� #&�#��F�%"����#��'� ������#��#��&���#���#�����#�������&��M�Q� &�� +�M� >&�� �� >&��������� ������'����� �F�%���� /���� #��������� E� ����#������ �������� /���� ���#&�� �� /�����'&��I����� ��� ��E����/����� /��� >&�� ��M4����+����� �� #��#� �#�#� �� ���'����� ��� ����� �����[� ���>&�� �4�� ��#���'&)���� &�� ��������/�����M���#�#��� ������ ����#��#��/��3���#�������������#�����#��#��&�����������#�/���������&���������������+�M�����/����������%�#�G�#�

�����M������#��&������#��#��#�#[���%&��#����#&�� /����� ��3���� ��� ���'������ �#� �/��3���#� ?3��4�� #�� ��+�?��4��� ?3� �4�� #�� '����4�� /��������������&�&������ �� ���'����� ��#�4�#��� �� /4�� ��� '���Q� ���4��� �4�� �#%�����#� ������/�� �� ��� �#/)������ ������4�� �� /�������� �#�+���&��#����/��%&���W�BL� ��%&���56=�C���

P�������� �#� ��/��F�����#������/��I���#����&����������'�������&�����#/����� �/�������� �##������� ��� &���� ������'����� �� ����#�� ��#� ��/��������#��������#� /���#� ��#/��#3+��#� /���#� ���%�#���%���#���%�#�4���&��#���� ��#��������#��������������� ��#� ��%������� /���������� ����4�� ��#� ��� ��#�� �#/����#����/��������#� ��#� �&�����3���#� ����F���)���� ��� ��#�/����� ��#� ���%�#������#�����+�#� �� �F��&��+�#�� �����#�����#������� �� ����%I����� ��#� %������#� ����#�����&���#��������#����%��������#���/������ ������+������� #����� >&�� &���#� ��##�#��)����#� �4�� #4�� �'����#� �� �&+���� �#� &�����3���#�B�������������C���H���#������##��������������#�3����� ����4����#�+�����#����&����������'����� ��&����#�/�������I������� #��������� ���&#������� �������� /�������������#��� /���� ��%�����4�� �� /�����&��������#����#��#�+�����#���������������#��#� #�����#����+�����&����� �)���#�� �#����#���/��#�#�� %�+����#� �� ��&������#�� ���'#���4�� ��#� +�����#� ��>&�����#� /���� ����4�� /���� �� ���'����� �� /���� �� +������/G����#�����+)�&�#�&��/�#�&���/�##�+������� �'���"������ ��� �)����� ��#� �#����#�� ������'������ /&������#�� &���#� +�M�#� ��������+������� /��#� �#��� /���� ��/��#���������)���#����#&'+��#4�����>&���#�3�/��+��������#��'��������� �� ������+������ /���� /��������� ����/�� ��� �����#���4��� �#� �/�#��G�#� ����#�)&���� A� ������+������� &���#� +�M�#� �#�4��'�#����#� ��� ����� ��#� ���� /��#� �� ���'�����������+�� �/��#����� %�����#� /�##�'�������#� ����+�������/����##��������+���#������#���+�����#�'�������#� '&����3����#� >&�� ������ �� ���������#� �����#� �#� ��G�#� ��#������#� �#� ���+��G�#���#� /����##�#� /���&��+�#�� ��%&������������B����C�� V/����#��#� ��� /��?���#�� �����#��#�%����� �� �����4�� ��� &� �������>&�� ��#� ��+����������� N�#� �� &� /��?���� �3� &���� ��#�>&�� �� #��&�4�� ��� &� /��'����� ���� /����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�6

Page 33: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/���&M���&���+��+��������>&����4��#����+���/��#���� ����#� �&� #��� &�� ���� ������ ���������&�+�����?3��F�#����������?�����E�?&������#����#�#�/����/���&M���&�+����W��

H� �/������ ��D����� >&�� ��#�&��� ��?�� ����� �%&���4�� ��� #��������� /D#����&#������������� �� �/���I����� ��� ���#��&�4�� ��� &��#��������� /�&����� ��� ������������ �� ����� ����4��� #D� /�##)+��� ��� #��� ��� ��������� �� ������������� ��#� &�������#� �������������� ��� /������/��4��� ��� ���&��4��� ���������+������� ��� ��#�/����� #����3���� ������'������ ���������� �� ���������� /���� ��&���� ��� ���'����� �� +����� ��� b������ ����+E#������+�#4����#���#/��#�'�������#����#/��������#����/��#������#�����������%������/������������4����� &���/��������� ��� ������%"����#��������+�M����� �� ���4�� &�� ���� ���������%"������ �'������ &�� ��+�� /��#/����+��/���� ��+�����M��4����� ������%"������������������ ������%"�������������� ������%"����� �E���������� ������%"����� ��D������ �� ������ ������%"��������������� �'#��+����� �� ��/������������������� ����#�� �#��#� +�����#� ������ ����#������ �����#� +�%��� �#� ��G�#� �&���#���#�/$'����#����#�/��+���#���� �&���������+3���#�#�����#� ��� +���� �&����� �&� #�?��� ��� I'������#� �)���#�� ��#� �#����#�� ��#� �/��#�#�� ��#�%�+����#�����#���&������#���

��+��#� �+����� �#� D�&��#� /�����#�/������ ������#�'���������%���M��4����#�+�����#���� &���� ��� ���'������ ����&��� ��%&�#��#�&���#�#�������+�����������������'��������� �� ���� V������%"����� ��������W��/��+���&� �� ��FG�#� #�'��� �#� �#/����#���/���������#� ��� ���������� ��#� �/��#�#���� ������� �#� ��J���#� ��#� �����G�#������/�##���#�� ��#%������� �� �/���I����� ����&�������������� /���� �� ��������� ��#����G�#� ���� �#�)&��� ��� ��#��+��+��������� �/����#� +������#� /���� �� +�����M��4�� ��#���'�������#� ������+�#� ��� �#��'���������� �����&�����G�#��������#�#� B��������566=C��,���������#� >&�� �#� ��G�#� ���+���#��F��&#�+������ /���� ���4�� >&�#�� #�/����"� ����#� ��/������#� >&�� /�������������M��������#��&�4�����#��&��G�#�#�/�����#� ��� ���3+��#� �&���#� /��M���#�#�� �� >&����'E� /���� �#��&���� ��/��������#�����+��&���#��#� �� ���������� ��#�

����##�����#� �&� ��#� &�%"����#� ��� ���'�����������+��� .�'E� �#� ��%&����#� �+��3+��#������)������� ������%"����� ��������� �#'�����&���#� +�M�#� ��� �D%���� ���#��&)��� /�������/�����+�#��� ��������� ��/��������#�>&���/G������#�%�����V#�?��#���������#��� '��� )���� ��� ��##�� %�&/��� ��#� ��##�#�������##�#W�� �� >&�� ��� #�/��� E� E����� ��/���&��+����

�� �����4�� ������ �#� �F����#� /�����#���� ��� /��#/����+�� ��� ���#������ �&����+�����4�� �� ��� �+�����4�� ��� %�&/�� #�'��� ����#�/����� /�##���� �� #�'��� �� ��#�/�����������+�� ��� ���'������ �� /������ ��� ����E���#��?&#����#� /���� ���?&���� ��#� /�� �##�����#����#/��������#�������&��M����#����+�����#�����#�/�##�'�������#� �� ��#� �����#� ���?&��&���#� ��#��/��#�#�� �� >&�� ���������� �/����� ����+�����4����#���#&�����#���� ���'���������&����+�����4���'+����������#�&�/�����/�����#������� �&��>&�#����������� '�#����� ��� �#�)&������ +�����#� ���� �� %�����#������� ��#�������������� �&� #�?��� �&���#� /���G�#� ���+�����#� >&�� /�##�� ����M��� �&� ����������������##�#� �������#� ��+����#� ��� ��������#�/����� ��� ���'����� ���� E����� �����#�>Z����� ����/��#�� �����������/����##�#� �#��#� >&�� �����&�� ������+��&���#��� �� ��/����4�� ������M���� ����'?���+�� ��� �������� ������������ ��/����� ����� ��%�����4�� ��� +������#�� �/����� ������'�����&����������)#���������# �����/�##�������� D�&������#&��##���*���#�/����)/��#���� �&���>&�#���������� ��#���� ��� �� ��F4��#�'��� �#� /����##�#� �%��%�����#� '�#����#� ����D%���� ��� &���/�����4�� ��� ��/��"����#�� ������#������� ��� '���#���� ��#� /�##��#�� ��#��>&�/�#�� ��#� ��&������#�� ���� �������/������&�����M����#����+���"����#�/�##���#��� �+��� ��� #&��##�� ������+��� �� ���+��4��������+�� ��� ���'����� /���� �&������ ��/���&��+����������#��&����F���"����#������&M����#� �����#� ��� �#���##�� >&�� ��/������ ��#�$�����#����'��������#�����

H#� /����##�#� >&�� ���������M���F��&#4�� ��#� ����+)�&�#� ��� ��������� ���/����##��/���&��+���������'&��/���������&����� '��F���#����� �� ���#�>Z����� �'������� ����/��%�� �2�&� �&����� ��� ��#�/��%���#��������G�#� ��� �/�#���������#� /������#��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

��

Page 34: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/����#� ��� �������#�� &�����#� ���������� ������'�������&����������/���������#������ #�$��� ������� ���� �� ��/��##4�� �� �&���#�������#�������#� �����#���������#���>&�����/���I����� #�%�� �����+��� �����#� >&��/�������� �� &� �/��� �����F���� >&�� �������&���#� >&�#�G�#�� �����&�� �� ��#+�����M��4���&���� �� &��4�� ��� ��)���� ��� &#�� ����������%��#� >&�� ������ �� /������/��4���&���� ��� /����##�� /���&��+���+&�����'���M����� �� ��/�������� �&���� ���������"����� ��� �� 3>&����� �'���� #�?���/����#�� ��#������ >&�� �� �����/����4�� ������+��G�#� ������D%���#� �� ��%���M�������#� A��# ���� /���&��+��� >&����� +������� /���� �� ���������� �&����� /���� /�&/��� �� ���'������&������� ���+�����#� ��#��&'��#� ��/���%�#�#������&����� �#� ������G�#� >&�� �+������ ��������� �� �� ����� ���� ���#�>Z"����� ������'������ !���&���� �#��� /����/�4�� ������'&������� +��#�� /���� �� ��&���4�� ���/��#/����+�#� V����#��#� #�'��� �� ���?��D������#�D���������&�����������������F/��������#���/����##�� �� �/���&������� ��� �����M��4�� ���/��������&��/������������&��A������/��4����#� #���#� �&���#� ��� ?&%�� ��� ���'������ �#�3>&���#����'����������>&������#�/�##��#�#��������������� ��M����A�/��%&�����A������4���A#�����#��A�+�+"�����#����3���W�B,�%������566=C��

�����#� ������� >&�� �� /����##��������D%���� ��� ����������� /������� #���#��'���������'��� )�������D������4�� �##�����#��&�&���4�� &������ ��#� ��%��#� ��������'�����#�� �� '��� )���� ��� ��%��������#�%�%����#��#� �/��#�#� ����#��������#�� >&��+��������M���� ���/D���#� ������D%���#� /������������M��� �� ����������4�� ��� ��>&�M����#��'��������� &�� ���� ����4�� ��� ��+�#4���������������� ��� ���'������ �&?�#� � ����#���)����#��/��#�����#�����/����##��/���&��+�������&����� �)� �� /������M��4�� ��� ���'������ �� ��"����� ��#� #��������#� ��#� ����%����#� ��#�/�##)+��#� ��� ��������M��4��� �� �����4�� ��� �����#�#�������#� ��#� ����%����#� ���#�������#��/�������#� ��� /����##�� ��&&����+�� �����/����� ����#���������� �� ��%�������� ��#����'��������#�/�����#���G�#�������+�#��

H� �3/���� �� �'����#�� /��?����������D%������#�#��������#����&#�����#���+����#�� ��'E� ���� �%��##�+�� �� ��#��&��+���

%������� ��� �/�� &�������#� ��� #E���#�/��'��3����#�#�����#����'������#�����#������� ��#�/��%��� �� ��%�����4�� ��� ���'������ ��+���"������ �� /�����4�� ��� ���� �'������� ��/��/�%��4�� ���������� ��� ������#�� /��?����������� &�%"����� �� ����##������ ������#��&�&���4�� /���&��+�� ���� ���� �������&��� �#� � ����#� ��%���+�#� ��� ����������D%���� �� �#� /�����F�#� �������#� ���������� %��'���M��4��� �� %��'���M��4����/������ ��� ������#��������� ��� �#/���� ����/��� �%���M�� ������##�#� ��%�J����#� ��#�/�)#�#� ��������#�� >&�� #�� ���������F/��������#�����������%����/�##�'�����������#�/�)#�#�/�'��#�����+�����������&#������M��4�����#������� ��� ���"���#� �� ��#��+��+����������������M����� �� ������&������ ��#� /����##�#���#�%&��#���%��+������#�/��'��3����#�#�����#������J���#�� �'������#�� ����������� �� #�$�����#����'��������#������+E#������� �%&���4�������+�#� ��#��#�� �� �#/������� �#� #�����#� �� �#��'������#�B,�%������566=C���

������� ��� �D%���� �����'������ ��/������M��4�� ��� ���'����� ��'E� ����%�� �#���#���&��G�#�/$'����#�����#/�������#������#������/�#>&�#����#����/����G�#��������������#�>&��#�� �/��/������ �&� ��#��+��+�� ��"����� ���������%�����#�����%����������#��'��������#�/�)#�#���%�J����#����������E�#&�#�#���#�������G�#� >&�� +�#�� �� �#�)&��� A� /�#>&�#���'�#��������/��#/����+�������������&����M��4��������D%���� /���� �/����������M��� �� ��"������ ������������ �#� ������#� ��� ��#���� �� ���/�#>&�#�� ���� /�������#� �� ����������#� ���/��?���#�+��'���M�����#����/���&��#��������#�����F����� /���� �#� /�)#�#� /��� E����#����������+�#� ���� �� ���'����� ��������M����� �#��/��%�#� ��F�'���M���#�� �� �4�� �����������������+�� �� &%�� ��� /�#>&�#�����#����#�������#� ���+�����#� �� '��������#� ��� #�&#�/�)#�#�������%���

�?����� G� "��� ���=>�� ����"���� I�����E��� �������� ���������������������� ������ ��� ��������� ��������������C"���!���������=>�������1���!����������������������������"���!� � ��� ����&�=>�� �� ���"��������� �����G������ �� �������=>��� WF������ ��� ��E��� ��� �������� ������������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�5

Page 35: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

������ ��� ��������� �� �������� �"������=>�� ������ ���� ����"���!� �"� ���������=>������������ ����"�����������G�� �>�� ��������� ��C"����� ������E��� �������� �� ����� ������ �������� ������ �� ����������!� �������������!�������������������������������������"����!�C"� ������"&���� ����K�� �� �L����!� ����������"���������� �� ��������������J����!����������"��"���!���C"���������� �������� ��� C"������� �� �������� �"�� �����>��!� ����"&���� �� �����������!� ���=��� ��������� �� ������E�!� ��������� �"��"����� ������������!� �������=>�!� �������� ���������� ������!� ���� ��E�������G�����!� ���� ��� "����������"�������� ��������������� ���������"������&����� �� ��������� ��� ���=K���>�� ��� ��������� ����� C"��� �>������� ������!� �"� C"����� ����!������������������F�������������"������������� ���������� ��"�����!� ����������������&�=>��� ��� ����C"���@�B�����������5C���

�'������������ ���������'���������/��?�������������� +������� /���� �&������ ����/�����+������ ��#� ��#���&��G�#� /$'����#� ���/�#>&�#���N����#����'�#�����H��+������ �����

��?/���0���������������>���>������

�"������!��>���>������� �"1����!����������=>�� ���� C"��C"�� �"������������� �� ������������!� �� �����"�� ��������������� �����"���� ��C"� ��!� � ���������� �����������"�=K�� �� C"� ����������� #�����"�������������������������������������������!� ����� ������� C"� ��� �>������� �� ��������&��� ���� ������������ �� ������� ��������� ����� ���"�����!��>����F����"�������C"���� ���� ��� �������� ��1��� ��"&����������� �� ������� �"1�� ����������"��=>�� ��� ���� G� ������� ��������������%����!����������=>��G����������� �>�� ����������� R� �������� ��������!������������"����������������

�� ������������ ���� �������!�����������������G��������S��������������� �"�� ��C"�������� ������������������ ��������!� C"� �����"�� ���=�� �� ��������� ���� ��������=�!� � �� �"����� �� �>�� �������=�� ������"������������������� ������"�� ��F����!� ��>�� X� �� �>�� ��"�������;����!� G� ������ X� ��� >�� �������������� �������� ������@�BH��+����������C��

�#��#��� ��FG�#��#�4���##������#���#�/����##�#���� ����# ����G�#���#� ��#���&��G�#���� ��#�����/�#>&�#�� �� �������%��� >&�� +�� /�##����� /�������# ����G�#� ��� #������� ��� ������� �#�/����)/��#� �������#� ��� /��/�#��� ��� �� ���������'����� >&�� +�� #����� �/��������� ��#���#���&��G�#� /$'����#� ��� /�#>&�#�� �� ��#������&?�#� ���)���#� �#�4����#� ���#�����#�/����##�#���� ��������M��4������/������M��4����� ���'��������� �F����'��4�� ��� ������� >&��������+�� ���/���&�4�� �����) ���� >&�� ������ �� ��/���&M���/�����#� ������D%���#�� ��� ��%��%"����� ��#�������G�#� ��� ���'����� ������������A� ���"�������� �� ����#��&�&��� /���� �F��&�4�� ��#����+�����#�� ��� ����� ��� �����4�� A� #�$��� ��#����'��������#�����/��##4��#�'��������'��������������'&#��������/�����+������� ����#�>&�����'�� #�� �����M����� ���� ��%��������#� ���#&���������� ��#� ��#���&��G�#� /$'����#� ����/���������� ��� >&�������� /�� �##��������#� #��+�����#� /$'����#�� *�� ������/�������>&�� /���� ��+������ �##�� /����##�� ���������#�����/����&/��4����#���#���&��G�#���/���+����'�����#� #�&�3+��#�� ������ ��� /��������+�#������������ ��/���������� �#� '��#� ������G�#��'������#� ��� ���'������ ���� ��� /��������+�#��� ��%����+��� ��/����������������M��4����� �� ����#��&�&��� ����##3���� /���� �����M��4����� ��"����� ��� ������+������ �� �����/���4����)�������

�?%� ����=>�� �� ��������

��"�������"�F�����������"������!����E����������������������������������C"��������� ���� ���������������"����F�� !� ���� �"���� ����!� �� ��������������������������>��������=>���� �������������� � ����"��� C"� ����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

��

Page 36: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�"�� &� ����� ������ R� �"��=>�!������=>�� � �������=>�� ������"���!� ��"�� ���������=>�� ���� ����������������� � �������� ���������� �������������� �������@� B(P�!�� ��"�������#�!�����#������C�

����)����#� ��#���&������#� ��/�M�#�

�/����������+�#��#�)&��#���%����+�#�/����+��'���M��� �� ���#��&�4�� ��� �'�����#�#�&�3+��#� +�� #����� ��#����#� +�#����� A������M��4�� ��� +����� ��#� #&#�����'�������#������J����� #������� �&���� �� ����D%����� /����� ���+��4�������#��+��+����������#�����������#� /��##&/�#��#� ��� >&�������� ��� +���� ����� ����� �'������� >&�� ����%��� ��?�� ����������� ��� #�$��������#�� ���������+��/�����%���'������� �>&��#&/������������%��������/��"������� /��#����� �� ����#� �#� ������#�#�����D%���#���'��E����#����������#� ���#�����#� +)��&��#� ��� �����%��� /��#�� A� +�#4��/&������� '���"������� �� �##����� �� ���&��M�� ��&�� �F/��##4�� ��� ������+������� ���+���������+��#������ �� �����������4�� ��� ����#� �#� #���#��� ������/����� ��� ��������� �����#������ >&�������'�� �� ���&��M�� ���� �������� /�##�+���&�� ������������#���� ��%�����������������#���#���#�/���������#����&������/��������#��� �F/������� /��� ���� B���+��� 5665C�� �#���/����/�4�� ��#/����� �#/����#� �� �#�)&��#���%����+�#� ��/�M�#� ��� %����� �� /��#��+���#&#�����'�������#�� �� �#/������� ��#&#�����'�������� �&����� �������� �� #&�������4�������/�����&������+������<!=!��������-�'����$=������(P�!�� ��"�������#�!�����#�B����C��%������������>$� ���������� ��������� �"���=>��������;������ ,����M���� /���� !��##4�� �����#��+��+������ *�'���� �� (�������� ���!I���� ��#� ��/&����#�� �� ��25�2���� �������3����57����������#�!��##G�#����!I������#� ��/&����#�� ���#)���� B��C�� H ������ ���.��'����� #�'��� P���"����� *�'���� �� ��$����/���+���� /���� !��##4�� (������#���&���������� .��&�� ��P���"����� B!(.PC� ���!��#������������������$���B!�C��#�'������������4����� ���#�������� -�#E� !��+����� ��� ��������,�����������,�T���!H,�L�����#�����

��?�&�#�� !�� B56=<C� %� ��"�"��� ��� ��������$���"��� �� ��������������� ��� ����������.���&�4�� ��� ���� (#�'��� ����%&�R� �� L&����L���������������4����&����!����M�H'��E������������-�Q���?�&�#��!�Q��&'����!�Q���������!�Q�@�.��%����!�� B5668C�� �5��9������������"�����������R����b������#�������������� B����C�� �:������%�"���N��O���=>��� �����+�#���� ,�+�#��� T�N�N���%������<�������'�������� N�##��� ��� B���7C�� �����+�#���� ,�+�#��������J����� HP�� �� (��� ���/�22000���+������ �'�2�F��&#�+�#2����������#��������������#&���������%�#���������7���������� ��� B566=C�� ���E����� ��������� �4����&����!&����F��X������� L�� B���7C�� ��� �##��� ��� ����� )����*��+��#������!��D�����B�*!�,-C�����L� ��%&������/�22000�/ ���#� ���/�/����'�2��h ���#� ��2��h�<h����h��'�2����h��'�h57��������L� ��%&��� ��� B56=�C�� � 2������ R� N��"�=���.���&�4�����-��.��F�����!��������������������X���D#��H��+������ N���� B����C�� %� ��;����� C"�C"����� � �� ���������&�=>�� ���"���������� ���/�22000�& %�'�2#������������ �#2��F��#2& #���2���#2�>&�/� ����������� ��� B���5C�� 8������ �� ����� �������;����� � ����������� ,�+�#��� �#/��������"����������������5��?&���2���5���,�%������ ,�� N� B566=C�� ����� ����������������������������������������������&�=>�� � ����"�"��=>�� ����"�����,�+�#��� ���#������� ��� ��$��� H�&/���������6�267��6�������M2566=����+��� P� B5665C�� �'������ �� +����� &�����������%���R� #&/��+�+������� (�#���&��� ����.������N&�����N���+�������-�'�����=������.� �����!�/������ B566�C�� ��������� O����"��� �4����&����!&����F������ N�#��� ��� B����C�� � �"�"��� ��� ��������$���������L����������������L�����"����������������4��� ,��� ��� -�������� -�#E� H�R/��� 2����#)��������������*���N���R��� N�!���Q� N�������� -�N�T�Q� N���#��L�����Q� H���� L�N�Q� P������� P�N�Q� N���������.�!��� B566=C�� 9����"&� ��"�F�� �� "���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

��

Page 37: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����;����� ������"������� �� A����� 9����"&� ��#��������"�������������������������������

��!�"�����@���$���!�����+���+�����������

����

�7

Page 38: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

*���"!�!��!����"!��(!� 7��(!� $�����'�!��%�%!��!�� !(&��

#���������������������$�������������������"�����������������������

L&�M����J����������������������������#�����������������+�'���

����/������������(&��'����%����$���������#�&��#�����#>&�#�#�����&���4���&/���������*����*��������D���,������-�����������#��Q�'L�'����D����������E�����N����������/�����������������%���

N��������*��������D���,������-�����������#����<!�.(�

�!��'�#����#���E��#����T&'�����N��&�������������#���P�������E��������>&������#��#���%���#�#�+�+�#�#4��#�#���#���%����+�#����/�����������/�M�#���������������&������>&��+�+����������������� ����#� �#� ��%���#�#� #4�� ��/�M�#� ��� �M��� &�� �� ��"�����A� ��#�D����� &����M����� �#� ���&�#�#� ������%&�%������#������+��������������#���������������&�#�?�����/���&�4�����������#��F/������+�#����#������ ���&���� �&����� �#��� �� ����4�� ��#���� �� ��+������ /��/�#��� /��� �#��� ����%���A� ��#����4�������� ��������� �� ������������� /���� �##�����4�� ��� ��#�D���� A� ������� ��� �&��/���#��� ��%&��#�� &����#�&##4�� #�'��� �� ���%&�%�� �� #&�� ����+I����� /���� /���&�4�� ��� >&��>&��� >&�� #�?�� �� #�#���� ����������������K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7���8�75���9���%�����"�%!7� !�������Q� �����������Q� ���%&�%�Q� �/�����M�%�Q� ��#���Q��/�#�����%������'#������

���#������T&'�����N��&���� #̀�����������#���P����� #̀�����#������#����������������������+��%�'���%�������%����+��#R#��#����������� ����������'������1��0�����/�����0��������R���+���T�0�+������������� ����������'���� ����1��%��'�&������#�>&������ ��+���#���+��+������������0�R�� ���+��%��0��������#����R��������� �'��� ��� ����%��M�� ���� ��#���R�� .��#� ����+��R� �#� 0���� �#� �� ����� �#� 1��0���%��� ���� &#�� � � �������%&�%�� ����1�� �� ������� ��� ������#���R�� � ����0�R�� � ��+��%��0����� �#� ��#�������� �����1�����.�����+���R� � � ���#� �������� �#� ���� ��#��������� '��0���� ��� 1��0� ���� ���� 1��0���%��� 'R� ���#� � �

#� �����!� H=���

��������������� �����@������7�M�����A���/�22000��������#���%��������%;�� � �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� �8� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �:� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� � � L������ �������� E� ��&���� �� (&����%��� B(�#���&��� ��#��&��� ������C�� ��&�� ���� ��D�������� ��� �F���#4�� ���*��+��#������ �������� ��&����#�� B*��C�� ��� �##��� ��?&���� ��� ��/��������� ��� (&��'����%���� N�'��� ������%��������D#�%���&��4�����&���&����%���B(�#���&�����������%��C��N�'������$���������#�&��#�����#>&�#�#��� ��&���4�� �&/������ ��� ���&������ ��� ��&���4�� ��� *���� H� /�� �##��� �������� E� ��#/��#3+���� ��� ���#���� /�����/�����4������#��+��+��������#���E��#����T&'�����N��&�������������#���P������A���&���4����#/�������������>&����M���#/�����A�*��+��#���������#�����������������/���������������D�,������������F���#4��B�,H�iC��*����,���������,&��N�%&��� ��� ����#�� �� 6�� (����)�� ����D��� ,-� �7���������� ������$� ��'�/���FO+�& �'��� ����� ��� ���+�� E� ��&���� �����E����� B*��+��#������ ��� S ���#��0��#��C�� ��&�� ���� ��� �##��� ��?&���� ��� (�#���&��� ��� �����%��� �� !�� �� ���L�'����D����������E�����N�������B*��C����������'��������%��E��������/�/&���G�#�&����M�����E����#�����&����#��b� �� ��#/��#3+��� /������&/������#�&��#� ����#>&�#�#� ����#���� ���/�#�����%��� B�����C��.������'������ �����/�� �##���L&�M��������� ��� /&'�����4�� ��� &�� #E���� ��� ����%�#� >&�� �/����� �� ��#��+��+�� �#� ��E��#� ���T&'�����N��&����� ��������#���P������� �#/�������������>&����M� ��#/��������/�#�����%����H�/�� �##�����#���E� ��#/��#3+������'E��/�������%�#������) ���#���#�3���#�������E��������+��&�4���'������#�'������/�#�����%������/�����M�%����#��#�3���#�����������/�������������L�'����D����������E�����N��������(�#���&�����������%����*����H&�������4��-�4������#����#2���P����%&����������D���,-��7���5�6<���������$���'�O%���& �'����

�8

Page 39: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�����/������%���#���R���������&��/���#�#������R��.��#�����������#����#�&##�#���������+������ ����%&�%���������/���&������� ���R�1����� �1��0���%��#R#����T���;������<������=>��())UD�7����)*$�VU�*,���������������������D��������D�����"��D��������D��������D�������������

��?#��&�"���������&K�������C"���� ������ �� ����������� ��� ������� ������������� G� C"� ���� �F� "��� ����=>��"�� ��"��� ���������� ��������"�����������C"���"������"����&����� �����"���������F�������������������� �����"����� �� ��F���$� G� ����� �������;������C"�"����������������������@�BN��&�������P�������5668C��

�&�'�������(��

��'���� /������ ���+���� /��/��� &��

��#����4�� ������ ��������� �� �������������%�#���)��#� ��� ��##������ >&�� ��%&�#��� ������#� �/�������#� ���� ����/#���#� /����������� ��� >&�� �� >&�� �� �������� �'�#� E�#������ �� �� �##����F�� ��##�#� /���+��#��+��'����#&'#�����+�����#/����+�����5��

��#��� ����� �� ���?��D���� ��������&���>&�� /��������#� �M��� ��#��� ����%�� #�� ���������� �� /��%&����� V�� >&�� E� �� ��������[W���&������ �� �������� �F/���������#� �#���%&����#� >&�� ��#� /������ �M��� ����#����4�������������������������������������'�!����"!�!���

\&����� ��#� ���������#� ��� ��/��%&���� #�'��� �� ��������� B�&� #�'��� ����%���4�C� ��� +���� ���������� �M��#��%������������ ��"�����A�����&������>&�������&���%���#���� �������&������F�������&�

��������� �#/��� ������ /��� &�� /��%&���� ��+�������� /��� &� �'#��+����� �&� /��� &����&������� ��� �'#��+�����#� BN��&���������5C��

�##�� /��#/����+��� �� >&�#�4�� #�'��� �����������/����#����#��'�����������I'������#��F/���"����#� ��� +���� ������������##��� ��>&�����#� >&�� �F/������ E� �� �F/���"����� �� ���F/���������� � �� E� /���������� �##�� >&��+���&��� �� >&�#�4�� ��� ��������� A� '����%�����##��+���&���4�����#������ ���M�������� �������%������ /��� ��%&�#� �&����#� B���%���� 56<���56<:�� ����Q� N��&������ 56<�Q� N��&����� ��P������� 5668CQ� ��� ��������� /���� �� ��##��/��/D#���� ��#��� ����%��� E� #& �������� >&�� ����#��� #�%&�����/��%&������%����+��������� +�+�� #�����E�+�+�[�!���E� �+�������� ����#/�#��� /���� �##�� /��%&���� �#�3� #�/���+���&����� A� '����%���� /��>&�� >&��>&��� >&��#�?������)�����#/��� ������/�����'#��+���������� �#���3� #�/��� �M����� &�� �� ��"����� ���+�+��� �� ��� #�%&��� +�+����� ��� &� �&� �&������%���#��� N�����#��� >&����� #�� ���F�� ���#�'���+�+����

�#��� D������ /����#� �/����� ���� ����4�� ��� ��������� /���� ���� ��� I'�����&���� ��� �##��� �������� >&�� ����#� �#���%���#�#� +�+�#� ��&��#� /�##&�� &������&��� ���>&���� ��#� �����F��#� �� >&��+�+��B�#�4�����/����#C����/����������#�4�������� ����)�&�� ��� ��������� �� &���� �� >&��+�+��� ?&#�� �������#��� �##��� �� � ���#��?��� G� ������@�� ��&������� /���#���&��'�D��%�#� �������#�� T&'����� N��&������� ������#��� P������� ��� �� '�������� ���������� BN��&������ 56<�Q� N��&����� ��P�������5668C��

b�/����#�������#���V#��������+�+�W���� ���/������� �#��&�&���� ��� �� ����� >&���#���#������������������������'���D%������&�#�?����������%���#��+�+���#�3����������������� �� ���� ����)�&�� ��� �����������##��� �4�� ��+��#� #&�/����������#� ��� ����������� ��� &� /3##���� �� �%���4���+����������#�I����#������#����8�����1�/����

B5C� !��������� +��'�� ����#���+�� �������� ��� ��������������� >&�� #�%�� ����� ������ �&���#� ��G�#�� B�C� �������4�� ��Q� #��� +��#���� �Q� ���+��� ������������ ��Q����� ���+�+"����� ��Q� ���� �F/���"����� ��Q� ��#���%&��Q��/������Q�/��+��Q��������������!������������ #&'#�����+�� �#�&������ >&�� #�%�� ����������� �&���#� ���#�#�� �����&� � �������� ��������Q����4����� ����4�Q� �F/���"����Q� ��#���������Q� ���#��"��������#���#�Q��/��/����4������'?����/����/��#����������� >&��� >&�� #�� �����'�� �##�� �/��/����4��� ������ ����4�������/����/�4����������/����#4����/��������3��#��������B������3�����&�E�����56=7C��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�:

Page 40: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

&%��� ��� ��+������ .�/�&��� ��+��#� ��#�#&�/�������� #�� &� �&���� /3##���� ��%&����/������/�&����&�/��F���'��F������������ 3̀%&������#��#��#�'�������������� ���4������������E�'��#&���������#�&��/����������������/��F��� >&�� �������� �� &���� � 3̀%&��� E��������/�������#�&���������)�&����������������&���� B� 3̀%&�C����������##����#��� ��������/3##����>&�������/��F������������&������ >&�� +�+�� �� /���� ������ >&��������F������#��������������)�&����������������#���E��/����������/��������#��&�&�����������������F�����#�'���+�+�����M���'�!� ��F�� ��� � !� �!����"!�!��!� ���"!��(!� ��

�'���� /�##��#� � ����� >&�� ����#��#� ��%���#�#� +�+�#� #4�� #�#���#� ��%����+�#����/�����������/�M�#���������������&������>&��+�+����4��/����#�� ������������������>&������#��#���%���#�#�+�+�#�#4����/�M�#����/���&M��� ������������� �&� #�?��� #4�� ��/�M�#���� �M��� &�� �� ��"�����A���#�D����� &����M������#� ���&�#G�#� ��� ���%&�%��� ���� �#���#� �M����� �%����� ��� ���'����� �#��� ��F���� ������#����?3��#���#���&��������>&���#��3�����##����%&����� /���� �M���#� �� ��#����4�� ������ ������������ ��������� ��� &���� '���D%���������&�������/�D/���������������������������/���&�4�����������#��F/������+�#����#���������&�����&������ ����� #��� >&�� &� ��� ��##�#� �������#������� ��������� #������ &�� /����� ��� ��##����%&����� ��� �##��� >&����� �/������� /����F�/���� &�� ���E��� ���� /���&��� ������������ '���D%���� ��#� �'����#� ��� /������#�%&������ >&����� � ����� >&�� �� ���E��������/���&����E�&�� ���������������������#� �'����#�� �������#� #��� �� ���E��� &�/���&��� ��� ��������� ��#� �'����#�� �#�%�#���)��#������##������>&���>&����>&��E�/����D#� ������� ��� ������������ �4�� E�#�/��#����� &� /���&��� ������� ��� +�+����#�� >&�� �##�� ������ &�� ��������/��F�����������������>&����>&�������#���� ������������ E� �� /���&��� ��+����� ���/����##�� #�#��3����� ��� ��������� �� ����&�����E� ��� /���&��� ��+����� ��� /����##��� ����/�������������%���#���'#��+�������� �M���

�� ��"������ ��� ���� ���&�#�+�� �� ������������A�/�D/������#�D�������/����##����##����/����������� �M��� �� ��"����� A� ��#�D����� &����M����� �#����&�#G�#� ��� ���%&�%�� E� /�����&���� �����#���&��+�����&�����&������ .����� �� ������ >&�� �� ������������ E������� &� /���&��� ��� ��������� >&����� A���/�����������&��'#��+����� �M����� ��"�����A� ��#�D���� ��� /����##�� ��� /���&�4��� #�%&��#��>&�� �� ���%&�%�� E� &�� ������4�� ����##3����/���� >&��>&��� >&�� #�?�� �� #�#���� ��������������� �� ����� ����%�4��� ���#� ������"������/#����3��#��������������� ����� N��&������ �� ���%&�%��� �������������� ��J����'���D%�����E�&�����������#�����+)�&�#� �&)��� �� �������G�#� ����������#�/���������#�?���������G�#�������������G�#�����&�&��#� ���#��#&��#@� BN��&������ 56=6��566<C�� ��%&����� �##�� �� ����4��� �� �&���� �M���#� ��"#� ������#� ��� �����4�� A� ���%&�%���/�������������%&�%���4������&%���������/����#� /������/����#�� �#� #��� ��� �#/���� ������������G�#� ����������#� �� ���#��#&��#� �������&���� ��%&����� ����&�� ����&��� ��/�����&�������#���&���/���#��#D��&���������������%&�%��� �#� E� /����� ����� #������ �����������>&��/�����������&� �&������&�#�+����� ���������G�#� ���#��#&��#� ��� ����&�����##��� #4�� /���+��#� #������A>&���#�%�#��#��#��#� �� /�#�&��#� ���/����#� /������/����#� ��� �&��� ���&�#�+�� ���� �������#� ��#����������G�#�������������G�#����#��#&��#��������&��� >&�� ���#���&�� �� ���%&�%���.��������� �� ��/�������� ��� #��� �&���� �� �M��� �� ��"����� A� ��#�D���� /��� ���� ��#���#����G�#� ��� ���%&�%��� /���#� ���&�#G�#�����������#�������������G�#�������������G�#�����&�&��#� ���#��#&��#� ��� �#� >&��#� �� /���#�>&��#� #&�%�� ������ �� �'#��+��� >&����� ���'#��+������ L�%��� /��#��� �� ������������ E��##&��� &� �� ��������� ��� #�%&���� ����������� ��E� ��#� ������#� ���"����#� �� /������E� ��#� ������#� �F/������+�#�� ���#��&��� &�������� ��� ������� �� &� ������������ �##��#�������� ���+�M� /&��##�� #��� ������ &#����� ��/�#����������&����3 �����>&����/��F��E��������� b� �##�� �+������ ��� �� ��F4�� /������������� �� ���������� �##�� #�� +������ #�'��� ��+����� >&�� �������#� ���� ������������ ��>&�� ��#� /������ ���&/����� ��� +����%��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�<

Page 41: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�� ������ /��� N��&����� �� P������ ��� �/�%�� ����#�����#����������'�!�����!%� �'������!���#&�!��!���

P�������� ��� ��� ����&���� >&�� ��#���+�&� A� ��#����4�� ������ �� ��������� �� ��������������� /����#� � ����� �%���� �����+���'�������� ��� �/������� ��� I'���� ��#���%���#�#� +�+�#�� ����� �##��� /��/��#� ��#���##�#� �������#�����������4������'#��+�����#��&�� �� ��F4�� #�'��� �� �/�������� ��������� ���/���##�� ��� >&�� �3� &�� +���&���4�� �D%���������� �� �/������� �� �� ���������� �/�������#�/���� �� �/������� �� �#�� ������)���� >&��&����M��#�/������>&�#�4���������������

��#������� #�� �� ��������� E� �� ����&������>&���� ��� &� ��%���#�� �� ���� ��� &������F�������/�������E��������3���� �����/���&� �'#��+����� �� ��#/����� ��� &������ �������&��� ��� ��%���#�� B>&�� /���� #��� �����#�C���'�������/�������%&�����&��������#��������������������������/�����&����������� >&�� ��M� ��#/����� A� ����&��� ��� &���%���#���� �������&������F����E�/�##)+��� �M��� &�� ��#����4�� ������ &� �� �� �&����� �����#������/���������3����#�� �M����� ��"�������������+���� ��� ��/�� �� >&�� ������&� ��&������� �#�� #�� ���� �����+���� �4�� ����F/�)����� ��� �����3���� ��� �'#��+��������%&����� �##�� ������ ��� ������)����� ���/�����M����E��������3�������&��'#��+�����#�'�������#&���������/����##�����&�������������&������&���%���#���T3����#�� ��##������>&�� �� �����3���� ����'#��+����� #�'�����>&������ ������� ���� �/������� B&�����C� ���/�����M����B��#&���������&�����C��/�����#�/��� &� �� ��������� ��/�����+�� ������ �������"���������&�#�����&��#���#�����#����/�������#�����#������#�B�5�����C�������������������&��� ��� ��%���#�� �'#��+���� �� ��� E�+�����M���� /���� �'#��+������ >&�� �� �����'������ ��#� ���>&���� ��� �����F����#/��� �������H�#���������##��+�����M��4���������>&��4�� ��� �����F���� �4�� �/����� +�����#�����#��&�E����#���#��#�������������#�������/���M�� �����#������� � ��3����� � ���"�������� �������� �� /����"������ ��� �� >&�� E��/��������E� ���#��+���� /���� ��%���#��� /���������������#�#����&�#�+�#�����'#��+�����

/���� �� ��������� �� ����&��� �/�������� �����#��+���������D�����

��� �� ������� ������&� >&�� �� ��������� ������&��� ���>&���� ��� &� ��%���#�� �� &������F�����/����#����/������/����������#�����'���D%����� #��������#� ��'E� ��� ������� >&�����������/�##�'������������/������� �&��������� ����&��� ��� &� ��%���#�� �� #��� �/����������#�� ���������##�� �����������#�%&��>&�����/��������������������/������������&��&������ ����)�&�� ��� ����&��� ��� ��%���#���b� /����#������ �##�� ��4������)�&�����&������� ����&��� ��� ��%���#�� >&�� �#���#�� ������� ���� ���+��3+���� /���� ���#���>&������##����%���#���#��+��� �����M��������&��/���#��������/��������#��&�&���������&�����

����� �M�������#����4��������������������� �� �/�������� ������#� 4�� ��� &����/����������� �F/�)����� �&� �/�)������ ��������3��������'#��+�������##������/�������E���������������#���������/�����%&������##��������)�����/����#�����4���� �����>&���������� ��������� B#����J����C� >&����� �� �/�������B�����J����C� #4�� ������G�#� ����##3���#� ���#�%&��� +�+������ H&� #�?��� #�� V+�+��� E���������W�� #�%&��� +�+����� �/����� �/���������&�� ����� ��� �&���� ����� +�+����� ���/�����������&�+����+��#��������'�!����(&���'������!������������

����#� ��� ������ ��##�� ��%&�����4��#�'��� �� �/�##�'�������� ��� ��#����� �2�&� �����#��&��� ��� I'���� ��#� ��%���#�#� +�+�#��������#�� �/�������� ������ �� �����4�� ���������� /���� �#� ��J���#� ?3� �/������#� ������������ �/������� �� ������������� �##����3����#����##������>&���#��� �����#� ��J���#�#4�� �����3���#� ��� �'#��+����� #�'�������&��#�� #4�� ��J���#� >&�� ������� ��������4������������%���#������#�&������F����H��'#��+����� �4�� /���� ��� &����� �� >&�� ������������������������%���#��B#&���#��&�&����#&�� �#����%��C������>&�������'#��+����������4������ ����&���� �'���� /�##��#� �M����� ��"����#�� ��� ������4�� ��� �'#��+�����#�� �����)���� ��� �#����%���� E� &� �>&�+������� &������#���/���������)���������#����4��B �#����%��C� ��� �� >&�� ��������� ��� ��)����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�=

Page 42: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����������� �� �� ����&��� BN��&������ 566<�����5C�� �##��� E� &� �>&)+���� �/��������E�&��#�� �E�&��#� �&� �#�� �� #�#�������+�#�� B��)���� ��� �#����%��C� ���� �#���#/��#3+��#�$����#�/���#�����&��#��/������#�/��� &� �'#��+������ /��>&������ �#� ����&��#��#D�/����#�����#�����#������)�����������������>&�����'#��+�����������##���

�##�� �>&)+���� E� &���� ��&� �������#� �&����#� >&�� '&#��� �#� &�������#� ������������ ��� �/������� ������������ ��� &�������4�� ��&#��� ������ �#� �'?���#� ��� &�����F�������������%���#���������������������������##�� /�����%��� E� ��/��#������ �� &����������������� �� �/������� E� �����'���� ����&�/����##�� ��� �?&#������� �����+�M��������&� ����� +�M� ������� ��� ��%���#�� �� &�&����/��+��������#��'���������4��E����#���#��������� /��������� >&�� �� #��#�� ��&� ���#����%&�#� ��&������#� ��#�#�� �/�����#���� >&����� ������ ������������� �����'�� ����#�����������4����#��&��+�������&����4����� ����#�##4�� ��� �����������#�� �&�� ���������������4����� ����# ��"�������� �� ����G�#������##���#�/��������/����#��

�� ����#� ���� �&�#� ��������#� &��������#� �� �� �/���#�� �� ��,��������#�� � � ���� �� �F�#�"����� ��� &�&���� �F������� ��� �'?���#� �� ��� &� &������������� ��� ��%��#� ��##�#� �'?���#�� ����� ���/���#��� ����#� �#� ��##�#� �����������#�/��+"� ��#� ��##�#� #������#�� H� #�&� ����'3#����E�����������������#�D����#��������#�3�������������� >&�� �4�� ������ /�##���� ����#� /���#�#������#�������&��/���#���� #�� ��%&�����#���4�� E� �'?���� ��� �F/���"������ #�%&��#���&������������ >&�� ���� �4��E�+3������L�%���/�������/���#����C����#/)�����E�&�����"�������Q�'C��#����#�����#/)�����#4�������������Q��C��4�� �3� ��E��#� �����#� �� �C� �� �'?���� �F��������/G��#�����#&?������>&���4�������#���&����������,��������#���/����&�������������F/���"�����#��#)+�����#���%�������+��#��������#��� ������ ����� ��� ��##�� ��M4��� P����� /���� �##������������ �� ���� ������#�D����#� �����%���� /���L��'��M��������#�3��������������>&���4��������/�##���� ����#� /���#� #������#�� �� �4�� #��� ��/�D/����������������##���/���������������#����C��� ����������##�#������������#�E�����M4�Q�'C� �#� ���#� ��� /��#������ #4�� �� �������

&��+��#��#� �� /�##&�� +�������� &��+��#��Q� �C��F�#��� ��E��#� �����#� B/��� �F��� �� ��E��� �����&#C� �� �C� �� �#/)����� /�##&�� /�/��� ���+�� ������#���&��4������'?�����F��������

X���� �M�&�� #)���#����##�#���������#�� ������� >&�� ����� ������������ ������V��W����F/���"�������#��4��+�������V��W��F/���"������ �##��� �� #�#���� 1�����������E� �� ��E��� ��� ��/��#�����4�� ��� /����������� ������#�� ��� �#� �#�#� �� ��&�����#��/�#��#�/����>&������������������������>&���#�?��� �� �&���#�� ��� ���#�� �� #�� �� ��� ��J����� ��>&���� >&�� ����#������ �����#��"���������>&����>&������E����������

�'���� &�� '��� /����� ��� ���#� ��� ����� ��"����� �����/��I���� �#��?�� �/�����#��� /�����#� ��/��#���������#��#������#���+����#� &�� /�##�%�� ��� >&��� �� ��D#� �� N�����&�����R� /��'�����M�� �� ��E������ >&�� �� ����&��� #�?�� �#/��� ������ /���#��#�)&��#����&�����F�������� �#���E����&���D%���������J�������M������

�? � ���������� �>�� ���� �����C"������� ���������� �� "��������� ����� �� C"��� ��������� �����E�"���� �������!� � ��� C"������������� �"�� ������ ��L����� ����������� ��&>�� �� C"� �� �����������������"�� ����� �������"E������� %������������� ��� ��1��� � ��� ����=K����� �"1���� /���0� �>�� �>�� �����������������!� ���� ����G���������"�� "�� ���� ������ Y"����� �����������"������"��"���������C"����!� ��� ������ �� ��E�"���� � ������������!� G� ������E�� ��&�� ?C"������� ���=�"@�� �������������� C"���������������������������������>������������������������������";������������!� ������ ��!� �� �� C"�!����������������������������"���������� ����� :��!� ��� ����� ����!�������������������"��=K��C"������������������L� ����������E��!������"��&!�����G�����"�������������������C"��"�����������������=>�����L��>���������R������";������������!����������� ��&�� ����G�� C"� ��������������� G� �� ��"��� �������� ��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

�6

Page 43: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

������ ��� ����"��=K��� %����!� �� ��������� ����"������ G� ������� ���� ��L��������������!������"�����������L��������� ������ R�� �=K�� �� ������ ��������!������������"�������!������������������� ��� �"� ����� "�� ����������� �� ������ �E������ � C"E�������:���G�����L���������������X���"���������"�&�� ��C"������ �"���������!���"���� ��� �������� �� �"�� ��������������� ��"��������������������L��>��� X� C"� ������ ����"���� �E����������E�"��������C"��������F����E��� ������������������"������"���������������������� X� �������������C"�"�������������>������������!���������� �����"��� ��������� ��� �"���� "��������� ��C"����� ����� "�� �������C"� ������� �������!������������������X����"��������������F���X����� �"� �C"��� �� �"��� ������ R� �=>�!��������������L����!���"����������������@�BN�����&�����R��56<8C�

�N��&����� �� P������ +4�� ��� ���������

��##�� �������� ���#D ���� ��� ����������� ������##������ ��� �M���#� &�� �����'���������D%���� �#������ /���� ��������#� ��� ��� �����+����� >&�� #�/���� �� ��/��#���������#�� ���#���/#�#��� !������ �� ��/��#���������#���� ����� �4�� �3� �� ����4��� �&� #�?��� �4���F�#��� �� #�>Z"����� ��&#��� >&�� +��� ��� �'?�����F���������E�����/��#�����4��>&������� �M��#��!������ �� #���/#�#��� #�%&������ >&��� ��$��������������� E� �� �&� �� #&�#� ��� ����G�#�#&'?���+�#����M�����#���4���3�����'��������������� �&#"����� ��� �'?����� ����� >&��>&��� ���#��/������ /�##)+���� L�%��� �������� >&�� �� #�#�������+�#�� �/���� ��� ��/��#�����G�#���#� ���#�#����&������#� ��������%�#�A�/�##�'����������������3���� ���� #�#���� �/�������������� ������� B���&#&��� �/���������C�� ���� �&���������� �������� >&�� �� #�#���� ���+�#�� &���������/��������� ��� +�M��� �4�� �F/����� �����>&��4�� ��� ����&��� ��� ��%���#�� ��� #�&������F�������#�&�&�����

��&�������� +3���#� /��%���#� ���/�#>&�#�� �#�4�� ��/�������#� ��� �##��V����������� ��������+����W��N&���#�����#�?3��/��#����� ��#&�����#� '�#������ /���##���#�

�� #&�#� ��#/����+�#� 3���#� ��� ������������B+����P�����������������C�����������������##��/�����/��� �'?���+���?3� �����&������E� ������ �������4�� ��� ������� /���� �� ��J���� ������%&�%���

�� ���%&�%��� ���� ��J����'���D%����� E� &�� ������� ��#� ����+)�&�#� �&)��� �� �������G�#� ����������#� /��� ������#����������G�#�������������G�#�����&�&��#����#��#&��#� BN��&������ 566<C�� 4�� �3�� /�����##���� ����4���������##���������#�� �M�����&#����� >&�� �� #��#�� ��&� �� �� ��%������������������ ����4���H&�#�?����� ������&��� ����4�� /���� �� #��#�� ��&� ��� ��#������� ��� ��4�� �&� ��� ���� ��� ��#��&��� ���������������� ����� �� ��%�������� �����&�����4��� /��� #&�� +�M�� �� ����� �&��� ����4�� ��� �� #������� ��� �M��� ��� �%���&�� ��#�%�� /��� ���� ��� ���#� �&� ��#�#�#���#� /��?�����#� �� ���#��&)��#� ��� ����������� >&�� #�?�� �#�D� ���#� ����/��������#� �� ��##��� �� ����/����BN��&������56=�C��

H� /��'����� ��&������� /��� +3���#��&����#� �� �� ������#� �����F��#�� E� �� ���� �������� ���%&�%�� ���� &� &���� &���/�##�'��������B�������������+�������C���#�E�/�##)+������%���#����&����#��#��/���������� #&�#� ���&�#G�#�� �##��� �4�� E� /�##)+�����#������ �#� E� /�##)+��� �/������� B&�����#�����&�&��#� ��� �&F�� ��� +�+��C� �� >&��� ���I'���� �&����� ��/����� ��� �������4�� ����&����������%)�����&������������4������������� �#������M����� �/�##)+��� ��� ��&�����4�������� #�#���#� ������#�� �� �&��/���#�� �����&�� �F/�����4�� ��� /�##�'�������� ��� +��������������������/��������&�����

��������.� �

���##�� ����� ���������#� >&�� �� ��#���� �4���F�#���� /���� ���#� ��� ���� ���� ���� E�����������/����#��#����&��������#��&�4������� ����# ��"����� ��� �� ����G�#�� �����&������#�� �F�#��� &� ����������/�������������+�+����/������������#���>&���� #�&� �/����� E� #�/��� �&����� ��������� ���/��������� ���E����� A#� �� ����G�#�BN��&������ 56<�C�� (##�� �4�� �/����� ������������>&��#�?��#��#��&����#�/����&����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

7�

Page 44: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�F�������� H#� �#�)&��#� ��� ���� �4�� /�����#/��� ����� ��� ���� ��#��&��+�� �� �#��&�&����������� ��� ��%���#�� ���� &� ������ ��� ��#&�� ����&��� �� �� �����4����� ��%���#����������� BN��&������ 56<�Q� N��&����� �� P�������5668C��

O��<!=!��������-�'����$=��������������� L������ �� ���+��� ����� B����C��N��3��%��� P����� ���������� �� ���%&�%���8�������N������������E������58B5C���6�7���2�����F���� %"�G����� /,-Z*M,---0�� ������3�����&�E�����8�����W�����$�I���9���������N��&������ T�� B56<�256=�C�� �����%R� � ���%�������� ��� T�� N��&����� �� ��� P�������%"������������������������#������&������������ ������ B//�� 7�8=C�� ���������� ��� ,�������&'��#���%�!���N��&������ T�� B56=�C�� ��'��� �����M�� -����������R�� ���� ����%#� ���� &��� � � %��#� ����� ���������W���������'��������"�����:��588�58=�

N��&������T�� B56=6C��L��%&�?��R�����������������%��� ��� ��� �&�����%�����'�����:�������������<<�=5��N��&������ T�� B566<C�� %� ���������� �����������������T���M��������������*�N���N��&������ T�� B���5C�� �����=>�!� ��;����� ����� ����������� ����� T���M������ ��������*�N���N��&������T���P����������B5668C��%�F�����������������$� ��� ����� ����L������ ��������������"������!�/���#���#R�((��N�����&�����R�� N�� B56<8C�� %� ���"�"��� ����������������� ����� T���M������ ��������(������+��#�����%����-��B56<�C��5B[�����������+G���C"������#�����##�#�*��+��#������#���������������%����-��B56<:C��5�����������!����"�����BG��"����������#��(�E�#2�������������%���� -�� B����C�� '�������� � ����������������D/���#����������P�M�#��P������� ��� -�Q� .��/#���� ��� �� ,�#���� ���B����C�� %� ���� �����������$� ��;���������������� � ����;����� �"������ ���������%�������������������

��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

75

Page 45: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

�1��"�������!(! �����!��!�!���!�&!�6.�����(��&�&����+!��!(��������7���!)+!���&! � ����&����������� ������������

�����������������������������������������������������������������$�%����&���������������

�����������������������"��������������

:�� ��,���3��!��9��"������

!��##4�����������������%���&������B!�C��,������-��������,������-�����������#�����<!�.(�

��#��� ����%�� /�������� �������������� ��%&�#� ��#� #��&��G�#� �����>&����#� ��� +���� ��� &� ������#��� >&��������� ��� �#����D���� �&� ��� ��'����D����� %������� /��?���#� �&� �� ��&��G�#� A� /���&�4�� �����) ��������+���%��� �� �� �>&�� ��#+������ ��� ��3��#�� ��� ���� �� /�#>&�#����� ��>&���� ������������ �� ��� >&�� ����#���##��������&���#������#�/����������&� ���������) �����������#��������#����#���&����#���#��#��##�����G�#�#&�%��/�����##�%&�������&��'����������#�����#���������#����4��������#���4��/��#�%&���#��#�&�����#������D%���#����/�#>&�#��������'#��+���#�#�&���������������'�������#��/�����G�#�/���� �� ��� �%&���4�� ��#� ����#� ��� &�� ����#4�� ����)����� �������� ��� ���#��&�4�� ��� ���#�� �#� �4���&���#���F���������'��)������/�3����������) ����>&����#�����/��������#��'#�3�&��#��&�>&��#����%������/���� �&������ �#� ������#� ��� #&��##�� ��� ���#��&�4�� ��� &� �'?���+��� �#������� �� >&�� �#� �������#� �����#�/�����#����+�����#������������) ���#�/��������/����%����K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��7��87���9���%�����"�%!�� #������%��� ��� ��"����Q� ������%"����Q� ������� ���������Q� �������%��Q� ���#� ��Q���%���4������������

�#����������������������������������������������������������������������������������"�����������������������������!�������������1����������������!���������������������"�������O���������������������"�������������������������������������C"����������������������������������������� ������� ������� ��� ����� ��� ����� �� ���������� ����� ���� ���� ��� ��������� ��������� ��� �����������������������������"������"�����������������B��������"����������������#��������������������� ��� ���������� ��� �"��"���A������������������� ������� ������������������ ������ �����������"������������"������������������������������������������������������������������������O����������������������������������������������!��������������������������������������������"�����������������"�����������"�������������������������1���!��������������������������������������������������������������!������������������T���;������<������=>��())UD�7����)*$�*(�U*�����������$� ���������� ��� �����D� ���������D� ������������� �����D� ���������D�����������D������������

#� �����!� H=���

��������������� �����@������7�������A���/�22000��������#���%��������%;�� � �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� �8� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �=� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� � �-���.�� ������E������#��� ��� ��#���#��N�#���� ��!�"����� ��� (� ����4�� B(�(!.2*�,-C����&�� ����%�#���� ���+��������������?���#���!�"�������.������%������!��##4�����������������%���&������ B!�C��,������-��������,-�����#�����������/���������������+���&���O%���������

7�

Page 46: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

%�\� �"�������� �����������\���"���� ��� ���������!� ����� �����������C"�����������"���������>��������������������������������=���������!���������"��������C"�������������������

�� Y"��F������ �� ����� :������ �� �� �������E�� ������� �>�� �&� �"�����E�����H�BP������5668��5�8C���

�� ���#���&��4�� ���%�&/�#� ��� /�#>&�#���� ��"����� /���� �� ������� ��&�� E� ��>Z��������� &� /����##�� �%������� ������+������ �����������) ���� ����� ������������ ��������� �� �/��)������ H� >&�� ��M������ ���#��&�4�� ��� ���#�� #�� �#�&���� #�&#������#�� #�� �>&���'���� �� +����� ��#� �'?���#� ����#�&��������#��>&����#�#�&#���&��������#���&�#�?��� �#� /�#>&�#�����#� �� ��4�[� ���/���I����� ��� ����� �� ��#&������� ��� &��F/��������� �� ���/�� ����� ��� '&#��� /����+��������#��?&#�� ����/���#����������������������"������ H#� ���������#� �� �/��)��5�� �#���>&�����#� ��#� �����G�#� '�'���%�3 ���#� �� �#��'����#�#� /���#� ���&���G�#�� >&�� #4�� �#�������#��#�� ����� ?&���#� �� ����'&����#������#�� �� ��F�#� ��� #�/��� �����#��/��#�%&����� ����#������#��>&����������#�������&�����&�������� ��������������������3���� �&���� ����� �� ��#��'����� �����) ���� �&� ���/�� ���������� ������D%���� ��#����� �����?����� ��� �/����#� �#� �##�����G�#� ��������%&�#� ���#� ��� ��%���4�� �� #�&#� �� ��F�#�/���� �� ��%���M��4�� ��#� #&?����#� ��� #&��/���&�4��� �#���#� ��������� ��#� '�#������#������) ���#�������������� �M���#������%��������"������

�#����������� �� �I���� ��� �%&��� ���/�#>&�#������ /����#� ������ ����� �#� ���� �#�>&�� �� �� ����� >&�� #4�� #&�#� ��/��"����#����������� ����������#� ��� /���#� ���>&�/�����#�� ���'����� �����D���#� �� /��?���#��/��������� ��&�3���#��#��+������/�������������/�#>&�#�� �� �� D�%4�� ��� ������� ��������� �#�

��%��#� ��� �+�����4��� ��/���� ��&��#�� ������ ��%��������� ��'����D���#�� �� �����#��� ��&���M���#���� �����%�&/�#�B��+���M�����7C����E���#��#����#� $����#� �#/����#� >&�� �#���#� ��#�������##���#��>&����������������#��G�#�����#�����#� ��#� �������� >&����� /�##)+���� ����&���M��4�� ��������� ��� +���� ��� &�/�#>&�#������ �#� ��� #�/��� /���#� ����#�������#� ������ ���� �� &� �&���� �#/������#������#� �&� ��#� ��#������� H#� ��#+��#� ����/�����M�%��� �#� ������#� �4���&����M���#���� '&#��� ��� ������������ ��>Z���������#&�%�� ��� #�/��#� �##������#� �������������������/����F�/������/�#>&�#�������� >&�� �#��+�� /����?����/���� #��� ��������� ����F��������?&���� ����� ��� �E������i���#� /������%"����#����+����/�##�������������##4���&�/��#�%&��4��/��)�������#���&��������4�������M�&��� ������������ #� ��&� &� ��+E#� �� #�&��'?���+��� ��� ��������� ��� �F�������� �� �4����+&�%�&� �#� ����#� ��� �+����� /���� ��� �4����/�������&� �� ������������� ���#� �>&��&�� ��#� ������G�#� �����#� /���� &����#��'�������� ��� ������%�� ��� ������ ��#��������� �� �������� �E�����#� ����#����#�/���� #&�%���� ��+�#� ������#� #��4�� ��������#�/���� ��/������ �#� ���&��#�� #�� �# ����#������#�����+�#���')+��#��4��#&������� �������

�� �&/��#� �&� ��� ��#� ����%�����#���#� /�#>&�#�����#� ���#�%&�� ��/��"����#���+�#� �4�� �'����#� >&����� �� �#����������#������3�����/����#���������#���+��4����#��3/���� >&�� �&���#�� ��+��3� �&���#���� )�����#�%����#� ��#� ��/�������#� ��� >&�� �&���#���� ����4�� ���� ��� #�>Z"����� �D%�����/������3�� ��#&'��������#� �� �'��#������/����+�#������4��/��#�����������#��#�$����#���'E�#4��/���&��+�#����#���>&������"����� �#���#� ��+��+���#� ��� ��/�#��� ������#� ��� ��&���4�� ��� &�� ��E���� ����>&�� ����� &� �/������� ��������� A� ����"������&��3����� ��� �E�����#� ��� /���&��+�������/��#�����#�A����������� ��'E��� ��F�+�������"������ *� �F�/��� ��#� �F���#�� ��� &���� ������� ��� +���������� ��� ��&��4�� ������#��&����#� ��� ���#� /���� #��� � �������� /������#�D���������������!�&����#�B,�'���#��566�C��&� >&)���� �� ��%�������� ��� #������� ���/������� ����#/��#3+��� A� �'�����4�� ���&���4�� ��/���J����� �� 5=�7��� >&��

B5C� ��3����� �����) ���� ��� ��������� ��� ������#��� ���/�E#���� ��� #�&� ���� �� &�� ������� �&� ���� ���� ���������������������A�#&��������'&��4���B�C� ��'��� �� ��/�������� �'&#�+�� ��� �������� ������F������ �&�#� ��/���������� ������ #�&� +�%����������+������#&�� ����� )#������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

7�

Page 47: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����#���&� >&�� �#� ��������#� ��+���������#�&����#� /��� ����#� /��/�����#� ������ �� ����� ��� ������� &�� ����&��� +����#��� \&�����!�&����#� B5=55C� /�� ���&� '&#���� &�� �������#� '������ ��� /��3##��� ��#� ��%�#� >&�����#��� ���>&�#� �� ���� >&�� �'�"���� ��#� ���M�#� ����������� ����&� >&�� ��� ����+������������/������ &� 3����� ��#� /������� /���� ���+����#�'����#����/��3##������ ���>&���&�� &����+�������#����%&�&��� ���&����#���#���

�>&�� �� ��&&���4�� ��� ��������������/������&� � ��#� ��� >&�� �� /#�&���#������/������ � >&����� �������������� #����#��'��� ���#� /���� ����%��� &� �'?���+��'������������ �����+��+�&��� #������/������ � ��#��'����� ���������� ��>&���� >&�� �4�� #���#/���� ��#�������>&��&���#������'���������� ��� �������� �� ��%��#� � �� �����������A�/��#����4�� ���E����� �%���� ����#� ������� ��������#�� ��+���� A� ����� ��� ������G�#���'���������#�� !�&����#� �4�� /��##�%&�&� ��#���+�#��%��G�#� �� ��������&� �#� ���#���#� /���&�� ����� ��� �����#� ��E� -�#�/�� L�&�#� ��R�L&##���� �������� >&)���� ����"#� >&�� 3+����/���� /���������� ��� ��#��'����� ��� ���#���� ����/�����G�#� ��'E� �F/��#�+�#� �� �����#�� ���>&�� ���� T&/��R� ��+�#�� #�&� ��������������%�"#�� �� ��#��'��##��� �� '���M�&� ��� ����B+������C� �� 5=5��� ����� ���#� ��#� ������!�������� &�E����� �������'���� ���� ���&� ��&#�����������������#/��&�������+���������>&��#��������#��/���&����F���)�����#����M�#�����#/��?�#�������#�� �������������� ������������� ��/���������#��� �#��� ��#�D���� ��#� �#����>&�� �##�� ���� �#� �����#� �&���#� �4�� #����������� ����#��#��&���#��������#���������������������#��������� ����#���+��#�#����&������ �� �&����� #&%���� >&�� �� ��#&�������� &������� ���� �� ��J���� >&�� /���&M� ��/������ �� ����� >&�� #�� �#������ ��E� �#� /�##��#����E��#� �&� ���#�#� ������ �4�� �������#� /����/�#>&�#������

*�� �����/�4�� ���#��+������ ������+��4�� B-���#�� �� ���������� ���5C��� ����� >&�� �� /����##�� ��� ���+��4�� /����#��#��� �������#�� /��#� �� ����4��� �������� �����+�����#� ����##���� /��������� &��G�#��%�&/�#��&��&���#� ��������#����������� �&������� �3/����� #�� /����#� ��� ���%�� ��� ��������P��#� >&�� ��� #�/��� �#��� �������� E�

�����3+���� �� /����#��#� ��#� +������ �&���� +�M�/��������������/�#>&�#�������#���&��4������#�/��%&�����#�� �&���� �3� ��#+��� ����� ����4�[� �� ��%&E� >&�� ���#���������#��� ��#+��� ������ /�����%��� �� #�%���� ��� #�&����'����[�������+�#�+�#�&'��&��#������3��������'E� ��/��������#� ��� #&�#�/����&/��G�#�� �#���#� ��#� ���#������M��������>&�����/��/����4������+��������"��������#�/��� /�##&�� �� #&����M�� ��� &�� ������� �����%�����G�#� ��/��3����#�� ��'��������#� ���#���%�� ��� &�� ���� ���/����� �#/��%� ����>&��&�&�������#�/�#>&�#�����#���&#����#�#�&#� ���'����#�� ��#���#� �� ��������#�����"���#� >&����� ��#/&������ ��� �&���#� ���&�����2/&'�����4�� ��� &�� ��#��'����� ������� ��������� L&��N�����%���� ��,�'����������������+�����+)�&#�����(���������>&���4������������ �����/����4�� ��� �����������#� ��� �M��������) ���� ����� /���#� +��#� �����#�� �#����������������� ���������#[� !���������/��>&�� ���� ���� �� �������� ��#� �����#� ��� �&�����%&���4�� ��� ��"����� �� >&�� '�#��������/���&M��� �� �F/�������� /���� ��/��+��� �� ������ �#�3� '�� ���&������� �� �'��#� ����������%��������) �����������/��E���#���#�#���#+�����#� ���� �#� ��� 3� ����&��� �4����#�&��#&�%�����#&�#�/3%���#�����J����������3��#�������%���M��4�����%�&/�#����/�#>&�#���/��?���#�� /&'�����G�#� ��+�� #��� �'����� A��#�&�������'����%��#�/����������������"������#&����/����M����

�#��� ������� ��#+������� �#��� ������#� �� ��"����� �4�� #4�� ��#�����#��%����#� #������#� ��� ��%&�� �'��� ��� ���4����#� /��#���������#� '�����������#�� ������/�D/���� ������#��� ��� �� 3#����� ��)��� �&���%&� �&���� /�#>&�#����� ���%�����������##���� �� /�����"������ (� ����������%����#�/����%&��������#&��/�D/�������F��/������&� ��&����� �� ��������� /�##��� �� &�� �����������������'�������&�E������&��������%������ /�#>&�#����� ���#�%&�� ������#� ��#&�����#���� #�� � ������� �� ��#����4��� �� /����##4�� ���#�%&�����#� ��� ���F�� ������� �4�� ��+����#��� ���� ��� >&�� �� %�������� +�M����� �����

B�C� *� P)�&#� ��+��+���� �� ���&��� !����) ��������D���� ��������� .����� ������ 8� ��� -&���� ��� ���5�����/�22��##���#�/&'�����/�2#��0��0#��#/[�� 6̂�6<8@��!���� 8̂:=���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

77

Page 48: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���������� #�&#� �����#�� /��#� �� /����##��/���&��+�� �� ��"����� ����%�������� /����/�#>&�#����� #D�&��� #&�� �/�������� ��'��&���#����&+�����%&���/�������%�����4��������#�&#������#� �� �� /��/������� #��&����� �� #���#����E%��#� V#�������#�#W�� �� /�#>&�#����� �������� +�M����� /���� ��������� ��&�����M��� �����#���������

������ �� �&���� ��#��� ����%�� &����� ��3���7���#���/���������������##�#��+��#�>&���#����#��&����#���� ���#��4��������M���� ��##&�#4��� �����4�� �&� #��"����� ����&�����BgC���E�����&���#�E����#���4��������%"���#�>&����� ����%��� ������+�� B#�#���#� ���>&��������� ��������&��� �� /�����G�#���������#C�� ����/��)����� #�F&���� #�'�����%����� ���'������ #�����M�����#� B�� ������#������������#���#&�8�� ����������#�/����##�� ����� ��#&�����C� �&� ����������� /#����D%���� /������ ��������/��)��������#&�#�/�D/���#����F�#��b� +����� /����'��� >&�� /�#>&�#�����#� ��#��F/���������#� �� %�&/�#� ��� /�#>&�#�� �&�������������#� ��� /��?���� �4�� #4��������%����������#�����#����>&��>&�����/�������� ��� /�������� /�#>&�#�����#��'��#� ��������� #&�#� /�D/���#� ����#� ��� ����'����4����'��F�� ��#��� ������>&��� ��+�� �#�������#������#����>&����&�������"�����E������������#��� ���� ���� #&�#� ��E��#� ����+���������/��/�����#� /���� �)����� #� ���� ��� ��#���%��4�� ��� �� ����G�#�� ����'��� ��)������4�����#��&��+�� ��� /��#�#�"������ �� ����#�/�##)+��#� ��� &�� ��M�3+��� ��#��� ��� ����&��#��>&������������M�����##E��������������� �����#�&� #&'��������:�� � ���������� �� �&������ �� ��+�������� ��� &�� ��#��'������ �� ������ #�'���#�&#�� ����#���#�/&'�����G�#����3����#����������##��� &�� ���+������ ��#� ����������� ���>&��#�/��#���������������������#����� ������

������ �#� �����#� ��� &� ����%�� �� �� &���� ���������������#���������&��������&�/�/����

�� /��/�������� ��������&��� >&��������##�� �>&�� �4�� E� �� ?3� �#��'�������� �#� ���� ����4��� �� ���?���� ��� /�#>&�#����� >&��������������/���&������'�����A���+���4����������/�4�� #�����D%���� ��� ����3#� B���7C��#���#�/����&/���#��������������#�������#�/�����3#���#�����&��#�>&������&M����/����##����� ���+��4�� �� �� �� ����� �� ���� #����� �#�/��/D#���#� �� �#� �'?���+�#� �� ��� &�� ��4��������+�� ������� ��� #�#���� ���+���+��� ���������#��#�� �#� ���#��&����#� ��� ���#�� �#�%������#� ��� /��?����� #�� &����M�� ��� �&���#��� ������#� �&���#�� #�� /������/�� �������%�� ��� &�� ��+�� �������%���� #�� #4�����#&�����#� ��� ����#� ��� �� ����4��� �����%&� D�&� ��� ��#�&##4�� ��� (�����������+��#�#�%&����#���#�&�/��%���������4����'#��+���#�&#���#+��#����/���&�#���/����#��#������#��� #��/������������#���������)#����#���������#��&���#��&�3>&���#���#� ��%��������#�+�+�#� ��#��� /����� ���?����� >&�� E� �� ��������"������ >&�� ������ ���� $���#� /���� �����#��&�4����� #�&#� /��?���#���� ����� ��#������������� ��� ��/����4�� ����� �F�#������ ��#���'����D���#� � �� ������ �#� �>&�/�#�� /����#��#������� �������#������3�����&����>&������� ����4�������/������������ (���%����������(�+�#��%��4��� ��#� (�#���&��#� �������#� �����$�����#��*��B(TC��E�f��+���4���������#�� ��#� ����4����/�3%����&��&���#�/�3����#�>&��#����#+���%��+���������>&��#����������&�������� �F��&�4�� ��� &� �F/��������� 4�� �#�3�����&)��� �� ����� ����#��� �&� �� ������#� ��������/�����4�� �&� ��� ?&)M�� #�'��� �#� ����#f�B�''����5666C����������������>&����(T��F��&��

B7C� H� /�������� ��� �&M� �� &�� ����J���� ����%��#�����D������ H� �&���� �#�3� ����������� �/���#� �� &����3 ���� #�� ���#�������#�� �>&�� ���� ���/��� �������%�4�� �&� ��������� �� #��&��4�� �/��#������� ��� ��F������� �������P�#���� ��#�������L��&�%��� ����� ������*��/&'�����4�� ��� (%��?�� H�����F�� *���������� 5687����#/��)+��� �����/�22000������#������'�2'�'�������2���&�%��2���&�%��h/���� �����������B8C� �� �����������4�� ��#��#� ��#��&����#� �� &��/��)����� ��� !@.� �#�3� ��#������ �� N&%������ ������'�������#�����7��5�7�5�8C���

B:C�H�����%��������+���&�����������M����B���+���&�����������M����� ���5C� ������� �#��#� #��&��G�#� ������#����������#�� �� ��� ��� �%�#��� ��� ����� ���/��&�%��������������6�5����I'�����#���&�������#�������� ,��� ��� -�������� �� I'���� ������� '��#�������� ������������ ������ ��� �%���#�/��?���#���� ����7<7�2���5��78652���5�� 86<�2���5�� 86<52���5�� 86<�2���5� ��:5:52�����B���/�22000��##�����������%2#���2��%�#��2����F�/�/C� A��#/���� ��� ����# ����4�� �� ����� H� �##E���� �����#�%�� ������ �# �������� ���%���&���4��>&��E�/���&M����/��� &� #&/������ ����3�>&���� �� �����4�� �� #�&�#&'���������� ��� #������� ��� �&���3����� �&�/�'���M3�����&� ��#�������3���� �� ��� �##�� �M"���� ��#�#���� ��� #�&�/�#���������'�������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

78

Page 49: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��� #&���� ����4�����3�����&��� �������� ���E�����&����#���&�����/��#�������� ��/���%�����#�����#�� �'���� ��� ��>Z"����� ��#�%��%������>&�� ���� ���� ������>&�������� ������M���������� �#� �������#� ��+��+���#� ��#&�� /���&�4��� /������� �F/&�%3���#� �&� ����3���#� �� '����������� .����� �� ����� ���������V&� ��#+��� ����� ��� ���&��M�� �#���)#������ ������� ��� �'#��+��4�W� BN���#�� 5668C� ��� &������ �� &�� � ������� ��� ��4��/��/�%�����#��/����&���#�������#�������������/�D/���� ������� ��� �� ��"����� ��� �����������������&���D����� �����������������) ���� � ����������� �&� �/����#�� � %���� � ��+�#��'?���+�#� ����+��&��#� �� ������+�#� /��>&�� �#�����#� ��� /�#>&�#�� �#�4�� #�/��� ���#�#� ����%&� ��/�� ��� #�#���� ���E���������/��#��>&��/����#�� #���������������E���##����##�#������ &� ����� '������� ��#� ��'������#� ���/��#���������� �M��������) ������4����+��#������+������#���/����������?3�>&����+�������>&�� ������ '&#���#� ����� ��#� E� >&�� V������ ����4�����&�� ���%�� #�>Z"������������#W�B��//���������������������#�/���N���#��5668���5�C��

�'���� �� ��/��������� ������#��&���� ��� ���#� /���� �##�%&���� >&�� #�&#�������#�� �#��?�� #������#� #�'��� �� ���F��/��������������� �������� ��+��+�� ���&�#�#��������#���>&���'#��+����#���%�������)����

�������#� �4�� ����#� �#� #&�#� ����#G�#��*������#4�� �� >&�� �#���)��#� ���#�&���#� ��/�����&�������� #��&����� #����� �� ��� ����������/�#>&�#����� ����%�����#��� #�/3������ '���&��������/����#����'�����4��#��/�������������� &��%�������M��4����������#��� #�'��� ����&������� �����) ���� �� ��� #�'��� �����#�I����� ��� ���#� �����#����/��#�������������+���� ����"���2��#���&������� ��� &�/�#>&�#������ �������#�� �/���#� >&�� /&�� ����� ����%��3���� #�'��� &�� ���##��� �4��E�&��'�����E��� ��� �>&�� >&����� �� >&��>&��� ����������D%���� ��������>&�����'?���+��E��#�����>&�� ����&��#� ����#� ������%���+�#�� /��������'E� �� ���I���� �� ����������� �##���3'���#�����������������������/�##����/����#��� &����M���#� /���� �#����� �'��#�����#�?���#���#��&��G�#���/�����+�#�����+E#���� #����#��� �� ��������� �� ��#��&��G�#� �� � ���

��� f�� � ���� E� �� ��#��&����� ��#���#�%&��#�� �� ���M�#�� ����#�#� �����/&������#�� ��/��� >&�� ��%&E� ��������������� /���� &�� ���+��#�� ��� � ���#�� ������%������� �� >&�� �#��� /�##��� ��M� �� �&���#/����� >&����� �� � �#��f� B������&#� ��N�MM������� ������ 56�C�� �� �%��%��4�� ����'��#� ��� �>&�/�� �� &�� ����� ��� /�#>&�#����#��� ���� �4�� E� #�/��� &� ��#��&����� �����#&��4�� ���� #�� /������� #&/��� �� /����)/�����#� /���� #��� &� ���� )���� ��#&#/����� /�����#��'���M��� &�� ����� ��� �� ������#� ������#�� ��>Z����������������#�>&����/���������#��#�#�+�����#���#���>&�������� � ���<�/����#�����������/����������� ��#�������'#��+�����/������������� &������&��+������������������������� ��� �#� ������##�#� /��)����#� +�%����#��4�� �/���#� >&����� #�� ����%������ &� ��+����/����������#�� ��#�/����������/����##�������%�?����������������

\&����� ��������#� �� E����� � ������#� ������#�A��� ���������=���/���>&�� #���� �#��� �#/����� A� ��� �%&���4�� �������#[� ���>&�� �M��� ��"����� E� #�� ���������/����������� �&F�#������ ����G�#��E����%����������6�� E� �#��&���� �� /������/��4�� ��������� ��� �����������#�� E� �/����� ��� �������/�� ��� ��������3�����E� ����&M��� �� �F/��#4����� #�'��� ����+E#���#������#������&&���4���E��������� ������ +������� �� ��#������� ��� ������

B<C�\&�����&���&���������#��� ��/��/����� #�&��&��������� #�� ����# ���� �� &� '������ �##�� �#�&���#��&�&������#� ��� N��#1R�� �#� �##�'��'���#����#��&����#� ��� ���#�� >&����� �4�� ���#�%&���##�%&���� �� +�������� ��#� ��&������#� ��� #�&#��� ������#�� �#�4�� #�/��� #&?����#� �� �� ������� �#����/������� ��# ������� �� #�&#� ��&������#��/�����/������� �� #��&��G�#� ��� ���#�#�� ��������� �#�������##�#�� /����������#� �� ��#������#� ��� #�&� /$'���������&�������'����#�/���������/�#>&�#���������/�&����# ������ �M��� #&�� ���+�%�� �� � �#�������� ���� ������##3���� /���� �M��� &�������� #�&#� �'?���+�#� ���'�����#���/����#���������G�#�#�����#�$���/��#��P������&���#������%������&�1��B���7C��B=C����� �����������4���������#��J������������������������?3�>&������&�����4���4��+��'���E�&�����#&�#��&���#��F/��##G�#��B6C���� ������� ���N����0#� BN����0#��������57:C���������E���%&����4������� ����4��/��+����������� ����#� B��C ����#�� ������� �� ���� ��� ��#���&��4��� >&���#�3� ��� ���� ��� �&F�� ��� �� ����G�#� �#� #D� �#������%��/��������#��� ����#��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

7:

Page 50: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

H'���� �������I����� #�'��� �� ��/��#�����4���������� E� ���� ��/��+��� &� �F/����������#��&�����&����#����������>&��#�%&����#�������#� ��� /�#>&�#����� ��� '������� �����'����D����� �'#��+��� #�&� ��#��+��+�����������3���� E� ��� &��������� �>&�+������� /���� ���#�&��� ��� �����G�#� ��� /����'"���� ��� /�&#��/���� �� �� �M����� ��#� #���3���#��?3� >&�� �#�����/�� ��� ��&�����4�� �/��##�� ��� ��� ������� ����� B����C� #&�� ��/������������������##3���� ��� #�&� /����##�� � ��������� �� E���'E�/������ ����������>&����/�#>&�#�����BN����0#�� 566=C� '&#��� �� +�������� *��#�/��#� ���+��#�� ��� �����+���� ������ ��&��G�#���� �� +����%�� ��� ����������� ������� ����4�� ��� #�&� /$'�������+��� /��+��� &���������������4�� ��#����I����� �� &�������������#��#�&����#� �� ������������ /�3������� �#�������� ������������� �#��&�&��#�����3�>&���#�� �#��� #������� N����0#� B566=C����#������>&�����%��##�#������ ��"����#�#4����/���D��/�� ��� �������4�� �� ������ ���� ���������� � �#�3� /��#����� ��� ���#������4����� %�&/�#� ��� /�#>&�#�� �� E� /�����&��������#��#)+��� ��%�&/�#� /�>&���#� >&�� >&���� #���#��'������� ������� ��� ��#���&��G�#�� �#��#� #4��&���� ��#� +&����3+��#� �� ���>&�#� �� A���##��&�4�� �� #&�� %������4�� ��� >&�� ���&���#������#� ��� #&�� ����4���>&�������3�������/�#>&�#��E���+��������##����������+��� ��>Z��������� ������##���#� �� �&���#���#���&��G�#���

��+�������/�##�'�����������#�������������#��#� ����#������ ����4���/���#��/�D/������� /�#>&�#����� ����������� ������� >&�� �����������4�� �� ���������� /���� E����� � ���� /�##�� ���� &� ��#��'����������#/������ ��� �>&�/�� �&� �#�� /���� >&������&��� �#� �����#� ?3� >&�� �� �M��� �����) ���� E�#D�����E������ �� /��>&�� �4�� ��M��� �%�E������&� ��/&�#�+�� �� �����4�� �� >&��>&��� ��/�� ��������� !���� ������ �&� &� %�&/�� ��#��#�� �#�3�#&?����� �� ���� #&��/�#��4���&��&����� ����J�����#������ ��������� ��� �������4�� ��� �#� �&���#�/����#� �����#� ��#� ����#� ��� ��&�����4�� ����2�� ������ �� >&�� �'��� ������� /�����##E���#� ����#�� ?3� >&�� �� ����&��� /���� �4���#���� �� /�#��4�� ��� #�� �� ������ /�����������&� �&������ #�&� #���&#� ������� ��� %�&/��� ��/�&�"����� ��� ������ ��� �� E�������&����������� ?3� #�� ?&#�� ������� /���� &��/�����M� ��� ��M�������� /��>&�� ����� ��+��� ��/�#>&�#����� ��� ��+��&����������� �#��������&M�����/�#��G�#������#�����G�#����>&��?3� �M� ������� �&����� ��F4��� �� >&�� ����������#� �� �&������4�� �� �&�#�� ��� &�� ��������F��/����� B/��#&����� �� ������� #��� &��#/������� �� ���#��&���� ��� ���#C� �� >&��>&���%�������� ��� ����� �������� �� ��� �#��/����#��#>&�����>&��#��������%"���#�#4���#�E����#�>&����/�#>&�#������/��%��/���� #���'�� #&�������� ������%"���#� ��� �4��������%"������#4���#�����#�>&��#��3�������������+�+���� �&� #��3� >&�� &� /�#>&�#����� �&����

;��.��������F�/������#�%�� �������������&�4��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

7<

Page 51: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�� ������&�#��'��� ��������&����/���E�����������#�����+�[�

��%&��)+�������������4���������������E�����##3����/���� #�������� �>&�/�#�&����#������� ����#���3��#����%�&/�#�>&���������/��������������E%��#� ��+�#)+��#�� �#���E��/�����>&���#� /�#>&�#�����#� ��� ������ >&�� ������##�� �� &� %�&/�� #������ ��� �&���#� /���#�B�����C��������#� �� >&�� �M�� ����&���� /�E�/&'�����G�#� '�� ���� �#/������ �� ��+���� ����4�� ��� ������� � /�#>&�#�����#������������� ������##���#� �/������/��� ����� � ������##���#� ���#�����#� �&� ��������#�� .�����������)#����� E� ��#� ��&����� ������M3+���>&����� �#���#� ������� ��� �4���&���#�� �#���E�� �#� �>&�/�����#�� >&�� ��/�������� /�����+�M�#� �&���#� �� �4�� ������ /��+���������� �� ���##�� ��#� �����#� �� ����#�� H���������� ��� ����#� �� ����#� �� ��"������/��E��>&���/��%����E���#�������������������������#������J����#��F���)�������������%�������� ����4��� �� >&�� ��/&������#� #���������%�� /��� /��������#� ��� ��&�����4��������� >&�� �#��� #�?�� &� ���� /��� ����� �#��3'���#������������������/�##������'E�#����+����� �'���� ��#� #&��������� ��+���� ��/��#�#�"����� ��� ��F��� �#������ ������� �� ��������##������� ������&M���� ��� ��������� ��� ������� ����� ��#��� ���'����� E� �� ��� >&�� �>&���F�#���4�� �4���&���#� ��#���'&)��#� �� ������#����� �D#� ��#��� ����� B&� �F� ������������#����� �/��##�� ��� �'������ ��� ���'�������+������� ���'����#� /�������#� ��� &���&�������� A#� +�#��#� ��� &�� �>&�/�������#���������#���#��&��4��#�����&��������#���F�/��� ��� ���� �#� �4���&���#� ��� ����/�������� ��� � ����C� E� >&�� �#�4�� ������/��#����� �� ��&��4�� �#� �4�� ���4�� +�M5��� ���%&������ �&� �&������ �&� ����&��� ���/���I����� ��� �����#� �4���&���#� ���&���#� �� /������ ��� �M��� �����������) ���� E����J����?3�>&����#���&#�����'�#�#&�%���������#�D�������#�&���#��+��+�������

H����#����������������#��#����E%���#�E�#�/��� �/�������� �� �##��� ����#������� ��

/����##�� ���� &�� �F���#4�� ��� ��������� ����/����/�4�� ��� ��%%�� BS &����� 5665C�� �4���/������#��/���#�/��� �##������ ��E��#���+�#�A#� ����%�#� ��� ������ �#� /��� ����&��� ��+�#�����+)�&�#� �� ��##�� ������+�� ��+�#���#���&��G�#�� �� ����� ���� ��#� ����#� ���/�#>&�#�#�� �F������ �� #�����+�������������>&�M�������>&��E��/���������E������+��/���� ������� �� �+�������� �� �� ��#������� ����� ����G�#��F���)��#����+������������ ����#����#��� ����� /���� ��/�������� ��#� ����D%���� ��� ����&������#� /����)��#����#��������� ��&#����4������������������&��������� ����&�4�� ��� ��%&��� 5�� �� &� �F�/��� ���)���� ��� /��?���� ����%E����� '�#����� �� ���#� ����#�� >&�� #�� �3� /��� &� ��#+��� �� &��������� ��� �'?���+�� /�����/���� ��#�����#������� &� ���#������� ��� �&���#�����������#� ���� �#� #&?����#� �� �4���&���#���#� �'?���#�� ����� �%&��� �����#� >&�� �#�#&?����#� �4�� #4�� �#� $����#� �����#� ���+�#� ��&�� ���?��D���� ��� ���#��&�4�� ��� &�� ���F��/������ �#� �'?���#�� �&� #�?��� ?3� >&�� �#� �4���&���#� ���#�%&�� ���� &�� ��4�� ������+���4��#�� �������������'&������#�&�����#��"������#� ���#������ >&�� �"� &�� +�M� ����#�/����� &� /�/���� ����� #����� &��������� �� >&�� /�#����������� ��� ����'&)���&�/�/�������'����%������&�����������������E�&� ����� BL���&��� 5667C� �F���)��� ���#��D����� /���� #�%�� ����� >&��>&��� ���#�� >&���?����&�������B�&���#��&��4���&���#C�����&�����������'&��4�����&�/�/��� �%&����+���&� �4�� �%&����+�� BV�����4�W�� V�������WC����#��� ����� �4�� #����� #&�/��#�� �����������&���#� ���� #&?����#�� /����'���#� ��>Z��������� ��&������ ��� /�#��4�� ���/�##�+�#� �� &�� ���?��D����� �� /�##�+�������>&�� #�� �/��F��� ��#� ��� ��##4��� ��� >&������&��#� ����#� ����/�##�+�#� B���4��+���"�����/���� #��� &�� �#����E%��� ��� ��4�� �� /��� �##��/���� #��� &� �3'���� ��/���������� &����/�����#�C������%���� ��� ��4�� E� �� ������ /���� L���&������ #����� V�#� #E���#� ��� �'?���+�#�� ���/�#� ��������G�#�>&��&�j�������k�/������#���+�����&�� ��#�D���W� BL���&��� 5667C��!���� �'?���+������/�� �&� ������4�� ����'�� �� ���� ��� #&'�/��%���� ��� ��4��� ����>&������ &� /�&�����#���+�#����4�������M�������� ��������"������

B5�C� H� E����� /���� �#�&���� ?&���#� �� �����$��� �����"���������#������%�����F/�����������������+�����������������+E#� ��� #��������� ���� ��� ���&��M�� /���� #�������������� ��� #�%&���� /����)/��� ��� �##�������/��/�#���/���L���&��B5665C��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

7=

Page 52: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�#����#� �� #�%&��� &�� ����� ���/����� ���&��#�&���#�'����������������#�������#��&�4�����&���������%���B�������566<C��H���������5���� !����������� ��� ���?���� ��� ���#��&�4�� ���&�� �������E������� &� #����� ��� #&'�/��%���� 5�� &����M��� �>&�/������ �����������4�� ��� �&F�� ����%E������ � �4�� ��%���"F����/��>&�����>&�/�������/����������#�����#�������#���#����+&����3+����� ����� ��"������������%�E����� B������&/�4��5C�� �H���������5�����#��&�&��� #�&� �����%������/����������#����#�&� ����#� ���+������ ���������� �/�����#�����F������� ����������#� ���� ���#&�����#�� ���##�����4�� #�� ��/���� ��� ��%�� ���#/�������&� ��������� ��� ��%�4�� ��� �������E������ >&��������#&������%��������#��&�&����B������&/�4���C�� >&����� �/���#� ��+��� ��������� �� #&'�/��%���� ��� ����&M��� �� ����� �%&���4�� ����>&�/������ �� ���?&���� ��� �� �>&�/����#����������/�)#������M4�����#&�%���������������&/�4�� ��� ������ ��� ����� �� �������� �� � ��/�/&���4����#�������#�/�DF��#�/��##��������/���� �/����4�2�� ��&���4�����/��%���������4��� �� /�/&���4�� �4�� >&��� ��#� �������� �����#��&�4�� ��� �������E������ /&��� ��#�/��#������ �� �������%��� ��� >&�������/����� �����#� #�%&��#� ��� &����M��4���#��������������/�������������������/��?������#&'�/��%���� �� �� ������ ��� ���%"����� /����T�����E��������

H���������������#&���>&�/��/���&M��&�/������#��3� �����������&�#�#��>&��+��������� �##&���� /���� �� /�/&���4��� �� �/���#� ��/������#������ E� %������� �#��� ������ �������������� �� �� /�/&���4�� /��##������/��������� �� %�+����� /���� �/�������� ��#&'�/��%������� ��4��7� V��M���&��F���)�������?&������������W���/��������������&��4�������&��������l�%4����#����M����������������(/����� �'������� ��� ��������#� ��� �&���#���#�I����#� %�+���������#�� ���� �� �� �#��!�+�������!��/�������'����#���##����#����#��������#���#��� ������&/�4����������������������������� �� ��/�����M�� �� ����4�� ��������� ��������������������������/��'���������&�#�#�/���� �� ��/������4�� ��� ��#� �'��#� ����>&�/�� �� �� �>&�#��4�� ��� �>&�/�����#����>&���#� A#� ����##�����#� ��� �F���)���� ��������� ��� ���%"����� ��� �F���)��������%������ �� �������� ������ �/���� &�

/����##����������&�4�����'E���/����#)+������� ��+���4�� �&� �����4��� ������ �>&������ �� ���������������/��?�����/������/���#�/�����#�#�������/��##4��/�/&������������������������ �4�� ������� �� >&�� ��� ���� �#���"#� �������#� ��� ��%&�� ���� �� �M� ���%������������&/�4��&��������������������������&������������+�� >&�� ��� /���� ������� /�##)+��� �M� ���#������M��� �� ��������� ����#��+��+������ �����) ���� �� ������D%���� ���3���� ����%E������ H#� #&'�/��%���#� ��� ��4��#����#� ������ �� /��%���� ��� ��4�� �� �����������������/��?����#��������&����#��&������� ���#�'��#&��������

!����� E� �&��� �� &� �#����� ��� &��>&��)'���� ��#����������� �/����� �� �>&�#��4����� ������������ ���$���/��#� ����#� � ��������� #��&��4�� E����� ��� �>&�/�� ��� /����� ��������'�������[� 4���&���#� ��'E� �4��/�#��#� ��#�#�����#���������>&��>&��>&���������� ���%������ ��� ���+�+"����� #�������&���� /���� #��� ���#�������� ���� ���F���������� #��� '�� #&������� &�/��?����� >&�� �������#� E� >&�� &� ���?&���� ��� ���+�����#� '���������#�� ����##����#� ��� $�&�������� ����4�� ��� /��#���������� ��� ����#� �#�#�&#� ����%�����#�� N��#1R� B56=6C� /��+"� &��#��&�4�� /���� �#��� ���� �� ��� � ������� &���������&��� /���� �#� �#�����%�#��#� ����/�����M�%�� �� �&�#� ����%����#� �� >&���+����������� /���� �#���� /��#����#� �� &��#������+)�&����#���&&������#���#&�� �������� ��%��� �#� �������� �� �������� ����� ��/�� ����+��"������ �M����� �#� ������� ��� ���������'���� ���� /�3����� ��&#�� ������4�� �� #&�#���#��'����#� �� �#� &���#��&�&������#� �� �#� >&���/������ �� >&�� E� ��&� �� &� %�&/�� ������#�#�� �%�������� #�&#� �������#�� ����������� �������4������#����D��/�#���

L�+����������#������4���/���#��#����&��������� �� ����� /����� ������ �&���� ���&�� ������?3� ���)��#� �F/��������� �>&���� >&���#�3� #����� /�#��� ��� ������ ��#� �#����E%��#���/��������#������� ����4�����#���&#����������� &� %�&/�� ��� �� ���������� ��� ����%��� �#��'?���+�#����&�/��?�����.�����&���������&���>&����� �&���� �#���3� #�/��� #�� +������� ��#���&������#� /���� �F�������� �#��#� /�����#����&������#� ������� /���� ��F�� ���� ����B��#�&�#����#�3+��C� ����B��&���������%�������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

76

Page 53: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/���� /�3����� �� ?3� �4�� >&�#�������C� �� #4���� ��3+��#� ��� ���%����� ���#��&�4����� ����������/������������ #�� �#� �����#� #4�� #���#� ���+���� �F�� �&� �4��� ��'������ �� ����#/����� ���#�����#� /��� ���#��55�� �� �� �� ���������� E�?&#������� �� ���� >&�� /������ ������# ����4�� ��� &� ��/�� ��� ��&������� ���&����� �� � ���� �&� &�� ?&#�� �����+�� ���'������ ��� ��'����D��� � &� ��&������� �/���� #��� ��������� �&� #&'#���&)��� /��� �&������&������� ��#� ������ &� ��%&����� ��#����+�������� ��/�M� ��� �&���� ��#� ��� ����� ��������#� %����#� A� ��#�%&������ ��� &�/�#>&�#����5��� ��#��� ���� �� /����'������������� ����G�#���#������������#��&������� ���#��4�� �/���#� ������������ �#� �#����#� ���I���� >&�� �� �&������ �� /�#>&�#�� ������ ������/��>&�� �� ���������� >&�������� �#�� ��>&��#�� �'�"� ��%&�� #��&�4��� V�� ����� '�� E� ����#� ���� >&����� +��"� /��#��� e>&���� ��#��+����#���/��'��� �̀�H�������&��E������ �&#����4���>&�� +�� ��%�� �� #�%&���� ��� ��#��+��� ��/��'����� �&� >&����� +��"� +"� ���� ��%&E���#��+�&�� �)� +��"� /��#���m���� &�� �4�� '&����>&�� �4�� /����'�� �#��� ����#[mW� B��+���M�����7�5�:C�� !��������#�� /#�����%��������� ������ %�&/��� ?3� /��+�������� ��'&#��M� ��#��'���#������ ������#�����#����/�#>&�#���&���������#��

��� ��>&����� �&���#� ��#���&��G�#� /���� ��#&�� ����� E� ���#�������� +3������ �����/�������/�������� �� �/�����M�%�� /���� ��/��� ����������%��� �4�� ��+�� #��� ���+�� �����#�#�)&��� �&� ����/��"������ !�����'��� ������'� �� L�//�� B����C�� �������������� �� /�##�'�������� ��� /����� ��� � ���"�������+���� A� ��/��� �&� �� ��#��� ��� /���&M����������%���?3��F�#�����������������>&��E�&������� ��&� �� ����� �� %������� ��� �@��� �����#��&���� ��� ���#�� �#�3� ������� �����/�����������������&%�������F��&�"�������'#��+����� >&�� �#�� ��#� ��#�#� ����>&�#��4��� �� �� ����F��M��� �� � ���"�����E�����##3���� ������ &�� �>&�/�� ��� �@�� /����/���&M��� �?&#��#� �� ���/���G�#� B������'� ��

L�//��� ����C�� �##��� ���������� �� ���'��1�����/����#)+��� ��� &�� 3>&����� ���E����%��������F��������>&���4�� �����#���������� ��#����+������/���I�����/�����&/������/��M����� /��?���� � ��#� �������������#������/�##���#�E�&���#������/���"����������������� ��&���4�� ���#������ ��� ���������+�#� ����/�����M�%��� ��M��� &�� ������X� BN��#1R��56=6C�� &�� ������ ��� ������������� �#��� E�����������������&����&����#&/���������#��#���#��#���� ���#�#�>&�������������/������%&E�#�� #���� '�� �� &�� ����������� #��&��4��B���+������� ���%����������� &� /������/�����������#&�������/����3>&�������&���������3>&���� �� /������ �� %�������� /���� �M"����/���&M��C� /���� #��� &� ��#� ��#+��#�������%����#� �� #�� /�+������� ��#��� ����������� /���� ���M��� ��#� '��&���� ������� ������F��/������ !�$�� E� &� �#����� ��� �#/)������&���#�� �� /�##)+��� #�� ���#�������#� >&�� ���>&�/�� ��� /��?���� ������ ��� ����� �##�#������ ���������#� �/������#� ��#�'�������� �������/����� ��#� /�DF���� /�����#� /���� ������&� /�&��� ��#� �� �������������� �����) ����>&������#�������+�����

�� �#�&��� ��� ��%��������#� /���� ����������#������# ��������%&����������+���4���+�� ��� �#�&��� >&�� �&���� ��� /&���#��������2���&��M��� #&?����2�'?����� �������������� ��+���4�� &� >&�#���'?����� �� +�#4������&������ >&�#���'?���� E� �>&���� >&�� ����&���/���� ������+��� /������� #�� ����# ����� ���'?������#&?������&���#�/������������������+������ ������� ������#������� ������/����#�����+���� �� #&�� /�D/���� ����&���4�� BL���&���5665C�����#��������&�>&�#���'?������&�#�&�#��J����� &� >&�#��#&?������ %����#� �������/����4�� ���)/����� ��� /��/�������#� �������&���#� �� �4���&���#� ��&����� �� ��������� �� #��&��4�� �� >&�� &� ��%�������� �����������#�����>&������&#�#�/����&��3>&������&����#��&��4����>&��&��>&�/������ �����������#�&�������&���#&�� ������4������#�������������� /���� �� #��������� �&�#�#� ��� ��4���+�������� ����� �� /��%����4�� >&�� ����'&����� �� #�&� ���/�� �>&)����� /��� &��&����� H� �'?���� �4�� #��+�� �/���#� /����B55C� ����� &� �F�/��� ��#��� /�/��� ����D%�����

+�#&���M����� �� ��#�� ��� &����M������ &� ��'&#��� �&�) ���� �� �� +�#���� ��� �'����#� #�����#� �� #����3���#�/��/���������#&��/�����M��4��B+�������#�������,�%������'&>&��>&�������7C��

B5�C�H���#�������'����4�����LT�/����������������&#����'���#���#��&��4��BL���&����S ���%�������5C��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

8�

Page 54: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���#&�� �� '��� )���� #������� ��� ���� E�/�##)+��� �������� �� >&�� #�� �������� /��������������� �����) ����� ������������ ���/����4�� ��� #�%����#� ��� ����� #������ �� ����'?���#���F���%&������&���#��#&#����������&����/������ ��� �#����� ��� ������I'��� ��%����+�����#�&#��D#����#��&������&����+��/��)������&� �M���������� ��"����#�������%&�%���

*�� �&�������� �'#�&������� /���� >&���#������#� �� ����� ���� ���#��&���B�C� ��� ���#� E� >&��� #�� ��+�#����#� ��� ������ ��� &�����#�D/��� /���� �'#��+���#� �#� �����#� ����4������#�/����#���)��#�+�����&�������/����)��#� ��F��%��� &�%�&/��� �4�� �/�����#�� ���� #�� ����������� ��%�4��� �>&�/�� �&�/�##���?&�)������b���#&�� ����$���/���>&��&��D���� ����� ��'E� �����/������+�#��D#�����/������� �&���#� %�&/�#� �� �����&�����#��%�����#� �� �&���#� �D#�� �##���������#�� ��#� �� &� ��M���� ��� ���#��&��� ��"�����E��/�������� #�������#� ��� �� ��F4�� #4��$���#���#��&����#� ��� ���'������ #�� ���+��#� ��#�>&����� �##������#� �� �&���#� �������#�� /��#������� -���#�� /���+�� &�� ���������� ���/�#>&�#�� ����+��&������� ���/����� ��� �������� #�&#� /������/����#� ����#� ���������� ������>&�� ���������� ��� �#����E%��#� ��&M���#� ���#�&#�/������/����#���

�?������� �1�� ���������� ���

"��� ������ ������F�� ����������"=>����������������� ��������� "��� �����!� �"�������������������� ���������� C"� ����������� ������ ���� ����� I>�� ������C"���G�C"���������&�����������"������������� �F����� ����� ������ ���������� ��� ������&�=>�!� ����� �������� ����� ��������� �������������F� ��"������� �������������������� � �������=K�!� ����"��������L���� �� ������ ��=����� �"�����������@� B-���#�� �� �������������5��5��C���

*� ���I�%&���� /��)%���#�� �'?���#� ������ �&���#� %�������#� ��� ����� �#�4�� #�/������ �%������ �4�� ��#�����#� ��� �&���#�� �#� #�������/����������� ���� ��� /����#� ��� �/��������� �&� ������ H� ���#��� ���� /���&����������� ��� ��"������ #D� �����&� �� ��������� ��#�����M� ��� ��#���&��G�#� �E�����������) ���#������ ��,����T����� �� �� ��'�������� ����������� 5=�=�� %����#� A� +����� ��� �)���� �����/���&%&�#��� �/����� �� ������ ��� /���������������������� ��� ���'����� ����� ���� ��'�� ��%����4�� ��� ����� ��� ���'����� ��#>&��� �����������/�����4����������������������/���&��#����'���#��'���������F/�����4�������E����/����B�������������C��#����������������������D�&������/�)#�/��� E������������4����#�/�)#�#�����#� ��#��+��+���#� �� !@.�� H�����#���#�� ��� !@.� #D� �4�� #�� ��#����&�/���������������+����A�����%������4����������#� /�#���+�#�� >&�� #4�� /��� �F�/��� ��/������&���������������������3������ ���������!��#���&��4�� ��� �#����� ��� �4�� ��&���� ��567<�� �� !����� �� �� !�>� �� 5685�� ����!.� ��� �E����� ��� <��� �'�������� �#��%"����#� ��� ������ A� /�#>&�#�5��� ���E� �� ����� ��� &�� /��)����� #�������� ��� !@.�'��#������� �&��#/�������������F��� � �����&��� ������� �� ��"����� /��������� �>&�� ��� ��"�����/���&M���� ��� /������� &���� �������'��&���������/��)��������!@.����������������+�� ��#� /���������#� ��� %�+������ �� >&��������'&�&� /���� ���M��� ��#��� #�&� /�##�������������� �� ���#�>Z"����� ��������� ��� �4���������4�� �������� ��� /���&��#� ������D%���#��������'��&�����##����#&��##�����&�%�&/����� /�#>&�#�� ��+��+�� &� �# ����� �������������+��������/�����%������+E#������������������?3� ���������� B�&#��� ������ �E������ ��#�� ��������� ����� /��?&)M�� �'��������/&'�����4��������'����#���#�#�� �������#C��&���''R� �� ��#���&��G�#� ��� ���##��� /��)����#� �&��/��#�����#��

H� ���������������#�����#��������#��������� #�� ����&M� �� #�� �/��� �� �����#�

B57C���'���&�#�%��������&#�������&�������������������#�����+�������#�&�+���������J���� ���/��"������#�&���������) &%�#� ��� ����>&�������� ��� &�I���� ��%&#����������1�B���7C�����������������'�������+�%�������� &� /�)#��'��� �� �����4�� �� &� ��%���#��&�������������+����b'����B���7C��

B5�C� !����� � !��������4�� ��� �/�� ���������� �����##�������)+����&/�����Q�!�>� �!��#���������������� ��#��+��+������ !����) ���� �� .�����D%���Q���!.� � ��#���� �������� ��� ��#��+��+������!����) ������.�����D%�����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

85

Page 55: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����#�?3+��#��&���������������%��4����#��D#����&�� �������%��%��� ��+�#� +�����#� �� �� �M��� ����������� #������ ������ ��&������� �����) �����������&������ ��� ��+�#������#� �� !@.��������� #������� �������%��� ��� /��������#��'�������� ����J����� #�#���� ��&����������� ��#��+��+������ ��#���&������� ��� !@.�B#��3���� ��� &��������#�� �� �� ����#��&�&��C�E�&������ ����#��/��/��������#�/�)#�#������F���&�����>&����#��������� ��#���#��+��+���#���� �%��)#����� ��#� ��&������#� /���� �&���#���� ��'����D���� �� ���F��/����� /���� ����3����+&����3+�����'�����#��#����/��#����/������/��>&�� �#� �����#� �'���M���#� /���� ���������#������ �#�4�� #�/��� /���&M����� ��+�#���&������#�� !��� �������� B����C� �'#��+�&����� ��#�� ��� )#���� �&������� ��%���#��&����������#� /���� &�������� ������#��&����#���������������#�/�)#�#����������#���� ������������ #�'��� �#� �F��&)��#�� H� �����)���� B/���D����� �����) ����� ?������� ��+�#����.PC� /���� ��'E� #��� �##�E������� ��>&�������+&�%�� ��� �#�� E/���� �� ����G�#� >&��/�##��/���&M��� �##�����G�#������#����/�)#���� �� /���� ����4�� �&������ �4�� ��%���M�� ���#��/��##4��/����>&�����/���4��/$'�����#��/�#������� �+���+������� ������� �#� /�)#�#����������#� ��� �������%���� H&� #��3� >&�� ��#�%����� ��� ����#� ������#� �4�� /�##&�� +����[57���&������#�%����� �����?&#�������>&������3� ��#������������ #�'��� &� ����� ��%&���������������������%&�/�������������+��+������� ��#&��� ��%&� ��%&����� ���#�/�����#��� ��� ��&������#� ����#� ��� �4���&���#����������#�#&#������������/�#��4��/���� /��+������� E� ����##3���� >&����&������#� ��� ��������#�� �� )���#� ��� �������� /��#����� ��� ����#� �&���#�� �'���M��>&�#���'?���#����#�� �������#�����/�����4���#�/������� #&?����#� ��� #&?����#� �� #&?����#� ����'?���#����#�������#����&#��G�#����/������������ �������%��� ��4�� +������ �� ���������� #�� ����/�������� ��� �����M��� ��#/��4�� �� &����#�����4�� #�� ���� >&�� ��+����� �� ��������&����M�����&�������#4�����3>&������#�����#� �����#� ����#���� �������������>&���� ����4��&�� ��+�� #������� ��%����+����� ���+�%�� ���&�#�'����&�����#���� ��%�������������+����������&���#� ������#� ������� �����#�� ��#��� ����������/�&#�� #�/��� ��� ��/�������� ��� ������##���

>&�� �� ��#�&�#�� /��+���� ������ ����#� �#� �D#���+��+���#��

��#��� ������� �#�&��#� ����)����#�'�#����#� �� �'#��+��G�#� #4�� /�##)+��#� �����#�������#����������) ���#�������>&��#����/����#4����#���/��+��G�#����3����#��H��'?���+�� �>&�� ��� ������� ��%&�� �&M� #�'��� �������F��� �� �� ��&��4�� ��� %�&/�#� ��� /�#>&�#��'��#������#��&��4���/����� �������&���#&������>&�� �� /��#���%�� ������� ���R� ��� H#����S ������4��#������+�������������������������b�>&������"������#��������� ����'�&�����&#������ /����� �� ���?��D���� ��� ���'����� ��#�/�#>&�#�����#�>&�������#��&)���������������#/������ \&�#�4�� �#��� ��������� �� �'�������/���� +�E#� ��##������� ��� L���&��� /����#���#��#�������������#�#������/����>&����+�#4��#$'���� �� ���������� �������������������FG�#��4���#�������M����>&�����#&�������#/�������>&��� &#>&����+�#4�����>&��������#�����#�����"����� ��'E� �F�#���� (� ���M����� �4�� E�/�##)+��� �� �&��� �#������ ��%&�#� /����#� ������?����#�/���#��4����#��������#�>&���&���#�����E�� �##�� �����M����� �� ���I���������) ����� ��� /�##)+��� +��� � ������ >&�� �4���/���#�������������������#&�����/��/����4���#4�� �� >&�� �/&�#����� �#� ������##�#� ��#�/�#>&�#�����#�� �#�� ����&#�+��� ������������������#���������#���#�/�����#����#����&�#�#�� �#� ���+����#� ������+�#� &#���#� ������������� ��#� %�������#� #D�����E�����#�� ��?����������&���������/����������������'������>&�� ���������� �/���� �� ��)���� #�'��� �������� ��/����� ��� /���&�4�� �����) ����� /��#���+���� �#� �'?���+�#� �����) ���#� �'������#� ��#�������#� ����&�#�#� ��� �'����4�� ����������������N�#�#�����&� �����/���&�#�[������&��M��#��������������#��/�������&��&���#�%&�� �������� ��� ����#� #�� B��C�/��/���������#�/�##�%����#������#��������� ��������/�����#��+����/������"��������&��������/���&�4������������������ ���#�%&����� &�� '�����%�#�4���E�/����#����#��'���������#�����#�#���������&�3+��#�����&��'�����������&������������� #��3� ����������� /��/��������� A��#����E%��� >&�� ���������� ���>&��������� �4���/���#� �� ���� �����) ����� �#� ����#� �#����� ���#� >&�� ���#����� �� ��&�� #�'��� �#��#� ���#��!���#�����FG�#� ����#�/����#�������%����/���#��������#���������������������/���������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

8�

Page 56: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�����+����#���#����������4��#D�&��/�����M������M������������"������#���%&E�>&��+���#�����/����������E������>&��/����#���������&���"�����������#��#�����#�������#��,�#������4�� �M��� '��#� �#�����#� /���� >&�� �#� ��&������#�#�?�� ���� ������#� ��#��#� %�������#� �� �#� ����/�����#�#���#��?�� #��+���#���� ��������"������#�3�����#�g��#����!��(!� ���

�� L&�M� ���J���� ��� ��&M���'�'������3������� ����������������#����������L����#� ��� E/���� ��� ����� ��##�����4�� ����#������� &� ����%�� �������%�� ��� ����������� �&?�� ��'������ ��� &�� ��#� ����#� �����#/����4�� ��#��� ����%��� �� �� ���F������ ����&#4�� �������� /���� ��#/�#��4�� �� �����������������#������'�������<!=!��������'�'����$=�������''���� ��� B5666C�� !����� A� ��&������&������� �����) ���� #�� ���� ������� ���&����� ��� ��#�#� ��� 3� ����&����9����� ���>��N�"�����������:������4����&����55���=�N������+���M����� B���7C����������>��G��������!�����������>��G��������!�����������>��G��������\� N���� ���� ��� �� ����"=>������;����H�,������-��������NR�������������1�� ��� B���7C�� eH� ���#��� �4�� +��� #����F���4� �̀�������������%"��������H*���M�>&��&#���� '��#������� /����#�� #��� �F�������� �+������,������-��������5����6�?&������+���&���� T�Q� ������M����� ��� B���5C�� L�������# ���� �� ����� �##E���� ��� ��� �#�������#�� �W���������'������� ,��� ���-�������� <���M������3#�� ��� B���7C�� �R#��� � � ����+�����������R� ���� ���� �&��/���� *����������� N"�����N��������5���7�8�7�����&�1��� ������� B���7C�� 9����� �� �>�� N�"�����������:������4����&��������=��+��������&#�� -����� �� N�MM�������� N�� B����C��

2������� ������$� ����� ������ � ������������������� �"������ 7�� ���� .����� ����&%&#�����4����&�������%����b'����� ��� B���7C�� ���#��� ��� �+��� /��������>&�����&�I�������M����#����� �+������,������-�����������������8���+��-���#��� ,���� �� ����������� .�� B���5C�� ������ ��� ����=>�$� ����� ��� ������� ��������=����� ������� ����� �������� ��"����������� .����� ����� ,n##����� ,��� ���-��������!�/&#��L���&��� ��� B5665C�� H��� ���� �&��� � ���� ����#������ �&���� ��#��%� �������� ��&���#� ����� �������N������S ���������N�N&���������B���C��#�� ������� 2��������� ��� ������� ����������*��+��#��R����##����<���67��L���&��� ��� � B5667C�� H�� ���������� �����������������4������������6�:7��L���&��� ��� �� S ���%���� ��� B566<C��%� ���� ���������L���$�������"=>����������������E�������.����� ��,�� P������� ,��� ��� -�������� ,��&���&��3��L���&������ ��S ���%������� B566<C����;��������=>�$� ����� ��"��� ���������� � ������������������������.�����(�!�����������Q���+�#4�����������-�����##�#���4����&����*�����N����0#�� ��-�� B����C�� %� ���"����=>������E������ .����� ������� ��� L��#�� ���#)������������>&������L��#2L�+��#��N��#1R�� N�� B56=6C�� %� �������� ��� �����,������-��������������#�����+�#��N���#�� ��� B56=8C��%����;��������� ����������.�������!��L��#��,��� ���-��������!�+���M��4�����#��������N&%������� ,�Q� -��&MM��� ��� �� \&������ L��B���7C�� (���������#� '�'���E�����#� ���/���&�4�� �����) ���� '��#�������� &�� ��3��#�� ��/���������'�#����#�������;��������O�������4�������5���5�5����������������B����C�� ���������������G�������� �����=>���� �"� �������$� ��"������"����C"�=>��������������������������� �+�������� � .�#�� B��&������� �� !�"����� ���(� ����4�C� �!�>2(�(!.�*�,-2�!H��,������-��������

�������-�� B566<C��%���������N��F���������$��>���"������ � �"������ ��� ������"=>�� ��"�� ''��� ��##�����4�� BN�#������ �� !�"�������� (� ����4�C�� *�,-2�!H2(�(!.�� ,��� ���-��������

,�%���N������'&>&��>&������B���7C��H�&�������#&�#��'����#����;�����A�1����8��8=�:���,�'���#��,�N��B566�C��2��������������������� ��;������� .����� ��H�� N����#�� !�/���#����/��&#��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

8�

Page 57: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

������'��N����L�//���,���B����C��+"���7���������J�������������������4����&�������'���P������ -�� B5668C��N����� ����G�"���PP�� .�����T��-������4����&����o������

S &����� ,���� B5665C�� %������� ���������=>�$� ����� ������������ �������=>�����������>���.�����P�����������4����&����!&��&����������#��##������#��

���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

87

Page 58: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

�� ��'.�� ���!� .���!�'� !����&������!�!�%�%�(!� ��!�"�'������!��&���( �����!�����

��������"����������"����"�������������������������������������������������

�����/��P��%�#�,����%&�#������ �������������-�����

���/������&���4���(�#���&�����������"����#��*��+��#�������#���&�����&��#���B*���C��!�/&#����

���&���&�����&���&���4����&�������#����

<!�.(���#���/�#>&�#��/���&��&�+��� �����#����+�����&����������4�����������#�&������'����������&������+���������/�����:��#�#�����&���������#�/����������#���#��#������'�������#�/#��������#�%����#���#�>&��#� ����������#��#/����������/�����#����#�&����H#���#&�����#��'����#��#����&����������4��/�#���+������ ��������&���#�/�#>&�#�#�#��������#��/��E�����/��F��������� �����#���+��+���#����/����##�� ������� �� ������&������ ��� ��+�#��%��4��� �����/������� �F/�������#� ��� ��������� /���� #����#��������������"��������&�� ���������/�����M�%�������#���&����M�����K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��88�:����9���%�����"�%!7���&����"����Q���'�������#Q����������4�������Q���&���4��&#����Q�'������������������

�#���������������������������������������������������"��������"��!��������������������.�������!����������������������������������������������������������������!������������������������� ���� ����� �������� #�� ��"���� ����� �� ������� ����������!� ����������� ������ ���������������D�����!����������������� �������� ������ ������ ������������� ��������"������������C"���!���������������������������������������������"�����������������������������"��������T���;������<������=>��())UD�7����)*$�UU�.)���

����%����$��"�������D���������D�������������������D��"�������"������D���"���������� ��.� ���� $#���� �#�3� /��#����� ��� ���������� ��#�/�##��#� �� /������ ���� &� /�/�������� ��� >&��#�/��#�����������������������������+������A�$#����E���������������������������������+��#�#� &��G�#� ����'���#�� ���� ����/������� +3���#� ���'����#� B,��� ��0� ����#���%�� ����Q� �����M�� ����Q� ������� ����Q�

���'�����566�C��H� �#�&��� ��� ��#��&����#� &#����#�

/�##�+������� ������'&�� /���� ����#��+��+������ /#��������� �'���� �4�� #��#��'�� �F�������� �� �%���&��� ��#���������'&��4�� �&� ���� ���� ������� B�����&%�����5Q����#���� ���&������ ����C����E� �%������#� �����������#� >&�� #�� ��� #4�� ��� >&�� �#���'�������#� �����#� �##������#� ��� �#�&��� ���

#� �����!� H=���

��������������� �����@������7�������A���/�22000��������#���%��������%;�� � �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� 5<� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �:� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� �������������-���E���� �##��������/��������������&���4���(�#���&�����������"����#��*�����!�/&#�������&���&����#���������,&'�4��-$���������5=:5=���������&���&����#�����������/����!������$��/?O�''�&��#/�'�����

88

Page 59: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

$#���� �#�4�� �#����������� �����������#� �����#��+��+������ ��%����+�� B������ ��N�R��������C� �� >&�� �#� $#���#� #�� ���������M�� /���/�##&��� ��'�������#� �+������#� ��� ���������#&�� /�� �������� �2�&� /����?��� �+����#�#&'#�>Z����#�� .��#� ��/�������#� ���/����?������ �� ��������4�� �&�����/�����/��������&�������#��#�3%��#��������#�����>&�#��4�� ��� ��'�������#� B������ �� ���1���566<������C��

�������#�%&�����#�&��#����,����������##��%��� B���5C�� �&������ �� �/�����M�%����� ����#� ��/��F�#�� �� ��/�� ��� ��#/�#��� ���#�)&��#� +�#&��#� ����&�� �� �� /����#4�� ��#���#/�#��#��&�������������������#��#��&����#���'E� #&%���� >&��� �/D#� &� /��)���� ����/�����M�%�� �)������ �� �E��'��� /�##�� ��'�#����#�� �� ��������#� �������#�� �� �4��#������ �� /�#��#� �F�����#�� /���� %����� �#���#/�#��#����>&���#��

H&�����#/����� �/�����������$#����E���� >&�� �� �� ����� ��� ��#��+��+������/#�������� /���� #�&� �#�&��� �2�&� ��&#�������/��� /���� #��� ��� %������ &���������/���� �� ���&/����4�� ��� +)���#� ������&���#�#� ��������#� >&�� #� ����� ����B����#���� ��� ����� ���5C� �2�&� �&���#� ��?$���#�����'���#�� �&� ������ /���� �� B��C��'������4�� ���/��������#� ��� �� ���"����#� ��%����+�#� �2�&������#�� �/�#��� ��� �/���I����� ��� ����������� �3� /�&��#� �#�&��#� #�'��� ����#��+��+�����������'�������#�/#��������#�%����#� ����+E#� ��� �#�&��� ��� ��#��&����#�&#����#��#/��) ���#��

H�/��#����� ���'�����'&#���+��� ����� #�����#�&������'����������&������+���������/�����:��#�#���������������#�����&��������/�� ������� ��#� �#�&�����#� ��� ��#�/�������#� �&�#� ���+�����#� /#��������#� �'��F����#�����#������� � !������!�(? ������/�#>&�#�� ��� �����M����?&�������(�#���&�������������� ������� P�������B���/�22000��������+����������'�C��������M���� ��� ������� ��� ���#������� ��&��������#���������4����&�������#��������������M���#���#��#� ��� �6� ��&��#� ��� '������� ��� ��#���&�����#�������#��������>&���#�>&���"����#������

���#� ��� �#�&��� ��� ��#��&������ �� ��� ������������5�����<����#��

����� �����M���#� ���#� ��#��#�/#��������#�� �� �&�#� ���/�#�� �� /����������/�� ��� �����M���� �� ?������� ��� ������ �� ��#�%&���� �� �%�#��� ��� �#�� ����� �������+���� ��� :��#�#� ������ �#� �&�#� ���/�#� �#���&��#� ����� ������&������ ��#� #�&#� �#�&��#����'�������� #�������M���>&��>&��� ���������������%���� /���� �������� �� /�� ������� ���#�%&���� ���/�� ��#� ��#��#�� !��#������#��/���#� �#� ��#&�����#� ��#� ��&��#� B56C� >&��/������/���� ��� �'�#� �#� ���/�#�� H#���#&�����#� ��>&���#� >&�� �����M���� �/���#� ��/����������/�����4����/��������A�#�%&���� ������#���#�������#��

H� /������� ��#���� �����&������F/��������5��/��#��������'�#��#����/�#��&����M�&�&��#E�������8��#����#���#��+��+���#���� /��%���� ��0��/������� �#� >&��#� #4��#�>Z����������� �/��#������#� /��� ���#�#�%&���#� ������H#� #����#� #4�� ���#���&)��#� ���&� ���I�%&��� ��������� >&����� ���I�%&��#������#���&?������B/������&�'�����C��������&��+������ ��� '����#� �2�&� /����#� ��� ��&�����&� ��/�&#�� B��%&��� 5C�� \&����� �##�#����I�%&��#� �����#� �/������� /���������#�/���� ���� /������ �� �#�&������ ��+������+������� �B#C� �'��B#C������#/�������B#C�� �� /���� ���� '������� ��+����������� �B#C��'��B#C� �����#/�������B#C� ����/�&#����

H#� ��#&�����#� ���� ��%�#�����#� /�����F/����������� �� &�� ����� ��� ��#/�#��#�/��+������� ���'������� ���#������ ��� >&��������I�%&��#� +�M��#�� �� >&�� ���� �##�������#��#��+�����#��F��&����#�/���#�#&?����#�/���������#��������#����������� �����������#��#��$���#� ��� ����#� /��� �#�&���������#���#���������#���#���M�/������#�#����#������#���� H#� ����#� ���� ��'&����#� �� �&�#�����%����#�� ����#� �� �+�����#��������������#�� �#� >&��#� �##&��#� >&��/������� #��� ��#� ���&M���#� �� /������ ����#�&��� ��� '�������� �� �� ������ ��� ����#� /����#�&�������

H� #�%&���� ��#���� �����&������F/�������� ��� ��'E� ���#������ ��� �'�#��#����/�#�����#�#�������&���'&������������#���� :7� ��#�#� B��� '�����#� �� ��� /����#C� >&��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

8:

Page 60: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��+����� #��� ��/��������� /���������� /������&������:7�/���#�B���'�����#������/����#C������� ��������#�� �� ���� �� �� >&�#�4�� ��+�����#��� �����M���� ��#/��������#�� �/���#� �&�#���%��#�� �#� /����#� ��+����� #��� ��������#� ��#���#�� ��� ���� �����#/�������� B'������ ���'������ �� /����� ��� /����C�� �� �#� /����#���+����� #��� #�/��� ��������#� �&�#� �� �&�#��/�%�����#��&���������4������+�����#���#��&�#�4�#����������������������'&�������

(������������#�/����#���������+��#����#/�#��#� ��� �'�#� �#� ����#� ��� ��'&������� A� ����������#�&�����������������������B#�����5:�'�����#���5:�/����#C��H� ��/��/���������M��������� �� �����%�#������/�����F/�����������������&F)�������&�����J���������#���������#�������� �����������������M������/��/���4����+��#�������/��&����M�������������������������#/�#��4�� ��#� /����#� B����#� �������#C� �������#�������� ������ #�%&���#� ��� ��/�� ����������#�&�������

��� #�� �����M��� �'�#� �#� ��#��#�� ���&� �����+���� ��� :� �#�#�� �##&��#� >&���&���������F��&�4�����/������� �#����#���#��#��4����+�����&�� ���������/�����M�%����/�M����/���&����/����/��)�������:��#�#����/�������� �� �&������� �� /�� ������� ��#� ��&��#� ���#�%&���� �#��� .�'E� �##&��#� >&�� �#���&��#� �4�� �����M���� >&��>&��� ��/�� �������������� /���� �������� #&�� /�� ���������#� ��#��#�� ���������� �#� ������#�#�%�� �����+�#���#�/�� ������#����/�������#���#��&�#����/�#��#��������������#�����#�&������ '�������� �����&�����#�� >&�� ��##�� ��/D��#�������� #���� ��� �����Q���� ��#�� ��� ��+��� &��/����� ��#� /�� ������#�� �&� ��� ��#�� ��� �4���������� �������4�� #�%�� �����+������#������)��#� ��##�� ��/D��#����#��� �������

M��<!�.� �����

H#� ��#&�����#� �'����#� ���������#����#� ��'���#� �'��F��� �� .�'���� 5� �#���� &������������7��=p����/�� ���������#���&��#���� �F/�������� 5�� >&����� ��#� �+�����#������#�� �� ������� ��#� �+�����#��������������#� ��� ��� 78�8p�� �� .�'���� ���#���� &�� ������� ��� �5�7p� ���/�� ���������#���&��#�����F/������������3�'!�����N��� ����&����F/��������5��#�4����#����#��/�����&�������$�����������������#������#�%&�����������/��"���#�#�� �� �$���� ��� ����#� �� �+�����#� ����'��#� �������������#Q� ��� ���&��� .�/�� ����#�&��2��������� ��#�������#�� �� ��/�� ��� �#�&��� �����&�����E�?��������

�)&!��(!� ���#�.��� :��!��� #�� �

3!(&��!��� .�Q-� !�����

.��!�� ��B�C� 8�B7C� ����#�#����P�� :�B7C� ��B5C� 5�"#�,��!�� :�B7C� 7�B�C� =��#�#�P����� 8�B7C� ��B5C� 56��#�#������� ��B5C� ��B5C� 5�"#������� 55�B8C� 7�B�C� ���#�#����T�� =�B7C� ��B5C� 5���#�#������� 6�B:C� 8�B7C� 55��#�#�-����� <�B7C� :�B7C� 5�"#����!�� 55�B7C� 7�B�C� 5���#�#�������� :�B7C� ��B5C� 5�"#�,��!�� :�B8C� 7�B�C� 7��#�#�������� <�B7C� <�B�C� 5�"#����!�� 8�B7C� ��B5C� ����#�#����L�� 7�B5C� ��B�C� ����#�#������� ��B�C� ��B�C� 5�"#����_�� <�B7C� 7�B�C� 5�"#�,��!�� 8�B5C� 7�B�C� 8��#�#�-����� =�B7C� 7�B�C� 5���#�#��?���� �4M��

CM4��D�M4O��C�4>�D�

;��.�����N���%&�#� �F�/��#���� #����#�&����M���#���� ��#��Q����/�������� �� ��&�����+����%&�����'������#>&���������/������������Q���� #�%&����� �'�#��#�'����#�� ��� ���������� �'�#��#�'����#� �� �� /�������������� �� ���>&������ �/���#���'������#>&������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

8<

Page 61: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

3�'!�����N�������&����F/�����������#�4����#����#��/��� ��&���� �� ��/�� &����M���� /���� �� �F��&�4�� ������� ������$�����������#������#�%&��������/�����������#���������#�� �� ���E#���� ��� 8� #�%&���#� /��������� ����� ��������� /���� ?������� �� �%�#��� �����+�����������/������#�&������'���������E�?��������

�)&!��(!� ���#�.���:��!��� ������

3!(&��!��� .�Q�-� !�����

.��!�� � �̀5W�������#� 5 �̀�W�������#� ����#�#����P�� � �̀�W�������#� 5 5̀�W�������#� 5�"#�,��!�� 5 7̀5W�������#� � 5̀7W�������#�

.����� �̀7W�=��#�#�

P����� 5 �̀�W�������#� 5 �̀�W�������#� 56��#�#������� � �̀:W�������#� 5 �̀�W�������#� 5�"#������� � �̀7W�������#� 5 7̀6W�������#�

.����5 8̀6W����#�#�

���T�� � �̀�W�7�����#�.�����a8�aa�

� �̀<W�������#�.����� �̀<W�

5���#�#�

������ 5 �̀�W�������#� 5 �̀�W�������#� 55��#�#�-����� 5 7̀�W�������#� 5 �̀8W�������#� 5�"#����!�� 5 7̀5W�7�����#��

.����� �̀5W�5 7̀=W�5������#�.����� �̀=W�

5���#�#�

������ 5 8̀5W�������#� 5 �̀5W�������#� 5�"#�,��!�� 5 7̀6W��7�����#�

.���� 7̀6W�5 �̀8W�5������#�.����� �̀8W�

7��#�#�

������ � �̀=W�������#��.����� �̀=W�

5 7̀=W�:�����#�.����� 5̀=W�

5�"#�

���!�� 5 �̀6W�=�����#��.����� 5̀6W�

5 �̀8W�������#� ����#�#�

���L�� 5 �̀7W�������#� 5 5̀=W�������#�.����5 �̀=W�

����#�#�

������ � �̀8W�������#��.����� 5̀8W�

5 �̀7W�������#�.����5 �̀6W�

5�"#�

���_�� 5 8̀8W�������#� 5 7̀:W�������#� 5�"#�,��!�� 5 �̀=W�������#� 5 5̀�W�������#� 8��#�#�-����� � �̀=W�5������#�

.����� �̀=W�� 7̀�W�������#�.����� 8̀�W�

5���#�#�

�?���� �R��S��SR�C�M�4��SD�

�R��SO>RS�C���4O>SD�

����F���.�� ��

H#� ��#&�����#� �'����#� ����������������� &������������/�� ���������#���&��#���#���#��#������M���#����#�%&�������/��B�%�#��� ��� ����C�� ��/�����+������ A�/������� ���/�� B?������� ��� ����C��������/������� ��� /������� ��#���� ����� #��+��� ���&�&������������7��=pQ����+��"������/����� ��� #������� ��� &�� ������'&��4�� ����#�&��� ��� '������� /���� ���� ��/�� ��� ��'��������/#���������� ������������ ��+��#� ���#�������+3���#� �����#� ��+��+���#� ��#� �F/�������#��>&�� /���� �4�� ���������������� ���� �+�����������#���#&�����#��

*��/�������� �������#������#��������E� �� ���� ��� /����##������ ��%����+�� ��#����� �#� /���#� �#�&�����#�� #��3� >&�� ���#�&����M���� �/���#� �����#�#� /#��������#��&�����M���#�� �&� ��'E� &����M�����#����E%��#� ��%����+�#� /���� �� �����M��4�� ��#����� �#[��#���>&�#�4��#��������/�������������#�������� �#� ��+��#�#� ��#&�����#� �������#� ����&����"����� !�%����+��� �#������� >&�� ������'������&?��/�/��������/��������������?3� �#�3� '�� �#��'��������� ��'E� �#��������+��+���� ��� /����##������ ��%����+��B�������� �� �������� 566<Q� ��R���� 566<Q�T�'�#�� ���5Q� T�1�#�1�� �� ����'�������#������Q� ���#��#� �� ��F�� 566<Q� P��� N���� �������#��������C��

�� �'#��+��4�� �����M���� �&������ ���F��&�4�������#���������#�>&�������������#���&��#� �/����������� �4�� &����M�&� &���#����E%��� ��� ����M��4�� ��� /�� ��������/�����/������� /��>&�� �� ��/�� ��#/��)+���/�������/����#4�������#�%��+�#&����#����4���� �F��&�4�� ��� ��#/�#��� ������ ���� �F)%&������0����������'�������#�B����C�#&%����>&��������&��� &#����� ��+��+�� &�� ����&�4��#��#D���������� �� >&�� �#� �%&��#� &����M���#�/���� �������� ��$#���� B/�����&��#�� ��'���&��#C�#4�� &#���#� /���� �E��'��� ���� %&��#� /���� ���#������ ��� ��/�������������� B/��F��� >&�������#� �/������� ��� ��#�� ��� &� /����� �&��������C�� H� ������)���� /���� #��� ����#/�#���/���� �&���#� ��#��&����#� �� ���� �#� #��#D���������#Q� ��� ��#�� ��� �F/�������� 5�� ���#�)&��� +�#&��� %&��&� �� #����4�� ��� >&��B�#C��'��B#C� ��+����BC� #��� ��������B#C�� (##�����+�M��F/��>&��/��>&�� �����#���&��#���#�����%�#� >&�� �/��#������� ��#/�#��#� ��#��3/���#� �� �������#�� ���������� &���#��+��+������ /#�������� ��#� �+������������%����� �� �#�3%��� �� >&�� �� /�##�%�� ����/����#4�� ��� ��#�%�� +�#&��� /���� ���F��&�4�� ��#� �+�����#� #�� ������ ��#��&��3������ ���� �/������� /��� ������ ��N�R���B����C��

���� �'#��+���� &�� ����� /��/���4����#� ����#� �� �+�����#� ��� �'��#��������������#�� �� ��/����4�� ��� �#��+�����#� ��� �'��#� �/#��������#���/��F��������� ������ ��� ������ ��� ����#��/��#������#� /���#� ��&��#� BE���C�� ������ ���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

8=

Page 62: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/������� >&����� ��� #�%&���� ���/�� ��#� ��#��#�� ��� �� �+�����#� #�&��I���#� ����'��#� �������������#�� ������������ ��/��/���4�� ��� ����#� ��#� �+�����#��������������#�B�������4����#������#C�����&�&�7�8p���##�������/������������>&�����#�&������'������� ������ �� �������� �� ����/���"����� ����+�����#� �������������#� ��� &� ����+)�&������� �##&��#� �������������� �&� /����#�/��#����� �4�� #��� #�%�� �����+�Q� ��#��#�&��#� #����� ����##3���#� /���� ��� �����&����#���/D��#�#��

�� #�%&���� ��#���� �� &����M��4�� ����#����E%��#� ����/����������� �/��������/������ #&��##�� ��� ���� ��� H'#��+��#� >&�� ��%&�#���&��#� �����M���� �� ���� �� ��� ������%���M����� ��>&�� �#�/����#� ������#/�#��#������'&������#������������#���#�����#�B�&�#�?���/������� #������ /����#� '�����#� �� ��/��#� �#�/����#�� �&� +����+��#�C� �&� #�/��#�������#/����� �#� /����#� ��� ��'&������ �� �����#�����M�����#� �&� +�������#�� H#� �����#� ��/�#���� �����M��4�� ��� ���� �� ���� �'����#� ��##�� �����/��#�����#/�#��4����#�/����#�������������D���� �/����������� %���&� &���� ��&������ ��� #�� ��F��%��� �#� �#/���#� ��������+��#� ��� ��'&������ >&����� ��� �������4�� ��#�$����#�/���#��

�/�#��� ��#� ��#&�����#� ��� /����������/�� �4�� ����� #���� ��+&�%���#� /���� ���#����%&�#� ��&��#� �/����������� ������'������#&�#� �#����E%��#� ��� #�%&���� ���/�� ����F/�������� B�C�� #�?����#/����� �#� /����#� �����&��#��&������#��#�?����#/������#�/����������/�##�'�����������>&�����������������������/������/�����M�%�� /��� ���#�4�� ��� /������� ���/������ �� ���#�>Z����� ������'����4�� ����#����E%��#� /���� �� #�%&���� ���/��� �/����� �������##������ ��� ��+�#� �F/�������#�� ��� �����#������4�� ��� &� %�&/�� ���������� /���������'����4����#���#&�����#��>&����������#��

��+��#�� ��##������ ��'E� �� /��+3+����F�#�"����� ��� �� ������#� ����+��&��#�� �&� #�?�����%&�#���&��#�#4�����&����������#��3/���#����&���#� ��#� �����#�� ���� �/������� /������'����B����C�������/�����#����������������� ��/�� +��� �����#� ��� �F/�������� ���+����#� >&�� �� /������� E����#� ��� ���������#�%&��������/���������������������#��(##��/������� #&%����� >&�� �� ��&��� ��#� ������ E�

��%����+������ ��#� ����� �� �4�� ������ &��������� #�%�� �����+�� ��#� ���� �#Q� ������������#&�� ������� E� &���� ����� >&�� �� ��� ��&�����#� �3/����� �#������� >&�� #&�� ������+��������4�� ��� �����M��4�� ��� ���� �� �4�� �/������� ����/�������� ��� ��#��+��+������/#��������� ���� �&���� ������E���#� 3���� >&����%&E�>&������������������"#���&��#�/���������M��������� �������������>&���>&������&���>&���������M�&���&���&����������

����������/������/��#������#�&����4��E��/��������>&���#�/�##��#������M���#����� �#���� ����� �&� ����� ��/���M�� H� >&����������� ��#� ������##��E�>&����� �� ����+)�&��������&��&�������#�#��#��#�#���>&���#��+���#�&������ '�������� �##�� �#/������ �� �����������#� �/��#����&� &��������� �� �'�#� �#���#��#�� !��� #&/����� /���� �� ��/D��#�� ��� >&������ ������� ��+��#�� ��� �#�&��� ��� '��������+��� ����#�� /��� ���� ��� �������� ��� ��/�� �##����>&���>&���#���&��#��/������#�����#����� ��#� �#�&���#�#� ��+���� &�� ���������������/�� ����������'�#��#� ��#��#������������ �� &�&��#� ��/����G�#� ��#��F/�������#�� ��'E� E� �/����������� ������� �#� ��#&�����#� �'����#� ��#� ��#��#���� �� �+�����4�� ��� �/�����M�%�� ��� '������� �����/����/�� �##����

��������.� �

�H#���#&�����#������#����/�����/������

��� ����4�� ��� ��/D��#�� ��+�������� ��� >&�� ���#�&��� ��� '������� ������'&�� /���� ����#��+��+������/#��������%������

�#��������&#4��#��� ����������'����#������M���#� /��� �����&%� B���5C�� ���#���� ���&����� B����C� �� ������ �� N�R��� B����C��#&%������� >&�� �� �#�&��� ��� &� ��#��&�����&#������ ��##�� ��#�� �� /�����&���� �� '��������/������ ���M��� &�� ������'&��4�� #�%�� �����+��/���� �#� ��'�������#� /#��������#� %����#� ��#��#�&�����#�� ���E�� �� ��/��F������ ��#� �����#� ��+��+���#� ��>&��� �� �����M��4�� �����+�#� �F/�������#�� ��+�����#�� �� ������������ ��/�##�'�����������&���/�����M�%����������'����4�� ��� �#����E%��#�����/������������ ��#� �#�&��#� ��� '��������>&�����A� /�##�'�������� ��� >&�� �#� ��&��#� �4�������� �� ���������� �#/������ ��� /�D/����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

86

Page 63: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�#�&������'��������������������������/�������/�##�'��������� E� /����#�� ���'������ ��� &�%�&/�� ���������� �� /���� ���� ������ ��� #�%&����/�##�'���������E� /����#�� �������� �#� �+�����G�#���� �/�����M�%�� ��� '������� ����#� /���B#C�/�� �##��B�#C�� �� ��/��3���#� ��� �� ���������/��#������� ������ �#� �&�#� ���/�#� ��#� ��#��#�����������#�� �� ��+�� /�#>&�#��� �'��������'E� �##�#� �����#�� /���� #�� ���#�%&������&M��� �� �������M�� >&����� A� +�������� �����/D��#����

����<!=!��������-�'����$=��������������� �-,������������P��B566<C���&����R�� �����'�����������������%����+�� &������#��O����8��I"����������75��:5��:�7����R���� -�� B566<C�� �1���� �������%�� O���� 8��I"���������75���<���67������#����� ,��� P��������� P��� ������� ����N�����#�� N��� ��&������� ��� �� S ��1���� -�S ��B���5C�� ����+�� &#��� �����/R� ��� ��������'����������� �#�+����'�������?&�����/������#��&���%���������+��R��%����O�����"����������!��<B7C��:�<�:���T�'�#�� !�� B���5C�� .��� ����'���&�� ��������������������������%����+�� &��������7���I"�����B����#C��58<��57<5�576<��T�1�#�1��� H��� �1�&���� X��� ��1���� X�� ���1�������T�� B����C��!�������������##� � ������ #1���� �������%���"���� �����I"���������5�B�C���5<������L�&��R#���������%��&F������������������N�>&������� B����C�� ����/� ���� ����� #1���� �������%��I"���!��8B5C��8�<�����#����� N���� �� �&������ ��L�� B����C��,��&���� �������������� ����'������ ���� ������������ � � �������#/����� ��&���#� ���&#�����#�������'������8����577B�C����:��7����������� !�� �� ���1��� !�� B566<C�� N��������%����� /������%� ��/������#� ��� ���� ��>&�#������ � �

&#��� /�� ������� #1���#�� ����� W�� �����N���������85B7C���:6��=7��������� !�� �� ���1��� !�� B����C�� �1������>&�#������ ��� &#��� /�� �������� ��������#�'��0���� /������%� ���� ��/����� ������������������!�<7B5C��5���������� !�� ��N�R���,�X�� B����C��!����/�&������� ����� �������%� ��� &#��� /�� ��������N��������������55B5C��:��:=������#��#�� L�N�� �� ��F�� ��.�� B566<C�� ���#��R�������%����+�� &������#��O����7���I"���������75���88��<5��������� ����� B����C�� L��%&�%��� &#���� #R���F���������'������I����I"��������:B<C��:<7�:=5�������M�� (�� B����C�� ������ #/������M������ ���&#����I"������������7���<���=���,������� �� ��� �� ��##��%���� ,���� B���5C��!���%�#� ��� ���� �&��� '����� �&���%� ��R����������%��W��������I"��������5���68��6::��,��� ��0����-������#���%�������B����C��.��������� �q#� � � �+��R��R� �� ��� ���� #��&��&��� ����/��#������R����������#�� �&#���/�� ������#��W��N���������N���������=7��5��:�5�8:�������&%����B���5C��.���'������ �&#�����#��������� ��� &��������� ���� #��&��&�������/��������%���� I�� ]�� %����� ������ 6���� �=5��66�����'����� -���� B566�C�� N&#����� �'����R�� �����9�"�����������5<=��5�:�55������'�����-����B����C��(���+��&����� ������#����&#��� /�� �������� #����� ������ ������ 7���6<�7�������0����� L��� T��#���� ,��� X�/��� X��� S��#���P��� .&������ ,�� �� ������� *�� B����C�� ����������%�#�� �����������%�������������/��R�&#����I"������!�����<5�=���P���N�����T�(�� �� �����#���� ����� B����C��,����� ���������'���&�����������%��������%����I��]��%�����������6<=����7��8���

����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:�

Page 64: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��#��� ��!�%����!(����������'�����!�����!(������!(��(&���� ��(�

����!�,!�!'���!(��>����

#��������������������'��&�����������������())*����������������������������+������,-(.�

�#���?���;��������;� .�� �-� �� !����4������!�9��������������%��4�0�����!�<��(.���

,(!����

*��+��#�������#���&�����&��#���B*���C���������>&������4����&�������#����

<!�.(�

�#��� ���'����� ��+�� �����'?���+�� ��/����� ����#����&��#�&��� �����M����/���-�������%�����56�:�����������#�%���'����#�����#��'����#�����������#�'��#������#������7��������#������/D��#�����>&��#4���#��#�#��#����G�#����+������#��������#�%���'����#���'��#������#���>&�������4�����+�������������#� '��#������#� �� %���'����#� �'������ A� �#�� �+��&�4�� /#���%��E������ *����M��#� ����E����� �� �����+�#��� �� �� ��3��#�� ��)����#� ��� '�#�� �� &� �������� �#��'��������� ���#��������� �#�>&�#�G�#� �����M���#� /��� ���%��� �� #�&� �#�&���� ����� �� /��#����� ��#����� ���� #����������#� ��+���������#� ��� =� �� 5�� ���#�� ���%��� ��������&� >&����� �)+��#� ��� ��#��+��+������ ��� ���4�� ��� +���� ���������#��������'��������������F���'��#�������������7���#��������#��#�&����#�/����D#��/��#��������##�#� �#�#� �)+��#� �+��&��+�#�� ���������� /����#� /����'��� >&�� �� ���4�� ��� +���� �'������ �� &��#�>Z"����� �F�� ��� ��#��+��+������ ��������&��� ��� ��������� �##�� ���� ��#��'��&� ���%��� �� #&�#�/�#>&�#�#����K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��:5�<���

�9���%�����"�%!7� ��#��+��+������ ��%����+�Q� ��#��+��+������ �� �����Q� ���4�� ���+�����

��������

�#���� ��"��� ���� ��� ��1���� ��� ������� ����� ��� �� ��"��� ������ ��� W��� N����� ����� �����������������,-(.!������'��&�����������������())*������������������������������������������������������ ������ �������� ��� ��� ���� ���� ��� ��� '��&������ �������!� ���� ����� ��� ������� ��� ���� ���'��&������ �������� ����������� ������� ���� ������������ ��"������ ��"��� ������������������� ������������������������������������ ��� ��� ������������"����� ����������������������C"����������������N��������������"����9�����������������!������������������Z����,V��������������������N�������"�����"����������������������������������������������������������'��&������ ������� ��� ())*!� ��� �������� ��"���� ��� "�� ������� ��� ���� ��"�������� �����#�����!� �� ���� ������ ����� ��� ������� ��� ���� ����� �� ����� �C"��� ��� ��� �����6�� �������"���

#� �����!� H=���

��������������� �����@������7����O��A���/�22000��������#���%��������%;�� � �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� �7� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �6� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� �������������#������E�����%�%��B*���C���������>&����������'������4����H�������4����&������������#/������#����� (������������������� ��&���4�� ����#��+��+������ ������#��� ���E�����L���������,������������'��� B*���� ������>&���C�� ��&�� ���� ��� �##���� ��� ��#���� �&���������� ������� /���� ��������� �'���#�����O&������'��� ����� ������+��E�����%�%��B*���� ������>&���C�������'������4���������#����4����H�������4����&�����������#/������#����� �����#����4�� ��#� H�%���M��G�#� ��&��������#� B*���� � �����>&���C� �� N�#������� �� ��&���4�� �#������B*���� � �����>&���C�� ��&�� ���� ��� �##���� ��� ��&���4�� (� �������������� /���� ��������� �����h/#O�����������L�,�� ���#� E� ����%�%�� B(�#���&��� .�>&������%&��#�� ��� ��#���� �&/������ � (.��C�� �#/������#��� �� �#���/���%�%���(�#���&�������B*(�,�C���N�#�����������&���4���#������B*���� ������>&���C����&��������� �##���������#�����&�����������������/���������������%����%O'������'���

:5

Page 65: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�������!����������������N���������������������T���;������<������=>��())UD�7����)*$�.,�(̂��

�I!/�2���7�!�%����+����+���/���Q���������+���/���Q��������� ��� ���

��_��� �̀ �� ����������� ������ G� "���������"=>�� ����E�"�!� ������F�� R�������=>����"����������G����C"!�R������� C"� �� ��������� ����!� �����F������ �L����!� �"� R� �������� �� "����������� �������!� �"1��� ������������������1"������������"&�������� "��� ������������ ���� �=��� �������������C"������������F��������������C"��E�����_��� �̀B���%����������57C�

������ ��.� ��

H� ������������ E� ��+�� ��� ������##����#��� �#� /��D����#� ��� �&�����������������������/���������56�������-�������%����#&�%�� &�� ������ ��� /�#>&�#�� ������� ����#�����%��� >&�� /��������� ���� ������ �����#/�#��#� A#� #�%&����#� >&�#�G�#�� !��� E����#���&)���&�D�%4�[�\&����� #&�� &��4�[�H�>&��E���+����������#��������������������[�b� �� >&�� �����#� ��� �� �>&�� ��%����+�#����>&�� N�M&1��� B56=:�� 86�:�C� �� ���� ���#�%&����� ������

�V � ����� ?�����������@� �� ���� ������L������ C"� ��������� �������������� ?��������� �������@� �������E�"�!����������������F��!����������$� ������&�=>�� ��� ����������!������������� �� �������=K�!� ��������� ��������� �"� ������� ���������!�����������������������R��������������K�!� ���� _��� �̀ 1F� C"� �������������G�������"�����������=>��������!������"1�������1���W�

��&����#� ���� ���#'&�%� �� H//���

B56:6C��!����������������B56=<C�����+���B5667C���!��1&��B����C�/������#� ����������%&�#����#������G�#� #�'��� ����#� �/�������� �&����������� ��� �� �>&�� ��%����+�#���� -���� ���%���B5=6:�56=�C� ��� &� �������� '�D��%�� ���/�#��D��%�� #&)���� >&�� ���'�&� #��������&M����������/������#�����%�����+������

#�&� ���'����� /�������� ��� ��/�� ���������%"����� �� ������� ��##�&� %������ /����� ���#&�� ��������� /�� �##������ ������%����� ����������#� �� �#�&������ #�&� /����##�� ���������)����� ��&#� �#�&��#� ��+���� &� %�������/����� #�'��� �#� ��/�#� ��� �#�����%��� �� �������%�%�����

�#/������#�����/#�����%����+��&��+�����/�#�����%��� %��E������ -���� ���%��� ��#��&��� 6� ��� �%�#��� ��� 5=6:�� ��� ������� #&)��� ����&��I����� (�����##�&�#�� /���T�#�D������&������������#&���� I��������#�55����#�����������/&'����&� #�&� /������� ���'����� #�'��� ���'#��+��4��>&�� �M�������&�/��������'��������� 5658�� ����#�� �� �����%��� /����*��+��#������ ��� �&��I����� ����� �� ����&�#�&���&��������������%������565=����#�������#������������/D#� �����#������%��� ���/����c&������ ����� ���'����&� ���� /#��D��%���F/���������� L3� ���� ��>Z����&� �&��#����������#� /��� -&�%�� �##�#� �F/���"����#��� �&�������� #�&� ���'������ ���� /�##�&� ����'����� �� /#�����%��� �F/��������� �� >&�� E�&� �#�&��� ����� �� #�#��3����� �� ���E����#� �� ����#�����#�����%���������+�#��#�����+��#�#�����3��#�#����/�������#��

�� 5656�� ���%��� &��&�#�� /���� ���������� ����� ��� ���+������ �� ���'������ �����'����D���� ��� �� ���� ������� &� ��#��/#��D��%�� �� ������ >&�� ��#��+��+�&� ��#��#� ���������%"����� /������M���#� /���� �������#�����%�������&�>&���������#� �����#�#�����#�� ��F�� ��3���� ������� ����#� #��������#���##�#� ��#��#� �� �����&�&� >&�� �� /��#�������D%����#����#��+��+��%���&����������56�5�����%��� +����&� A� �&)��� �� �����&�#�� �������� ����#�&��#� ��� (�#���&��� -�� -�� ,�&##��&� ���*��+��#������ ��� ����'���� L3� ���� ������&� ������� ���'����� ��� #&�� +����� ��� �'#��+����������#� '��������� �� ��%�#���������&��#������ #&�#� /���+��#�� ��G�#� ��/����##�#����������)������

�� 56���� ���%��� ��#�&�#�� ���P��������� !�I����R�� ��� >&�� ��+�� ��"#� ����#�� -��>&������ B56�8C�� L&������� B56�<C� ��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:�

Page 66: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

L�&����� B56�5C�� �#� ������#� ��� ���%��� ������� %������ /������ '�#����#� �� �#�&��#� ���'#��+��G�#����#�&#� ����#�>&�����������M�&��������� ��� #&�� �#/�#�� BP��������� !�I����RC�� ��/������ ��)� �#���+�� +3���#� ���'����#� #�'��� �#�/������#� �#�#� ��� ��#��+��+������� &���#�����#� ��#/�����#� ��� �'#��+��4�� ��� #�&#� ��"#� ����#�� �� /&'����� ���'����#� #�'��� �� ����4����#���������#����3����#��� )#���#��

��E�����������#�&� �����������B����&��� ����'���� �� 5<� ��� #���'��� ��� 56=�C�����%��� &���&�������%�&���!������(�����������������/�#�����%������E��������� ���%����� #&��'����������������������%����#���+�&���#����6����+��#����������#�������'����#������) ���#���

���%��� ��&��&� #&�� ������� ��� >&�� �������������� �+��&�� /��%��##�+������ /������� ��� �#��&�&��#� ��� ������)���� >&�� #������%��� &�#� A#� �&���#� ����+E#� ��� �#�3���#�����3�>&���#�� (#��� #�%�� ���� >&�� �� �D%���� �� �#� ���#� ��� /��#��� ��� &�� �������� #4����/��������� �� ������#� ��� �D%���� �� ���/��#��������#���&���#���

�� #�&#� �#�&��#� #�'��� �������#��-�������%��� ��#��'��&� >&�� ���#� �4�� ���������������#���&���#���#�����#��'�������+�&����%�����������������#���&���#�>&�������##��&���'����%����&����������� ��������������������������#���� +�#4�� ��� ���%���� �#� �������#� #4���#� /�D/���#� ���#��&����#� ���+�#� ���������������� ���#���������� �������� ����#������ #&�#� ������#� #�'��� �� &����� ���� ������&�&��/����/�4��#�'����#��������#�>&��#��+�� ���� '�#�� ��� &���#� �����#���&��������#� ��&��#Q� �#� ��+��#� ��##������>&���#��#�&��#����-�������%����4��������&���/�����������������&���4��������#����&���� �����&�&�� �������/���%D%�����/���3+������ ��&���4�� �#������� � �/�#��� ��##��� �4�� #��/���� ��%��� >&�� #&�#� ������'&��G�#� /���� �#�3���#� ��� �#�����%��� �� ��� ��&���4�� #4��������#&�3+��#���

��������#�� �� �/�#�����%��� ���E��������� �� �#�&��� ��� ���� ���� �������������� E� ��>&������� ���%��� /�������&���/������������#����#��+��+���4��#D��#������������#�� ���� ��'E� �� ��/����������� ���������� H� �&���� ��� &�� /��#/����+�����#��&��+�#���� ���#�%&����� #&/����� ��%&�#�������#� ��3##���#� B���������#�2�/���#�C��

��%&���� �� ������� ���#��&��+�#���� ��������������#&�%������&�����#��&�4�����#&?������ �� #&�� �������4�� ���������� #�����&� /����##�� ��������+�� �� >&�� ���#/������������ ��� &� /�/��� �/��������� �����#��&�4�� ��� ������������ �������� �����/�#� >&�� ���%��� ����� ��� V�#�3���#� �����#��+��+�����W��

��%&���� ���%���� �� ������������ E����#��&)��� �� /������ ��� �����#� ���� �������������!�������������C"������=>������� ��#��'��&�� �������� �� �/�����4�� ���E����� ��)������ >&�� �� /��#������ �D%����#������ �/������ ��� ����� ��� �� I������ ����/�������� ��� ������)���� ��� �������� E��/�� �������� ��� ������ �� >&�� /��������#&��##�+�#� �#�3���#�� ���������� �� ������%"������� #&�� ���� �D%���� ��/����� ������ �����#��+��+������ ��%I����� ��� ����+)�&��>&����� ��� �#��&���4�� �'�������� ���4��� #��&� �#�)&��� #�� �/��#����� �� /��+���� &����#/�#���� �#��� #D� ������� /��>&�� �F�#���/��+�������&���#��&�&���>&������������&�#�%�� ����������#�)&���B!��1&�������C��

��##�� ����� �� ���#���&��4�� '���D%���� ������� ��#� ����+)�&�#� �#��&�&��#� )#���#���� ��F�#�� �� �&�#� &��G�#� ��+�������#�B�##�����4�� �� �������4�C� >&�� ������ ���������� ��� �� ����� �'�������� >&�� +��� ������� �4�� �/���#� �����$��#���#� ��'E���#�#�"����� �� /���&�'��G�#� A� �##�����4���\&����� ������%��#� ��� �� �'��������������#� �� �F���)���� ��##�#� �#>&��#��&��#��&�&��#� ��� �##�����4�Q���������� ��>&���/������ /���&�'��G�#� /��/���������#� /��������� ������� &� ��#�>&��)'���� ��%����+�� �� ������+)�&�� ������� ���4��� ��/��#��� �#�����#�>&��)'���� �� ����������� ���#>&��2�#��&�&��� ���%����� �� ��+�#��#>&��#2�#��&�&��#�� �#��� /����##�� ��� '&#������ �>&��)'���� E� ������� /��� ���%��� ���/����##�����C"��E���=>��������#��&�4��#���3�#�/��� #�'��� �#� '�#�#� ���������#�� >&��/�������� �>&���'����#� ��E� �������� ��>&�� �##�����#� ��+�#� �>&�#��G�#� �� ��/����##��#���3���+�������

����� ���%���� �� /����##�� ����>&���'���4�� ���� �� ���� ��� /��)���#�#�>Z������#����>&���F�#����#�/����&�� �#����� /��/����4�� �� �&���� ��� ���'������ �� ��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:�

Page 67: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

>&�� �#� �#��&�&��#� �����#� �&� /��)��������%���#�� ���&���#� #&/������#�����/��)����#�%&�������

���%��� B56<�C� ��+���� ����#��+��+������ ��������&��� �� ��"#� %�����#�/��)���#��#��������#����/��)�������������%"��������L����:������ B#&'��+��������:��#�3���#C�>&�� ��/������� ��� �� �� �� ���#�� ��#� �&����#Q� �� /��)���� ���������� ��������B#&'��+������ �� ���#� #&'�/��)���#C����/���������� ��#� �� ��#� <2=� ���#� BN�G������L���C� �� ��#� <2=� ��#� 5525�� B ����L�����������C�� ��#/����+������ /���� ����� #&'�/��)���Q���$�����/��)����E�����#� ���=K��9������!� >&�� ������� ��#� 5525�� ���#� ����������H#�+3���#��#�3���#��������#�/�����&���#���������4��#��/�������� �����#�������D%���#� �F�#�� �� #4�� ������+����������/�������#� ��� �'������ #������ �� >&�� ������+)�&��+�+���

*�� ��#� �����#� ������'&��G�#� ��#��#�&��#�������%��������?3��/�������������#���� ������� ���������������#�����>&�������������4�� /��#�� ���� �� ��&���� �� >&�� �#���/��#�������4��E�������������������/�##&��#�� ������G�#� )#���#� �� ��&���D%���#� /���� ����#��+��+����������#������?_��� �̀ �� �����=�� ���������� ����������� ������� �"� ������"��=K����F�����!� ������������� �������������=K�������������N��������������������������!���������F���!�G������������������� ���� ���� �� ?����=K�@����E��� � ����� �L� �� �����������"�������"��!�����"�����"����&�=>������������ ���� �������=K�� ��1����@� B���%���� ������ <��� %�� �#� ����&���C��

��#��� ���'����� #�� ���#���&�� �� &��

/�#>&�#�� ��%����+�#��� >&�� ��+�� �� ������ �#�����E���#� ��� ��#��+��+������ /#���%��E������#�&����#� /��� ���%���� >&�� &����M�� ����/�����/���/����������������������������#��#������+�#��#� ��)����#� B!���� �� �����Y����� 56=<C���&�� �'��� V,�/��#�����4�� ��� &���� ����������W�� ��� 56�:�� �M� /����� ��#� /�#>&�#�#��������#�������%����>&������#�&������G�#������#����/��#����������+����������������%�����

���%����#�3%&�#����������&���#����������&������� ��#+������ ���� #�� �3� �� /��#�������� ������ �� ��� /�#>&�#��� �� ���� ������#��� ������#�����������#���� ��������

��>&��#���� �������������������#�#��������� ���������� ��#� �����$��#������#Q��4���� ��������� ������ �� �������� �� �� ������������������#&'?���+�������'?���+����������� )#�������� /#)>&����� #����� >&�� �� ����� �#�3� ��� )#������##�� �#�� �'���� /���� +��� ����� �##�#������G�#����%��� �M��#�&��#� #�'��� �� �>&�#��4����� ���4�� ��� /��#������ �� #�'��� ����/����#4�� ��� �����4�� /���+������#���>&����� ��������&� ������ �#� /�>&���#� ����������������������������������#�&����������������>&�����#�#���������+��������'?�������������� >&����� �� �������� ��/��#����� ��&�������&���� ����&�� #������������ #���#�>&�� �'�������� ���#�����#� �� #�����#�����%��������M�&� /�#>&�#�#� ���� �#� ��� ����'&��4�� ������#��"������ �� �>&�#��4�� ��� ���4�� ��� +���� ����/����#4������+��������#��#���#����/���$�����/����#��/������������������������>&��#�� �� ����A� ����"����� ��� �������� ��� �����'����'?���#��� ��J���#����&���#����� �'������#�B/��� 4�#� �&���#� �&� ��+���#C� �� #4���F�/��#� �#� /�#>&�#�#� #�'��� �� ��/����#4����� ����4�������&+����������%����#�3%&�#���

�##�#� /�#>&�#�#� ����#������ ��#��������#� �#�&����#� /��� ���%��� >&�� ����#��+��+������ ��#� �� ������#� ���G�#��'������ �� �)+��#� �F�#� �� ����3�>&���#� ���/��#������ B���%���� #2�C�� �##�#� ��"#���������)#����#� ��� /��#������ �� ������/��#�#��� ��E� ��#� �&� ���#� ��M� ���#� ���������B���%��������C�

�##�� �������� E� �� ��/�����4�� ��� &��/�#>&�#�� ��� ���%��� #�'��� �� ���4�� ��� +�������������� ��� �'���%� �������=>����� �"������� �����=�� B���%���� #2�C�� ������##�������#������������>&���������#��������#���%���M��#�&� ������������ �� ��#/����� ��##�� ���4��� �����M������/������������������������������������������ �� #�&� �#�&��� �� �&���� �#��'������>&����� �)+��#� ��#�����#� �� #&��##�+�#� �����/����#4�� ��� ���4�� ��� +���� ������ �#��������#�%���'����#�B�������#����:���5�����#C��.�������+�#����#���#&�����#�����������#�/������%���� ��+�����#� �� #�%&����� >&�#�4�� ���/�#>&�#��� ��F�C"� �� �C"���=>����� ��=>����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:7

Page 68: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���� ��"�� ��������������� ��� ����������� �� �����=��� �� �������� G������ ��"��"���H�

b� �� >&�� /��������#� ��#��'���� ��������������#���/�#>&�#�����'�#����#�����&��#������M���#�� ��� ��+�#��%��4�� �/)����� �� �����3��#�� ��/�����+�� ��#� ����#� �'����#� /����D#����#����-�������%������56�:������*'E! �%�!�"�&J !�!���

����� �F/�#��4�� ������ E� /�##)+���/����'��� �� �/���I����� ��#� �#�&��#� ����/�#��D��%��-�������%���/��������/����#4�������#��+��+���������/�����&������ �� �����Q�/����#������+�����/��#��������'�������������'?���+�� ��+�#��%��� #�� �����4�����+�����+��&������#�� ������&����#��������������#�'��#������#� >&����� ��/�����#� A#� �������#�%���'����#��#�&����#�/������%�������E��������56����

���������������##���#�&������+�����#��#�#�%&����#���/D��#�#��

�C� �#� ���G�#� ��� +���� ��#� �������#� �������'����#�&����#�/������%���#4���#��#�#�����������#� �� �������#� '��#������#�� �'����#�?�� �� ������#� �#� �����F��#� #������ ����#�D����� �� >&�� ���� �����M���#� �'�#� �#�/�#>&�#�#Q�

'C� �#� ���G�#� ��� +���� �� �������#�'��#������#� �� %���'����#� �'������ A� �#���+��&�4��/#���%��E�����/��/�#���/������%�����M���? ���M�����.E!� ���

����� �� /��#����� ��#����� ����#����������#� ��+�� �������#� ���&���#� ��� &���#����� /��+����� ������M���� �&� '������/��� E����� ��� ������� ��� N��4��� �&?�#� ��&��#�#4��� ��� #&���������� ��� ���##��E���� '��F�� ��#�&#�/��#�����'��������#�������$#������������

����� #����������#� ��"#� �������#� ��#�#�%&����#� ��F�#���3���#��<���=����#Q����5����55����#������5����57����#��

*#��#�������������������##�������4������#� ���)���#� /���� ���������M���#� �#�#&?����#� >&�� �����+�#���#�� ����� &��������+�#&���M��4����##�#�����#��/��#�������#�&�/�>&����>&�������M������� �.(!� ��

H� ��#��&����� &����M���� /���� �� ���������� ����#� ��� &� �������� B���F�� �C� ��������+�#���>&�������&����5<�>&�#�G�#������#���������#� B#����������#C� ��� ��F��� ���%����� ���/�#>&�#�� �����M���� /��� ���%��� ��� �������#��� ����'���� �� 56�:�� (������#� ��� ��>&�#�4�$� � ���� G� ��H� N��� C";H���#������������ ��#��������#� �&���#�#��������#�� ����� S��� ��� G� ��H� N���C";H���"��������G���H�7��;�������C"�G��������H�����������������������

.�+��#����&��������������M������������%&�����G�#�>&����������#����+�����������#�� ��>&��� �/D#� �� >&�#�4��� ������&3+��#�/���� ������� �'���� �����#� �������#� ��� >&�� ����������/��#�+������������*��&�����&��������� �����4�� A#� >&�#�G�#� ��� �+����� >&�� �#������+�#����#� ��)##�� �� �����=K��� ����>��������������������"��=>���&���#����=����"������Q� ��##�� ������##�� ���� '&#���� �#�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:8

Page 69: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/������#� ��E��#� ��#� �������#�� /��� �##���+���3+��#� �� �������%��D���� ��� N��� C";H�9���� ����� "�� ��"���� �������� ������ ���������������

�����#�������#�/����>&�#�G�#���>&���#�#&?����#�/&��##���#��'���������/����G�#������� �� >&�� E� ��#� +�+�� �&� �4��� '&#������ ��������� �� ��3��#�� �� �� ����� ������ �� >&���)+��� #�� ��������+�� �� �����+�#������ �����F�/���� �C"�G������ ��$�"��� ������"�"���������H�Y"��G������ ��$��� ������"�����"�H��M�M�� 9��!��(!� � �!� ��! �� �!� ����7� �(? ����H������

.����� �F/���"����� �� ���'����#���)����#���������%�D#���������%��������M�&�#�&#��#�&��#� ����+E#� ��� /��%&���#� ��#� �'����#�� �M����� �����+���G�#� �&������ �� �����+�#����/���&������� �##��� #�%&��� �� �&�#�� ���/��#������ �� ������ ����+E#� ��#� ?&#�� ����G�#���#� ��#/�#��#� ����#� /���#� /�D/���#� �������#�B���+���� 5667C�� ���������� �� E����� ��)������#�&��� �� #&?����� ����+��&�������� ���+������#������+���G�#����/�#>&�#����������������������&��4�����#&?������'&#�������#���������>&����� #������� >&�� ���� �#�3� ������ ��� >&�� ���� ���/��/�#���B���+����5667C����

���%��� ��� �� /������� �� &����M��� ��E����� ��)����� ��#� �#�&��#� ��� ������%"����� ��������&M�&��� ��� /#�����%��� �����#��+��+������� &����M������� /���� �� �#�&�����#� ����+)�&�#������#� ���+��&�4����/�#������ �#�&���� �� #&?����� ����+��&�������� ���%���'&#��&� �� >&�� E� &��+��#��� ��� #&?�������+�#��%������##����E�������)�����

��#����#�� ��� /��##&/�#��� ��� >&�� �#�#&?����#� �"� &�� �#��&�&��� ��� /��#���������������� ���#����� ��/��#�����G�#� �������������A�#&��+���������+�����##��������%����������+�#����&����#&�#���G�#�B���+����������<�C�

��%&�#� ��������)#����#� ��� E�������)����� ��+�� #��� ��##������#�� /��#� #4����#/��#3+��#�/������ ��������4����������4�����&���#�E����#��

��%&�������+���B������:=C�V���##"��������E��������#�#�����������+���4��#�#��3�������� �F/����������� ������� ��� ��&��4�� ���

#&?����� �� ��� ��#/�#��� A#� #&�#� ��G�#� �&��F/�����G�#W�� �#��'��������� &�� �������4���&�������������+�#����������������&����M��4�����E�������)������4�����&��#�>Z"����� �F�����>&�#�G�#�� �� >&�� �� ������ '�� ��F)+���� H���+�#��%�����/������� �������+���'&�3���������������� ��#� >&�#���������#�� ���>&�����#����#� �����#� ��� #&?����� >&�� /�������� �#�&�����/��#�#��4���#���#/�#��#���#���>&������������4�������������#�>Z"�������������+�#������>&������� ��+�#��%����� ������ ��+�#� ��/D��#�#� /������/��+��� �� ���F��� ������ �� �&�#�� ���/��#������������������

�� E����� ��)������ �� ��3��#�� ��#�����#����#�#����&������ ����/��F������ )�����/��#���&����M��4�����>&�#�G�#��'����#� �M����>&�� �#� ����#� #�?�� &���� +������#�� (#�����>&��� >&�� �� ��+�#��%����� �#��?�� ������� ��#�#�&#��'?���+�#�����#&����/D��#��/������ �������>&��E� �/����������#�&��#�&���� ������������#&������ �� ����%���M��4�� ��#� ��#/�#��#� ���#�3���#� ��� ��#��+��+������ B���+���� 5667��8�8Q����+����������5:��5:7C��

H�/�����������&����M����/���������������� ����#� ���� /��������� �� �����+�#��� ��)����������#���������)#����#���#�����#���������/��#���� �&����M��4�� ��� #&/��+�#���� ��� �#�����#���������#� �#� �������#�� ��� ������� ��� �#� ��F�#���3���#��#��'�������#�/�����#���/�#>&�#���>&�� +����� ��� ���� #�%&����� /���� �� �����+�#������/��)���������3����������#�&��#�&����

��� �������� �� �����+�#���� ��##�����#�>&�� �� ��##�� ������##�� ���� #�'��� �� >&�� ���#�/��#�+�� �� ��#/����� ��� �##&���� >&�� ��)��#��'������� �##��� ������#� 4�� ��� &�V�������W�� ���+��#����� �� ��������� �������� &�� ��� �� ���&���� ��� ���F3���#� A�+�������� ���>&����� �� +���'&�3���� ��������+�#��� �� ������ ��� #&?����� �� #���>&�#���������

.���#� �#� #&?����#� ������ '�� A�+������� �&������ �#� >&�#�G�#���/���#�&���#������+�#����#�� ���5�� ���#� ������&���������������� �����+�#��� >&�� �#��+�� V���+�#�W� �� ��##��������+�����#������ �����>&���4����+������+�#�/��������#��#��������##��������M����9��!��(!� ��!���$���!��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

::

Page 70: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����� �� /����������� ��� ��3��#���&����M��#� �#� �)+��#� /��/�#��#� /���� /�D/�������%��� �� #�&� �#�&���� ��#�� �����3����� #������/�##)+��� �#��'������� ��/����G�#� ������ ��/�#>&�#�� �����M���� ������'��� �� �� �����M�����>&��������#�����

*����M��#��#�#�%&����#��)+��#����

�� 9P�L�(�B�.b�:��H��d��C� ����4����� >&�� E� +�+�� �&��� �� >&�� ������+������� &��4���&�&����������

�� 9P�L�((�B:� �=����#C� �E�+�+���&�����>&��#���+�������

�� 9P�L�(((�B=26� �5525�����#C� �E�+�+���� >&�� ��� �+������ /�D/�������#����4�� �������+������ /��+���������+������/�D/�����

�� 9P�L�(P�B��/���������5525�����#C� �#4�� +�+�#� �/���#� �#� �����#� �� �#�/�����#� B�(���.�� 56�:2#2��� /�� 5:5�5:<C��

�,����M��#� &�� ��3��#�� >&�������+��

��#� ��#/�#��#� ����#� /���#� #&?����#� ��� ��##����#���� ��� ��� ������� ��� �� �� �����������D������ ��+��#������#������4���� ������#������� ����� �� >&�� ���#�G�#� �#� ����+)�&�#�&����M�+���� ����#��� �� ���� ������#���&� �������#��� ��'������ >&�� �#��#� ��"#���������)#����#� ��� ��#��+��+������ ��%����+����#� �������#� �#�4�� �������%���#� �� /���� #������������� �#������������ �&���#� /����'��������� �������%����>&���

�� �������� �%��%��3�� �� #&�#� ��E��#��#/���I���#�� ��+��#�#� �� ����G�#� #��&��3���#�����������#� ��'E� ��#/�#��#� ��'��&��#��#�/��#����� �%�������#� �� �&���#�� ��� ����#����� >&�� /����#� ��%��%������� �#��#� ���G�#�#��&��3���#�� �&?�� ���3���� ��/�������������+��&����#����'��>&��#������������������#�

�� �&�������#� /���� ���#�� ��� ���+��#�#��&+���#�������B���%����#2���/��5:�C�

���� �#��#� ��MG�#�� �� ��3��#�� ��#� ����#���� /��#����� /�#>&�#�� ��� &� ���'��������'������ ��&���#������ �� ��+�#��� /�����+��#�#� +�M�#� ��E����%���#���&����#��#��#�'��� >&��� �)+��� �� ����+)�&�� #�� ��������+�����'������>&�����#������#��#��#/����#�>&����#� /�������+�� ��#� ��#/�#��#� ��� &������������ #&?������ �� >&����� �#��� � ����������)���#� ��� &� �)+��� #&/������� �&�������##� ��3+��#� #&�� ��#/�#��� �� &� �)+����� �����������<!�.� ����!�F���.�� ��

�#� ��#&�����#� ��#��� �#�&���� �##������ ��#� �#�&��#� ��� ���%���� ��������������#� �#� >&����� �#�#� ��� �>&�#��4�� ������4�����+�����/��#������#����\&��������

�/���#� &�� �������� ��� ��#����#����������� ���������#�� ��� ��#�� (�� �#��� E����������� >&�� E� +�+�� �&��� �� >&�� ��� &�����+������� &��4�� �&� &���������� H'#��+�� ���F�/��������'���B=Q=C���

�������D%��[�I>�������>&"[�N�����"���C"�������C"��F����#�������4��>&�'���[�%E���G������N�#��)�����E�+�+�[�4�����

�� �� +����� �#�3� +�+�[�#F�� !��� +��"�#�'��>&�������#�3�+�+�[�N��C"����������������"��������������>&������/��#��[�N�������F������������ �� ��&+��/��#���/���>&"[�N�������F�����G����� �� �� �%4�� E� +�+�[�[!� ���C"� �������� ���� ���"���������� �� �� �%�[� � ���������G�������E�+�+�[�[��N�#��/���>&"[�N��C"����������������"�����������

�����'��#� ���������� �� �/���I�������� &��������� ��#� ���#�#� �� #&�#� ��#/�#��#�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:<

Page 71: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����+E#� ��� �F/��##4�� V/��#��� /��� ��%&�����#�W��

����� ��� �����#� #�� �#� ��#/�#��#� �����'���B=Q=C������#/������A���#��(�� �M��#���#�%&����� >&�#���������� ��� ����� ��������+�#���� #�%&���� ��� &�� ���������%&�����4�����

�3�&��F�/������&�����#��>&���4��E�+�+���>&��+��"��������>&��+��"�#�'��>&�������4�� �#�3� +�+��� ������� ���� >&�� �� /�/��� �4���#�3� +�+�[� N��C"� �� ������� N�#� �� /�/���#��+�� /��� ��%&�� ���#��� �4�� #��+�[� H� >&��+��"� �M������/�/���[��"������!�������P��"� ���&�>&��&�����#���#��+��+�+��/��>&������ #��+��� /��� ��%&�� ���#��� �4�� E[� �%����+��"� ���&� >&�� �� /�/��� #��+�� /��� ��%&�����#����#� +��"� ���&� >&�� ���� �4�� �#�3� +�+���!��� +��"� #�'�� >&�� ���� �4�� �#�3� +�+�[�N��C"������������#�������4����#%��������#�3�+�+�[�#F���

N��#� &�� +�M�� �#� ��#/�#��#� ��� ��'���B=Q=C� �M�� &�� �����#/���"����� ������ �����4�� ��� +���� �� �� &��������� �&� &��4�� ��#����#�#�� V&�� ���+������ �� %����� $���� ������W� B���%���� #2��� /�� 5:�C�� �F/����������%&�#����#�#�>&��/����#��� ����#����/�/������� ������� #&�� &���������� �#� ���#�������������4��+�+��/��>&��/������#%����/����������##��� #&�� &���������� !�#�� �����3����� #�� ��/�/��� �4�� ��#%���� ���� �#�3� +�+��� ��%&�������%��� B#2��� /�� 5:�C�� �#��� /������� �#��B�#�3���C����&� &������&�� &������������ /��#������ ��� �������� �� �� ���������� ��#&/����� V>&�� ����� ���/�� ������ &�����+�������&�� ��������#�������������/��������&/������#�&�/�/��W��

����#�� ((�� �� ���������##����� ��+���� ���&�����>&�� ����+���������������%��� B#2���/�� 5:<C�� �� �+������ E� ��� �F������/���I����� /���� �� /��#������ �� ������� /��#�#����� ��/������ ��##��������>&�� �����4�����+����/���������������#&��/��#��������&��+��#���� ������� ���������#� >&����� �������#� ��#��� �#��� ��#���'&)��#� ������ �#� ��"#� ��F�#� ��3���#�#����������#� /���� �#��� �#�&���� �##����#������#�&��F�/����������� ��F����3������

���� -$���� B=Q55C� ���������#�� ��� ��#��((��+�?��#���

�� &�� +���� E� +�+�[� I>��� 4�[� ����>&"H� N��C"� ��� �"�� ����!� ��� �L� ������������� �� &� ���D%��[� H� ���D%��� E� +�+�H�2� ��!� ���C"� ������"������ ��G�� �� &��'���������� ���� �#�3� +�+�[� ����� >&�� �4��� ����>&�� +��"� ����� >&�� �4�H�N��C"�������C"���� C"� ������F� ���� B!��������%&�����4�C� ��'�� >&�� �D#� �M��#� �##�������+�#������&���&���������������#&������������������ ���&�>&����'���������E�+�+�����>&��+��"� ����[� �"� �������� ��� &� ������ �#�3������������'����������+��"������>&������E�+�+���&� �4�[��� ������ ��� � ������ ������ ��� G!���������������������!��>���

���������-$���� B=Q55C�� ��+�����4�� ����+������/��>&������ ����/����������4����4��E� +�+��� ��>&����� �� ���D%��� E� +�+�� /��>&������&���� �&� #�?��� �##����� �� �+������ ��#�/�������#�A�+�����\&�����>&�#��������#�'�����'���������� ���� -$���� B=Q55C� ��#/����� �M�����&�� /�##)+��� ��#����4�� ������ �+������/�D/���� �� �+������ /��+������� �#� ��� �M���#� �� ���������%&�����4��� ���� +����� ���##��������+��������+��������#����#�#���

L�&��� B5�Q�C� �M� �#� �#�#����#������G�#�� ��� ���� �� �F�/��� ������������� >&�� #�� �� ���� ��� ���D%��� �� A� '�������������4��� �#������#� �&���#� ��#/�#��#� >&����� �����#���������)#����#������#��((��

P��"� �#�3� +�+�[� �"� �J�� ���� >&"[�%�!����C"� �"� ����=>�� �� �F� ������!� �>������"����������������������D%����+��"� ���&�>&�������#�3�+�+�����+��"��#�3�+�+��/��>&��#�&������4���#�3�'����������[!�C"������"��������� ������������L���!� �� �>�� ��� ������ ��!������������������������3�+����E�+�+�[�I>�������>&"[�N��C"������>&������3�&�+����� �������'���������+�����������#���F�[�%E�����C"��������� ��!� ���� �� �� ���� �>�� ������!� �>������!� �E� ��� �>�� G� ��� ���C"� ��� ��������������� � H� >&��E���#� +�+��� �� ��&+�� �&� �� �%�[�%���"�������>&"[�N��C"������&�������������!���������C"�������������&+��E���#�+�+��>&���� �%�[�[!����C"�����"��������������������E��������������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:=

Page 72: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

L�&��� B5�Q�C� �4�� ���#������ �� 3�+��������+�+���/��>&������ ����/��������#�����#���+��������� /����3� �������#�� +�+��� H��+������ /�������� �� #&�#� ��#/�#��#�� ����&+�� E� ��#� +�+�� /��>&�� ��� ��#��+������>&���� �%�������&+��V+���/����W��� �%��� ���� >&��� ��M��� >&�� +��� �/�%��� �� �%�� ��/�##�+�������#���+��������#�/����##����

H&���� �F�/��� ��� ��#�� ((� E� -&������B5�Q�55C��+�?��#��

*��+����E�+�+�[�%���H��"������C"��>��� ���� >&"[� N��C"� "� ����� C"� �>�!����C"� �>�������������� �� #�� ���� �#��+������#�[���������������!�"������C"���������������D%���E�+�+�[� ���L���H�#���G�������E�+�+�[� b�� ���� >&�� +��"� ����� >&�� �� ���D%���E�+�+�[�N��C"� �� ����G�� ��� �� ����������!��G!������������ ����������������H�>&��+��"������>&��E���#�+�+���&��/������&�&���%����[�S���������������>&"[�N��C"����������������#���&��+���������/����[���������G����������!��GH��

-&������ B5�Q55C� �� #&�#� ��/�#��#�� ����>&����+��������/������4��#4��+�+�#���#�'�#��� ����'&���#� &� �+������ �� �#��#����#�#�/����>&�����#�/�##����#���+�+�#��

����#�� >&�� �#��� �������� ������ �M������4�� ��� +���� ��� �+������� �/�#��� ���������� �#��� ���� /���� #��� �F/������� /���� >&�����%��� �������&� �G������ B�� �#�%�C�� ��J���� /�D/���� ��� /����##�� �+��&��+�� >&����'E� ��� ����������� �� +3���#� ��� #�&#��#�&��#��B���%����56<�C�

�����#��(((����/�����/�����������)#�����E�

�� ��#����4�� ������ �+������ /�D/���� ���+������ /��+������� ����� ���%��� B#2��� /��5:8C�� V�� �##�����4�� ��� +���� ��� �+������/�D/���� ����� �� /��)���� ��#� �/�������� ����#� ��&���� �� �/�����G�#� ��� ����#���� �����W�� ���������#� &�� �������� ��� ��F����3���������E�=����#���#��� �#�����&�#���� ��F����3�������5����57����#��

�#� ��#/�#��#� ��� ������ B=Q5�C� ��'E�/���� #��� ���##� �����#� ���� &� ��#�� ����G������� ���� ������� ������ �� �� ����������#��� ��#���E�>&�� �#����G�������4�� #�%�� ����

&�����#����#��&��+��������>&��#���� ����A����4�����+������

�� &�� '���������� ���� �#�3� +�+�[� %���������H�#���G���>���N�#���������[�%���!������ �� �� ���� ������ ���� ���� B!��������%&�����4�C� H&���� ����� �� %����� �#��+�� �M����� �##�� �����+�#��� �� &������� ��� #&�������� ���&�>&��>&����������#��+�������������'���������� �� '��������� �#��+�� +�+��� \&�� +��"������ ��##�[� ��C"������� %� ��������� �>�� �������� �� '��������� �4�� ��� +����� �� #�� �����#��+��� �������[� [!� ��� �� �� ���������������������H�>&�� �M���'��������������[�7�����"�������������������������������

�����'��#� ���������� ����+E#� ��#���#/�#��#� ��������� B=Q5�C��� ��#����4�� ������ ���+������ /�D/���� �� �� /��+������ �� �#���/D#� �� ���������%&�����4��� ���� ���E� �����+���4�� ��� #&�� ��#/�#��� ��� >&�� �� '����������4��E�+�+���H��#�� �M�>&�����>&�#��������#�'�������&+����'#��+����

������&+�[��%���"�H�%���"��G���"�����F�"���I>��������!����������������;����>&�����������������������+���[�#���G���>��������������������G"���� �����������"��C"���� �>���F� ���� N�#�� >&����� �� 3%&�� �#�3��������������4���#�3�+�+���E��#��[�[�����

!����&�������������+�#����'#��+��#�>&�� �#� ��#/�#��#� ��� ������ B=Q5�C� ��������������)#����#� '�� �� �����#� ��� ��#�� (((�� ��� �������������+�#��� �M��#���%&�#�/��%&���#�/���� ��/��+��� �#��� ��/D��#��� +�#��� >&�� ����%&�#� ��� #&�#� ��#/�#��#� ���� ��M��� >&����%&�#����#�#�����+�+�#�/��>&�� ���+����

�� �&��� >&�� �#�3� +�+�� ���[�[!� �>�� G��"""����� �>��� ���4�� �� ���� &�� ���#�� >&���#�3�+�+�����4�� ���H�� �C"��F���!������>������H�N���������!������������!���������� ����� ��%&�� ���#�� >&�� �4�� �#�3� +�+�� �� ����[�Y"��>���F���������H� ������\&����#[�%��"�!�����"����

����+E#� ��#��� /�>&���� ����������/��+��#� �� ��##�� ��/D��#�� ��� >&�� �#�����������#����������+�������#��(((��/��#����� �M�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

:6

Page 73: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��#����4�� ��� >&�� �F�#��� ���#�#� >&�� �#�4��+�+�#� �� �4�� ���� B�#� �����#C� �� ���#�#� >&���4�� �#�4�� +�+�#� �� ����� B�������#� ������&��M�C�� /��������� >&�� ��� �+������/�D/������

H&���� �������� >&�� #�� ��������� ��#��� �#�� E� !�3&���� B5�Q5�C�� +�?��#� ��%&�#� ���#&�#���#/�#��#��

��+����E�+�+�[�%�����>�!����C"����G� ����!� �G!� ��� �>�� �����!� ��� �>�� �������� �� �1"��� ��� ������ �� >&����� ���� �#�3����#�������E�+�+�[�I>������G����������D%���E�+�+�[� � ��L���!� �� �>�� G� ��!� ���C"� ���������&�����L���!��G!�����L����������������������������'����������#�3�+�+�[�%�����������>��� B!��������%&�����4�C� H&���� ���� �&�������+�#����&����������#&�� �������� ���&�>&��>&�������%������#�3���������������>&����������#�3����+������������#�3�+�+����>&������#�3� /������ ���� �4�� �#�3� +�+��� H� >&�� +��"�����[��"������C"� ����>����F���!�G�"��������>����!��G!�������������F�������!���!��������� ������ �� "��� ������ �����������"����������!���������������"��������� ���� ��&�� ��!� ���� ��������� � ����������������

�#��#� ��#/�#��#� ��'E� �'#��+��#��� ��#����4�� ������ �� �+������ /�D/���� �� ���+������ /��+������� ��E� ��##��� !�3&����B5�Q5�C����F�� ������ >&�� �� +����� �� ���D%��� �� ��'��������� #4�� �'������#� /���� �����/��������� �4�� /���� ���� +����� �#�������M�������%&���/������+��������/���#� &�� �������� ��� ��#���� #��������������������#�� ��� ��#�� (P�� L�������� B5�Q� =C���#��� �#�����+����E���#��+������#�����#��A#�/�����#�����#������#���

H�#���E�+�+�[�%����C"��>�������>&"[�N��C"� ��>�� �����"����� �������!� �� ������!�������������!��G!����������"��������������!����������!���&����������C"�����������&���\&��#�#4���#����#�#�>&���#�#���#� �&���#� �M�[�%����!� �����!� �����"�������������P��"� ���&�>&����#����&���� ����� ���4�� E� #D� �� #��� �&���� >&�� E� +�+�[�.�� ��#� ���#�#[� #�� ��� �������!� ���������!�����������!����F������>�������

��� ��������#� ��##�#�>&�#���������#�� �����#� &�� #�%�� �����+���+��&�4�� ��� ���4�� ��� +����� /��#� L��������B5�Q�=C����F�������������+E#����#&�#���#/�#��#��>&�� #4�� �#� /�����#�� �#� �����#� �� �#� #���#��&���#� >&�� �"� +����� N�#� ������&��#���##�������+�#���'&#��������#��������#�>&�����������M�##������#��(P���

�� �� '��������[�I>�!� ��� �������������� �� ������ �����!� ���� ��� ��� �>�� G��B!��������%&�����4�C�D#������+�#���#�&������� >&�� ��##�� >&�� >&����� �D#� �#���#��������������'��������������#�3�+�+���\&��������� �#�3�/������ �����4���#�3�+�+�����>&��+��"�����[��"� �����C"� �>�!� ���C"� �� ��� ������������>���������������L���������������

�#��� �������� #&�#� ��#/�#��#� ��#��/��#����� �� ��#����4�� ������ �+������/�D/���� �� �+������ /��+������� ��������#&�� /�#��4�� �#�� �/D#� �� ���������%&�����4��� ���4��� /��%&����#� �� ���� #������#�'�����>&�������#����+�+����'#��+����

P��"� #�'�� �� >&�� E� �#���� +�+�[� ����P��"� /���� �� �F/�����[� 8������!� ����!������!������!������������ �������������"������������G��L�������B,�#�#C�P��"� ���&��%����>&��/�����#����+�+��+��"�/����#����������������� ��#/�������� ���4��� �� >&�� �M� �� 3�+�����#����+�+�[�P��"��� ���&�>&���#�/�����#���#������#����#�#���#��&���#��#�4��+�+�#[�%�\�#F� ��� ���C"� �� ��� �>�� ������ ��� ����>�� �������� ����� �������� ����� ����� ��!��>�� ������� ��&������� �"���������� �� ������ ������E�>&�� �M��##�[�H�>&��/��������3�+���� �M��� �&��� �##�[� ����� �� >&�� +��"� ����[� �����"������� �� ��� ����� ������� � ������ ��� ��������������������E&����

L�������� B5�Q=C� ����#���� /���� #&�� ����>&���/�����#����+�+����F�#���&�/����##���&�#�#�����>&����%��%������������� ��"�����������+������������+���������������)#����#���#� �#�#� ���������#� B���%���� #2��� /�� 5:<C�� ��E���##��� �������� �� �����#� &��G�#� +����#�� ������#/�������������/��������#&�#��F/�����G�#�� �

��������%���B#2���/��5:<C�����F���#4��������4�����+�������&��+��#�� �� ������ �����)����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<�

Page 74: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

>&����� �� �������� ��������� >&�� �F�#��� &�������""����� ����#���+��#�������E������>&���#����+�����#���#����#�#��"�>&������%���&� ���>&�� /�&��� �� /�&��� +4�� #����� ���&M���#� ���>&��#���� ����A#���&#�#�����+������/�D/����� �M����� ��� >&�� �� �������� �� ����� #�'��� ���+������� ��#��+����� �� +���� #������ ��#�����#�� A#� /�����#� �&� �����#�� �&� #�?��� ��#�#���#�+�+�#�����������!���+!��;�������

!��� �/��#������� �����������������%��� �� #�&#� �#�&��#� #�'��� �� �>&�#��4�� ������������ ��� +���� ��������&� >&����� �)+��#� ��#������/�G�#�����������#��������'�����

�#��� �#�&��� ��+�� ���� �'?���+�����+�#��%��� #�� �� ���4�� ��� +���� �� �������#�'��#������#�#�%&�����#������"������+��&��+����#� �������#� �������'���� �����#� /������%����� 56�:�� ��� ��&�������� ��� �����F���'��#�������� �� ���7�� �#� �������#� /��� �D#��#�&����#� �/��#������� �#� �#�#� �)+��#��+��&��+�#��

�##�#���#&�����#���/��+���#���##�#���/D��#�#��/��#�/����#�/����'���>&���#���������F��#�#D�����&��&���#�����E/���#��4����#�����#����������������+�����'���������#���+��&�4�� /#���%��E����� �/��#������� /������%���� ���������� �3� &�� #�>Z"����� �F�� �����#��+��+������������4�����+�����

!�'�� �>&�� ��##������ >&�� ���%�����������&� �� #�&#� �#�&��#� ��%&�#��G������!� >&�� #4�� /�D/���#� ��� /����##���+��&��+��� +�#��� >&�� E� ���&���� �#� �������#��/��#������� �� ������#� ����+��&��#� ����>&�#��4�� ��� �� ������#� ��������#� �� �#��#��� �#�%��#� ��'E� ���� /����'���#� ����##���#�&��������������#�>&���������F���#D�����&��&��������E/���� ��&��� �� >&�� #�� �����M�&� �� �#�&���/���� ����� ����� ��#��G������� B�� �#�%��#C���#� �#��� �4�� #�%�� ���� ����&� ��/�� ����������4�� ��� #�>Z"����� �F�� �����#��+��+������������4���#�&�������

����+E#� ��##�� /�#>&�#�� /����#��'#��+��� �� >&����� #4�� ����#� �� ��&��#� �#�/�#>&�#�#� �����M���#� /��� -���� ���%�������#��������� �#� ��#&�����#� �'����#� /��� �D#���&� #�?��� ��#&�����#� >&�� ��%����� �#�

��#��'����#� ������%��� �� �����F��#� ��E/���#���#�����#��

��E� ��� ����>&�������� ��� �������/��%���������#����#�&���/����������'&���/������3������&����������+�#���>&�����#����#���&��#��#��������#� �"� ����'���� &���� �� ����4������+E#� ��#� ���#� ��� ��&�����4���(� ����G�#�>&��/���#��#D��4��#4����/�M�#����/���&M��� �����������#� �� >&�� #�� �4�� ���������&����#�/�����#��� ���4��������'&��4���������&���4���

!�� �#��� �#�&��� ����#����#� >&���#�� ������ ���##�� �� +3���#� ��/�#� ����� ����G�#�� �#� �������#� ���#����� #�&������������� %������+������ �� >&�� �#���/����##�������#��+��+��������+��#�����+������ ���#������4�� ��� ���'����4�� ���/����������#� /���%D%���#� �� ��� �#������ ��������$����� ������&F����������#��+��+�������� ������������&���4���

!�� �##��� ��##�����#� ��#� &�� +�M�>&��� ���%��� �4�� ������ &� ��/������������� �� ��&���4�� �� �4�� ���'���&� &�� �������/���%D%���� �/���3+��� ��� ��&���4�� �#��������#� � #&�#� ������'&��G�#� /���� �#��� 3���� #4��������#&�3+��#������<!=!��������-�'����$=������!��1&���!�,���L��B����C� ������������L���������F����� ��� ���� ��������$� �����=>�!������� � �������=K�� ����L������� �4����&�����������!�"�������!�����!���������E�����!��B56=<C�-�������%����H���#��+��+������ ��� ������%"����� �� �����#��&�4�� ��� /��#������ ���������� �����1#�L������L�� BH�%�C��N������ �����������+������B//��5��8�C���4����&����!����M�����+����-��B5667C��������������������&����#������� �����+����-���������������A"������B//�� 78=�6=C�� N������� ��%��� P�����&��� ����#/�r�������+����-��B5667C�!D��#�'��#����>&��������R� /���#��� ��#� ��r�#�� �� ���+���� -�� ������������� �"������ B//�� 766�8�=C�� N���������%���P�����&�������#/�r�������+����-��B����C�H�E�������)�����������%���������+����-��O�����"=>��R���F���������G�������E����$� ����������� �� ��������� ���������=����B//��8��<=C�����������%������������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<5

Page 75: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���+����-��B����C�����3��#����#�����#���������+���� -�� O�����"=>�� R� ��F����� ��� �G�������E����$� ����������� �� ��������� ���������=���� B//�� 5:5�5=�C�� ������ ���%���������������#'&�%��T�� ��H//���� ��� B56:6C����%�� ��� ����E��#� '3#���#�� �� N����B�� ������ ����������"��� �������$� ��� ������&�������B!�,���L�� !��1&��� .����C� �0� -��#�R������������

N�M&1���� N���N�� B566:C� ������$� ��������������������������4����&������*�����%���� -�� B56<�C� N�������� �� �������������G������,������-�������������#������%����-��B#2�C�H�������������+����������%����-��%��������=>������"������������=���B//��586�5:=C� ,��� ��� -�������� ,������� BH��%�����/&'���������56�:C����%���� -�� B����C����� ��"������ ������������,��� ��� -�������� �����#�� *��+��#��3�����BH��%�����/&'���������56:7C��

��

#��P*�#��TU��3�*�V<�*7��H�#���E�+�+�[�����>&"[�*��+����E�+�+�[�����>&"[�H����D%���E�+�+�[�*��'��������� �#�3� +�+�[� B����4����#�&���������� #&�� ����������##��>&��>&����������#�3��������������� �����#�3�+�+�����>&��+��"�����[C���&��/�����E�+�+�[�H�>&��E���#�+�+�����#����&�&��/����[�����>&"[�*�%����E�+�+�[������������[��P��"�#�'����>&��E��#����+�+�[�N���F/������#�������������&+��E�+�+�[�����+������#�3�+�+�[�H�>&��E���#�+�+���&��/������&�&���%����[�H�'�����E�+�+�[�����>&"[�������&+��E�+�+�[�����>&"[����� �%4�[�����>&"[�H� �%��E�+�+�[������&�/�&>&�������#��\&��E���#�+�+����� �%���&�����&+�[�������+����E�+�+�[�

��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 76: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

*������=���������!!���� ���!� !) �����!����7���C�!D���� �.� ����.E!� ��. ��

�#���������������������������������������������$����/�0�������"�������������"�1����"�����

����1�'! "�F��������� ��G �����!�� !�!����!�0!�����G �����!�� !�!����

�*��+��#�����������������N�������##��B*�N.C��!&��'3��N�������##������#���

�<!�.(����#�������%�����#�#����&���� ��F4������������#�%�� ���������/����##��������#����&��������F��#�����#������� ��#� /�##)+��#� /�#��G�#� >&�� �� #&?������&���� /���� ��&/��� /���� #�� ��#�/������ ��� /����##�� ���B��C���#��&�4����F�&����K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��<��<6���9���%�����"�%!7���&���4�Q���#���Q��#�����Q���F��#Q��#����Q��&������

���������#���� ������������������� ������������������������������������� ���������������������� ��������������������������������������������������"�1����"������������"��������������������������������"���/�0������"�������T���;������<������=>��())UD�7����)*$� V̂� -̂�������%�������"������D��������D��������D�����D�������D��"������

������� ��.� ��

���� ������� ������������ "��� ����>�������� ��� ������������ ��� �������� ��������"����������������������������E��������=K�� C"� �� �"1�����"���� ���� ��� �����"���� ���� �������!� �� C"� �� �>�������� /�0������L�� �"� ����!� ���� ����G���"�� �"�1�������� #���� ����K�� ����������� ���������� �"���������� ���� N��Q�������"����"����� I��������� /N�I0� �� 5E��"��N���"�"��!� � ���� �L������ ��� %�F���� ���2���"���!� C"� ��������&��� �� �"1���!�

�������� ��� ����E��� ����=K�� C"� ��"����"��� ���������� 9����=>�� 2���"����!�����������������"�������

��/�#>&�#��+�#���#��������/���I�������� ���#�����������#�����?3�>&���#���� �����������&����������������� ������#�'������)�%&����#&�� ����/�D/�������#�#�����M3������

�� &�/�������������� #4�� ����#��'����%��#���/��������#��!�������&����#�>&�������M�� �� �/���I����� ��� #�� ���'������ ������#��������� ��F��#�� � #&%�������/��/�#��#�/����&����'������#��������

&� #�%&���� ������� �#����#��

<!%�� �

��������������� �����@������7�OM�O>�A���/�22000��������#���%��������%;� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� 5�� ��� ��M�'��� ��� ���7U� ������� �� �7� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� ��&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� � �����!�S ��N���%����E�N�#�����������&���4������ ���������/�#>&�#��V��&���4����L��%&�%�W��*�N.��N.�����#�������������/��������������+������(�3�����\������L���:���������-�����(�3�����!&��'3��N.�<=�:��<88�����#����������$����M�'������%���OR��������'����� � �L�S ��N���%����E�N�#����������#�&��#����L��%&�%���������������/�#>&�#�� V��#����4��L��%Z)#����W��*�N.��N.�����#���� ��������� /���� ����������+������ (�3�����\�� ����L�� �:���������-�����(�3�����!&��'3��N.�<=�:��<88�����#����������$�����������%���OR��������'�����

<�

Page 77: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���� �� #&?������&���� #�� ���#���&�� ��� �� /�������%&�%�� �� >&��#� /�#��G�#� /���� ��&/��� ��������� �� >&�� #�?�� /����#�� B��C���#��&���#�&� ��F����!���##�#����#�/��##&/�#��#�� ���#�� �� �'?���+�� ��� �/����� �� #�%�� ������ ������#������ ��� ��F��� ��� �#������ �'������#����%�����#���/���#������#�����G�#���D����#��.�����#�� &����/�##��� �� #������� >&�� �##�� ��4�������F�����>&���&������'�������#����������#����/���#� &�� /�3����� ��� ���>&��4�� ��F�&��� A������ /���4��� \&���#��� ��'E�� ����%��� ��#&?����� ���%Z)#����� >&�� #�� ���#���&�� ��##��/�3������ ����+E#� ��� ����#� /��� ������������M���#� ��� ��F���� >&����� ��&/��/�#��G�#� ��#�&�#�+�#� �� /��+���� �������G�#� ���/���&���>&��?3��#�3�V���'���W��

�� +�#4�� ��� ���#����&��� ��F�&��� �� ���#&?������&����� /����������� ��#� ��D����#� ������%Z)#����� �M�� ��#��� /�#>&�#�� &�� ������4��#D����#�'�����#���'E������ ��F4������� ����� !��1�� � ��� # �%����!� �!�<!!���!%!���� ����� ����������� �� ���'����� ��� ����#����&��� ��� ��F��#�� �#� �!� ��� L)�%&������&%&�#�����5s����s������#�BN�!��566<��7<�7=C��#��������>&���

�?_��� �̀����1����G�C"������"����������"��� ����"�� ��E����� �� ���=>�� R� �"����L���������"=>���������!������������� ��� �������� ��F� ��������������� �� ���>�� _��� �̀� %���=>��������������������� 1F����&!��� ��!� "�� ��������� ���F����!� ������������ �� ������ G� ������������������ �� ������� �� ������� �� ������"�� ����� ���������� ���� ���������� I��������!�����������!����������������G� ����� C"� ����� �� �� ����������"���� �� ����F���� /�� �"�=>�� ���C"��������0��������E��/���"�=>�����C"������"����������������"��������� �"�� ����� ������0������������ �� ����������� ��G��� �����"���G�"�������E�������F������������������������ C"� ������ ������������������� �� ���>�� C"����� ����1���� G� �"���� ����� ��� C"� ��

C"������� ��� ����"=>�� X� �� ����"����E����������������L���������@��

�� -3��#��!����L)�%&������&%&�#������s���7t�!����#�BN�!��566=��=�C���/��������

�/��������>&����

?_��� �̀"���������������"���������������F����� �� ��F���� ����aE������ G� ������=>�� �� ������ ����"&����� �������"�����#������������������������������ ����� ����"&���� ���� ��"��!� ����������� ���� ���������� ������ �����������������������R���������E����������"�"����� ���� ������� ������ ���"��������� ����G�� ��� �������� ������������C"�������������"������&�������"���������E���� ��� ���������� ������� ����E��"�@��

�� ���/���I������������������#����&��������F��#���#������� �������>&��/��+��������3��%����� #&?������&���� ��� �� #�&� /���&�����������/�##�'��������� &� �������������� ��#���������+�� ��� #�&� /�D/���� ��F���B��� ����������� �%&������� �� �F��&#4�� �����&������#C�� H� ��&��� #���� ��� ���#���+���� ����#�3%��� ��������� B��#/�����+�C�� >&�� %���� ��/������� �#������� �� /�##�� ��� �#�3%��� �����������������M��4��#�'�����>&�� �����������M������

��� ��#��� ������������&�V�&��#������W���� &� V�&����#������W�� >&�� #D� /�������������� ��� >&�� ��1����� B566<�� �=6��6�C��������� V������������&�����4��+��'��W������&��� �4�� E� &� ���� ����/����� /��#�� �������'��� j#�&� � ��F���� ��� �/��������#� ���/�� �##��k������������/����������?_��� �̀�����������=>��/����aE�����0���"������"���� � �����!� ���"��������!������ ���� ��� ����"���!� "��� ����"����������� ����$� �� ��������� �"���������� /������ �"� ����������0!��������!� ������!� ���������� �������"���!����!����������"������"������F� �� ������=>�� ��������� �"���������� �� �������� �� �"��=>�� � ���������>����������E�����������"����_��� @̀��

��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<7

Page 78: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

� �#���/����##��/�##�'�����������&���>&��+�?����>&������#������4��+�����#�&���F�����������1����� B566<�� ���C�� V�� ��/���&�4�� ��� ��F���/����#&?�����j>&��#���3��&�/����##�����+�������� ��F���� ������&���� ��+�� �����4�k� E� &�������������� ��+��� ����/���&M)+��� ��� +���������F����E�&���+������������������#�D����������&�����4�� +��'���W�� ���������� >&�������#�������������#���+����������������#����&������3�/����'��� >&�� ����� �� ��F��� /����3� #������ ������� >&�� �4�� E� &� /���&��� �������#G�#� #�%�� �����+�#� ���'���#�� ��� �##���+��� %�������� ������G�#� ��� ��)���� ��������������#�������/��>&��+��� ���������M�������%��#� ��� ��/�#��4�� ��� %"����#� ��F�&��#�����#�>Z���������� ���������� #�&���#�/��������������������/�������������#�/�&��#����&������#���F��#��#�����#��� �#��� #�������� ����'���� ����&���#�B566<�=6C����� �������>&���

��?_��� �̀ ��������� ��� ��L����� ����!� ����"��� ��F� ������� �����=K�� �������� C"� ����� G� ��������!� G�������"=>�� ��� ����������!� ����F!���������!� ����� ��� ����������� �������������� �� ����"���!� ��� "��"�"F���� ����!� !� ����Ca�����!���������������������>����������������@���

�� !�� �� ���+������ ��� ���#������� ��/�� �##��� �����������#���� ��F���>&�� ��+���� ��&��� �� #�� ��/����� ��� #&�#� /�##)+��#��� ��&�����#� ��� ��/��"����� ���%Z)#�������#��?�� ���#� �����������#� A� ���#4�� �&� A�����"�������F�&��#��!����/�3�����������#�����������&���/�##������/�����������#��� ��&�����#���� ���#�>Z���������� �� ��%&�#� ��#�#�� ��#&/��3���#��������������-�#&#�B566<�5��C��������/����&��#��&��4��>&��/����������������#������+������� >&����� �� ���#������ ������#�� &����'����� ��� V��/�M�W�� �� >&�� �� �#��/�� &��������� ���#�#��� �� �������� �#�V�/&��M�#W� �&�� �������+�� ��� �+����� &�&��#���/����G�#�� �&� #�?��� �� ������ ��#� ��&��#� E������������� �� '&#���� �#� �������#� �������#%��##4�� ��� >&�� ��� �#��'�������� /���#���%��#� ��� ����%�� ���� �������I����� ��/���&��4��� ���� #�� �#� �����G�#� ��� #�������

���%����#� ��� /����##�� ��������&�D���� �4�� �##�� ��#� �/�������#�� !������#�>Z"������ ���#�� Vj���k� &� ��F����e���%Z�#��������� ������� �̀� �#� /��?&����������#&��/����������������������M��4�W��� *�� �&���� ��M4�� /���� �� ����#����&���E�>&�� ���� /������ �� �/��/����4�� ��#� %"����#���F�&��#�� �M����� ��� >&�� �� ��&��� ���#�%���� ������3���#� �� ������ �/���3���#� �������F��#� #��&�������#� ��� �#������ �� >&��#�?�� ����##3���#�� �� >&�� ��+����� �M��� ���>&�� �� ���#������� ��� ������� ��� -�#&#�B566<�5��C�� �##�� +�#��� ���� &�� /�3����� ���V�F/�����4�� ��#� /�##�'�������#� ��� �����M��4�����%Z)#������������� ����>&������#���&)���/���#��I����#�%��������#� �##������������� #��+������##�� �'?���+�� ����� ��� /��� �##�� �#���/�##)+������������&��#�����+�#� ��&���G�#�W�� ����������� �� ���+������ ��� ���#���������� &� ������������� �&� �����������/����##�� #D������������+���E� /����#�� �/�����#�����/��##&/�#������&��V��������������/�4��������%&�%�W�����>&���X����B���5��6C���M����?%� ������� �����=>�!� ��������!� G��C"��� C"� ������ �� ����"���� ������������!� ����� ������ �� �=>�!� �=>������������"��� �����������������������D�������"�����������=>��C"������������� ���� ������� �� "����������� �� ��F����� ���� ����� ������������� �� ����!� C"� >�� ������ ������������� ��=K�� M�"��������������!� ������ ��������������� �� E��"���� �������������� ���������������������� #������!� ����� ��&� ���+������/,--,0!���"��1����C"���1������� �������!� ��� �������"=>�!� � G� ����������� �� �"� �"����������� C"� ����������"���������������������������1���@��

�� !��� '�� ��'��� ��%&�������B5667�586C��V�#���+����4��E�&�������&�/��+��E%��� ������ ��� %"���#�� �#� &� ���'�������&���������%I����W��&����'�����>&����+��+��&� �M������� �M����� -���'���� B5667�7<C� � ���� >&�� �����'�������� ���#������/����3� #�������������� #��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<8

Page 79: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��� ��/�����+�� �� �F�%���� /��� &� V��&������)���W�B/�����D/��������D/��C���

�?:��� �>�� "�� ��������� ��� C"��� �����"��� ���� ������ ����"�� ������� �������� ��������� ��� ���=��!� ����������� ������� �� �"�� ��L�����������&����� _��� �̀ %�� �������������������!� �� ����� &!� �� "�������"�������� ��� ��������� ��������=>�� �� ����!� �� "��� ����� ������������������������������������!�������������"���E������F�����"���"�� ���=�� ��� ������ %�G�� �����!� �������"��!��������������!�"���������C"� ����� ����� ��� �C"��� �"� ���b����"��B� C"� ��� ������!� ��� ���������L����@���

�� �#��� �&����� B5667�7=C���M�>&��>&�������/�� �##���������������#����������� ����E� �F��� ������ /���� #�� �#�� >&����� /���� �#��������#� �#� �'?���+�#� ��������#� ��� ��������/�� ��� ���#������ ��F�&���� ���� �F�/���� �4�������%��� ����%�� ���� �&� /������� ��������##��� �� ��&��� /����3� �#��'������� &�������4�� ������������� ��� �� #�&� ��F���� !�����M� �������� B5666�� ���C�� V>&�����e����# �̀&� ��F��� BE� ����� �#��� �/��/�����#����/�##���#�C�� E� /����#�� /����'"���� ��������� ��#�#&�#��#��&�&��#���#�/�� &���#�����#����F��>&���� ���&�� ��� �� ���%��� >&�� �� ����&�� ���#�I������>&�� ������&�#�����������#�/���+��#�#����������#� /���� ����� j���k� b� /���� >&�� #����������/���>&���#�3������>&�����#�&�+������#&��������'&��4��/��������#&������ ����������F��W���� *� ��#� ���+�#� �/�������#� /���� �����#����&��������F��#�����������E��� �������>&��#D� �/������#� �� �#���+��� >&������#���+��#���##������#D��/������#�������>&����� ���#��#�%&������ �����,�����B������577�578C��>&������ ����>&��V������+)�&��#D�/�##��3� �� ������� �� �#������ #�� ��&+��� &��/�3����� � ���+�� ��#��� ���+������� .���#� �D#�#�'��#� >&�� �4�� �3� ������#� >&�� ��#���� ������%���� ��� �#�� ���� ���� �4�� �F�#�����+��#�� ������#� �&� E����#� >&�� ��#���� �������/������ ��F��#�� �����#� ��M��� >&���/������#�� �� ����%���� ����%������ #�� #���#>&������ /��E�� ��� �/���I����� ���

���+��4�� /�##���� �� ��� ��������4�� ���/�� �##��W�� H� �&���� �#����� ��'E�� >&�� ����������4�����/�� �##������/�3�����������#��������F�&��� /������ &���� � �������� ��� ��#���� �����F��� ������� ����� ����� �� N�R���1���'��#���B5665�88C�� �� ��&��� ��+�� ���� &� ���'�����������&���� ��� /����##�� ��� ���#����&��� �����F������E�/��>&�����������M����#������+��������#���&��#� /�##�� �� #�� /����&/��� ��#� ��� �� ���� ���� �#� �������#� +��4�� #�&� ��F���� ����##��� /�##�� �� /����'��� �� �/���I����� ������#������� ?3� >&�� �#� /�##)+��#� ��� ����G�#��"������'?���+�������������F�����#������������>&���� A� ����&��� ��� ����/����� � �����������������N�R���1���'��#���B5665�:�C�>&��V�#� ��&��#� /�##�� �� ���#������� &� ��F����#������ ���� ��#&������ ��� &� ���'��������#������������'�������/����?�������/��#���W��� �� �����MG�#�/����>&�������#������#�?��&����M��������#�����/�������F�#�������$�������#����3+���� �?3�>&��E���F�&������� ���������/���#��!���&���#��&����#���M�� ��� � .�� � .� <!��� �.� � ���.E!� �#. �W��

H� ��&���� ��� �#���+���� ��� ����� &���/��F�� ���'����� ��� �� ���%&�%��� /�������#��&���#�� ��>&����� #&?������&����� 4�� #��3���� &�� ����� /���� �&���� >&�� ���� #����#���#��&��3� B��>&����� �&���C� �� #�������#��&��3� ���� #&?������+��������� /��>&������ ������ ����� ���� �#/���� >&�� #�&� ��F��� #�?�������%���� /���� /�� �##���� >&�� E� �� #�&���������&������������������L���� B�������/���,�������P���������88C��V����&����4���#���+��/���� #��� ������ �#� /���� #��� �����%����� �� ���D%���� �#������ �������� ��##������� �� ����&�����#/��#�+�� ���+��� /��#� �� ��&��� #�'�� �������4�� >&�� ����� �&� &���� /�&��� /�����#/�����������#/�#���� ���+�����>&��/���&MW������������ E� �/�������� >&�� �� ���#������ #�?������������ �>&�� ���� &� /����������� +�#������&���&����/��#/����+�����>&�����/�����M���� #&�� /������� +��#4�� ��� ��F���� ��� &�����+������ �� ��F�+�� ��������� �� �#/����#� ���V��C"���&�!��������&�!�C"���������"�������j%�� �� ��� �&����kW�� ��� ���� ,����� B�������/���,�������P���������<�C��-3����/����##�����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<:

Page 80: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��+�#4��� �� ��&��� ������� �# ����#� ��>&�#�G�#�/���������#� ��� /����� ��F�&�����#�&�#�+��� �&�#�?��� V��&�� ����!� ��&�� �� �"���� 1���!����������M�"������������C"����������j%�� ������&����kW�� ���� /��/�#��� ��� ��/����#4��������� �##��� �� /�� �##��� /����#�� �������#��"�������#������#������&��������������� �� ���4�� ��� ��F���� �� ��������� >&�� �#������+������E��������/���� �>&������� �,�����B������� /��� ,����� �� P���� �����<7C� V����+������ �4�� �������� >&�� #&/G�� �&/�&��#���+����#��� ���&�#W��H�>&�� #&%����>&���� ��F��������&�����+��#�����������4�����������&���"�����"����� �#� ��� &�� �����=���"�����j%�� �#� �&#k��!��� � ���� ��������� B�������/��� ,����� �� P���� �����<7C�� V�4�� /����#��#/����� >&�� �#� �������#� #��'�� �M��� �>&����>&���#�4���/���#��/����������� �M��B���CW��� H� �������� ��� ��&��� ��� #�&� /�D/������F��������������� ���4���/�����#��'�������&�� �����4�� ��� ����� ��� ��'�������� �������4�� A� #&�� /���&�4��� %������� �##��� �����&������������4�����������/����#�&���F������&�� +�#4�� ��#� ��)����� �� ��#� �/��� A#�&�����#�� /��>&�� ����� ��>&����� #&?�����/���&�����/�##����%������������4�����#&?������+��������� �/������#� �� _��� B5665�� 7<C�� �������4�� �� �#��� ������� ��� ���� >&�� V�#��#�������#� ����#������� �������� ���#���+���&� ����%���M�� �������#� ��� #�&#� ��F��#��/��>&�� ���#����+����������� �����>&���#���/����/��#�����&��'�������������&�3���#W��� ��������#���/����##��������#����&������#&?�������&��� /����#��3� #�� B��C���#��&�����>&����� #&?������&����� �&� #�?��� �4�� #�� �������/���#����&��B��C���#��&�4����F�&�����#����&�� ��+�� � ����4�� ��� #&�� �&������ �� ��� #�&���#�&�#��� �� >&�� ���� ����3� ��+�#� /�#��G�#����� ������� ��� �#� ��#�&�#�#� �/�)����#� ���F/�)����#� ��� ��F��� ���%������ >&�� ��� ���������B��� ��%&�� ���C�/���� /�� �##����!�� ���� ��� B��C���#��&����� #&�� ��&�����4��� � ��3����'E��#��B��C���#���&�������>&�����#&?������&�����?3�>&���#�%&�������+���#���B5668��=:C��VE� ��� ���%&�%�� �� /���� ���%&�%�� >&�� ������ #�� ���#���&�� ���� #&?����� j���kW�� H�#&?����� /�##�� �� ��&/��� &�� /�#��4�� ��� �������F������ �� &��4���&����� �� V &��4�� >&�� ��e�&e��##&�� ��>&����� /���&���� ��� ���%&�%�W�

H������� B566��� �������/���H��+������ ���7�5�C���� ��#�/������ �&�#� ��&#G�#� ���#���&��+�#� �����+��3+��#� #�� ��#��&���� �� /�������� ��� >&������� ��>&����� #&?����������M���� ��������� ����/���&M���� &�� &������� ��F�&��� ������������%���M���Q� �� #�%&����� ��� >&�� ���� ���#�%&�&�#������#�� ���� &�� ������&������ ����/���&��� ��� #�� /�D/����� ��>&����� #&?������&������

H� ��&���� ���������>&�� ����'�� #�&���F���/������ �M��������#�����##&�����/�#��4��������#�������������##&�������#&?���������������#&��/�D/����/���&�4�������##���#����� �%&����#� +3���#� /�/E�#� �� /�#��G�#� >&�� ���� +����##&���������������#�&�/�D/������F�����##��'&#�������������������H�������B566:���������/��� H��+������ ���7�� 58C� /��/G�� &���/��F���4�� ��#� ���G�#� ��� �&���� �� ��������/�����4��� ��#� /�#��G�#� ��� #&?������&���� ��#&?������������� �� ��&��� /����'�� �� ����##��������� #�� �M��� ���������� ������� #������� ��#� #�&#���M���#���>&�����#�#�?����/��������#�/���#��&���#� #&?����#� >&�� ���4�� �������� ��� #�&���F����!��#���������>&�� #�� ��������� ��#��������&��#��&��4���#���������>&������������##���#/����� #&�� ����4�� ��#�&�#�+�� E� ���%����/���� ���� ��� >&��� ���� #�� ��&������ ?3� >&�� E���%&����� ��'E� /��� ����G�#� �����D%���#��E� /�##)+��� � ����� >&�� #&�� B��C���#��&�4����F�&���#� ���3��� �&"����#���##������#���������>&�� #&�� /�#��4��� ��>&����� #&?������&�������+��3� �#���� ��� ������� ��� #&�� ������4��#��������>&������������������&����b���>&����M���&��&��� B������� /��� �����#� ��N&##����������� 5��C�� V�� #&?����� /�##�� �� #��� �����'�������� �>&���� >&�� ��#�/����� �� ������#�/�/E�#���� �����������#�+3���#�/�#��G�#�>&����&/�� ��� �#/���� �������#�&�#�+�@���� ��'E�N&##���� B������� �� N&##���� �� �����#��������5��C�� V�� #&?����������#�&�#����&/��&��&%��� ��� ����� ��&������ ��� ��������� ��� &�� ����4�� #�����W�� ������ �##��� � �� #&?�������&��� +��� ��M��� �>&���� >&�� #�� �#/���� >&�� ������%���/��>&������ ��#���+������&%��������&������#/����#���+�#����������������&#�+��#�&���F�������/���������#���##&?�����A#�������G�#����������� >&��� �#�3� ��#������� ����� �"���&F� B�������/��� H��+������ ���7�� ��C�� V�#� ����G�#������D%���#� ��/������ ���� &� ��� #�&#���/������#�� &�� �&� ��#� ����G�#�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<<

Page 81: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��#�&�#�+�#� �������%���#�� �##�#� �� ����G�#������������>&��/��������+��#����������/���������&��/�#��4��������&�����?&��&�������W��

��� #�� ��/����� ��+������ ��� #�&���F���� ��� �� ������4�� ��� ���#��&�&�3����� � ����&��� /����'�� >&�� �#��� ��F���� ��#��� ��#��������4�� ��� �� �#�� ���#���&��4�� #�%�� �����+���/��#�� ��� ���� ��� �#����&���� ���� �F����&� �&���#� &��G�#� ��%����+�#�� �� ������ ��� ����&����#&�� +�#4�� ��� ���#��&�4�� ��F�&��� /�##�� �� #����/��������#���#��'�������%���������##���&�/����##�� ��������+�� �� ����)�������� #&��/�D/�������%&�%���!�� ���� ��##���������1�� B566���5�<C��V����������#����������������#����&����������� ��� /�/E�#� ��� ������� �� ��� �#�������� ��##��/����##�� ��������+��� �#� �#����E%��#� ��� �������/���� �'������ �� ��F��� �#�4�� �����������������#�����#���'�������#�����#�����������?&#������#&���F/��##4�� A#� �+�����G�#� ��� #�&� �&������������������ �##��� �� ���#����&��� E� �� ������ ���/���&�4�� ��� &� ��F��� �� >&�� /��������������'E� #�� /���&M� ����&��W�� �� �##�� ��+�#�#&?����#�#�����#���&���

������#� B������ :8C� �+����� >&��� ���������� ��� �#� �!�� �� ��#���� ��� L)�%&������&%&�#�����#��'�#�������&����)���������'����%�� >&�� ��� ��+���� �� �#����� �����'������ ��� ��F��#� ��#�����F�&���M���#� ������������� ��� ��&������ ��#���&��4�� ��&���������/����#�� /�##���� /��������� �� ���+�+��� ���/���&�G�#���#� ��%���#� ��� ���������� ��� #�&#���&��#�����#������%���&����������+�#�%"����#����� #��&��G�#� ��� ��&�����4�� �� >&�� ����#�&�#�� ��� ��&��� ������'&�� /���� �� /����##�������#�����/�����M�%��������������##����������� /��#������� �#� �!� ���������M�� ��/�� �##��� ���� �������� ��##�� /����##�������#�������%&E�>&������#������+�����>&���� �)�%&�� ���/���� #�� ����+�����>&��/����3� ����/���� �� �&����� ����� �##��� E� /����#�� >&�� ��/�� �##��� ������&�� �����4�����/��M���������#������ �� ��� �� ����&���� � ������ ���� /����#������&M�������&���A#���#��'����#������/��M�������������#���+���������<!=!��������-�'����$=��������1������ N�N �� B566<C�� ���G����� ��� ����=>����������������4����&����N�����#������#�������#�� ��!�� �� N&##����� ��� B��%#�C��

O�����"=>�� R� ����aE������� ���E����� ��������������������4����&����!����M�����+���#���� b�� B5668C�� N�������� ������aE������ ����� O�� 7�� ���� !�/���#����������#2*(!�N��������� ,�� ��� �� N�R���1���'�#���� N�� L�� .��B5665C�����#���������� ���'������ (���N�����#��N�� T�� B��%�C�� Y"��K�� ��� 5���"����� �4����&����!���F����/��87�:������%&�������� H�� B5667C�� �#���+���� ��� ������� A�/�3������(������#��������(��B��%�C�N�����������������$���������������������%���,����������������#�� N�.���� B����C�� 2���������� ������������ �� ���"��� � �������� �4�� ��&������*!Q�!�/���#������N����������L����#��������1������� B566�C���� ����&���� ��%"��#����������#��&�4�� ��� &� ��F���� L����#� ��� T�?��������� ���%���� ��(�*!,��� P���� �=�� ��� 7�� /��558�587�� ��M��� ��� ���#��#�� N�L�N�� B5666C��5��"��� � ������"��� �� ������� #&'#)���#���D����#� �� /�3����#� /���� �� ��#����� �4����&����,�#/����-�#&#�� !���� B566<C�� ,��#���+����� �� ��F���� ����%����M��4�� ��� �#������� ��� !���//����� L��B566<C�� %������ � ������� ���� ������ ����"����� �4�� ��&���� !����M�� P�� 5�� !�����/�����������#��������.�F��#��-���'����� -�� B5667C�� 9�������� �����=�������"������ �� ������� P�� ��� ������ ���%��������#�NE����#���X����� (���P�� B���5C�� %� ������=>�� ��������"�����:�������4����&����!����F����N�!� �� N���#�E���� ��� ��&���4�� �� !&��&���B566<C�� ����������� ��� ��#���� �&����������N��Q�������"����"�����I�������������������� ��%&���� !����#� ��� ��#���� �&����������L)�%&�� ����&%&�#��� 5u� �� 7u� #E���#�� ���#)�����N�!2�����N�!� �� N���#�E���� ��� ��&���4�� �� !&��&���B566=C��N��Q������ �"����"����� I����������.�������� �� \&����� !����#� ��� ��#�����&���������� L)�%&�� ����&%&�#��� 8u� �� =u�#E���#�����#)�����N�!2�����H��+��������!�� B���7C��%"��������������=������������ �� ����L����� ���������� L�����������&������������� N�.���� B5666C�� L)�%&�� /���&%&�#������ #&�� ����'���4�� �� ���� ��� ��F��#�� ���P�����������B5666C�B��%�C�%"������N���"�";���/��#/����+�#� ���+�����#�� �� ���� ����D/���#�,-��

<=

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 82: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

P�M�#��,������ ��� �� P���� N���!�� B����C��8���K������� ��F������ �������� �� ����"=>�� �������� �� �"1�����"����� ����� T���M�������&�"�����2!��L�2���2*�N���,������ L�!���� B����C�� +���F������ �"��������$�������������E��"������>���������"����������F�����������T���M�����N���*�N�������&���#�� N�N�(�� B566<C�� ��#������� ���#���+���� �#� /�3����#� ��� #���� ��� �&���� ���!���//�����L��B566<C��%������������������������ �� ��"����� P�� �5�� !���� �/������� ����#��������.�F��#��4����&����!����M���/������#�� N�� �� _���� ��� B5665C�� H���/�������������#�������#�/�����/�����#������+�#4�� ��� #�&#� ��F��#�� ��%&�#� �/�����G�#���&��������#��L����#����T�?���P�����:�����7��/��78�8<�� ��M��� ������ ���%���� ��(�*!,��� ������#��#��N�L�N��B5666C��5��"����������"�������������"��E������L���������F���������������������4����&����,�#/��������-�'�����=������.� �������1������ N�N �� B����C��:�������� � ����������

��� ����"����� ��������� �"���������� ����G�����������L����������;������������"�����5��� ���� �4�� ��&����T*!(.�!2���L*N�����&��&���� N�� B����C�� � C"� G� "�� �"���H�L�#'������##�%��#��������+�#�� ,������ B����C��S������� ��&������>�� ��� "��� ����>$� ��� ���������� � ��������� ��� ���������� �� �"���� �� 5E��"��N���"�"��� ��� (c� ���� ��� ������� :G����8�"����� ��##�����4�� BN�#������ ����&���4�C�� (�#���&��� ��� ��&���4�� ���*��+��#������ �������� ��� N���� ���##���!&��'3�����##�����L����B����C��O�����"=>��R���C"���$����1���������L�������4����&����L�R��������#��#��N�L�N��B5666C��5��"����������"����������$��"��E������L���������F���������������������4����&����,�#/����,�?��� ,�T�,�� B����C� B��%�C�� %� ��F����� �������"���� �� ����� �� �"���� N���������� ���N�I��� �4�� ��&���� ��*!Q� !�/���#�� ����N����������L����#�������������������������������������������������������������������������������������������+������� ��-�� B����C�� :���������� ����������������E�������5�������4����&����!����M��

����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

<6

Page 83: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

F!�!�%�%�(!� ����� �%�!��&��!����!��&�!���1��!(���&� �����!��H���(!��!�F2�7��!%!������!&�+!��!�&!��&!� �%���

!�.����������#�����������������������������������������������������2�����������$���������

�������������"�������������������

������0.H���-��� ������

!������*��+��#��3������������#�������&����*�#�����������#����

<!�.(���##�� ����%�� E� &�� ��+�#4�� '�'���%�3 ���� ��� ����+����#� ��+�#��%��G�#� �����M���#� ��� (�%�������� �� ��#��#����#� *����#�� �� /������ ��� �E����� ��� 566��� >&����� ��� ��#��+��+������ ��%����+�� ��� /�������� ����)�����������0�����#��/����#�>&���#���#&�����#���##�#���+�#��%��G�#�/��������#�'���#�&�/����##������/�����M�%���������������#�������'����4��������&�#�#����������%��#���&��������#��>&�����������#� ��� ��/����#4�� ��#� �#/��� �������#� ��##�� /����##��� �� ��##�� ��������� �##�� ��+�#4�� E�����##3�����/��#�+3���#������/�G�#�>&����������#��+��+��������%����+�����/������������)�����������0�� �#�4�� �#�������/���#�� ���%������� /��#/����+�#� ��#�������#� ��� �����4�� �� �##��� K� !�"����#� @�!�%���4�����8Q�P�����7��=��==���9���%�����"�%!7�#)�����������0�Q���%���4�Q��/�����M�%����%���������#����������������������������������������������������������������������������������������� ��� ��� S����� �����!� ����� ��� ,--)B�!� ���"�� ��� �������� �������� ��� ��� ����� ������������� ��� 2���� ���� ��� �������� ����������"������� ���� ��������������� ��� ���� �����������������������������������������������������"���������"�������������������������������"������������������ ����"���������������� �������� �O���"����������������������� ��� �������!�������� �������������������������������������������������� ����������������������2���� ��� ��������� �������� ��������� ��������� ��� ��������� ��� ������ T� ��;������ <� �����=>��())UD�7����)*$�Z)�ZZ��������������2�����������D����������D�����������

��� ��.� ��

H� ��#��+��+������ ��%����+�� ���/�������� ��� �)������ ��� ��0�� #�� �#����&#&������� ������� /��� �����/�G�#�

���������������� �#��'�������#� ��#���������#�� >&�� ���'�� /��� �##&��� �����3���� ��� ��>&�#����3+��#�� '���M����� �#�/��#/����+�#� �� /�3����#� �������#� ��#�/����������#� ��� ���'������4�� �� ��� ��&���4��

<!%�� �

��������������� �����@������7�������A���/�22000��������#���%��������%;�� � �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� �6� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �:� ��� ��+������� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N����� ��� ���8

�� � �N��L����##����E� � ����/�&�����&/��������� ����#/������M��4������&���4���#/������ B*(!�N�C��N�#��������&���4�� �� !�"����#� B*(N��C� �� ��&����� �� ����#� ��� ��� ��&���4�� B*(N��C�� ��&� ��/�� ��� /�#>&�#�� �#�3���������� ��#� /����##�#� ��� ��%���4�� �&����� ��������� /���� ���������,&����&������ ���N����#�� 5�7525<�������������������'������5�756��:������#����������$���&'�##���OR���������

=�

Page 84: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

����������#�������!���&����������+��������/�#>&�#�#� >&�� ��+�#��%�� �##�� �)������������M���#� �� ��+��#�#� /�)#�#� �� �� +3���#���/�#� ��� ������������� ���#�� ��+�������>&�� &���#� ��##�#� �����/�G�#� #�� �#�������J���#����#�������/���#Q�����##�������#������+�#��#�� �##�� ��F��� ��� �� �'?���+�� ���������'&��� /���� �������� ��%&�#� ��##�#������/�G�#�� #������M����� �&�� ��+�#4��'�'���%�3 ���� ��%&�#� ����+����#����#������G�#� �� �����4�� ��#� �#/����#���%����+�#� �� ��#� /����##�#� ��� �/�����M�%����� /�������� ��� �)������ ��� ��0��� ����#� ��/������ ��� �E����� ��� 566��� (##�� #�� �M��/��������� /��#� �� ��+�#4�� ��� �����/�G�#�/��������+�#�/��#/����+�#������/����#4������� �����+���4�� ��#� /����##�#� �����#��+��+��������%����+����#�/��������#�����)������ ��� ��0��� �/&�#�������� ��>&������������/�����M�%����##�����������!���+!��6.�� ����!�!�%�%�(!� ����� �%���&� �����!��H���(!��!�

F2����� �)������ ��� ��0�� #�� ���������M���

�� #&�� ������%���� /��� #��� &�� �������4�� �����+�#4�� ����##J���� &#&���� ��#&������� ������/�����4�� � ��� ��+E#� ��� �&/�����4�� �� ����������� %��E����� �� ������� ��� ����##����5�� �� ��&#�� ��##�� �������4�� ������ �4�� E�������������#� #�'��#�� >&�� ���� /���� �������������"#����#��� ������#����6:p���#���#�#���##�� ���##���� #�� �/��#����� /��� &�� �4����#?&��4�� ����##J���� ������� ��� ���� �� ���� #�� ��#��+��+��� ����#� �#� �E�&��#� ���'��/��� �##&��� &� ����##��� �5� �F����� �������� ��� 7p� ��#� ��#�#�� ������������ �&� �#�/��������#� �4�� �"� ����#� �#� �E�&��#� � �����#�/���� ���##����� #����� ���������#� ������#�#� V�#����W� B������ ��8� � 5pC�� �&���#��+��+�� �� #)������ ��� ��0�� /�������#�����4��%"����� B������ ���� � ��8pC�� ��#����>&��/������&������������##����5��F����#�� ��������� ��%���� �� &� �&���� ����##����%���������������##���57����#)�����������0�� ��>Z��������� ��������� ��/�����G�#���)����#� >&�� ���'�� /��� ����� ����� �����#��+��+������%��'��������������/����������#����� >&�� �#� ��#� ��&����� ����������#�

#4�� �������G�#� ����)���#�� ��/����������/�����G�#� ��#/����D���#� �� �������G�#�#��#�����#�� /�����/������� �����������#� A�+�#4����A��&���4����

�'���� �#� �� ������#� ���#� ������ �#���4�� ��� ���##���� /�##�� /��+�����+�����G�#� )#���#�� ��)����#� �� ��#� ��/�������#���%����+�#�� �F�#��� /�&��#� �#�&��#���/�����+�#� >&�� /�##�� ���#���� �#� ����#��� ��������G�#��F�#�����#� �������#� ��"#�%�&/�#���� /��������#� ��� �)������ ��� ��0��� � H#��#�&��#� �F�#�����#� �#���� ��#&�����#���+��#�#��,��������!�'�����B566:C�� ����>&�� �3� �� ������#� ��� /��������� ��������&��� ����#� ��'�������#� ��� ���%&�%�� ������ �#�/��������#�����#����#�����#�/��������#���� ���� �)/���� ��� #)������� ����'&����� �##���� ��������4����&�������$��������E�&��#���&���#� � �����#�� ��� ��#�� ��� �#����#�Q� ��>&���/D����#������/�G�#���#� ��>Z�������������������#�� ���E�� /�#>&�#�� ���%��&������ ����/�����+��������/��������#�����#����#������� ���� �)/���� ��� #)������� �����M���� /����L�#���� �� -��1#���!��1� B+��� -��1#���!��1��566:C���4���/������&��� ������#�#�%�� �����+�#������� �#� ���#�%�&/�#��!������#� /��������#� ���#)������ ��� ��0�� �#����� ���������� �������#� ��#� /������#� �� ��%�������� �� �����'&���4��� �#� �� ������#� �����#� �4�� ���� ����������#� �� �����4�� �����#��+��+����������/�����M�%����

*�� �����/�4�� �� ���M����� ������&���� /��#����� �� �����4�� ��#� /��������#� ����)������ �����0��� �� >&�� #��3���#� ����������#�&������ E� �� ��� >&�� �##�#� #�� ��#��+��+���������� ����#�� ����� �&� #�?��� �/��#������#� �#�#� ��������)#����#�� ����/�������#� ��������G�#� ��%I����#�� �����#� �� ��%����+�#Q��&�� �/������� ������&������ ��� /��#��������� &� ��#� /������#� /�#>&�#�����#� ���#)������� �� ���� -�� L��%���� ��0�� >&��� ������#����#E�&���i(i��V������%�+�W�����#��#�/��������#� ��##�� #)������ �&�� �#/E���� ���#&'������ �&����� �� ����� V��%��D���W�� �������/�4�����>&����/����������� #)�����������0�� �4�� ���#���&�� &�� V����W�A�/�������#�>&�� �/��#������ ���� >&��>&��� �&������/��#�������� ��� �#/E���� �&�����/��&���������#� ����+��&��#����/��#��������������� �&�#�� ��� #�&� ��#��+��+������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=5

Page 85: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��&��/#��������� +�� %������� �#/�������������Q� �� E� ��� &��������� �/���I�����>&����� #�� /��#�� ��� �� �&"����� >&�� �##��&��������������/�4�� ���������'����4������#����E%��#� ��� ��#����� ��� /��%���#� ������'������4��������������4��/�� �##���������������&���#��

H&���� �����/�4�� ��'E� ��>Z��������� ����������� E� �� ��� >&�� ��/�������� ��� #)������ ��� ��0�� �������� ��3/���� ��� #�&� ��#��+��+������ ��%����+��� ������%&�%��������#>&��#������#��������%����������#�"����������������#������4���&�����)������##�#� ��/�������#�� N&���� �'���� #���#��'������ ��&������� >&�� /��������#� ����)�����������0���/��#�����/�##�'�������#���#����+���#����>&������#���������/�/&���4����� ��#��+��+��� �� ������� ��� ��M�����5��#�&��#� �����M���#� /��� ��+���R� ������'�������#� B566�C� ��� /��������#� ����)������ ��� ��0�� ��� ����� ����������B��/�������#� ��%����+�#� E���� �������������� � �����#C�� �&����/��������� ���%��&������ ��� ������ ���#���4����+������������#�#�%�� �����+�#����/���������/D��#�������������4����������+������������� ����E#���� ��#� ��&�����#� ��%����+�#� ��#�/��������#� ��� �)������ ��� ��0��� �#�/�#>&�#�#������+���R�������'�������#�B566�C���������� ��#/����� ��>&���#� ��#��+��+���#�/���T������� B566<C�� ��� ������� ��� �#� >&��#��#� ��������)#����#��������)������#���/�������#���%����+�#� ��� /�������� ��##�� �)������� ��#���#� ��?��� ��+�� #��� �&�����#��������+�#��%���#� ����#� ��� #���� ����'&)��#� A���"����� B��M������� /�����/������C� �&� �����+������������ /��#� /���� ��������� ��� �����#� �&���#�� ���#� ���� #��&��G�#� ��� #���##�/�D/���#�A�+�������������>&����>&����+�������B ���������� ��� /�##��#� /�DF��#�� ����)���� )#���� %������ ������G�#� ����J���#���C����/��##4���/��'���#��������&������+�#&������&����+��� �&� &����������� ��� %�I��&�������D������������&���#���

�&�1��R��������B5667C���+�����+3���#���������)#����#� ����+����#� >&����� ���

��#��+��+������ ��%����+�� �� ���%Z)#����� ����������� /��������� ��� #)������ ��� ��0�� ��#�&#� /������#� ������ ���#� ��� +����� �>&��#&���M���#��

��� H� ����#�� ��� ��#��+��+������ ���

���%&�%��� �� ����� �������������� ��#���%��#� %��������#� �� #���3����#� ��� �)�%&���'�������#��� ��&�����#����/���&�4����� ���� �/��#������#� /��� �##�#� �������#���#&���� �� >&�� �/��#����� &�+���'&�3���� ��#� ���&M����� �� >&��� ��>Z���������� �M� ��� >&�� �##�#��������#� �4�� ���#�%�� #�� �F/��##��� ����#�� ������ �� >&�� ��/������� ��>&�� E� ������� ��+������#� �� #����#&'�#�����#� �� ����#� �����#��+��+��������%����+���

�� �##�#� �#�#� �������G�#� ���%Z)#����#���'E�/����4��� ���������#��+��+��������� �&���#� ��'�������#� ��%����+�#�� /��#� �3������ �� ��&������ ��� &#��� �#� ���&�#�#� ������%&�%�� /���� /��#���� ����������� ������'������ ����G�#��

�� P3���#� �#�&��#� B+��� �'��F�C� �"� ���#�����>&�� �������#� /��������#� ��� �)������ �����0�� �/��#����� &�� ��/�������� ����D���� �&����+�� ��� �&����/��M�� ��#�'��+��� �� >&�� �� ��&���� �� ���/��������������#��&�G�#� �����#���#/����������#�����#���+��+�� $���/��#� �� ����G�#� �&������#2��������G�#� ���#��&��+�#�� �##���� ��&������ /����� ������������ #�������M���� #�� �##�#� ��#��&�G�#� �������/������#�/���%�#��#��&� �%&��#�>&��#���� ����A#���#��&�G�#�����#��

�� �� �#�� #�������� /��� �/��#���������'�������#� ��� /����##������ �� ����D����+�#&�����#���#��+��+���#����>&���>&���#� �� ������#� A#� ��/�������#� ���/����##������ �� �D���� �&����+�#�� �#��������#�/��������#�����)�����������0��#�� '��� �����4�� ��� ���&�#�#� ��� ��#���� >&��&����M�� #&/����� +�#&��� /���� ���'������ �#��� ����G�#��

�� b� �/��#����)+��� >&�� A#� �������#�/��������#�����)�����������0��#�?������������ �� �/���&������� ��� �#����� >&����/���������>&�����#� �������2��#��������#�� >&�� �##�� #�?�� ����� ����+E#� ���

B5C� ��%&���� ��#��� B���7C�� <8p� ��#� /��������#� ����)�����������0������:�����#��&���#���/��#�������������������M�����Q�#�����>&�����/�/&���4��>&���4���/��#�����#)�����������0����E�������� �����#�/������M������+��������������8�p����#�=8�6�����#���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=�

Page 86: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��#/�#��#� �����#� ���� �/������ ��%�#���&����� #�� ���� �4�� ��� ��/�M���� �M"�����F��&#�+��������� ���������M������

��� �����4�� ��#� �E ����#� ��� �D����

�&����+������&����/��M����#�&��#���/�����+�#������M���#� /��� ��0��� �� T�R�#� B5667C� �������������#� /��������#� ��� �)������ �����0�� ���������#� >&�� �/��#����+�� �� ��&�����#��#/��) ���#� ��� �/�����M�%�� ��%���#� �� �&���#�������%��#�� �/������� >&�� ��&+�� ������� ��&������ ��#� �������#� /��������#� ����)������ ��� ��0�� �� �F��&���� �#� ��#��#������������#� A� �D���� �&����+�� ��� �&����/��M��� �����'������� ������#� ��� �&���#�/�#>&�#�����#�� ��0��� �� T�R�#� B5667�� 76C�������� /���� �#� ��/���&##G�#� ��##�#� ������#���� �#������M��4����#�/��������#�����)�����������0���

�?���� ��"������ ���"���� �������=K����F������ ����� �����=��!� ���������� ���"����� �����E�������� 2���� � ��������&����C"������=��������E�������� 2���� �;�� �����������"���������� ������������ R�������"������ ���E������ C"� ������������� ��� F��� �� ��������������� ��L���� �� �"�������&�!� �����Ca������ ��� �������������� ����"���� �������� � ������������� �������� �>�� ����������� ���������!� �"������!� ����"���� ���C"�������� �������� �������������� ������"���� ����������������E��������2����@��

��#�&��#������M���#�/���N�������B5668C�

>&����� ��� ��#�/����� ��� �����#�����#�/��������#�����)�����������0���� ����#���� �D���� �&����+�� ��� �&����/��M�� ��'E���� ������>&���##����#�/�����#���#������ ����3������##��%�&/����#����������G�#���� ��������� >&�� ����M�+�� ��#����G�#��&����+�#���+�#&��#��������������������#���&���� ���#������ >&�� �� �E ����� ����D���� ����&����/��M���4���/������&��#������������������&��E �������������&���������/�&���/�����&��#������#&�������������������A���#�����4����

!��>&����� �� �� ��&������ ��� �D�����&����+����#�/��������#�����)�����������0��/�������#����'���#��'����������#���&#�#���##���� ��&������ ������ #�� �#���� �'?���� �����#�&##4��� ������� �� ����'�������#� B���5C������M���� ��+�#��%��G�#� ��&������J���#���/�����+�#� ��� /��������#� ��� �)������ �����0�� ��� �����#� ������ 8� �� ��� ���#�� ���������#� �� ?�+��#� ��� �#�� ������� �#� >&���4�� ����/��������#� ��� #)������� ����+E#������##��I����� �%�E����� ��� �������#��&�4���������#����� /�����/������� �#� �����#� ���3���#��#/��) ���#�������E ����������/�#��4����� ������� ���+�#��� ��%�&/�� ��� /�#>&�#�����#���������&�� ��#� #�%�� �����+������� �����#�+��&�#� ��� ��E���� ���M����� �� '������ ����E��'�����#�/��������#�����)�����������0�����E� ��� ��/�/��#��� ����'����Q� ����#� >&�������'���� ������#� ���������#� ��� �&���#��#�&��#�� �� ��/�/��#��� ����'����� ��� #���������������� A� ��/������� %�������M����� '������ �� �� ��&�����#� �����#� �� ��#�$�'��#������&���D���#�� �/��#������#� /���#� /��������#���� �)������ �����0��� H� +��&�� ��#� ��'�#� ������#�� ��'E� #�%�� �����+������ ���&M������#�/��������#�����)�����������0���/������#��� �� ��#/��#3+��� /���#� �E ����#� ��%����+�������&����� �� ����� ��� �����4�� �� �� ����"����� A�/��#�+����4��� ������������ �� ��/D��#�� ��� >&����#� /��������#� ��� #)������ ��+����� &�����&�4�� ��� %���� #&/������ ��/������?&#�� ��������#��� ��&�����#����/����##�������&����+����������%&�%����4�� ������ ��������

!�R���� �� ����'�������#� B5665C���+�#��%���� �� ��%���4�� ���3����� ���/�������� ��� �)������ ��� ��0���/�����/������� >&����� A� ��'�������� /������������ �����&����� >&�� �� /�������� ����)������ ��� ��0�� E� ��/�M�� #��� �����#��+��+��� /����)/��#� ��%����+�#� ��������%��� �#������ �� �)+��� ��� ��/��F��������##�� ��'�������� ��#� ������������ ����/��������#���+��+������##�#�/����)/��#����� >&�� �� ������G�#� �/�#��#� /���� '�#��%��E����� ��� #)�����Q� ��#��������� �����#&�����#� ������������� �/������#� /���������� �� 56==�� H&���#� ��+�#��%��G�#���'E� �"� /�#��� �� �����4�� �������� ��&�����#� ��� ��%���4�� ���3����� ���#/��� �������#� V�#��&�&���#W� ��� #)������ ��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=�

Page 87: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

F�>&��BR������������5C���#��#�/�#>&�#�����#��/����� ��#&�����#� ��� /�#>&�#�#� >&�������������� ��&�����#���� ������)���� �D%�������3������ /�����/������� A� ��'�������� ����/������� �� �������� �3� &�� �� �#�%�� ������%&�%������/��+������>&����#�4����+��+���#��� �D���� �� �� /����##������ �&����+�� ����� ����G�#�� �##�� /��#/����+��� �##�#��� ��&�����#�� �'���� ������ �����������#� ���#/��� �������#� �� ������#� A� #)������� �#�4����'E� ��%���#� �� �����#� �&��&���#��/�����/������� >&����� ��� ���� ���� �������������2������)���� �D%�������3�����E��/��#������� ��� /�������� ��� �)������ �����0�Q� /�������� /��������� #��������M���#�� R�� �� ����'�������#� B5668C�?3���+��� �����M���#� �#�&��#� � ������� >&�� ��/�� ������� >&����� ��� ������)���� �D%�������3������#����#����#� �/�������� �������#� /��������#� ��� �)������ ��� ��0���������� /��� '�#�� �� ��#�/����� ���/��������#� ��� #)������ ��� �E����#� ���3#���/�������������&��/�##)+���?&#�� �����+���������&#4�� ��� &������ �$���� ��� /��������#���� #�#���� ��%&���� ��� ��#���� B'���I����C���/������� �##�� �� �F/�#��4�� ��##�#� A�V�� �'���M��4�W����3�����B�"�����C����� ������� B5666C�� ��'E� ��+����&�����%��G�#��������4��A#��� ��&�����#��D%�������3����#� �/��#������#� /���� /�������� ����)������ ��� ��0��� �##�#� ����%��G�#� #������%�� �� #�'��� #�� �##�#� �� ��&�����#� /��������� ���� /���� ��� &����� &� �4����+�#��������/���/��������/��#���/�� �##���#���� ��#����� �#� &�������#����3����#� ��#�/��������#� ��� �)������ �����0��� ��#&���������� +�#4�� �#�������/���� ��� >&�� �##�#� �4����#��+��+��4�� � �&� ��#��+��+��4�� /�&��� ����'�������#� �&E����#�� �&�� ������� >&����� A�/��/�������� ��#� �������%��#� ��#��&������#�&����M���#����!��#������G�#� ���������#� >&����� ��#�/����##�#� ��%����+�#� ��#� �������#� /��������#�����)�����������0����%���������������#���#�

�#����#�����/�����M�%����A����+��4��/�������/�����M����� #4�� ����������#� �� S �#�����B566:�� ���5C�� ���� #&%���� �+��"����#� ��� >&������ ���� %������ /����#�� �'#��+��� ��"#���������)#����#� �������#� ��#� /����##�#��#/���I���#�����/�����M�%����##�#��������#����� *����#������&#������#����E%��#����V &%�W��

>&����� ��� �������#� ��� �� �/�����M�%�������+�#���'�������#��

�� *�� ���#������ ���&�I����� /���� ����� ����������+����#��&��G�#�����/�����M�%���

�� *��#�'�����/���"���������&���#��&�&��3� &����M��4�� ��� ��'�������#� #�����#�B����&��#� /���� V������ �� �����4�W�� ����� �#������� �&� ������������ ��#����4�� ���%�&/�� /���� �&���#� �+����#�� ����#����G�#��F����'���#� ��� � ���+������� '�������C� ��#��&��G�#� ��� #��������G�#� ��%����+�#� ��#���/��F�#���

���������������S �#�����B566:�����5C��

�F/�����G�#� /���� ���#� ����&��#�� >&�� #&�%���#��>&������#�#��&��G�#�����/�����M�%���#�4���������������#���'�������#���%����+�#�?3���#��+��+���#� /���#� �������#�� /���� �#���������������#�A#� +3���#� �F/���"����#� ��%���+�#���� �/�����M�%�� +�+���#� /��� &�� ��������/�������������)�����������0���������%�����#&�� ��&���4�� ����� �� �� ������ H� ��$&�����#� ���#G�#� ��#&������#� ��##�#� +�+"����#�/������� �F/������ �� '��F�� ���+��4�� >&�� ���#��/��#�����/���� #����%�?������� ������#����+�� A#� #��&��G�#� ��� �/�����M�%������������#��*���&������M4��/��������#������������/�4�� �#�������/���� ��� >&�� �#� �������#�/��������#�����)�����������0������������������"������ ����������� �/��#�������������)#����#� ��/���������#�V��/��#��D���#W�� ���� &�� %������� ���+������� ����������� ��� ��/��������� �� ����������� N�#�� >&�� �##�� #�?�� &�V�#����D��/�� /�#���+�W� BS �#������ ���5C� ��'#��+�����#�� >&�� �4�� �3� ������ �#�&��#�#�%�� �����+�#� #�'��� �� ��#��+��+������ ���/��#���������� ��� /�������� ��� �)������ �����0��� �� ���� �4�� �?&���&���� �� ����#� ��#��F/������+�#����/��#���/�� �##�����#�>&����������#��+��+��������#���'�������#���%����+�#Q���

B�C������ &� ��#� /�&��#� ���'����#� ��##�� ��/�� +��� ������%�� ��� N������ ����Q� H���#�� -�Q� T�'#��� ��� ������0����-��B����C�!�%����+������#������ �����#����������+���/����� ��� ���#�0������0��#R������� �2������������8���N����� W� ��Z��7��8���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=7

Page 88: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�##�� ��� ���+��4�� �� �/&�#������ ���/�����M������##�#��������#���� �*��!�!�%�%�(!� ����� �%�!���&��!�����!��&�!���1��!(���&� �����!��H���(!�

�!�F2�7����!���+!���!�!��$������

\&��#� �#� �/�����G�#� >&�� �##�#�������#� �����) ���#� �� �����/�G�#���#� ��&��#�>&����� ��� ��#��+��+������ ��%����+�� ��#�/��������#� ��� �)������ ��� ��0�� /�������M��� /���� �� �/���������� ��#�/����������#� ��&��������#� �� ����/"&����#���##�#�/�##��#[��

*�� �/�������� ��/���&##4��������������� ��� &#�� �����#�� ��� ���&�#�#���&��������#�+�#&��#����/��������/�����M�%����� /�������� ��� �)������ ��� ��0��� ?3� ���������������� �� ������� (�+�#��%��G�#� ��##��#������� �"�#���� ����#�/������������!��0#�B566=C�� &����M����� �#� ���&�#�#� ��� �� ������#�#�#���#� ��� ��&�����4�� �&������+�#2����������+�#�����������������#�/��������#�����)������ ��� ��0��� ������� �� !��0#�� ���� >&�� �� &#�� �������%���� ��� #����#�B��%��#2%�#��#C� �##������#� A� ����� �����&�����4�� ��� �������#� /��������#� ����)������ ��� ��0�� >&�� ������ �4����#��+��+���������%&�%��B'�'"#����������#���E�������#C��/���� ���&M��� �#��� ��&�����#������&�����4�� ����������#� /��� �##�#� �������#���#� ����������������� �� /���4�� ��� ���� �� �������$���������%&�%����

��#��G�#� �����3���#� A#� � ����G�#������ #�� �� ���� /�����/������� �� ��"#�/����#��B�C�����������>&����&#�����#�#���#������&�����4�� �&������+�#2���������+�#�/�##�� ���F��� �� �������� V/��%&���#�W� �������4�� ��� &#�� ��� ���%&�%�������M����� B'C���/����������� ��� #��������� �� �����4�� �>&���#�>&�� #�� &����M�� ��� ��&�����4��/����%�3 ���2%�#�&���� /��#� �� ����� %����� E� �����%&�%�� �����M���� �� B�C� �� �� ��&������ ��� �)���� �� �/������� �#� #)'���#2#����#� �� ��&#3���#��������������

������� ��!��0#� B566=C�� >&�� /��������/����)/������>&���#��������#�/��������#�����)������ ��� ��0�� ��/������� ��#� ���>&�� ���#�%&�� �F/��##���� �����#��� �##�#�/����#�� �&�� ��%&�����4�� E� �� ��� >&�� �#�

�������#� >&�� ���� �F/�#��#� ��� &#�� ���#�#���#� ��� ��&�����4�� ���������+�#2��&������+�#�� ���������������� ��� &#�� ������%&�%�� ������ �#������#�� ���#� �&#�����#���#&�#������G�#������/�##���#�������/�����M�%�� /��� ���#�%&���� �F/��##�����������#�?�#���/��#�����#����E�������������>&������#&�� ���%&�%��'3#���������+�#���������#���'�����������������>&����&#�����#�#���#� ���������+�#2�&������+�#��4�� #�?����#��&�4�� �� �����+�� /���� �#� /��'���#� ������%&�%�� ��� /�������� ��� �)������ �����0��� ������� �� !��0#� B566=C� �� �����>&�� �� &#�� ��##�#� #�#���#� /������ >&�� ���������� �������� &�� �����+���4����&������+�� ��� ������ >&�������� ?&���� ���#�&� ����� /�##�'��������� �� ������?������� ��V �����#�W� ��##�� ���� ��� �����/��/����������

�&�1��R� �� ����'�������#� B566�C���'E� �� ����� �� &#�� ��� #�#���#� �����&�����4�� �&������+�#2���������+�#� �������&�#�� /���� ��������� �� �/�����M�%�� ��#�/��������#�����)�����������0�������������������/D��#���������������>&������/����#4����#�/��������#�����)�����������0��E���#��/��� ��� >&�� �>&���� >&�� ���#� ���#�%&���+��'������� �F/��������� �&�1��R� ��#��+��+�����#������E��������56=�����+�#��%��G�#�>&�������� �/�����M���� ��� ����&��2�#������ ��� /����������� �)������ ��� ��0�� &����M�����/��������������� ���+�����#�+�#&������2%�#�&������� �/�����#� B+����&�1��R�������'�������#��566�����/��8C���

!��#��������� ������ >&�� &�� %������/�������%�� ��#� /��������#� ��� �)������ �����0�� �/��#����� +������#� ���������"����#�+�#&��#�B>&��+4����#�����/���������#������&������+�#&�����E�&��������� ��&��������� �F��4�� ������'?���� ��+���� A� ��/������� ��#�$#�&��#� D/����#C� �� �&����+�#��� �&�1��R� ������'�������#� B566�C� �'#��+�� >&�� ��%&�#�

B�C� �� �&���4�� /������ #�� �#����� /�����&��������� �������������:�p���=�p���#�/��������#�����)��������� ��0�� �/��#������ ��J����� �&� ��� ��>Z"�������%&����� �� ��&�����#� ��� �&���4��� �##�#� /���� #�����%����� �� �#/����#� ����J���#� ��� �/������ �&����+����� >&����#� ��� ������#� ��#/����D���#� �&� �#�� /������$&������#�����G�#���������#� �� ����G�#�+�#���������� ��� I�������� 2���� �������� �����������/�22000���##���%��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=8

Page 89: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�&�����#� ���������#� ��� �������4�� ��� ��/�������� ��� �)������ ��� ��0�� /�����/&�#������ �� &���� �� #�&� /����##�� ����/�����M�%��� ������ �##�#� �&�����#� �#�3� ���/����� ��#����#� �� #)'���#�%�3 ���#� �� ���� ���#� ��#��&�G�#2�� ����G�#�����#�� ���������������#�����+������ � �+������� �� �F��##�� ���/���+��#�� �#� ��������� ��G�#2#��&��G�#� ��&#����� ��?���+�#� �� ��+E�'��#� >&�� �?&��� A���/�#��4�� ��� &� ����� ��/����#�+�� ��#��/���� /��/����������� ��������������V/�#��#W�/���� �����������/����/�4����#��D��%�#��� /���G�#� ���%Z)#����#� �������������� &#���#���� ���%&�%�� ������ �� �� ��� �� ���� +�������/������/�##���/������������#�'���&����/����>&��#�� �"� ��/�� �� �/���&������#� /���� >&�� �##��/����##�� �#� �� ����G�#� �� ��&��>&��#��#���# �������������

,��&�#�#� ��� ����������� ��� �D������'E� ���� &����M���#� /��� �&�1��R� ������'�������#� B566�C����� ������� �����+������ �� �#�%�� ����D���� �&����+�� ��� �&����/��M��������#&�����#�'�#������/�#���+�#���##������������� ��+��+�&� �E�����#� ����������4�� ��� �� ����4��/�E+��� ��>&�������+�� �� ����4�� �#��+�� #����� ����#������ ���������%���M��4����#� �� ����G�#���� ������ ��������������&/����4����##�#���

�&�1��R� �� ����� � B5667�� ��/�� 7C����#�&��� +3���#� ���#� ��� �/&�#������ ���/�����M���� ���3����� ��� /�������� ����)������ ��� ��0��� ���#���������/�����/������� ����+����#� �� &����M��4�2��#�����������#��/������ B������ �� �����4�� ��#�/�� �##���#� �� /��#�� >&����� �� �����4�� ��#�����/�&��#C����+���'&�3�������3����������/��� �F�/���� �>&���� ������������ �� �����#��+��&��� ��/����G�#�� >&���������� ��G�#� �/�������#�&��>&����#�+�M�#�+��"�?�%�&��������� &#�� ��� #&/����#� /���� ������ /��#����� �����&/����� �� �� ����4��� ���#� ���� 3'�����>&����#� �&�����#�� ����G�#� ���>&��������2�&����� �� ����+��� �$���#� ���'�������2/�3#������ �'?���#� ��� �����%�����/&��������������&���#������� �����.� �� �

!��>&�������������?��&������#�&##4��>&����� A� ���&��M�� ��� /����##�� ���

��#��+��+���������/������������)�����������0��� ��+����� ��%&�����G�#� >&�� #������%�� �� ��������� �##�� ��#��+��+���������� V�/���#W� ��#� ������ ��� >&�� ����#��+��+������ ��&��/#�������� �)/����� �&����� ���/�������� �� ��#��+��+��������&��/#�������� �)/���� �� ��%&�#� �#�#���� �����������#�����&���#���&�������>&����?���� �#�� #&��##4�� ��� �#�#�� ��+������� ��������4�� �� �#/��� �������#� �����#��+��+������ B+��� R�� �� ����'�������#��5668C�� /������ ��+��� &�� ����� ����"����� �����#������� �##�� ��#��+��+������ �����##����������� '���M���� /���#� � ����#� ��#��������G�#� ����##J���#� /�D/���#� ��##��#)������� �##�� /��#/����+�� ��+�� �� >&�� #�����#������ >&�� �#� /��������#� ��� �)������ �����0�� ��+�� #�� ��#��+��+��� ��� �#���������� ��� ������G�#� ��� �/�����M�%�� �������#��+��+��������%����+����##�����������'�������#� #�����#� �� ��� /��&���������#���/���������#����E��%����V���������#W���

������������ +3���#� �#�&��#�������'������� �##�� ����"������ �/��������>&������#��+��+�������������+)�&��/����������� �)������ ��� ��0�� E�� ������ >&����� �� ���>&��>&��� �4�� /��������� ��#&������� ����� �&"����#� #�����#�� �&��&���#� �� %��E����#Q�����&�����#�� �)� �#� �F/������+�#� ��+���#� �������4��A#�#&�#�/�������������#�����/�������#��� �#� �#/����#� � ���+����������#� ����/�����M�%��� ��+��#�� ���4�� �'#��+��� >&���&���� �'���� �#� /��������#� ��� �)������ �����0�� �/��#����� ��������)#����#� /��&�����#���� ��#��+��+������� �##�� �4�� #�� ���#���&���&�� &�� �������� �� /����M�����/��������#���/�������������#��N�#�����/����� ��� +�#��� %��E����� E� /����#�� ��'��������� ������� -��1#���!��1� B566:C�� >&�� ��/�������� ��� �)������ ��� ��0�� ��'E�/�##&�� ��� �&���#� /���#� ��� ����##��#�� >&��������� ����&�����������+��#��������

�� ��4�� ��&��������� �&� ����/"&������������� �� �����4�����/������������)��������� ��0�� /����#�� ��+��� �� ���#������4�� �������/�4�� ��� >&�� �3� ����##�����#���&��������#� /�D/���#� ��� �/�����M�%�������������#� �� �#/��� �������#� ��#&������#� ���#)������� >&�� ��+�� #��� ��+�#��%���#�������������#������'������#�����+E#�����E�����#�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=:

Page 90: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�/��/�����#�� #����� �/�������� �� ����4�� ���&����+��#������������&�#�#���#��&������#� ������ �&���#� ��/����#G�#� ��� ��/�2�#/�����#��������/���%D%���� �������������/��/������>&�� �#� �� ����G�#� #�?����#� � ���+��������/��������#2�����/������#�� ���� �&���� �������#� ��G�#� ��&��������#� �� ����/"&����#� ��+����'E�#����+����������������������������>&�� ����� /�������� ��� �)������ ��� ��0��/�##&�� &� /����##�� ��� ��#��+��+������/�����&����� �&��� ��� ������G�#� %��E����#� �#D������#�D����#� /�D/���#�� �#� /��)����#� �����&���4�� (���&#�+�7� ��'E� �����������)M�#���?&#�� �����+�#���##����E������

���������#�� >&�� �� ��#��+��+��������%����+�����/������������)�����������0��#��3� �4����#� � ���+��>&���������� �����#��#����D��/�#������������#������/�G�#�>&��#�������##����

�<!=!��������-�'����$=��������0���� ��� �� T�R�#�� ��� B5667C�� �������������R� �� ����#� ���� ��0� #̀� #R������� ����/�����+�� #�&�R�� � 2���B�� �������$�8����������N������!����7<�8�����#����-�-��B���7C��T���������������#�� ���&��#�0���� ��0�� #R�������O���� W�� I"��� O��������2�����2��������5���� �5����&�1��R�� ��-�Q� �#����� N��� T�#��%��+��� ��� ��L�/��+�#��� ��� B566�C�� #�� �������� �������"��� ����������� ������� ����������������2���B���������������#�&����*��+��#��R�� �����#�&�����&�1��R�� ��-�� �� ������ ��� B5667C�:���������"��������� ���� ��� �������� ����� 2������������� ����#�&���� ������ �& ���!�����2*��+��#��R�� �����#�&����!�R����� L�Q� �&���� ��� �� ���%���� N�� B5665C��!�&����%� 'R� ��������� 0���� ��0�� #R�������j,�#&�k�%���W��:����8�����!�68��,���������� 5<2552���7�� ��� ������ ���� �������/�22000���'���������%�+2�����M2>&��R� �%�[�� ,̂�����+�@�' �̂&'N��@��#�h&��# 5̂=�=�8:@��/� �̂'#���������+���R� ����Q� T���� ��L�Q� ���F���� H�Q����+������S ���� ��S �#���0#1���X���� B566�C���%���%� ��� ��%���� &��������%� ��&��#� 0������0�a#� #R������� ��� ������� ��/���� ��� �����%��&������ #�&�R�� j,�#&�k� W�� O��������

2�������8���� �:��,�������� ��5825�2���7�� ��������� ���� �������/�22000���'���������%�+2�����M2>&��R� �%�[�� ,̂�����+�@�' �̂&'N��@��#�h&��# 5̂8�8=5=@��/� �̂'#��������������� ��� �� !��0#�� ��� B566=C�� *#��%��&%������+����&���������0������ ���#�����R�&�%� ��������� 0���� ��0�� #R�������2�����������8���N�����!�8��5:��8��T�������� .�� B566<C�� �%���%� ���� ��#����#�>&����#� ��� /��/��� 0���� ��0�a#�#R������� ,�������� �� �525�2���7� ��� #��2���B����������:������O������+��"�����������������$����/�22000��#�%���%�&1��-��1#���!��1��!�� B566:C��,����D������/�������� /�#>&�#���,�������� �� �62552���7� ��� #������� O������������ :������ 2���� ��������%����������� ��� ������ ���� �������/�22000���#����2P!*������N��������N�N��B5668C��,�������#��/#�'��0����������%� ���� �&�����R� ��%������� ��� ��0��#R������R�&�����2�����������8���N�������V��<8�65��R��� -�Q� !��''��#�� -�� �� ������ ��� B5668C��&������� �'����R�� %������� �'����R� �������%&�%�� ��� ��������� 0���� ��0�� #R�������2�����������8���N����������6��5����R��� -�Q� ��&�1�� N�� �� �&�1��R�� ��� � B���5C��!�&����%� ���� ��������� &����#������%� ������������ 0���� ��0�� #R������ ���� �R/�����R���+���/��%� ���������� 2���B�� ������� 8���N�����!� �̂�:=�<=�����������-�Q�����M����Q���������-����Q�!�/��������.�� �� ,��##�� ��� L�� B���5C�� �&�������R� � ���0� #̀� #R������� �� ��%����#��&����� N,(���&�R�� %��� W�� N���������� 58=�� 5:86�5::8��,������������:25�2���7����%���W��N������������ ������ ���� ��$����/�22�?/�/#R������R���������%�����������-��B5666C��L������%������&�������� ��&�����#1[�2�����������8���N�����!�.��=8�67��,������� -���� �� !�'������ ��� B566:C��L��%&�%�� ��� ��&��#� 0���� ��0�� #R�������

B7C�b�����+�������##������>&��+3���#���#��&����#�������#����#������>&�� �� ��&���4�����/������������)�����������0�������##�#���%&����#������#����������'&�����&����� /���� �+����#� �� #�&� /����##�� ����/�����M�%��� P��� �#/���������� �#� ���'����#� �����&�1��R� �� ����� B5667C�� ������� B566=C� �� S �#�����B566:C���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

=<

Page 91: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

2�����������8���N�����!�*����5����S �#������ -�� B566:C�� �+������� �������%� #�R��#�������%����+����+���/���� ���R�&�%����������0������0��#R������������������ ���Q������������

�&��� BH�%#�C�� I�� %��������� ��� 2������������B//�5<����8C�L�����#��!�##�������S �#������ -�� B���5C�� N���+������ ���� �������%�#�R��#� ��� R�&�%� ��������� 0���� ��0��#R��������2�����������8���N�����!�<��85�88��������

�������

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

==

Page 92: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��

���

����� �!�!%�.� 7����� ��'.�� ��!�I�����0�!�1��

����������������"����$�4������5���&B���������"������

#������,�����������

��/�������������#�����%�����������������#��+��+�������*��+��#������������������#/)�������������#/)���������������#���

�<!�.(����������'&��4�����X������L����M�/�����#���"����#������%���4��E������#�������#���E��#�����&����#�'�����%���4�����/�#�����%���'&#��� ����%������ ������#���/�#����#�'���� ���������%�����#�����%���������#� ���� �4�� �'������#� �#/����#� ��#�D����#� �� �������&��#�� ��#�������� �� ��������� ��� �/��������%����+�����#&���������&�/����##���+��&��+����#� &��G�#�����/��������%����+��+4����#�����&����M��4����� �� ����4�� ��#����I���� ��E� �#� ���#� ��#� ��#��+��+���#�� ���� �� ������%"������ H#� /����##�#�#&/������#� ��� ��%���4��� ��/�������� �&���#�� #4�� �� &�������� ��� #��������� �� ��� �&��&������ +����#��������#�/�����#� ������&���'�#��/������/��#�������������&���������%&�%��#���3���������������4���&&����+��� H� /��#������ �������&��� E� �� #)���#�� ��� ���#� ������������� �F�#�����#� ������� &���+�� #�#�������&������� #������ �� �&��&���� ����������� ������)���� ������ ��� ���%&�%������� ������4����&� ��� %�&/��� L����M� ������ ������ ����%���� /����##�#� ��%����+�#� �� � ���+�#� ��� '�#�� ��#� +�����#�E����#����#�E����#��K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��=6�5�����9���%�����"�%!7�L����MQ��/�#�����%����+��&�����#��Q�!�%���4�����

����������4������5���&B���������"���������������� ������� ��������&���#���"����B����������"���������������� ������������ ���� ��� �������� �������� �������� ����!� �"��� ��� '������!� N���������� ����N����������� A���������� ���� ������"��� ������� ��� ����"���!� ����� �������� ��� ��� ������� ����������� �������"�!���"������ ����� ��"�������� ��������� #�� �"�������� ��� ����� �������"���������������"����&�������������������"��������������������������������!���������������#������������������ �������!������������"���!� ������ ��"����������� ������� �����"��"���#�� ��������������N������� �"������ ��� ������ ����������"������"���!� ���������� ����"��!� ���� �"�"����� �����������������"������"��������������������������"�����������������!��������������������������������������"��"����"������������������������������!�����"����������"��������������������5���&������������ ��� �������� �������� ���� ������� �������� ��� ��� ������ ��� ������� ���� ������� ��"��� T���;������<������=>��())UD�7����)*$�Z-�,))����

����%������5���&D����"�������������������D�������������

����� ��.� ���

X������c�������#�L����M�B56���56=6C�

�����&�#��&���������� ��#����� ����'�������"��� �'��� ��� ��#����%��� �� N��������� ��56<��� /��� #&�� ������'&��4�� /���� ��

<!%�� �

��������������� �����@������7��>�����A���/�22000��������#���%��������%;�� �� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �B���������������� �&'������ �� �8� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �:� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� � �����������E���D��%�����&�������#�����%���/����*��+��#����������4����&��� B*��C����&��������� �##��������/�������������#�����%�����������������#��+��+��������������%��������D#�����&��4�����#�����%������*�������������� /���� ��������� �+�� ��#�� !�##����� !�#������ �:6�� N��%&����#�� ������� � ��� �65<����<�� ���#���� ���������%������%�����O&������'���

=6

Page 93: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�#��'���������� ��� �����%��� B������� �� H���������C�� H� �&����� ����&���� ���#�����+��� ����#&�� ����� ������'&��4�� /���� �� ��"������ #&�#���E��#� #�'��� �/�#�����%��� �+��&�����#�����#���� ����&���� �4�� ����'�&� �� �#����+&�%��4�� >&�� �� �����%���� H� �'?���+�� ��#�������%�� E� ������� �� ������'&��4�� ��� X������L����M� /���� �#� ��"����#� ��� ��%���4��� �&?��/�����/��� E����� �#�3� �� #&�� �������+�� �������%���� �� ������#� ��/�#� ��� #�'���� ���������%�����#�����%���������#� ������������&�� !(������%�.����� ����

���/�#�����%����+��&�����#���E�&��3���� ��� �����#��4�� ������ �� �����%��� �� ������#� ���� !�� ���� P��� ���� ������ B����C���/�#��D��%�#��+��&�����#��#�'&#����F/�������� �+��&�4�� ��� ��/�������#� #&'?������#� ����������������&��������'E��#�/����##�#�>&�� %���� ������������� ���� �� ��"����������� ����1#� B5666C�� �� �/�#�����%����+��&�����#��� /���� � ������� &�� ���� ���&���� /��#/����+�#� ��D����#� ��� �����%���� ����������%��� �� ��� ����#� ���� ��%&�#��/�#��D��%�#� �+��&�����#��#� ����������#����� �+��&�4�� ��� ������������ �����) �����\&�#�G�#� ��%���#� ��#� �����#�#� ����+��&�4�� ��� ��"����� B�����1�#��� �&����0���#��C� #4�� ��#�&����#� /���#� ������#��#���&�������#���3����BT&##�R��5666C���

��%&�#� �&����#� �"�#�� ��#������� ��#&�� ������'&��4�� /���� �� �/�#�����%����+��&�����#���� ���� ������� .���#�!�/'���� B565:�566:C�� ��E� ��� #�&#����'����#� ��� 3���� ��� �#�����%���� '&#��&� &���'����%�� �+��&��+�� /���� �F/������ �������������� �&����� !�/'���� ��+�� &�/�/��� ��� ��#��>&�� ��� /#�����%��� ���������������� ���%����� �� ��&/��� �� ���%�� ������#������� ��� �������� �#R�����%������##���������� ��&#� /������#� ����%�#� #�'��� �#�/��'���#���������������� ����/&'������#��� /���D����#� ��� �#�����%��� B��%�� !�/'�����568:�� 5686�� 56:�C�� *� ��F��� ���#������������#��������#&���'���E���>&���/��#������#� �����#� %����#� ��� �/�#�����%����+��&�����#��� B!�/'����� 56<7C�� *��'�'���%�� ��� �/��� ��##�� �#�� �������� ��#���

3���� ��� ��+�#��%��4�� /���� #��� ����������� ��!M�1����!�/'����B566�C���

,&/���� ,������ /�� �##��� �E����� ���*��+��#���������P��������&���#� &�������#���� V(�#���&���X������L����M�/���� �� ��#>&�#������+��&�4�������!�%���4�W���#�3������������������������ A� L����M� �� ������'&�&� /���� ���/�#�����%��� �+��&�����#���� ,�������/������� �� +���� ���� &� /����##����%����+��� �F/�������� �#� ��/������#� �����M4�� �&���� >&��� /��#&�+�������� #4�� �#���#&�����#� ��� &� ���%�� /����##�� ������/���4��������/�����M�%��%��E������&�������� ���%����� B,������56=���56=7C����&#��#�&��#�#�'��� ��#��&�4�� ��� /��'���#� #&%���� ���/��%������&�#�����#���#�����#�/����#��'&#����&�� #��&�4��� �� /������� ��+��+����� &���#����E%��� ��� ��#��&�4�� ��������� �����#����������� �� ������Q� �� #�%&����� >&�������������e�����D� ��� �̀ #�����&�#�#������� ���#� �����#� ��� �����4�� �� ������/��4����#&������� ��� ����%�#� ��)M�#� ���%��E����#����%&����,����� B566�C���#� ��#&�����#� �������>&�� �#� #���#� �&���#�� �&������ �� �#������ ���&#���� ������#�%��&#�����#����E%��#������#��&�4�� ��� /��'���#�� ��/�������� �����&���4��� ������ �� /��#����������� H� (�#���&���X������ L����M�� #�'� �� �����4�� ��� ,������ ��/������ ���5668��/�##�&���/&'��������/���D����������) �������"����� ��������������� >&�� +�#��#��+��� ��� D�&� �������#��/������ ��������� ������#��#� �#/����#���� ��%���4��� �������#� ���&���#��������� "� �#�� ��� ��+�#��� �#�3���#��'����%��#��+��&��+�#������%���4����� ���������� ���� ��� >&�� �#� ��/�������#� ��%����+�#� ��#���%���#�#� ��#&���� ��� �+��&�4�� '���D%�����!�� ���� �D�M� B����C�� �� >&�#�4�� ����+��&�4�� ��� ��%���4�� E� &� ��#� /�����/��#��D/���#� ��� (�#���&��� X������ L����M� B����/��#�������� �� $����� ��+�� ��� ��������� ���X������ L����MC�� ������ ��%���#� A�*��+��#���������P�������#�4��A#�������'&��G�#����S &1����#�B56=:�����5C����

���/��������+�#�������#�����%���� &���'���>&���F����&�&���� �&"�����#�%�� �����+��/�����#��#�&��#�#�'�������%���4�����&�/�������� +�#��� �+��&��+�� ��� �� ��+��� ��� ���1�0��!�#���#� �� .��'R� B566�C�� #�'��� �� ��������/������ �&� �#� �����G�#� ������ �#�����%����+��&�����#�������%����4������&��&����!���E�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

6�

Page 94: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�� ��#�� �� %������ /����� ��� �������&��� ����E����� ��� ������ �#� �&����#� /��������#����������#�������'&��G�#���������%���������/�#�����%��� �+��&�����#���������� ��+�� #������������� �� ������'&��4�� ��� X���� ��//���/���� �� 3����� �&?�#� �����%��#� ������ �� �+��&�4��'���D%���� �� �� �+��&�4�� ��� ������#� �����) ���#��������A� �E����� ��� 8�� B��//���� 5686C��H���'����������L����M�����//��� ��+������+��#�#�/����#�����/��F���4�����������/�#�����%�����#����#��&����#��>&����+���#������%�#������ I�����������M�� I����� 0�!�14� ����� � !��&�� !(����������

H�������##�����L����M�/���>&�#�G�#�����#�����%������/�#�����%��� ���������#����#�����!���&����#&��/�������/&'�����4��+�������/���� ���/�#�����%���� ��+��+������� ������������ �� ������� ��� X����� E� ��#&������ ��� #&��&������ /���� Xn��%#'��%�� ����� �##&�&� ���3���������(��&���X������������������&������&%������ BL����M�� 5675C�� �#��� ����%��� ���&�����F���������&���������X����������������A� �&M� ��� �����%��� �����/��I����� �� �#���� �&"����� 1�������� �#�3� /��#����� �� #&����#�&##4�� ��#� ���#� �����#� ��� �F/���"�����/�##)+��� BL����M�� 567��C�� ���� �&���� ������L����M��+��������#��������������%������.��������� �+��&�4�� A� �#�����%���� ��������� ��#������G�#� ������ �#�����%��� �� ���%"��#��BL����M��567�'��5687'C��H&���#����'����#�>&���'������� �#/����#� ��%����+�#� ����&�� #&��/�#>&�#�� #�'��� �� ��������4�� ��� �#/����� �������M�3���#� BL����M� �� ,�#��� 56:��C�� �� #&�#����#������G�#� #�'��� �� +���� #&'?���+�� ��#������#�BL����M��56:�'C�����

�� �'��� ��� L����M� #� ��&� &���� �&"����� ���3+��� ��� �������&��� /#����D%�������� ���� �/������� /��� ������� B����C�� �#�>&�#�G�#� ��%���#�A� ������� ��� ������������� ���� �&"����� ��#� #�%�� �����+�� E� ��� �#�����%��������#��������+�����#����������>&����/�D/����L����M� ��+�� ���� /�� �##��� ��� �#�����%���X�����Z�������/��������/#��D��%�������#��������� �������������� �&#��)����� H� /�/��� ���/����/�4��%�#�3�����������/�������������#�/�##�'�������#� ��� ������������ E� &� ��������������� �� #&�� �'��� BL����M�� 5685C��

���%����� �� �&���� �� �F������ �� /����/�4��%�#�3������ ���� ����� ��� �����������������) ���� BL����M�� 5686C�� N�#�� �� ����%���#������/������#�4���������'�����������"����'��� �#�3� ������������ /���� >&�#�G�#� ����/�#�����%���� ��������� ��� �����%��� ���� ����� ��� ������������ �����) ���� BL����M��56<7C����+3���#�����%�#�����������#�'���������/��#����� ��� ������ ������ BL����M�� 568���L����M�� 5687�C�� H&���� �D/���� ������������ A���%���4�� �#�3� ��#� �����G�#� �������/�����M�%�� B��� ����4�� �����/��������C� �� �+��&�4�� BL����M�� 56:5��56:8��56:6C���

&� ������ ��#� �� ������ /��� #��������� ��� &�� �����+�#��� /���� �� ����+�#4���&#��)����� ����&M���� /��� ����M� X��&M����L����M�B56=�C��/��#�����&���#����#&�#���E��#�#�'��� ��%���4��� ������ ��#������� �� /�/��� ����/�����M�%��/������+����Be+�+���E��/������ C̀��H&���� ���&����� >&�� ���M� &�� ������'&��4��/����������������������������E�#&����#�&##4����� X���� ��//��� BL����M� �� ��//���� 56=8C����'E� ��%���M���� /��� ����M�X��&M���� ����$+�������/�����/������&��������>&���L����M�#�#�����M�� #&�#� ��E��#� #�'��� ��%���4��E� #�&���+���#�'�������#�D�������&��������������������&���� BL����M�� 56<�C�� >&�� �/���� ���/�� &������E��#�>&��?3��#�4��/��#����#���&���&#������ /���&M���� �&������ �� ((� ��������&������ /&'������� /�#�&������ BL����M��566�C���

��������� �!��(&� �(!� ����*'����!�I�����0�!�1��

���%&����L����M� B56<�C�� �� +����E� &�

/����##������%E���������%����+��>&������������ ����G�#� ��� �'������� H� ��%���#����#�/����� #&�#� &��G�#� ��%����+�#� ����+E#���� &� �/������ ��%����+��� ��#&������ ����+��&�4��� H#� /����##�#� ��%����+�#� ��#�#�/��#� &����M�� �� ����4�� ��� ������#����I����� #�� ���M��3����� ���� �������#��#��� ,�#/�#��� ��'D����� ����#������#/�#��� D'��������#/�#��� �D/�����&���F���#4��/����##�#� ��%����+�#� &���� #�/��#� >&���������������#�/�����+�#�B�����M�3���#C�����#/����� #�� ���M����� �� ����G�#�� H#������#�#� >&�� ����� ��� �� ����4�� ���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

65

Page 95: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���� �������� /�������� �� &��G�#�#&/������#�����������#�%�����#���������&����M���� ����4�� ��� ���� ��#����I����� ��� ������/��F��� ��+����� �� &�� ����%���M��4�� �����/��#�����4�� �#/������� �����##�#� ��%����+�#���'E� �#�4�� /��#����#� ��� �+��������#�����+��������&��#�)&������+����&��#�'����� �����#�� ��'������� ������ ��#�����������&� /���4�� �F�� ��� ��4��� ����#� ��#�#� �#������#� ��� /����##�#� ��%����+�#���+��+�� �� �'#����4�� '�#����� ��� /����/�4�����������#��#D����������+��&�4������+������+��&��3����� ��� ����� ������ �� ���#��&�4�� ���&����%�����&����/����������/��������&��/��������%����+��#&'?�������������#��#� ���#� ��� /��#������� ����&����� �#� ��J���#� ��%����+�#�� ��������#� �� �#�+������G�#�E����#����#�E����#���

H� ������������ >&�� ����#� �������#����#��������&����E�������� ��#&������� �������������������� ��� ��&#�#� �� � ����#������� &� �/������� ��%����+�� �� �� &������'�#� ����#�� �� &� /����##�� ��� ���/���4����##��#�#�������+�#���+��&�&������/��&�#��A������������ H� ��#&������ ��� �+��&�4��� &� ��J���� �� /�#��������� ������#��� ��� +��������+��&���� &� /�E���>&�#���� /���� ���F/���"������ &� #�#���� �� /������ >&��/�##�'������ �� �F/���"������ �&�� &��4�� E���'E� ��#����������� �+��&)��� BL����M��56<�C�� ����� L����M�� ������ >&�� �����������������&����#�?�� ����/����������E��������

*� �/������ ��%����+�� E� ������ &��������� ��#� #���#�+�+�#��H�>&��#�'��#����&���� +�� ��������#�#� ���%��E����#�/���� ��>&����� �� ����4��� ���� E� &������������� �##�� ���� �#� �� ����G�#�����'���#Q� ��� ��>&���&� #&�� ���� /��#���������+E#���� �������� �� ���/���4�� �� ���#�#� ����#���� &���� �F�������� �##�#� ���#� ���/��#������ �� /����/�4��� ���� ��&#���������#&'#�I������ >&��������� ��/�� �� �#/����� #4��/��������&����%���M��4����&���#��#������>&���+��&�&� �� #��+���� ��� #�'��+�+"����� BL����M��56<�C��

�� ���� ���� �F/��������#� ��&���� ��� /��/D#���#� /�3����#�� #�����/�##�'�������� /��� D�%4�#� >&�� �+��&)��� /���������� ��� �#/����#� ��� ����������� #�'� /��##4��

#�����+��� H� �&���� BL����M�� 56<�C� �/��#�����&�� ��+�#4�� ���%��E����� ��#� ���#� �����%���4��� �� ���� ��#� /�����+�� ��� ��������� �� ����4�� E� �� ��#����I����� ����+E#� ���/����##�#� >&�� ��>&���� �� �F/������� ����4�� ��#�������������� #�����M��3����� �� >&�� ��� ���� /�E���>&�#���� ��������'��������� �#��� ��/�������� ���� �� '�#����#� &��G�#� #&/������#� ��� �/�����M�%�� ���D����� �#��#� &��G�#� �#�4�� /��%�����#�/���� ����&M��� �� ������ �� ��%���#�� ��������� �'������ /�##)+���� �� ��/�������� ������'����� �� ����4�� ��#����I����E���'�#����#������#���%&������#������������#��#�������#������#�#������������4����

H� �/������ ��%����+�� ��#� �����#� ������� &��4�� '3#���� ��/��#������ �#/������ ����/��������� �� &���� �� #�&#� �'?���#���##�� �#/���� �������� ��������#��������#&���� ��� ��%���M��4�� ��� ��##�#� D�%4�#� ���#������� �� #�#���� ���+�#���H� �������������������� �� �/������ �#���D%���� ��� >&���/�������#� �� �#/���� ���� �#/���� ����������'E� #�� �/����� ��� �������������� ��������##�#� ���#������#�����F/���"�����/����������� �#� ���#� ��� ���������� >&�� �#��#� ���#�/�##�'������ �F/���������� *� �/��������%I�������/��F�����#�#�������+�#�������������#��D����/����/�4����/��������������M��4����������� ���� �� ���� ��� �'?���#� �� /������ ����������#� #��#�����#� ����+��&��#� �#�������/�������#� ��� �� ��"����#�� �#� ���#� ����F/���"����� /�##)+���� ����/�������#� ����F/���"����������������#� ���#����/��#�������� ���&��4�� >&�� X���� �������&��#>&����M��G�#� �� /������ #4�� ���#��&)��#� ����##�� �/������ /����/��+�� ��� ���%"��#��� �D�/����#� �F/���������� /����'��� �&� /��#�����%�� ��� '�#�� �� ��/D��#�#� �����#�� �� /��������##�#� ���#����������)��������/��#����������� ��%����4�� ���� &� ������ ����#��&�&��� �#/������ ��� &���� �� �����M�� ���'#����4����#���%��#�/����'���#���

�#� &��G�#���#� #�/��#� �� /�����+�#���� �/������ ��%����+�� �#�4�� '�#����#� ���� ����4����#����I����������#������#�#���� ��������4�� ��� ��/�� �� ��� �#/����� �#� ���#���#���#��+��+���#�#4����������%"���������/������� /���� �F/���"����� ��� ��#�%�����#��#������#�#� #4�� �� /�E���>&�#���� /���� ��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

6�

Page 96: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�/�����M�%��� �#� ����/����� ������ ���#�/������ &�� ���/���4�� ��#����I���� �����/�������������'������#����� ������������#�� ��� ��#/�#���� #4�� �� &��4�� ��������#�#� ���/����#� ���%���������������>&���� �� �F/����� �� ����4��������������� #�� ���M��3����� (#�����'E� #�� �/����� ��� ��/�������������������� /��� ��#�%���� A#� ��F��#� �� A#��/����G�#� #� �#������#� ��#� D�%4�#� ��#�#������#� �� ��� #�#���� ���+�#�� ��� '�#�� ��#� ���#� �� /������ ��� /��#������ �� ��� ���&��4���&����� �4�� �����#�#� /�����+�#� ����F/�����4��������������� ����4������#/�#�����'D����� �� ����#���� �� ��#/�#��� �D/���� �&���F��������#/�#�����'D����E�����#�#�/��#���/�����+�� �+������ ��������� /��� �#�)&������ ����#���� �����#�#� ��� ��������4��/������ �� ������4�� �� '&#��� �������������#� ��� %����� ��� ����%���� ����#/�#��� D'����������#� �� ������#� ���%����� ���� �#�������/���� ��� �����������������G�#��'������#���%���+�#����&�/�����#&/������ >&����� A� >&��������� ��� �� ����4����#����I���� ��>&������ �� �� ��/��F������ ��#�/����##�#� ��+��+���#�� �#�3� �&���� �����#����� ��������4��� �� ��#/�#��� �D/���� �&� ��F�����#��#� ��F��#�� �� �����&���+����� #�� �������+���������� ��� �����4�� ��#� �+��3+��� /���� #&��#�'��+�+"������ �� ������� ��� ��%���#�� �������������4��/�##)+����

H&���� �����#�� ��%����+�� >&����/��#�����&����#/�#���������������'������E� �� �+������ ��#�����+��� &�� &������� &�������� ��� �� �#��&���4�� ��� &������#����'������������������������4�����&�/���4�� ����� �F��� �#���� ��#� �����#�#&/������#����/��#�������/���D��/�����/����##����%����+��>&��E��� &��4�����&������#��?3����/������ (� ����G�#� /�����#� #�'��� ��#��&��4�� '����%�������� �������� �� ������ ����3����?3�#4�� ��������#��H�/����##��>&�� ������� �� ����4�� ��#����I���� #�������� ���� ��� ������ �� ������ /������#�/������ �� /���4�� ��� ��/���������/�����&����� H� �����#�� ��'������� ������ �� ��/���4�� ����� ��������� ��+��+�� /����##�#���%����+�#��

�� �F�#�"����� ��� &� #�#���� ���+�#����������M�����������/��������#�)&�������� �����

��� ��#/�#��� ������ /���� ��%���#��� /��� &��+��� ���+�#��� /���� ����� &� #�#����� .�����#/�#��������� ��+�� ���� &������#��>&�� ���������#�)&���>&����������&���'������/���4�������/����������H��/������ �#���D%����>&�� ������ �� �#�)&��� E� ������� ��� e�����#����'������� ����� �̀��#� �����#� #&/������#� ���D�%4�#� ��#� #������#� '�� ��#��+��+���#� ��#�#���� ���+�#�� ��������� ������#� ��#��F���#� #4�� ����#� #�'��� �� #�����+������ ��#������#�#� ��'�������#� �����#�� �#��#��� ���� ��� ��%���#�� �� ������ /���4�� �����/��������� �� ��#��������� /���� #&��#�'��+�+"������ �� �� ����4�� ������ ��������#����'�������E����� ������������������#� #�/��#� /�##)+���� #�� &���� /���%�� ���/���4�� ��� ��/��������� #��� ��'������ ��#��&��4��'����%�������������>&�����

L����M�B56<�C����#��������/���4�� �F����� ��4�� ���� �� ����� ��#� '3#���� ���/�������� ��� ��/��������� ��#�����+�� ��#������#� �� #���#� �&���#�� H� /���4�� �����/��������� E� /���&M���� /���� %����4�� �����������4�� ��� �#�)&��#� ������� ��� #�#�������+�#�� ��������� *� ����� ��� �� ��F�#�#���������/����#�/���G�#������/����������#/���I����A#�������G�#��#/�����#�����/����#���� �'������� *� /���4�� ����� ���� &�����'�&��� �F�� ��� �� ����4�� ���%������������ ��>&������� .�����#�� &�������� /���#� �����#�#� /���� ��>&������� ����4�� ��#����I����� >&�� �� ��'���� ��#�����&�#�I����#��/��/�����#���

H#� ������#� #&/������#� ��� #�#�������+�#��� �� �����#� �� ������#�� ���'��/���G�#� ��� ��/��������� ���D%���#��&��3����#� ��'��������#� ��� '�#�� ���� ����4����#����I�����F����������&�/���4���4��E�&#����/���&������� ��/����� ���������#�&� �#�)&��� ��'������� ����� ���������#�� ��#� 3���� ��� ��'������ ��#/�������� �#�� ���#�)&��#� #&'#���&��#� ��� �� ��#�#� �F����#����� ��)���� #�� >&��>&��� �#�)&���� �##�������������#�� ��'������� ������� ��/���4�� �F�� ��+��+�� %������ >&��������� ����� ����4�� ���%��E����� �� �� &��4������'�#���/��������/����##�#���%����+�#���

\&����� ��#� �#/����#� #��#�����#�� ��/����/�4�� E� �/�������� /���� �� �'#����4�� �������#����� �� /���&��� ��� ��/&���G�#�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

6�

Page 97: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��/��F�#�� >&�� �'#����� ��� ���#� ��#� ����#�#��#�����#�� �>&���#� ��������#� A� ����������#&'?�������� �� &��4�� ��#��� ������)���������#�������E� �#��'�������&����������4���&����#�����4����������)+����������#����#�����#���� ��/��� �#� &��G�#� ��� ���#�I����� B������������� ��#�I����� �� ���C� ?3� #4�������#�#� ��� �'#����4�� B���+�� �#�/��/�������#� ������%����#� ��#� ����#� �����>&����� �����������C� �� �'?���+��4��B����#���� �� ����4�� ���#�#�����������/�������� ��#� +�����G�#� ��#� ������G�#���/��3���#� ��� /����/�4��� #�'��� �#���������)#����#� �&�3+��#� ��#� �'?���#C����3��%�#� ��� ��/��������� ��������� ��#��#/����#� ������� &����������#�#�������4����� �� ��M4�� ���#�������� �� ��'�������� /����#�/����� �� �##������� ��� �4�� �##������� ����+����#� /����##�#� >&�� �#�4�� ��E� ��� ��##���'#��+��4�� �� ��������� ���������� #������#� A#����+�����#� ��� �M��� �3��&��#� ��������#� �� �����������&#G�#�BL����M��56<�C��

�� /����/�4�� %�#�3������ E� &� /�����>&�#���� ����%��E����� �� ���%��E����� /���� ��/��#������ �'#������ �� /�������� /����� ������/����##����� &���#� ����#� �� ���%����� �������&#4���+�������������G�#������ �%&���G�#���'#�������� �#� ��%&��������#� ��������#� /����'#����4�� �����D� ���� B#��������� A��'#����4�� ��������� #&/�����C�� �����/�4��%�#�3������ �� /��#������ ��������� #D� &������� ��� ������� ��/����� ?&���#�� H�/�������/�##�����/����/�4���&��A��'#����4��#4���#� ��J���#�������#�I������>&���'#��������##����������/����/�4���� ������'�#�����/����##�� ��� �'?���+��4��� �#��#� �����#�#�/���� ������ ����� �� ��#����� '3#���� ��� &�����##�� ��� �'?���#�� ����/�������� ��� �'#����4������������ ������ >&�� /�������#� ��� /����##�� ����'?���+��4�� ��������� �� �'#����4�� ���#��������������������� ��������#� �� ��##�� �'�����������'?���#�������/�G�#��4��#4���� ��"����#������#������#�� �4�� #�� ��+�� �� /����##�#���������#�� ������ >&�� ��/��3+��#� �� ���#�� H#� ��J���#� ��� ���#�I����� /������ ��/����/�4�� ��� �'?���#� ����#� ���� ��������#�����+��&��#� ���#�����#� �� ��������)+��#� #�'�������G�#��� ������#���F������#�/��/�������#���������#���%�����#��'?���#�����##��&���� ��������� �� ���#�I����� ��� ���� E��

���%������������� �� ������#�/�����+�������#������ �� ��/�������� /����/�&��� /���������� ����� &� /����)/��� %�+�������� ����#�#��#�����#� ��+�� #&�� ���%�� ���%��E����� �������#�#�%����������#�I���������'?�����

�#� &��G�#�����'#����4�����'?���+��4����� /����/�4�� %�#�3������ ����������#�� ��� &��G�#� ��#� #�/��#� ��� /����/�4�� ������#�I������ #4�� ���#��&)��#� #�'��� ���#� �� �#�����&�����/����/�4��%�#�3�������#�3� ��%����A��/�����M�%�� �� A� �D����� ��##&)�#� &������#�� ��/�M� ��� �'#��+��� %�����#�>&��������#� ��� ��%�#���#� �'#��+�������#�����+��&��#�� ���"���#� �� �+���3���#� ��� ������3��%�� A� �D���� ���������� �� &��4��������� �� E� #&/������ A� &��4�� ���������>&���������$�����������#������ ����4��>&��/���� ������� �� /����/�4�� B/��� #&�� &��4�� ����'?���+��4�� �� ����4�� ��� ��������C� E�/���&�#���� ��� /��#������ �'#������ BL����M��56<�C�� !��� #�#���#� /�E��F�#�����#�����%����#� �� &�� &������� #&/������� �#�/������#�#4��&��/��������4����#�$����#���#&�#�/����#����#���&����#���

�� /����/�4�� %�#�3������ �&������/����� ��� &������#�� �#���D%���� �������>&�� /������ �� �������������� ������ �%&���G�#� ��� �#�)&��#�� ������/����������� ������ ����#� &�� #�>Z"����� �F�� ��� �#�)&��#� �F�����#�� /��#&��#� >&���#��#� #�� ���%���� ��� &�� ��������� )#�����&�3+���� ���#� /����##�#� ��%����+�#�����/�������#� ��+����#��#�#� ��#&�����#���� �'#����4�� ��#&������� ��� /����/�4�� �� �����&�4�� �D%���� �� ���������� �� �����M��4�� ���/����/�4��E���3��%����/����##�#� ��������#�����F�#�"����� ��� /����##�#� ��������#� ��������� �#� ����� �� ����� ������� >&�� ��##���/������� /����/��+�� /���� ��#��+��+���D�%4�#�����/�������#� �����#���+��#�#�/�����&/����&��#D����� ���N&���#��������#�#��#�����#�#4������%����#� /��� &� /����##�� �&��3�������3��%�� �� &�� �� ��"������ �� /����/�4��%�#�3������ ����/����� ��#� �������#���+��+���#��E�����#/��)+���������������������/������#�'����#�/����#������%���������#�I�������� �'?���� ��� �F������ �#� �##������#� �� �F��&��������#� ���&���#�� �#��#� ��"#� /��/�������#� #4����'E�����#�+�#�/������ &��4�����/����/�4��%�#�3������ ��� �F������ &� /����)/��� >&�� E�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

67

Page 98: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

&������������ #��������� �� &�� �'#����4��BL����M�� 566:C�� �� ���� �� ��� /����/�4�� ��#��#��4�� ��� &�� ��#����� ���#�#��� ����#��'�����#������G�#�����������#�#��#�����#������/�������� ��� ���M����� ��E��#� ��'E����#���&����'�#��/������/����/�4������#��#��4������������#����/����/�4��E�&�����+�������

\&����� ��� ����� ������ �� �+������+��&��3���� E� �� �������� '3#���� /���� �#�+����'����#� #&/������#� ��� ��'�������#������#�� �� �+��&�4�� ��� �����#�#� �����������4�� �� ��� ��'�������� /���� �������%��#� /����#�#� �� ���������#� ��� �#/����� �������� #��#D����� ��+����� #��� ���/������� /���&� �&����� ��'E� ��� ��/��������������� ��#� ��/�#�� ��� &����M��4�� ����+�����#�� ��#��+��+�����#� �����/��������� ����� �� ��� ��������4��#&�%���� �� ��#/�#��� A#� ������#� ��� &��'������ ��/��F��� �� ��+�#4�� ��� /���4������� �F����#�%����#����������4�����&�����������4�� ������ /��� &� �+������#&/��/�#������/������������#�)&��#��F�����#��/������ ��#� ������#� #&/������#� �F��������������� #�'��� �� ��/��������� ������ T3��#�3%��#���������3���#�������/���G�#������#������������� ����������#�� �����##)+��#� ������������ ��� �����#�#� ��� ��������4��� �� �#�/���G�#�+���3+��#������/�3+��#�A���#/�#��4��������������

H��+������+��&��3����E������������������ ��#� �����#�#� #��#�����#� >&�� ������� �� ����4�� �#/������ �����������&������ �� ���+������ �F/�����D����� T3�/�##�'�������#� �������#� /���� �#��������������� �� �&������� �� ����� ������ �#��#� &��G�#���%����+�#������������4����+��#������/������#� /��� &�� ��/�������� �����������#/�������������%�������������/����/�4����� �#/���� �� ���/��'�������� ��� ���+������������ �#�4�� �����������#� A� �#��&�&��� ����'������� H� /���4�� ����� ���/���#�� �� �#��#�����##�����#� ��������� ��#/��)+��#� &������#������ +�M� �����#� ��� ���+������ ������� ������� E� �� �+������ +��&��3����� �#��#�&������#� #4�� ��'�����#� /���� �/�����M�%��/���� ����� #�>Z"����#� '�� ���/����#�� �#���'�������#� �����#�� �� #��+���� �����/��������� �F/�����D����� �� �+������+��&��3���� ��#��+��+�� &�� ��+�� &��4�� ���

���'��1� ��� �� ����4�� #�'��� �#� /��I����#��#/�����#� �� ��>&���� �� ����4�� #�'��� �'?���#��F�����#�� !��� ��������� ��� �����4��� ���+������ +��&��3���� E� /�����>&�#���� ������%&�%�� +��'��� �� /���� �� �+��&�4�� ���/��#�������'#��������

H� �+������ +��&��3���� �4�� E��/��������� E� ����������� /���� ��+�����')�����%������� &�� ��+�� ���������4�� ��� /���G�#������#� ����/������������ ���##)+��#� /����������%"����� �� ��������� T3� ����F4�� ������ ����#��+��+������ �+��&��+�� ��� �+�����#�+��&��3���#� �� ��� �����#�#� >&�� �F/������� ����G�#� ��#����I���#� >&�� ��#&���� �������������#��#�#�������G�#��'������#�>&�� �+������ �� ��#��+��+������ ��� ���������#/������ �+������ �+�����#� >&�� /����#��� ���/����#� ��#� �������#� ��#� �F�%"����#��#/�����#���

H� �������� ������� >&����� �� ��������������� &�� #��&�4�� ��#����I���� /���� ��/��'����� #�� &�� ��#/�#��� /��%������ ���%������������� �&� �/�������� /�����F/���"����� ����+��&���� ��� '�#�� ��� &��4����#� �����#�#� >&�� �F/����� �� ����G�#���#����I���#��H���#��+��+�������+������������������4�� �#/������ ����������#�� ��� ����/�������� #&/������ ��� ��������� H� ��J����#&'?���+�� ��� �������� ��� �#���#�� �����/��������#� �� #�%�� ������ ��� &����?&��������������������#���#���%���M��G�#��&��#� �� &�����#�� �����#�#� >&��� ���'�#�� ����#�%��#� #��#�����#�����I���#�� ���������##�#�e�������� �̀ �������#� #�'�����&����� #4�� �� &�������� ��� ����� ���F/���"������ ��/����������� ������/�##)+���������#/�������� A� �� ����4�� ��� �� �������1��������� H#� ��������#� ��� ��/�������������������� /��� �������� �� ������%"����� �#�4����%���#�� ���#��� #4�� ��G�#� �F/�����D���#���������+�#�������������&���������&����������������� �� &�������� ��##�#� ���+�����#������#� #&/������#�� �&��G�#� #&/������#� ����������� �� /����##�#� ��� �/�����M�%�� #���� �&������ &�&������� �#� /����##�#���/��F�#� ��� ��������� �� ����G�#� #4����/�����#�����������������#�/����������&��#��&�4�� /���� �� /��'���� �� ��/����� ����/�����M�%�� �� �D����� H� /����##�� ����/�����M�%��/����������+����������#�3�#&?�����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

68

Page 99: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

A� ��%&���4�� /��� �����#�#� ��� ��������4����#�/��3+��#� ��� ��/��������� �����������/��� ����������������#���� ���� ��/�����������'E� /������/�� ��� /����##�� ����/�����M�%�� /��� �&���#������� *��#�>Z"����� ��� ��G�#�� /���&��� ��� �������!����#������#�� /���� ��/����4����� �D���� ��&����� ������� ��� �� ����4�� #�'��� �� �'����������#���� ��4����#� ���#���#� ��/��F�#������/��������� ����������� /��� ����������>&���� &���� �� ����4�� ��>&������ /����/�����M�%��/��+��������

���� ;�(��� �.&!���!�� �!� ����� � !�9!���(!� ����!� .����

�H#� /����##�#� #&/������#� ��� ��%���4��

�&���#� #4���#� &�������#� ��� #��������� ����� �&��&���� �� +���� #������ ��#� /�����#� ������&���'�#��/������/��#�������������&������ ���%&�%��#���3��������� ������4���&&����+��BL����M��56<�C�������������/��I�������+���� �&��&���� �� �� ��������&��� #4�� ��#�/��3+��#��!��� ��#&������ ��� ��+�� ���������������� �����������)#����#� ��>&�����#� B/���� ������4�C�� &���+�� �/������ ��%����+�� ���%��� ��� &��G�#�/�������#� A#� ��� %������ ��� /����##�#� ����##�����4�� �� ������4�� ��� �� ����4�� /��������#�#��������%���#����>&��)'������##���/������ /����/��+�� ������ ����%���#�� �� &��#&/���#��&�&��� �&��&����� �#���� �##�� ���� �#������#�#� ��%����+�#� �����#�� ��#� ���������/D��#�#�������'�����>&��������������&�#����� ��##�� '&#��� /��� ������������� �#���#�#���� �&��&���� /�##&�� �#��&�&��#� >&����#����%���� ��'������������ ����4��#�'�����>&����#��#���/D��#�#���� ���'�����#4��'�#����#��4�� ����+�� ��>&���� ���� ������ ��� %�������#� ��� ������G�#� �&��&���#�� ��#� ��+�#� ������ �����#���� ������#����/�3+�������#�#4�����#� ��/��������� ��#����#� �� ���#���� �3+��#���'������#���/�M�#��������������#�������#�������#�BL����M��56<�C���

H��������������&��&���������%&�#������##�#� ����&��#� ����#�� #4�� ����#�����#�����+E#� ��� �#��&�&��#� �������#�� �� �+��&�4���&����� �� ������4����&&����� ����� �E��'������� #�&� D�%4�� ��� �� >&�� #�'��#� /���������4��� ������ �� �������#�� &�� #�%&�������&��M��� ���#� /����##�#� ��%����+�#� #4�� ���

�/���I����� &��������� /���� �� ��%���M��4������&��&�����������4������������4����������4��/��##&/G�� �#� �+�����#� +��&��3���#� �� #&�#���� ��"����#�� #����� &�� /��������4�� ������%&�%��+��'����H���/���������������+��E� &� /�E���>&�#���� ��� /��#������ �'#��������##��������������%���4����������#� &��G�#������ ������4��� ��� /����� ��� +�#��� ���%��E������/��+�+������� #&�%�&� ��� ��/����������F/�����D���� �� �$������ ��&� /�E���>&�#���� �#�3���� �+������ +��&��3���� �� #�&� ���������/��/�����/�������F������/�����H�����������������+��&������� �'����� E� ����#������ ��� &�����+)�&�� /���� �&���� /��� ������4��� &������������� ���������#� ��>&�����#�� >&��L����M��'#��+�� ?3� ��#� %�����#�� \&����� ��#� &���#/E���� ������ �+��&��� ����� E� �� /�/��� ����F/���"����� ����+��&��� �� ��� �/�����M�%����#� �� ��/��������� ������ ���#��+�� #&���/���I������ ���&M�����#�� �� �������#� ��#�#�/��#�� �� ���F�#�"����� #������ �F����� &��/��##4�� ��� #����4�� ��+����� �� &� ��������#��+��+��������� ��&����������/�������������%�+������ ��'E� ������'&�� /���� �����#��+��4�� ��� �#/E����� ������ �#� �����#�#�����#�� �3� /�&��#� ��#�#� ��#� >&��#� �������������� ��>&������ /��� &� ����+)�&�� E�����#������ /���� �� ��&������� �� /�##���� ���&��%����4��A�#�%&������

�� ������4���&������� ��������������������4��������� �4����/��������/��#���������'?���� ��� �� >&��� �#�3� �##�������� �� >&���/���� �� ������4�� ������ ��� #�� ��&&�����H�/��#������ �'#������ �� �� ���%&�%�� +��'���/������ A� ������4�� �&���� ��+����#�� ��#��'?���#�������������#)'���#�����/�������#�� ���#� �� �������������#� /���� #����#��'�������#� #�� �� /��#����� ��� �'?�����/��������� �� ��&&���4�� ��� ������������#&/�������+��&�����#&������#�##4��/������%�#�/��)���#�� �� �� ��F4�� �� �� /��#�������������&���/�##�'����������������#� ��������#�/��� �����#�#� ����#� &#���#� /���� ��>&������� ����4�� ��� �&����/��M��� �#��#� ����#�/���� #��� �����/�����#� ��� ���?&���� ��������������� ��&&������ O������������I���#� #4�� ������#�� /����##�#� ����'?���+��4�� ��������� #4�����+���#� ��&��)+���#&/������ ��� ��%���4�� �� ��>&���� ��+��#�%�� ����4��� �� ���E� ������ ������4�� ���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

6:

Page 100: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/��#������ �����/�&��� �F����� &�� ���#���� �&"����� ��#� /����##�#� ��� �/�����M�%��BL����M�� 56<�C�� (���/�������� ��#� �'?���#���������#�� �� ������4�� ������ �� �������������/�������� �������3����� �� ��&�����4�� ���� &#4������������������&��������������#�&���#��+��+�������

H� /��#������ �������&��� �&����E� ��#)���#�� ��� ���#� ���������#� ���%������� &���+�� #�#���� ����� ��+��#�#� �����#�#���%����+�#� #4�� ����%����#�� �#��#������#�#��+��&)��� ����/������������ �� ����%���#���� &� #�#���� #&/������ ���� ��#&������ ����+��&�4��� P3���#� &��G�#� ��%����+�#�����/�������#� ��'����#�� ��#� &��G�#�#&/������#�� �#/��� �������� �&���#����+��#�#� �����#�#� ��� �/�����M�%�� /�E��F�#�����#� #4�� ����%����#� ��� #�#���� ���/��#�������������&�����������/�����M�%��/�����/����������F/�����D������

���'#����4�����/����/�4��%�#�3�����������/��#�����4�� �������� ��� �#/���� �� ����/��������� �F/�����D���� #4�� �/�������#���� �+��&�4�� ��� ������� ����%���4�� ��##�#� ��&�����#� ��%����+�#� ��� ����##3���� ����+��&�4�� ��� /��#������ �������&���� H#�/����##�#� ��%����+�#� ��� �+������+��&��3���� ��� #�&� ���'��1� �� �� �����4�����%���� �� ����� ������� �� '�#�� /���� ���/�����M�%�� ��� ���%&�%�� +��'��� �� ��� ��&������ ��� ����#����� &� �������������'?���+�� #�� �� /��#����� ��� �'?����� H� >&�������� /�##)+��� �� ��+�� &��4�� ��� /��#�������������&��� E� �� �'#����4�� ��� ��������� ����#/����� �� /����/�4�� �� ����4�� ��� ��%��#��'#�����#��������/����������F/�����D������#��'?���#�� '�#����� ��� �&���#������� /������������� �'?���+������ �� �'����������&��������

H� ������)���� ����� �� �� ���%&�%��#&�%���� �� ���?&����� *� ��������� �� ����4��������������&�#)'�������%Z)#������&�� /���+���� �'�#� ������ /�##)+��� ���������� ��� ��������)#����#� ��>&�����#� �� ������� �� ���� >&�� #�� �#��'������ ������ �#�����+)�&�#������#/��#4����#������������#����� ���/���4�� ��#� �/���G�#� ��� %�&/�� �������&����+��&����������#����������

�� ����4�� ��� ��������#� ��/����� ����&���#� /����##�#� ��%����+�#�� �#� &��G�#� ���

�'#����4�����/����/�4��%�#�3������/��������������� �����������&��'?�����������#��#�'�������G�#�+������#�����'#����4��E�&���#��������#�'3#���#����/��#�������������&������ ������� ��#� �����#�#� >&�� &����M�� ���� ����4�� ��#����I���� E� /����� �� &��G�#� ���/��#������ �������&���� H� /��#�������������&��� �� �� ���%&�%�� #���3����� #&�%��?&���#�� H� /����##�� '3#���� ��� ��%���4�� /������/����4�� ��� /���G�#� ��/���� &����� �%&���4�� #��#������ ��� &� /���4�������#/�������� ��� #�#���� ���+�#�� ���������� ����� ��� /��%����4�� ���%��E����� �&� ����F/���"����� ����+��&���� !�� �%&���G�#��#/�����#� ��������)+��#� #4�� �#� �'?���#���������/����������##����������������/�&#��#�'�����/����)/������e��/����4�����/���G�# �̀��&?�� /����/�4�� ��+��+�� &� /����##���>&�+������� A� �'#����4��� H� �������������&���� ����+�� ��� &� /����##�� ��� �������4�������� �� ���� ���+��� >&�� /����'��� �� &�&���� �F������ )#���� ������ ��'���� /��#����>&������ �� ����#�� �'#��+��� �� /����'���� #4�����+�����#��H�&������������ ��#� �'?���#� ����F/���"����� ���� ���� /���� �������4�� ���������%�������������������������������#����#�#���+���� A� ���#�I����� ��� �����#� �/��##G�#��F�����#� ����/���������������+�����G�#���#�������G�#� �F�����#�� H� ������������ �&����E�&�� &��4�� ���%�������������+��&)������/��/D#�������#�'��+�+"������

H�/��#������ �D%�������� ����4�������#/�#��#� ������������#� #4�� &�� &��4�� ����/������ ��%����+���&���������'��������/������#��+��+��� ��#/�#��#�������������#��/���������� ���%"��#�� ��#� �����#�� �� �� ��������� �����&#�������� �&� /��#������ ��&#��� �&���#��#�4�� ���/����#� A� ���� ��� ���#��+��4�� �������%�����

�#� ���#� �����#� ��� �F/���"����� �� ��������������� #4�� �/�������#� /���� �� +����#������ �� ��%����+�� �&�������#����%���������/�##&�� �#� /��/�������#� ��� ���������������������� #����� �������%)+��#� ���/#�����%��������� ��/��#����� ���#��#/��) ���#�����F/���"�������������������%�������� �#� ���#� ��� �F/���"����� #&'?���+�#��BL����M�� 566:C�� ����#� �&���#� /�##&������/����#� �����#� /���� �� �F/��##4�� ���/����##�#�/#����D%���#����#�&#���/�������#��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

6<

Page 101: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

!�/��������#� �� �F/���"����� �����>&�+������� ��#� ��##�#� /����##�#�/#����D%���#�� ��� ���� ��������� #������##������ ��� �����&#G�#� ��� �����%��#���������#���##�� ��/��������� ��� �F/���"������� ���4�� �#�3� '�#����� �� ���#� �����#� ����F/���"����� >&�� #4�� �� �������� ��� #������� ���X���������#������>&����##���F/���"���������#/�������/������&#����������

H#� �����#�#� >&�� �/��%���� ����4�� ��#����I���� �4�� ���M������ ����4��� #4�� �/����G�#� ��� �#��&�&��#� ?3����/����#�� /����%���#� ������� ��� ����G�#��/��#����#� ����#� ��� ����� �F/���"����� �� &�������� ��� ����� �� �F/���"������!����#/����� A� �� ����4�� ��� X���� ��� ���������� H#� �����#�#� /���� ��>&������� ����4�� ��#����I���� ����/����� ���/����##�#� ��� �/�����M�%��� �#� #4�� �#� &�������#� /���� �##�#� /����##�#� �� &��)+��� #&/������ ��� ����%���4��� H#� D�%4�#�#��#�����#� �� ���� �� D�%4�� �������� #�'��� ��#��&��4�� �'������� ����I����� �#��� /�##&���� ����G�#� %������������ /��%�����#�#�'��� >&��� ��#� ���������+�#� ��#/��)+��#������F��#�� ��� #��&��4��� �#� ���#� ���/��#������ �� �����/�����4�� >&�� #����#��+��+���� �&������ �� �+��&�4�� �&����#4�� ��/D��#�#�� �� ������ ������ �����#�� '��#&������#� ��� ���%�� ��� ��/��� !�����/D��#�#�� #4�� #�/�� ����G�#� ��#� ���#��F�#�����#�� �� ��#�� ��� ����#�� ������#��#������� �� ��/D��#�� ���%����� >&�� ����&� �����>&���#�� ��#� ���#�/��� #������#���������#�/�� ������� (#��� �4�� E� 3���� ��� ��/D��#�#������#� ��� ��##�#� ���#� ��� /��#������ �����&��4���/������#����4������#>&��#��/�#��#�/���� �#��&�&��� ����'����� *� #��� �&����#������ /���� /��#��� �� �F/��������� ���������#� �����#� �/�#��#�/���#��#��&�&��#������#����#��&)��#�����+��&�4���T�/D��#�#���+��#�����#����#� /���� �������I������ �&� �4��� ������ ��/�����4�����&��+������%����������+�#� ���#��H� /��#������ �#�3� ���/����� /���� �� >&�� ������#��&)���/��������'����H#�/���G�#��&���#�������������/��#����������������/�����4��#4������ D�%4�#� >&�� #�� ��#��+��+���� /��� &�/����##�� ��#�D������ ��� ��##�� /����/�4���/����#� ����+��� #������ ��J���#� >&��/���� #��� ����#�����#� �� ��##�� e�#������ ��

�D��%� �̀ ��#� #)'���#� ��� �#/����� ��/�����&#����������������

&������� #������ �� �&��&���� �������� ���������)���� ������������%&�%�������������4����&� ��#� ����%�����#� ��� %�&/�� BL����M��56=�C�� �/�#��� ��#� /����##�#� ��� ���&���M��4���&��&�������/�������#����������4���#������#�����%�#� >&�� �� ���%&�%�� #���3������ �#��� E� ��+�)�&��� ��� ������4�� �� &� ��#� /�����/��#� �����#� /���� �� /��#��+��4�� ��� �#��'���������&��&���� �� E� �� D�%4�� ��#� �/�������� ���/��#������ �'#������ �� ��� ��/����������F/�����D���� �&����� �#� $����#�#�'���M��G�#� >&�� �����#/����� �� ��������#����������� �� �����#� #4�� �#� ��� ���%&�%��+��'���� H� ��#��+��+������ ��� ���%&�%��+��'��� /��##&/G�� /����##�#� ��� /��#�������������&������#�������&���M��4���>&������ ������ #)'���� �� �M�� ����� /����� ��� ������4��������%&�%�� #���3����� E� &� /���&��� ��� &#4����#����#�/����##�#�������

L��%&�%�� �� /��#������ �������&���#�� �� �&�������� &�&������ ��� �+��&�4�����#��� ����� /��##&/G��#�� >&�� �#� �#��&�&��#����/��#�������D%�����#��+��/��#����#�����#���� ���%&�%�� #���3������ �#� �&���� ����������%���� #�&� �)+��� ��� �� ��������4�� #�� �#����������4�� �4�� ��+�##�� ���������� 4���/������#� �� /��#���� �/������#� �#�#)'���#�/�����#����#�#����#� �������������#����������#���������� )������#������#�/���+��#�#���#� ��E��#��4���F�#��##�����������������������#� �#��&�&��#� �����#� ��� /��#������ �����%&�%��� �##�� ���� �#� ���#� &��+��#��#���� �F/��##4�� ���������� #4�� /���G�#� �����/��������� ���%��E����#� /��#��+���#� ���%������ �� �/�����M�%�� ��� ���%&�%�� E�'�#����� �� &� /��%���� ���%��E������ >&���##�%&��� >&�� �� /����� ������ ��� �������� ���/��#�������'#������E�����%�������������%�������� �� +���'&�3���� ��� #&�� ������4�� �&��&�����!�������� ��� !��#1R�� >&�� �� ���%&�%��#���3�����E�'�#�������/��%���� ���%��E������>&�� �+��&�&� �F��&#�+������ ��#� �&���#�BL����M��56<=C��

�� ���%&�%�� #���3����� �'��&� ��+�#�/�##�'�������#� /���� ��+&�%��� �� ��/���������������������� &�� ���� ��� �������� ������������#� ��>&�����#�� !�� �� ��&�����4��+��'���� ��&�#�� �� ������������� ��� ������4���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

6=

Page 102: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���#������ �������&��� �� ��&&���4�� ��������������� ����������#�� ��� ����4�� ���+���� #������� &�� +�M� >&�� &�� �������'�������� ��� /��#������ �������&��� /������#��� /�E���>&�#���� /���� �� ��&&���4�� ���������������� H� ������������ ��&����E� �� #��������� &������ ������ ���%�� ����'�������#�� �'?���+�#� �� +�����#� ��&�#�B������4�� ��&&����C�� >&�� ���#���&�� ���"��"��� BL����M�� 56<=C�� H� #&�%������ ���������)���� �������&��� �� ��� ���%&�%�� +��'�����/��#����&� &�� �����M��4�� ��� �>&�#��4�� �����M���%�� ��� �� ����G�#� ��3��%�� A#� ���&���4����#����4�����&������

��������.� ��

��/�#��� ��� #��� &� ��#� /������#�

�&����#� �� #�� /����&/��� ��� �� �����4�� ��������%���4�� �� �+��&�4�� ��� #E�&��� ii�� ��������'&��4�����X������L����M�/���� �� 3����E�/�&�������������� ���+�M���+������� �/��������� &#4�� ���������#� /���� �����%���� H� /�D/����L����M������&�������#�����+������#&�������������'&��4�� /���� �� ��"������ #&�#� ��E��#� ����#/����� ��� .������ ��� !����������� �&��/�#�����%����H#��������#���#���.���������!������������ �>&�� �F/�#��#�� �/����� /����&�� ����#4�� '3#���� ��#� /�##�'�������#� ��������������� �&� ��� ��%���4��� ���� &��>&�/�������&��/��������%����+�����������&�� /������� #��� ���������� �����/�#�����%��� �&� #������� ��#� �/���� ���/�#�����%��� �+��&�����#���� �� #��������#����������#��+�������/�����#������%��#��������� �+��&�4�� '���D%���� �� �� �+��&�4�� ��������������� �����) ����� �/�#��� ��� #�&����3���� �#>&�3������ �#� ��E��#� ��� L����M��/��#����� ��%&�#� /����#���� ������##��� ����#&�� ���&��M�� �������#��/������� ��� �������&���4�� ��� �������#� ��� �����%���� ����#�����%��� �� ��� ����#� ���� �� #&�� �������+�� �������%���� /����##�#� ��%����+�#� �� /����##�#�� ���+�#� �&� ��������#� ��� '�#�� ��#� +�����#���%���#� ��� ������������� ���� ������� ���b����� �� ��� �#�E������ ������ >&�� �#��#� ��E��#�/�##�� #��� ���#�������#� /��"���#�� ���#�������� >&�� �#� /����##�#� ��%����+�#� ��+��#��� ��/��������#� �� #�&#� �#/����#� ��#�

�/��#����4���/���#������)���������#��&�4�����/��'���#������O��<!=!��������-�'����$=����������1�0�� -�� T��� !�#���#�� L�� �� .��'R�� -��BH�%#�C�� B566�C�� #�� %������ :�������"��������N�����������������+����������� �"��"��� �0� _��1�� HF ���� *��+��#��R����##��!�/'����� ��� .�� B568:C�� �����/����� �#�#&'#���&��� ������ ���� ������� N�������������8����.V�������7���!�/'����� ��� .�� B5686C�� N��������%�����#&%%�#����#� ��� �� ��/�����+�� /#R�����%R�� �1��0���%��/����##�#��O�C"�����(��58��5=���!�/'����� ��� .�� B56:�C�� ������ +��������� ����#������+�� ���������� ��� ������+�� ���&%��� �#� ��������� 1��0���%�� /����##�#�� N�������������8����. �̂��=��7����!�/'����� ��� .�� B56<7C�� �+��&������R��/�#�����%R�� �� ������ �����//� BH�%�C��#��N�������������4����N�����B//���5��7:�C��L���������(L��H/���!�&����!M�1��� ��� ���� �� !�/'����� ��� .�� B566�C��!�/�����#�+�� �+��&������R� �/�#�����%R���'���%��/�R�� W�"����� ��� ������� ����'�������������"��"����,V��75�=�����'����'�# ������ (�� �� L����M�� X�� B56<7C�� ����#���#%�#������������� ��&����%�����#��������� P��������#�� �� ��� T�'�����BH�%�C�� 2�� ���"����� ��� ��������� B//��8<��:�7C����&��%����������#��������������������H��������B����C��X������L����M̀#�S ��1�� �� !����/�&��� ����0��1� ���� ����'���%��/�R��8�����������������*� B5C�� 76�::���������� ��� B����C�� .��� /#R�����%������������&��� ��� X������ L����M̀#� 0��1�� ��������'&����� ��� ���� ��#���R� �� ������%R� ����/#R�����%R��:������"���8��5�8�5�������M�� -�� !�� B����C�� .��� �+��&����� � ���%�������� �"������ W�"����� ��� ��������N�����������58�B�C���5<������T&##�R�� .�� B5666C�� �+��&������R� ����%�� �����/�#�����%R��'�����������N�����������57B7C��8:5�8=7��L����M�� X�� B5675C�� X���#� L����� +���/�����#����� �� L������ %�%��0v���%���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

66

Page 103: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�����%���� '�d���� �a�� 2"����� N�����������58��67�5�8���L����M��X��B567��C��������%�'�������������n%������� �� ���&�%�� e���������� �a��#��������������8�B�C����8�7�6���L����M�� X�� B567�'C�� �#R�����%��� &�������#%�#��������� �� ��� T�'����� BH�%�C��2�����"�������� ���������B//��5�8�5�<C��-����������#�������L����M�� X�� B5685C� .��� ����� � � ��#�����/����/����� ��� ������ ���� �&��� '���+��&�����!�!��S �R����BH�%�C��%��������������B//��58<�5<=C��L�����#������ ������L����M��X�� B568�C����%�'�����#�Xn�����&�����1���������.���������� ������<��<5:�<�����L����M�� X�� B5687'C�� �#R�����%��� &�������#%�#��������� �� ��� T�'����� BH�%�C��2�� ���"����� ��� ��������!� �� ���� B//��5�5�5<�C��-����������#���������L����M�� X�� B5687�C�� ��#� ��%�'��������1�������I��"��"���7�����Z*�B6C���=8��68���L����M�� X�� B5686C�� ������#����0������&�%���#� \&����� S �##��#��� �������� ��1������#��e���������� �a�� ���� "��� ���������N�����������.�B5C��55=�5:8���L����M�� X�� B56:5C�� ��R��%�����#������/�##&�%� &��� ���/��+�� N��� �1������ ��#�P��������#��e�����������a��#��������������,Z�B�C��5�6�5=<��L����M��X����,�#���S ��B56:��C�������v&������H��������&�%� +��� N������"�� �"������ 2��I��"���������������8��B56C��:���7���L����M�� X�� B56:�'C�� T�'��� .����� ����#&'?�1��+�#� ����'��[� (��� -��'&��� 56:�� �.�����#����� T���#&��� N&������ BT�� T��N���1��� H�%�C�� N&��>&��� #��������A������"���//��8<�:=���L����M�� X�� B56:8C�� ���"����� ����:������������ ��� '����"��� L�����#��N���&�����L����M�� X�� B56:6C�� (������ '�#�#� � � �������%����X�T�� ���'��� BH�%�C�� ����� '����������

5������� B//�56�6�C�� _�� T����&���� ������ ��S �������L����M�� X�� B56<�C�� 2�� 8a������ ����������� P��#&��� ������ ��&�%�#����������#�����������1�����#��N&��>&�����/�����L����M�� X�� B56<7C�� �����%R� �#� �� ��&���� � �X��0���%����������,ZU����6���7����L����M�� X�� B56=�C�� 5��� ���� 5����� 89�O����������9���&�4�"&���N&��>&�����/�����L����M�� X�� B56=�C�� 2�� %���"� ���:�����������N&��>&�����/����L����M�� X�� B566�C�� 2��� 8"�������:��"�������� 2�� I��"������������� ���:�������N&��>&�����/���P����%���L����M��X������//����X�,��B56=8C��2��e"�"�������������N&��>&�����/�������//���� X�� B5686C�� #�� 5����� ��� ����������2���������0�_��1��T��/����,������ ,�� B56=�C�� ���"����� "��� �����������N&��>&�����/����,������,�� B56=7C��'����������4������$�#����"�������� ������ ��� ������� �0� _��1��S ���R��,������ ,�� B566�C�� �������� "��������������������� '���������� +�"����������9a�������I�����������������R�������1#�� �� B5666C�� .�0���� �� ���0�����������R� � � �&��&���� �+��&����������"������������������������V(�B��7C�������7���P��������������S ��-�� B����C��N��������%�����/��'��#� ��� �+��&������R� '����%R�� i(((���+��&���������1��0���%���%����'������������*Z�B5C��<��=7��S &1����#�� ��� N�� B56=:C�� �+��&����� �#� ��!�%������� �����##��.�0���#� ��� �+��&������R��/�#�����%R�� '������� ���� N����������� ,��565���:��S &1����#�� ��N� B���5C�� .��� /����#�/�R� � �������� .�� !�/'����� �� #����� ��+��0� ��������������//���#����'�����������N�����������,.�B�C��5<5�5==���

���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5��

Page 104: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��

���

�!� ��!(7������=��.����!�������J� �������� !��!��������!��

7�����$����������"�������������������������������������

��.�H���#���"��

(�#���&������!�"�����!�%����+�#�B(!!C� �$��������-&�M��������2N��

�<!�.(�

��#��� �#�&��� ��+�� /��� �'?���+�� �����#��� �� >&����� ��)����� �/��#������� /��� &� /�������� ���#���/���������������#���������+����%��>&���4���/��#�����#�����#���3##���#�����'����%�������M���������������������������K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��5�5�5�����9���%�����"�%!�� +����%�Q� ���%�D#����Q� ���������Q� /#�����%��Q� ��)����Q������#�������������

�#�� ���� ��� ����� ��"��� ���� ��� �����&� ��� ��������� ����������� ������� ��� �� ������ ������!��"����� ��� ������ ����� ������� ��� �������� ��������!� ��� "��� ��������� ���� ��� �����������������T���;������<������=>��())UD�7����)*$�,),�,)V�������%�����������D����������D��������D�����������D�������D������������

������F!����� ��������

-���N��� <7� ���#�� #�F�� �#�&������������� ���&���� ��� ��������� ���N���#������#���� �%�#��2���� #��������#�� ���%���� ?3� �3� 7��#�#�� ������&� /���&���� ����������� E�������� ����� /$'����� ��� #�$���� ��� #��� �'�������#�'��� �� >&�� #������� ���&� �+������� >&�� ���#�� �/��#����+�� >&��F�#� �'?���+�#� �����#������ ��#�>&��)'���� ��� ���'&�����(� ���&���#� >&�� ?3� ��+��� /���&����� �&���#�

E����#�� !�� �� �� ��� �#��������� �����%�D#������ ���� �����M���#�� ��E� �#����F��#���/��������#�����,N���F��#�'��>&)���#� �� ���'D����#�� ����#� ���������#� �#���D%���#��H�����&�� /��E��>&���#�#�����#�/��#�#������/�#�����#� 3����#�>&������ ������������#��

H#�#�����#��+��&)������>&����������#I����� ��#������� �� ��#��'�������� ����&���� ���� �##�� ���#�4��� ��� /��/�#��� ���/�������� �� &#�� ��� ������/��##�+�� ��

������H����

��������������� �����@������7�������M�A���/�22000��������#���%��������%;����� � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � ��B���������������� �&'������ �� �7� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� ��� ��� N ����� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N ����� ��� ���8

�� �N���������E�NE�����B*�-�C���#/������#������&����"���������$���N������B(�#���&�������&����"����#�R����&��N������ ��� *��+��#������ ��� !����&�R��� ���������C�� �&�����%Z)#����� B(�N,C�� �#�����%��� ����)������ �#���/���%�%���(�#���&���������!�)������.���/���T��)#�������N�������%�����#������##�#�����/�����M�%�����&������!��������������$����� ��� �#�����%��� �� !�/��������� ��� (�#���&��� ��� !�"����#� !�%����+�#� B(!!C�� ������� /���� ����������&�����������O&������'���

5�5

Page 105: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�##�����4�������#���)�����B�����/�������5��8�%2���� d� �������M�/DF���� 8� %2���C�� �������������/���������/��#����&�����4����+��#����&�#����������>&����������������4��&���3����B� ����#� >&�� /����� ���� #���� /���&M���#� /���������/������C������/��/�#�������������� 3�����/���� �&�F������ ���%2���� �M����� &#�� /��� ���#�#��#�����##4����#�#�����#��

�� ?������2���� �� /�������� /�##�&� ���� ����� /����� #�%�� �����+�� ��� >&����� �����#�>&��)'���� ���#������� /��� �����#����#�>&��)'����� ��#��'�������� ��� ���'&�������� �� ��&������ ��E��#�� /���� #�� ��+��������� ��&������ ��� ����&M���#�� �� ������ ����� ���/�#D���#� ��� >&����� �� $����� +�M� �� >&��#� ��&� >&���� ��� #����� ��� ��+���� ��� /������#������� &����/��� ����� ��� /��/�#��� ������������ ��� �&����M���� A� ��#�� ��� �8�%2����� #��������� �� ������ >&�� �#��+��#� ������ ��� ��'���������� ���� �#��� E/�����>&��F�+��#�����������#��#��4������#�����������'���� +�M��� �� '���������� ��� ���������#�%&������ ��� ��%&���#�� ��� ����� �#��+��#������� �&� ��������� �����F���� #��������� ������#�+��������/��##4��/�����������'������M&'��������&+�������>&����&����+��A��������

���?������2��� ��?&���2����-���N�� �4����#� ���#�%&�&� ������ #&�#� ���+�����#����������#� �� ��'�����+�#�� /����������� �������/����������/��������)������#��� ����������'&)�� /���� &�� '��F�� �#����� &�� +�M�>&��#�/��� ������+�������%�����#�&���E�������#���/D#�#���/�#��������

�� #���'��2���� -���N�� +���� A�/���&��� ��� ������������ ������ �� +�#��� ����#&��##�� ��#� ���������#� ��E� ���4�� �������#��&������ �� /��)���� ������ �#��� ���#�4���������+�� �� ���������4�� ��� #�&� �#����� �������4�� ��� >&����� �� ?������2���� �����#���������#��F��#���)����#�����/��������#�/���������� ��&�����4�����%�D#�������'������#�� �#� #�%&����#� ��#&�����#�� �F��� ��)�������3�������#/����D����� �#����������&����� �)+��#�/��##D����#� �� ��/����&��� �F������ ����#������#Q� �F��� ��&���D%���� �+�������������#������ �������4�� ��� ������ �� ��#��%�� ���/�#����������� A� ���'��� ��� T���/�1�� �/�#���+����

H� /�������� #�� >&��F�+�� ��� ����#� ����'��� �������� ��� /��#����� ��� �������

/���&M����/���#&����#���������>&�������#������#������G�#� ��#� �'��#� #&/������#�� ������������ �� ��%�4�� /�����'����� ��������� N���+��/���� >&��� ��� #���������� &�� .��%�� ���!�/&������M���� B.!C� ��� ��I����� ��E� ����F��#�'��>&)���#������'D����#������#�#��������#�/����D%���#��

-���N�� ����������� ��� ����� ��������� #D���� 8�� %2���� B�(TC�� ��>&�����/�������� ��#� �F��#� ��/��������#�� ����������� ������� /���� 5� #������ �#���/��)�������%�&��� �������/�������#�#�����#����� �F����'��4�� ��� ��#�>&��)'����� #�����������������#&#/���������������������(T���/�##����� �M���&#�����'����#��������%2������������������� <8� %2����� ��E� ��/������ �������M��4�� ��#� �F��#�� >&����� ��+��������������/�������#&�������

�� ��������� �� /�������� �/��#����+�� ��#�%&����� �������� #��#��4�� ��� �#���� ��� ����'���� +�M��� �� '���������� ��� ������� ���/�&��� ������Q� ������� #�%�� �����+�� �����%&���#�� ��� ����� �#��+�� #������� �&��������Q�������� ��� �/�����Q� #��������� ��� ���#�+����� �� �/��##4�� /���������� ������#Q�M&'���� ��� �&+���� >&�� �F����'�+�� A� ������/��#�#���Q� >&��F�&�#��� ������� ��� /����� ��� ���%�����/�%�#����%������&#�����'����#������

������&�#��� ���� �� ���������� /���#&#/������ �� '����#����� �� /�������� ��%&�#��F��#� ��'���������#�� #��������� #���������� �������M��4�������&�+��%���"������&����������������&���D%���#�� ������� ��#��� $����� �������������� �������4�� ��� ��/�� ��������+��+�#��'&����/��� E����������������/��������#���������� �� /�������� ��� ���������� /���� �������M��4�� ��� �F���)���#� ��� ���'������4�� ����>&��)'���� ���/������ #��������� /��#������%��1%�� '���'�� �7��%2���� ��������� ��������/����������#��

H� /�������� ��� ��������� ������&� >&���#��+�� &#����� ��%&�������� �� ������������#� /��� ����� ��� ���&�#�#� �4�� /������&� ����F���)���� ��� ���'������4�� �������������/��#����&� �� #�%&����� >&����� �+��&��+���#��#��4�� ��� �#���� ��� �� ��'���� +�M��� ��'���������� ��� ������ ��� /�&��� ������Q��##���������%��� ��� ��%&���#�����������#��+��#������� �&� �������Q� ������� ��� �/�����Q�#��������� ��� ���#� +����� �� �/��##4��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5��

Page 106: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/����������������#Q�M&'���� ����&+����>&���F����'�+�� A� ������� ��� ������� ��#�����Q� ���%��/��#�#������ �� �/�%�#����%��� �&#����������F����'#��+�&�#�����#��'��������#�%�� �����+��������'&������������������%��1%��'���'�������#��/��#������������#�������������M�/����8�%2�����������������������/������)���&��#������

�/D#� �� $����� ��������� �� /���������+��&�&� ��� ������� ��� ��#��'�������� ������'&���������������>&�����������#��������#��#��4����� ��%$#���� ��/���������%��� �&#���������##4����� ���%���-���N������4����������������&������ �� ���8� %2���� �� �����M�/�� �������� ���������������������������������#��

��� ���������� �� /�������� #�� �/��#����&������������� �#�3+���� #�� >&��F�#� �&����������"����#�� ��� �������� ��#� �&)��#���#��'�������� ��� �&���� �������� ��#����+�����#� ��'�����+�#� �� ���������#�� ��������4�� ��� ������� /��� ��#� ��"#� �#�#����� ���&�4�� ��� %��1%�� '���'�� /���� ��#�� ���5:��%2�����������&��4��%���&������=��%��� �����"#�� (%&��� /����������� ��� ����� �������4����������M�/������/��/���4��������8�%� �� ����� "#�� �/D#�� ����+��#���##����3�������#�#��#��#�#�>&��#��#�%&�������+�����A������E������

����F���.�� �

�H�/����������� �#��+��>&�������)�����

��/��)+��� ��� ����#������ ��� �>&��)'�����/��E� #��+��#�� �� �#��� &� >&����� �����#���������&���������4��+�#��'&����#�����>&��������'&)�� /���� �� /����� ��#� #�����#�� ���+��&�4��� �� /�������� ��+�� �� /��#�#�"����� ���>&�����>&����+�&���/��#������/�##�'�����������&�� +����%�� /�#�������� /���F)#����� '���%�����+���� A#� ��$���#� >&���#� ��� #���� >&��

/������� ������'&��� /���� &�� /�����%��� ������%�����&3������

T3����#��������>&�����%&�#�+�M�#���#�>&��F�#����/�������#�#���#��4��#����� �#����4�� ����������� �� �����4�� ��#� ������#���3##���#�� �##�� #������ E� /�##)+��� ����������������#� ��� ��#��'��������� ��#�>&��)'���� ��#�����#�����#���������������������#�#�����#�+����%���#�#���#���&�������������#��

H� ���������� #� ��&� &� �%��+����������#���� �#���G�#��/�%3#�����#�/���&M���#�/���� �(T�� �� >&�� �&� /������� ������������'&�� ��%���+������ ��� �� �#���� ���/�����������>&���?3�+�������/����������>&��/���?3�+���'&#������������������$���#��#����#��&��+������� #��+�&� /���� �&������ #&����%$#������ �&#�����#&�#�/��#/����+�#�����&����

H#� ���������#� +�#����+�#��/��%���#� /��/���������� &�� �������������+��� �#� �4�� �� >&�� #�� �#/���+��� ��#�������� ��� ����� ����#�+�� �� �##�����4�� ��������M�/��� &�� +�M� >&�� �� /�������� ���'��� ������� /��� #�&#� � ����#� #�����+��+�#��'&���� �� ��#���)����� �� '��F�#� ��#�#�� �+��������� �� �+��&�4�� ��� ��#/�#��� ��)������.&��� �##�� �M���#� ����� >&�� ��� ���#������� �����%�D#����� �� ���������� ��� ���#��� ��+��#����+�����������&����#�D����������������&�����/��%��##�� /�������M����� +��� ����� �#�/�##)+��#� ��&#�#� �������#�� �������� &����������� �� ��#� '��+�� /�##)+���� �����M������#&���#��������/��M�������/��/����>&��#��/�##������������#����������"����#�����&������ ���� ��#� � ���M� ����������� �� ���#4�� ���/�������� ��� ����������� /�##�'��������� ��/������ �����+���4�� E����� �� � ���������#�%&������������������/��������>&��/�##����#������ #�%&������ �� #�&� ����������� �� >&���� ����� ��� �����4�� E�����/�������� �+����������������������

����

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5��

Page 107: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

9!�6.������'�!��������������� �%���

8����������������������������

� �/�K!�L.����!�0�(��������

*��!�����4��!����#���4����&�������#�����<!�.(���#������'������/��#�������%&�#����#������G�#�#�'�������+���V����#� �����!�"�����!�%����+�W����-�4����� ��������#� .��F������ ����D/���#�� �������� P�M�#�� (��� =8���:��68:���� ���7�� 57�� /3%���#�� K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��5�7�5�8���9���%�����"�%!7���"�������%����+�Q� ���#� ����������Q�/#�����%��Q���&����"���������������

�#�������������������������������������"����������?9������������;�������������@!����W�>����9�������#�����!�N��L�����$���������7�&�!�O�'I�ZU�V(.�(-U.�V!�())*��,*(������T���;������<������=>��())UD�7����)*$�,)*�,)U�������%�������������������D�����B������������D�����������D��"����������

H� ��+��� ������ ��� &�������I���� ��� ��#���#� #�'���/�#>&�#�#����3������� ���#� ����������� �� ��"����� ��%����+���#�����#� /���� ��D#� �� -�4����������#� ��� .��F��������&������� /�� �##��� ���

��/��������� ��� ����#� ��� ��� *��+��#������������������4��!����#���

�� ��/)�&��� 5�� VH� >&�� E� ��"�������%����+�W�� #4�� �'������#� �#� ������'&��G�#� ���/������#� /��/���������#� /���� /#�����%��� ��/���� ��&����"����� ��� ����4�� ��� ��"�������%����+��� >&�� E� ����� ���� �� V��"����� ���#�&���4�W� B/�� 56C�� �4�� �F/��������#� ��'E���%&�#� �� ��&�����#� >&�� �#��� ��"������� �����&� �� �� ������ ������ ��?�� �� #�&�

��#��+��+�����Q���>&�#�4����#��&�J���#����/��� ��� ��%&�#� �$+���#� �����������#� A��F�#�"��������������������V����W��

�� ��/)�&��� ��� V�� ��"����� ��%����+��/������E������/��#�����4�W��E���#��+��+�����������4�� ��� ��������� ��� ��/��#�����4�� ��� ����"����� ��%����+��� ��E� ��#� /��'���#� >&�� ��&����M��4����#���������������M��P��� ����#��>&���� ��������� ��� ��/��#�����4�� E� &� /��'���� ���#D ���� ?3� ����%�� �� ��#�&����� ����#� ������%�� ��� ��"����� ��%����+��� �� ����'�������� �D/���#� ���� �� �&��������4��� ��+���� ���� ������ �� �� ��+�� ��'D������ �� �&���������&�� >&��� ��+���� A#� +3���#� /�#>&�#�#� ���3����� ��+�#� /��#/����+�#� #&�%��4�� /���� ����������� ��� ��/��#�����4�� �� /���� �� ��"�������%����+��� /��#/����+�#� �#��#� >&�� /����#��4��

��������������� �����@������7���������A���/�22000��������#���%��������%;����� � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � ��B���������������� �&'������ �� ��� ��� ��+������� ��� ���8U� ������� �� �:� ��� ��+������� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� � �&'���������� ���� � �� �5� ��� N����� ��� ���8

<!�!�"��

�� �N�_�����L���E�%���&���������'��������������!�"��������(� ����4�����*��+��#������������������4��!����#�B*��!��C����&���������#��+��+���#�&��#����3���������"����#���%����+�#��� ���#� �������������������/��������������R�1��R�1�OR���������

5�7

Page 108: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

#����F/������#���� VH� &�&��� ��� ��"����� ��%����+�W��

��/)�&��� ��� #4�� ��#�&����#� �#� �&�#� >&�� �#�����"�������##��������>&�#�4��������E��'����/���� ����� ��� �%���� �� �������� �4���/��#������#� /��/�#��#� ��� ��#�&##G�#�� ���#������ �� ������%"����� ���� ������ #�'D������ ������F����#�������+����'D����������&����"�������%����+��� �� ��&��/#�����%���� �� ����������������� ����� ���/G��#�� ���/�#� ������#��&�4�� ��� �����#� /�##)+��#� ��� &����������� ������ ��� ��#��� /������ E����3+��� &�� "� �#�� ��� V/�##�'�������� ����/�����M���� �� ���������� ��� &�� /�E�/��%����4�WB/�� :<C�� !����&������ E��������������� �� I�����/��/E�&�����&��/����������"�����������������%��������/�����4����� ���#� ��� ��� ����� ��� /����� �� >&�� �#���/������ ���� ����'&)��� &�� �/���I������F��##�+�� A� ��E��� ��� ���#��"����� ������� �����##��+�����������

*�� ��#�&##4�� #�'��� �� 3>&���� ���.&���%� E� ��+�� /�����/��� ��� ��/)�&��� 7��V��%������������ �� ���&��4�W�� �� >&����/��#���������������������%����������#�&����� &����������� ��� ����� B��/������ A�3>&�������.&���%C�����+E#�����E��'����!��������&#4�������E���������&��4�����3�����������#�������� ��#� ���#������G�#�� ���%��#�� ��/����� ��� �����&��� >&�� #�� �� ����� &���������%������������� ����E� ���#����� �3/���� ���/����##������ ��� �� ����G�#� B/�##&�����&��+������������������>&��������&MC��#�����/�##)+��� V#&#�������>&��/�������#�/�������#����+�����#� �����#� �&���#� �4�� ������ �#���������)#����#� ����'&)+��#� �� #�#���#� )#���#W�B/��5�5C��

��������� �� &����������� ��� ��%&�#������#� ��� ���+������ ����'���� ��� ��'J#�B/��/�#��� ��� ��&����"����C� �4�� #�%�� �����#��������� �� ���&��M����� ��%���4�� ��'D����� ���&���� ���#�� �� �&����� ��##�� �������

'�#��������� �� ��/)�&��� 8�� V�� ��&#4�� �����&����"����W�� �>&��� �����#����� ����/��F������ ��� �E��'��� �� �� ��������#����������+������%��#��A���E������>&����V��"���������E��'�����+��#���&����"�������������D#���/��#�����#� ��##�� /�D/���� �E��'��WB/��55=CQ� �� ��'E�A� >&�#�4�� ��� ��/�������� ����E��'��� �� ��/��#������ #&�� /�D/������/��F�������

�� $����� ��/)�&���� V���%#���#��� ���#� ��� ��� ����� �� ��%����+�#�W�� �#������?&���������&������.��#�����#���#��&����#��'����� ��%&�#� �D/���#� �/��#������#� ��#�����#� ��#���#� ��� ��+���� ���#� ���� ��(�����%"����� ���� ������ B(�C� #�'D������ ���&��������4��� �� ���4�� ��� ��/��#�����4��������� �&���#�� �&�� �/��F���4�� ��� �#�/��#�����#�����E�%#�����##���/��F���4��E� ��#�&����� �� ��E��� ��� ����� ���� &����������� ��� ���%&�%�� B/#�&��/��'���C��� ������ E� ������������ >&�� �#� ��#�&##G�#� ���I'���� ��� �&��������4�� �� ��� ���/���������/���� �� �F/�����4�� ��� /����/�4�� �� ���������%"����� �"� ��+���� �#� /��%���#� ���/�#>&�#�� ����"�������%����+����#����#�566����&���+�� �&�����'&#��������+�#�/�������#� ���#D ���#� �� �� � �#������� /��%��##�+�� ��� ���#� �������)������

&�I'����%����������+���E���/��������>&�#�G�#� ��� �F����� �/���I����� /���� ����"����� ��� ��%���4�� �� �� ���#� ��� ��� ������*����M����� ��#���#� ��� &�� ���%&�%�� ��� 3������/����#4����>&���'������#����#����������� �� V �&��� �� ����&��W�� �� �/�#��4�� ���&���#� >&�� /������V#�� ����#���W���������������#� /3%���#�� �#��� /���� #��� ���#�������� &�� ����� ������&�D���� ��#� �#�&��#� ��� 3����� ��������#����������#����&�� ������� �����+��>&���� �������/���&�#�����5�����#����/�#>&�#������� �+���������� ��� ������&�4�� ��� ��+����/���� /�#>&�#�����#� �� ����#� /�� �##�����#���#���V��"�������#�#�&���G�#W��

���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5�8

Page 109: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

���

��

9��.(���!(����������� �%�7����!=�(����&!���(!� �!���!��������%�� ��!�������� ����

�9���������������������$�������������������������������������������������������:����B��

��������������

,�$.���#���"���

���%�������L������&���!�/�������(�#���&������L����#��*��+��#����������������&����#�������D���,������-�����������#��Q�$���������#�&��#�T&��)#����#�.���#��#��/������#��(!!��-&�M����������

N���#������#�����#����

<!�.(���#������'������/��#�������%&�#����#������G�#�#�'�������+���V����'����'�� ��������/��#������� ������� �������/��#�����W������%���N������,������-����������������������������#����(���=8��=:��<:7�i��6�������4������7��5�=�/3%���#��K�!�"����#�@�!�%���4�����8Q�P�����7��5�:�5�6���9���%�����"�%!����/��F�����Q���&���4�Q���#��������������

�#���� ����� ������� ���� �������������� ���"����� �����f�� ��'���� '�� ������ ��/��#��� �� �� ������� ����� �� /��#�����W!���������:����!�8�����W�����$���������'�������'�����!�O�'I�ZU�(Z.�)̂ .*�P!�-�����=>�!�())*���,(Z�������T���;������<������=>��())UD�7����)*$�,).�,)-�������%���������������D��"������D����������

��

��%����=�� �������$�������� ��������!��������������������� N����� +���/��#������ &� ���'����� ���#��#�'���M��4��/������>&�#�4�������/��F������� �&'����� >&��

��/��#����� �� ������� %��+���������� ��� #�&����'����� ����"����� ��� ��&���4�� �� �����#����� ������ ���� �'?���+�� /�����/��� ������##������ ��� &�� �� ��&���4�� ���

/�����%�#� >&�� ������'&�� /���� ����#��+��+������ ��� &�� �&������� ����#/)����� ��� '&#���� ����� ������� �/����� ����/���##�� &��������� ��� ����4����&���������� �� ��+��� ��� ������?������ ����&���������#�� /���� �� #&�%������ ��� >&�����#������&��V��'����'�� ����W��

(����������� #4�� �/��#������#� �#�/����#� +�#��#� /��� N����� ���� ��#� ��#� /����>&�� #�� �#��'������ &�� �/��� �� ���� ���

<!�!�"��

��������������� �����@������7�������>�A���/�22000��������#���%��������%;����� � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � �� � � ��B���������������� �&'������ �� 5�� ��� -������� ��� ���8U� ������� �� 58� ��� ��+������� ��� ���8� U� (��� 5=�:�8=�5� ��&'���������� ���� � �� �5� ��� N����� ��� ���8

�� � �����������E�����&��������������B*�-�C��N�#������!�&�����4���(�%����(� ����4��B*��C����&����������L������&��� !�/������ B*��C�� ��#>&�#����� �� !����������� ��� $����� ��� �#�&��#� T&��)#����#� .���#��#��/������#� ���(�#���&�����!�"����#�!�%����+�#�B(!!C�����������/�������������,&�����������N���������<2��5��!�����������D���,-��7������7������#����.��� �����d88�B�5C��<�5��5�5�����������%��&���������OR��������'���

5�:

Page 110: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

/��#������ ����"���� �&�� �� &������������ ��%����+��� H� /������� /�������+������� ������ ��� ��/���#/������M��4��� �&?��/�����&����M��4���F����'����/���� �������������+�M���������'������&M�������&��/�������������F�&���M��4�� ��� ��� �#���� ��� �#/����#��##������#� >&�� &���#� +�M�#� #������ /����#����/����#)+��#�������#��&��+�#4��%��'�������'?���� ��+�#��%����� ��#��� ����� �/�#��� �����#��+��+������ ��#� ��#��/����#� �����) ���#���������'�������#��#�'�������$+�����/�������������������&������/��������&�����4������#/����#� &��+��#��#�� #�&� �F����#������&M����� /���� �#����#� ��� �%���I����� ����%&����� A� ������ >&�� /����� #&�� ���4�� ����������/���"������ �#��� #�������� N�������+������ V&�� ������%"����� ����/�M� ���/����'��� �� �����F��� �� �� ��/��F�� /�����3���� ���� ��%��� �����#������� �� ����#/��#3+��W�B���7��58C��N������#�3��/������������������������4�� /���� �� /�D/���� �F�#�"����� ��� ���3������/��F�����#�'����/�����������>&���������� �&���#� ���'����#� #�&#�� ���#� ������ ��"�����������#��"�����B����C�������&���� �������/��#������B5666C��

�� ���� ��� ���#� �#/����#�� ��##����� ������##���������#��/��#�����>&�#�4�������#�������+����������#������4��/����#��4��#D������� ��/����/���������4�� ��#� #�'���#�� �#���'E� ���� �#� �'#�3�&��#� ����������#� ��������&���4�� �� ��'���� ��#��#� #�'���#�� !��%����##��� ��� >&�� �����3� ��� ?'����������������@����� ��J���������/��I������� &���/�����4�� +����%���#�� ��� /���&�4�� ����� ����4����#&��/��'��3�����B#�'����������N���������� ����Q� �&/�#�� ����C�� ���� ����/����������&������#� ���/����&���� �������/��#���������� ��&�������������%���4����������������� ��#��+��+���� ���� ���������$����/�������&�������������������A#�>&�#�G�#���������/�3����������##��E�/�����

��%&���������������N��������'������� ����##������ ��� #�� �#��&�&���� &� /�� �����%����+�� ��/�M� ��� ���� ������ ��#� ��#� ��#������ �F/�#��#�� ����� �� >&"� #&%���� �����#���&��4����� ?"������=�������������G���"�"����!� ��������!� � �>�� ����K� �� "�������E��������=>���������&�=>��C"�����;�������@� B���7�� �5C�� .�����#��� �� $�������#�I������ ��� &�� ������%"����� %����� �&?��

���+������ ��)����� #�� ��#��+��+�� ����+E#� ����F���)���� ��� �$+����� #����� �/�������� ��#���>&�� �� �� ������ V��$&��W� /��##&/G�� &���/���4�� /���� �� ��%���M��4�� ��F)+��� ��� #�'�����&&������ �4�� #�� ���������� �'+�������� ���&� ���� ��>&�+�� ��� ����#�� �� ��%���M��4�� ��F)+��� ��+�� #��� ���������� �>&�� ���� ����/�������� ��� ����&�4�� �� �����#��&�4�� �����������������>&�����������������>&���#�����/����� ?�����=>�� � ����=>�!� ��F���� ��E���@� B���7�� �7C�� #������ �##��� ��/�M� �����#����� ����������� ������������ �� &������F���� #��&������� %��'������� #������&���/���������+�#���#�&����3����/�����&������#� /���+��#� ��� N������ ?�� �������������� �����>�� ����� ������"���&��� � �������&���������������������������������"��=>�@�B���7��7C�� b� �/�������� ������ >&�� ����#��&���4�� ��#��� ������ ��� ������%"������ �������� /������M�� N������ ��'����� ��� /�D/����#�#���� ��&���������� ��#��+��+�����#�� &���+�� �#/)����� �����) ���� ��� >&��� #�� #������&�� ����+��4�� ��� �#/)����� ��� �&��&��� ��#��&�������#��

��#��+��+������� ������� �� �������/��#������� E� �/��#������� &�� �� ��F4��#�'��� �� ������4�� �&���� �� ���� ��� ��+��/��#/����+�� /��/�#���� /������� ��� #�%&�����/�#�&������ ?�� �"�������� �>�� �� ��"&������"������ R� ����������!� ���!� �������������!� �>�� �F� �"�������@� B���7��7�C�� �������� ��)�� /��������� &� /��#�� �&/������ �������&��4�� ��� !�����4�� T&���� /����N������ #����� &�� '�� )#���� �� �&����/#���##�����&��&����� ������ �#��#� ���#� �#/����#��4���3�>&�� ���������&��������'#��&����#����� &������ /���� �� +�#4�� ��� ���3���� ��/��F�� ��#�/��� /��#����� /����/�4�� ����������/���"����� ��#� �����#�� ��#��� �����4������%������/����F�/�����#�%�����#��'��#������������������/�G�#��#�E����#����&����>&����+���� ��� ���� /�� &���� �� /��#�������&����#�'���#&��/�D/����������4���

��#������������E� �������� �� >&�#�4����� ��&���4�� ��� "� �#�� ��� #�&� ��+��� ��� ��������� /���� �� �#��'���������� ��� &��#�����>&������#�������������� ����4����#���E�� &���+��� �����&���4������#��+��+��������� ��/�������� ��� ����# ����� �������������� #�'�������� �� ����4�� �� �F/���"����� ���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5�<

Page 111: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

+���������� ������� ��'�����/��#��� �� �&��&�����#��&�������#� ���� �#����#� ��� /��/����4��/���� �� +���� ��� #������� ��� ����4�� ����F/��##4�� /����� ��� ������ ��� �� �&����� ������4�� �#�E������ ��� ��#��'����� ��� #��� ��������������� ��� ��/��F������ �&����� �����/����#4����>&����>&��/�������������#��#����&�#�� �M���+�#)+����������������/�#��4����D������ N����� �4�� �#�3� ��� ���� ����&���+�%����� ��� #������� ��� �F�#�"����� ��� &��������������� �����+����+���������� #�'�����+����� N&���� /���� �����3����� � ���� >&��?������� � ������ �>�� G� ������ �� "�������� �����"������ ����!� ���� ��������������������&�@�B���7��86C��

�#��#� ����#�� N����� �3� ��)����/��/�������� ����� A� #&�� �����/�4�� ��� >&��+����� �� #��� &�� V�� ���� ��� /��#�����W����������� ��� /����)/��� ��� ��#���� #�'��� ���������/���"����� ������ ������ �� .���� ���/���&�4�� ��� ������������� �+����� ���������� �#��������� �� /����)/��� #�%&���� �� >&���?G� ������� �"�����"��� "�� ������������1"����� � ��"���� ���� "�� ��������� ���������!� ��� ������� ������F���� ��� �����b������"�B$� �� C"� G� ������ 1"���@� B���7��=6C�� -&#������� /�&����� #�'��� �� +�#4�� ���#�'��� ���� &� ������� $����� E� >&�� �� �&���������/���&���� �����>&�����%�����/���������&������M�����/��������� #������&�� �����#�����+��%"����� ��� #�'��� ��E� ���4�� /���&M����/���#���"����#���������#������� ��%������������/��F��������������#/�������&����?&��������+����#�����"� �#����>&���#������������#������#�'��������) ������� ��������#E�&���i(i�����������

�� ���&���� ��� �/��#������ '�#�#�������D%���#� >&�� #��+�� ��� ��#��&������/��������� ����4������� ����#&%�������N������/����� #���� ������+�#� B��/��������#� ���������/�������#C�� �� #�'���� 5C� �� �����E��������;������"�������&�����������>&������%���������������������#�/����#��������������������������/�����#��A������/�4�����&�����#���/������� ��� +�#4�� #�#�"���Q� �C� �� �����E����3������Q����X��>&�����������/�#��4��%��'������>&����������/�����#����#���+����������>&���������+��#����'E�#��+��� ���Q��C��������E�����������"���� ���������� �� �������#�� A� �������������&M����/�����'���S ������B5687C����>&���

#���/G�����/����)/��������&#����������������� ���� ��� �F�#�"����� ��� /����##�#� �&�����%&������#� ����+E#� ��#� >&��#� �#� � ����#���'E���&��#�'����#���&#�#Q�7C��������E������� ����"���� ��"������ ���������� ���� &�#�#�������>&���/���&��#���� ����#���+��#���/����'���#�#�&���������������/���&����#��� ��&#�����#� ��>&���� >&�� �#� /���&MQ� 8C� �������E���� ��� �"�������M����;����� /�"���������&�=>�0�� >&�� ������ �#� #���#� +�+�#� ����#���#� ������������� �&�����%���M�����#� >&����#/������ �� ������� ����%���� #����� /������#�%&����� ��#�/��3+��#� ��� ���� �� >&��+�+�� B�+������ ���7CQ� :C� �� �����E��������L������>&��������A� D�&������T��3������������'����� &�� �����4�� ����E����� ����F�#�"�������������4�����#������������##���3+��������� ������ ��#����� �� ��%���M��4�Q� <C� �������E���� ��� �������"=>�� ��� ������������� ����� ������������ �� >&��� +����� �/����������� ������������ ���� #����� &�������#��&�4�� ��� �&���#� �����������#�� ������������ ������������&��&�������E/������>&��E�/���&M�����

����� �� ��#��&���4�� ��#��� �� ����� N������� ���������E������>&����/��������/���������+��#��� �� �������� ��� �##4�� ��� ��#����� �4�� #���������������F���)�������&�� &��4������&�����+������ /�� �##������� �#� �##&�������'E� V"��� ������ �� ����� �������W�� H���#����� �#������ �##�� �'&)��� ��� �##4�� �������# ��"����� � �4�� #D� ��� �� ����4��� �#�#�'���&��� ��� ��/��"������ ���������/�������#� �&��&���#� >&�� #�?�� $���#� /����&������������� ��#�����+��� �����F�&���M������&�������������� ��/�M� ��� /��/����� ����#�/���� �� �� ���������� ��� ��#� ��#� �/�#��#�/���� ���#������ ��/��F������ ��#� /��'���#��&���#���#��������#��������#�����/��"�������/��/���� /���� ������ ��� �#� �������M�#�� ��������� �� �#��&�&���4�� ��� ������%"����#��#����E%���#�� (�#��&���#��� /��������� ������##������ ��� &����/�##��� �� #��#�� ��� >&�� ��/�/��� ��� ��"����� �� ��� ��#���� E� #& ����������>&����� /��'�����M��4�� ��� ���� �� ������&��M���

�? � ����������� �� "�����������������������L�G�����E���������������&�=>����� ����D� � ���� ���

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5�=

Page 112: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

"��� ������� ��� ��������� C"�������� �>�� ������ ������� �����������!���������G����������C"���F��������!� � ���� ���������!� �� "������� ������!� ��� ��=K�� �"���&��������� ���������� �����������$� �� ����"����!� �� ���"�&�!� �� �����!� ����������@�BN���������7��5�7C�

�.�����#��� �� ��� ��� ���� ��)���� ��

/��'�����M��4�� ��� /�D/���� ��"����� �� #&�#�/�� &���#��'�+��"����#��/����##��>&���+������ ����##������ ��� &�� �� ���� ��%����+��� ���&���+������#��������

�<!=!��������-�'����$=�����

��&/�#�����B����C��[������������������������� �������=>�$� �� ����� �� �"�������� ��������� ����������� ������� �� ��� �� ����� ��������������4����&����*�����

N���������� ��� B����C�� A���L���� ��� ������������������=>����4����&����L�R�����N������ ��� B5666C�� ���� &�� �� ���� ���/��#������� ��� �����P�?��� ��� @��#�������� ��� ��� ��� B5666C�� � �������������$� ������ :����� � �� ����� ��������������,������-�����������������N���������B����C��%���;���������������;������,������?��������������������#�����N������ ��� B���7C�� %� ���=�� �������$����������������!���������������������,������-��������������������#�����+������ N�� ��� N�� ��� ��� B���7C�� T��� �����&��M��� ��%���4�� �� +���� ���� ���#�����##���3+��#�� ��;������ �����!� 5�� �6�������#/��)+�����000��������#���%��������%��S ��������� B5687C�������G����� ��������$���"����"������� �����"��������4����&����!&����F��

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

5�6

Page 113: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

<!%�� ����! �8�������������������� �����������������������������������������������(���&����9.'����� ���

9�H ������� ������

H'?���+��#�� /&'������ ����%�#� ��� ���3��������"���� /������� ��� &�� �'����%�� ����#��#��/���������>&�#�G�#�>&����%����#/���������#�&������������������/��������� �&����� ��� ��/�������� ��� /���&M�����##������ �� ��#���'&��� ������������� '�� ���� ��� &����������� ��� �E��'��� �� #����� /��)����� ���������� �����+�#��� /��+���%��� �� �'����%�� ��� ���#� ���#� ����+E#� ����/������� ��� ����� �������+����� �� ��3��%�� ��������+��#�#���/�#�����������������H&����/������##���������M���#/�����������3���������+&�%��4�������) �������+�����#��� �'#��+���� �� �����M�� ��� �'����%�� /���� �� �)+��� ���%���&��4��� �'+������� #�� �'���� 4�� ��� >&���������E�������������%��������) �����

��/&'�����4�������������'����G�#����#��+�����#���� �������� ��� /&'������ �&� �4��� �/D#� �+�����4��� ����������#&'������ �#/������������� ��� �##�����#� >&�� ��&����� /�#>&�#�� ����"���� /���� /��/��� �� �'���&��� �����+�#��$����#���3����#����+�����/����������/������������>&���������##������#����(�#���&������!�"����#�!�%����+�#�B(!!C��H�#�#��������##�����4���#�3��� ���������#�������(!!�� &�� ��&������� +���&��� ��� /�#>&�#�����#� ���I'���������������#�����'����G�#�����##������#����&����#��&� ����'�������#�� �&� ������ ��� ����'�������#� �F�����#����+��4�� #�%&��� �%&������� �#� ����#� �� �������M�#� ���/&'�����4��>&��#��#�%&����

*�T.!�9�!��!���.'(! ����

H���������#&'������A�,�+�#��������J�����!�"�����@�!�%���4����+��/�##&���� �������������%&����#�#��G�#�>&������/G�����#�'����

�� ��� ����7���#���������!��#������������������ #� ���� �!� F�%.���� � ��!� H=���7� ��������

��#������� A� ��+&�%��4�� ��� ���'����#� �����M���#����� ���#�>Z"����� ��� &�� ��+�#��%��4�� �&��/�����4������E�������&��������%���������������������F�#������� �#��#� ����%�#� ����&�� ���'����#� ���(������4��!����) ����B(!C���/����#�������%�� ��#���������&#4������&�#�����#���>&������##�����#�/���&������������ ��/��������� ������ �>&�� E� ��')+��� ��/&'�����4�� ��� ��+�#G�#� ��)����#� ��� �������&��� �&������&#G�#� /������#� ��� /�#>&�#�#�� ��##�����G�#� �&���#�#��

�� #� ���� ��!� H=���7� �������� /���&M���� �������#�>Z"����� ��� ��+�#��%��4�� �����) ����� >&��� ����)+��� ��� /�#>&�#�� ����/�������� /��� /�#>&�#�������/��������� >&��� ���� ��#&������ ���%������ ���/��?���#� ��� ��������#� ��� ������ A� /�#>&�#��� ������'����#� ��� ��/����4�� ��� �)+��� ��� %���&��4����#/������M��4����#������ �&� ��&�������� H�����������+�� #��� ���%����� �� ��#������� �F��&#�+������ /�����#��� ��+�#���� �&� #�?��� �4�� ���� #���� /&'�������

����%�������� �� ����&� �&���� +�)�&���� ����&#�+������#�����+����#����+�#��#���/���D����#��

�� �(!� $���� �� #� ���7� ������#�� ��� �������� >&�������� /��� �'?���� �&���� ����%�� /&'���������#��'���������&����/�������4������"����$������ &�� ��)����� �'�#����� /������� #��� ������ &��#�%&���� +�#4�� #�'��� �� ����� �#��#� ��F��#� #��4�������������#� /��� ������ ��� ����%�� ���������� �������&�������������#������������#��

�� <!�!�"��7���3��#��B�� �����+���&���)����C������+��#��&?�������#��?������&�#���������3�������������##�������+�#����

�� ��=�(��+!�� !� F�%.����+!�7� ��+&�%��4�� ���?������#������������� ����#�� #���3���#�� ���D>&��#��#�/D#��#�� ���%��##�#� �� �&���#� �+����#� ��� �&��������"�����

�� ��� ��7��#/��������������4�������������������+E#����>&����#��#�/����4��#&'�����>&�#�G�#�#�'�����������/&'������� �&� #�'��� �� /�D/���� /&'�����4��� �#� >&��#�#��4�� ����������#� ��B#C� �&���B�#C� �&� ��� ���������� ��� ��� ��#�� ��#� �$+���#� >&�� �4�� #�?�� ���������##��%������ ��!��#��������������� /����3����F������ /&'������� �'���� #�?�� ����������� A� /�##�����#/��#3+���/�����+���&�����#/�#���/��+�����

���(���&����#&�!�!� �� ��!�3��'��"�

�9��1�7��#���&#�����#�/����#���#&'�����#���>&��>&�����/�����������������#��#�?������������#���E��#�����#�>&�� #�� #�%&�� /���� #��� ��������#� ���� /������3���#�/������/&'�����4����#�/��M�#���������#��.������>&��>&���#&'�##4�� �������� ��� �������� ��+��3� #��� �����M����#������ /��� ���!�� !�! �8���� /�������+�#��O�������#�����������%�������=���� �+�������/������+��&�����N��������������?&����/������+��&�����-&��������������&�&'���/������+��&������+�'�����

H� ��F��� ���%������ ��%���#������ #�'� �� �����#��'�������� �'��F��� ��+�� #��� �/��#������� ������>&�+��%��+���� �� ]����Q� H ���� 6<� �&� #&/�����Q� ����� .��#��0� ,����� ������� 5�Q� �#/���� ������ �����#� #�/��#Q�#�� �#/�������/��3%�� �#Q������������ ����#���%��#��#>&���������������B?&#�� �����C����������4�����5��8�������)������������/��3%�� ���

��� ��+���� &� ��F��� /���� #&'�##4��� ����?�� ������/�� ��� ��#�%��� &�� ������ ��� �����������������%������#��������#�����������

��� �&����M��4��/������/����##���������������#�&���F������ ��������� ��� >&�� ����#� �#� /����������#� E����#�

�� ������#���&����'����������) ���� ������������#���� !����##4�� ��#� �������#� �&�����#� ��� #�&� ��F��� A�

��+�#������������������ ��

55�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 114: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

�� ��������� ��/����� ��� &� ��#� �&����#� /���������#/���"����� ��� �#� �������#� B����&��� !���� ����� �F��������C����

��+�����'E��/������!��&� ��������������%������#��������#�������#�������$�����>&������#�%����##������ /��� ����#� �#��&����#� ��� �#�&��� �&� /�����&������#/��#3+��� B������ ��#/��)+��� ��� ����000��������#���%��������%C����<!(! !��&���7���2!���� �������� ����������������������������������������!���������!�"����#������$�������%���� ��� �&��'����%��� �� (�#���&��� ��� ��� )#����!����#� !��%�#� ������� *��+��#������ �������� ��� ,��� ���-���������+�����%�������.��/�0�#1���2���!������*��+��#��3����(��������&��4����!����5�675�86����,������-������2,-����������882�52�8:��:8:����

9��!��(!� ����� �������

H�/����##����� ��+�#4������������ #D�#��3� ���������#�� �� ��F��� �'������� �� ����#� �#� ������G�#� ������ !�#�������3�����#��3�#���������������>&��4��A#�����#�������4����������M��4�������+��#&'�##4����

�������F����#��+�����������������#�����#��>&�����������#�� �� ��� ���#��������� /���#� �������#��/�������������/&'���3+������ ��+�#��������J�������������������� �� �#��&����#� #��4�� ��&������#� /��� ������#�'����� ��)�������/����##�������������H� ��F���#��3�����4�������������� /��� �������4�� ��#� �������#� ��#� $����#�/���� �� B���#C� ��+�#���#��'��#� ��� ���/�� ���������� �F����� ��+�#���� �&� /���� ���#&�����#� ��� ����� �� ��#�#��F��������3���#�� H#� ,�+�#���#� #4�� �#�������#� /���#��������#�� ������ /�#>&�#�����#� ��� ��������������/��"��������3�����H#��&����#�/����#&%�����/�##)+��#����#&�����#�������� B/�#>&�#�����#�>&��� �����#� � ������#��� ��#���&��G�#�� >&�� �4�� �#� ��#� �&����#C� ��� ������ ����������������� ��� >&��>&��� �������� �������� ������ � ��#��+�� ��#� �������#� �� �#������ ��#� ��+�#���#��2�&����#&�����#���

�� �&������ ��� ��F��� �4�� E� �� ������ ��#�,�+�#���#��&�!��#&�����#���������'���������������������#��#�#� �4��E� �� ������ ��#��&����#�� ������>&�� #����������&�/��M��E������������#&'�##4�����������������/���������#���+�#���#��"�&�/��M��/���������M��4������+�����4�� ��� ��#�� &� ��+�#��� ������ >&��>&��� �#/E���� ����/�������� /���� �F/��##��� #�&� /�������� ��+��3���&������� ������������� ��#� �������#�� H#� ,�+�#���#��2�&�!��#&�����#����������/D#���3��#�������F������?������������������#&%�#�G�#������� ����G�#��&��������#&��/&'�����4���H#��&����#�����'���D/��#���#�/�������#���#�!��#&�����#���

!�#�� �� ��F��� +����� �� #��� ��?�������� �#� �&����#�/���� #&'��"���� ��+������ ��/��#� ��� �&�����#����+�#4������#����������#�/�������#�����'���#����%������E��������������#��#�#�,�+�#���#2!��#&�����#����������� ���������4�� /���� /&'�����4�� �##������� �� #&%�#�G�#�

��� ��� ����4�� ��� ���'����� +�#�� �������� �� �����M�� �&�/����#4�� ��� ��F���� #�%&���� �#� /���G�#� ��� >&�������� �����+�#��������) �����*��+��#4���� ��&����������F�����+��#��� �/��#������� /���� �/������4��� ������ �� +�#��� �'���� ���������4�Q�+��#4���#������/������������������#��&����#���#��������#�>&������#��#��4������������������%&�#���#� #&%�#�G�#� ��#�,�+�#���#2!��#&�����#�� �� ������� �#���� ����G�#�� ��&���#���?&#�� ��������#��4�������M���#���

�#��� ������ �� �� ��F��� �� ��&����� #4������������#� �� &� ��#� !��#�������#� ��� ��+�#����?&�������� ��� �� +��#4�� ���%����� �� �#� /�������#� ��#�,�+�#���#2!��#&�����#��/������3��#���H�!��#��������/������?������� #&%����� ��� ����G�#� B>&����#� +�M�#� ���#�����������##3���C� �&� �������� �� ��F��� �� ��&����� /����/&'�����4����#��� �#�����!��#�����������3���������������� ����������� ��� �&����#� �� ,�+�#���#2!��#&�����#���+��+���#���

H���F����������#��3����+��������� ������]�/� ��� ��+����� ��B#C� �&���B�#C� ��� ���� ����� �� >&�� #��3�/&'�������/����>&��#��+������&��/��+�������&#��������� >&��� ��+��3� #��� ��� ������ �� ��+��+���� ��� /�##)+��#�������G�#�B�F���������)�&����&����������#B#C��&���B�#CC�����4����+��&�4�����/��+�������%��������/��M���#��/&��������/�����3� ��� ������� ��� �#�� ��� ���� �� >&�� #�������������

������#4�� ����� #�'��� �� /&'�����4�����&� ��F���#&'������ A� ��+�#��� !�"����#� @� !�%���4�� ��'�� ��#��������#� ��#� $����#�� �&F������#� /���#� /�������#� ���,�+�#���#2!��#&�����#� �� !��#�������#�� H#� �������#���&����� �� ��#&������ ����� ��#��&����#�� /��� ������� ����#���/��������/�##)+������������������������$���������+�#���/��+�#���/������/&'�����4���������%����

F��!� ��#. ������

�4����� ��+�#��������J�������������������� ��#��������#��&�����#��������#��#�����%�#�/&'������#�/���������� ��/���&�4�� ������ ��� >&��>&��� ����%�� ��#���,�+�#��� ���&���#� /&'�����G�#�� /��� >&��#>&��� ���#�� ��>&����&����M��4�� /��� �#������ ��#� �������#�� ,�/���&�G�#�/������#� ��� ����%�#� B��#&��� ���������� ��#� ��� 8���/���+��#� ��� ��F���� ��'���#�� �%&��#� �� �&���#� ��&#����G�#����>&�+�#�#�����#��&����+)���C���+��4������/���##4��/����#��������#��������#�����#��&����#���

<!&��.� ��!�*. ����9.'�����+!���

!����G�#� B��� ��#� ��� 8��� /���+��#C����/���&�4�� ��� &�� �&� ��#� �%&��#�� ��'���#� �&� �&���#���&#����G�#�� '�� ���� ��� ��>&�+�#� #�����#�� ��+�� ����/���##4�� �#������ ��� ��������� ��#� �������#� �&�����#� ������'����� ���%����� /���� �� ��/���&�4�� �#/��� ������ ����������������� ��

�� /���##4�� ��+�� #��� �'����� /���#� �&����#� ������'�����#&'�������H#��������#��'����#�#��&������������4��#��4����/�##���#�������&������&�#�I������

��#����#� �� �#>&��#� �#�� >&�� ��� �����#��/���#� #��4�� �������#� ��� �&����M��4��� ������������ ��!��#����� ���������� ������� �� ��#/�#��4�� ��#� �&����#��>&����� ��� ���%����4�� ��� /��+�� ��� ����%��� ��� /�##����

555

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 115: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

��'�������� �� ��&���� �#>&��#� ������%��#� ���>&���#����/���4���#���)#��������/&'�����4����

#&�!�!� �� ���3!) ��9�� !����3!) �*��������!�< !���&����#&�!�!� �� ���3!) �*�������7��

H� !) � �������� ��+�� #��� �/��#������� ������>&�+��%��+������]����Q�H ����6<��&�#&/�������!��/����� ��F��� �� ����� .��#� �0� ,����� ������� 5�Q��#/���������������#�#�/��#Q�#�������������������������#�/��3%�� �#� �� ��� ��#��������� ��� 5��8�� ��� /������������� ��� ����� /��3%�� �Q� ����������� ��#� ��%��#��#>&���������������B?&#�� �����C��

�*#�� ��3����� ��/���+��#� �&� �F/��##G�#� �� #������ ���M���#��� ��'E������#�����/���+��#��#����%����#�A��)�%&�� �/��%����� *#�� ��%����� �/���#� ��#� �)�&����#&'�)�&��#� �� ���#� ��#� �&����#�� 4�� &#�� /���+��#�#&'�������#�������%�������F�����������#�� 3̀%&�������� 3H .����� �)�%&���/��%�����������%��B �����.��#�

�0� ,����� ������� 5:�� ��%������ ��������M���C� ���� ��%�"#� B ����� .��#� �0�,����� ������� 5�����3������ ��������M���Q���+�� �� ������� �������#�'������'?���+���������%�C��

�� �(!� ��� #. �!�� B ����� .��#� �0� ,������������5�����%��������������M���C�

�� #=����� � ��� � .������!��&�H�� B �����.��#��0�,���� 5��� ��������M���C�� (���&��� ���� ���&��+��#�������(�#���&��#��!�����#������#>&�#�����������/�)#��

�� <!�.(�� �� /���&%&"#�� ��������� ������ 5��� �� 58��/���+��#� B ����� .��#� �0� ,����� ������� 5��������������������&�����5��8����#���%��#����������� �#>&����C�� �� ��#�� ��� ������#� �&� ��&�����G�#�'��+�#� ��� /�#>&�#�#�� �� ��#&�� ��+�� �/��#������'��+������ �#� �'?���+�#�� E������ ��#&�����#� ����#�&##4�� ��� �#�&���� H� ��#&�� �4�� /����#�� ����&����� ����G�#� #�'��� �� �������&��� ��� 3����� ������ ��"����#�'�'���%�3 ���#��H��'?���+����+��#������������ ����������#�� ����/��/�������>&�����/��'�������#���/D��#�#�����#�&����������#�������#����/�#>&�#����� E����� ��+�� � ������� �� ����G�#� '��+�#� #�'����#� /������/����#�� ��#��&����#� �� /����������#��#/�����#� &����M���#�� �/���#� �#� ��#&�����#� ��#��/�������#�� >&�� ��#/����� ��#� �'?���+�#� ���/�#>&�#�� ��+�� #��� ���������#� ��� ��#&��� � b�+������ �� &����M��4�� ��� �'��+���&��#� �4�����+��������#��&�#��/�E+����������4��/����F���#������������#����'��+������

�� 9���%�����"�%!� �� /���&%&"#� B ����� .��#� �0�,����� ������� 5��� ����������� � �� ���&�� ���5��8����#���%��#������������#>&����C����)�����������3F���:���������#���$#�&��#���#�/�����#����/�������+)�%&����

�� ��������B��#&������&M����/��������%�"#C����+��#����#������ ��� ���� �&����� �� �����#/������ �� 3F���/�##)+��� ��� �����$��� �F/��������� ��� ,�#&���#�%&��������#�� ����B �����.��#��0�,�����

������� 5��� �� ��3������ ����������� � �� ���&�� ���5��8����#���%��#������������#>&����C��

�� ����%�����B �����.��#��0�,������������5����� ��3������ ����������� � �� ���&�� ��� 5��8�� ��#���%��#� �������� �� �#>&����C � /���+��#����+������&M���#�/��������%�"#���&�����#������#/�������#��

�� #. �� &���� ���!�&�������� B��������� ��� &��#����#��C����+�� ����&��� &�� '��+�� ��#����4�� #�'����#����+�����#���&��#�����&�����#&�� ����4���+)��&�����&������#����#�?����������������/�����/�����������������&�����������������������#����?���

�� ��&���3!) ��H#��.' H .�����+���/�����������%��������������#�A���%���#>&������/��������#���#�%&���#� ��� &�� ������ ��'�������\&����� �� ��F��� ��� &� ������� ��� /�#>&�#�� ��+��3� �/��#�������� ��.� �� �� !������ !� �? �� B>&����� ��� ����#��� �&� N�������%��C�� <!�.� ����� F���.�� � ��<!=!��������-�'����$=�������&�����#�����3'������##������/�##)+��#�#&'�)�&��#�������+�#G�#�/����#��&����M��������&�#�����&�Y����!� B#��/�%����4�C�>&�� �/��#����� �� ��#��%�� ��#� �D/���#� �� ��#�#&'�D/���#�� !�#�� �� �&���� ����� ������##����� ������+������ /����3� ����#������� &� #&'�)�&��� #�'���VA������������.��#�,����������#W��

�� ;��.���4� ; �4� 3�'!���� !� �.����� � �#� ���#� �&� �%&��#� ��+�� #��� ��+����#� #�/����������� ����>&�+�����F������ ������]�?/%�B��#��&�4��3F������ <��/��� �4�� &����/�##����� �� ������ ��� 5�7� N������� &C�� (������� ��� ��F��� �� �&%��� ����� #��4������&)��#�� ��� �� ��"����#� ��� ��/��� �%&���5����'������ �&� %�3 ����5� ������ #��+����� �#� ��>&�+�#���� ���#� �����#/�������#�� �%&���5�?/%����'������?/%��&�%�� ����5�?/%��H#���>&�+�#����3&�������'E� ��+����#� #�/����������� �� ���F��� ��� ������]�/�����+��#����/��#������#�?3��������#�B�����#�� ��������� ����4����������&��#�E������4��/�������&����/�##��� �� ������ ���5�7�N�������&C��H#� ��>&�+�#� #��4�� ����&)��#� �F�������� ���� ��#� ������+����#�� (������� ��� ��F����� �&%��� ��>&������>&�+�����3&������+��3�#��� ����&)����!������&������������ �� ������ ��� %��+��4��� 4�� ��#���#/��#�'���M��#�/����&#�� ����+������#�%��+��G�#�/�����������#���

� � (/��������� /���� ������ �#� ��%��#� �&�3&���#� �4�� &#�� �����#� ��$#�&��#�� �����&��4����#/���#� �&� ���������#� �#/�����#� B��f�f�E� �������������� ���������� �#/�����C�� ��� /��/����� ��>&�+�#� �����%��#� ��#��� �� ��#��&�4�� ������ �/��� #�/��� /��������� ��%)+��#��#� �����#�������#���#�%�3 ���#��2�&���'���#�� ����� ������� ��� f����#����f� �#� ��%��#� �� �� ��� ���>&3���� A� ��#��&�4�� /������ B�� ��%&�/��%�����������4�������%�C��#������������/�4��f������ /��/���G�#� ��� ��%�f�� ������� ���&������ ��� �'������� ��� ������ ��� 5�7� N�������#������ #�/��� ��� ��%�� �#>&����� ��� ���%�� ������'�����&�%�3 ����&�����������&�������

�� � ��� B>&����� ��&+��C� ��+�� #��� ��������#� /�����%���#�#� ��3'���#� ��� ���/�� ��� ��F���� �#� ����#���+��4�� #��� ��#����#� �/D#� �#� �� ��"����#�

55�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 116: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

'�'���%�3 ���#��#�'����)�&������#�B�4��&#��������&�#��V(�#��������#���W����S ���C��

�� #����!��(!� �� !� ��?�� �� �� ��� � .��+!�� �!�=�������(!� ���+��4���/���������� ����������F���������#��������,� ��"����#���'���%�3 ���#��

�� #�!)�� B>&����� ��&+��C� ��+�� #��� ��������#� ������/�� ��� ��F��� �� �/��#���3���#� ��� ������ �/D#� �#�,� ��"����#� ��'���%�3 ���#�� ������ �����#� /��� �����#���$#�&��#� B��� ��� !�� �� �##�� /��� ������C� �� /����)�&��#� ���>&���#��*����M��� ���F�#� #������ >&����� ��� �/��#����)+���� ���� /�� ��"����� A� �� ����4��>&�� �������������##�����������#�����#��&����#��/��������������#��2�&��������

�� ��(��� &���� =�1!�� �� ��+!��� H'#��+����%���#������ �#� ����#� ��� �����4��� .���#� �#��#�&��#� �� �����#� ��+�� #��� ���/������#� ��#���E����#���#��&����#�����#�����#����/&'�����4����� ����#��������'��������$������&����������������

�&������+��#���#�%&���������������/&'�����4������/������� +�M� �� >&�� ��� �������� �� �����/��3%�� ��� �F�/��#�� B�����#�� ����C� �&������#�B����C�� .��'����#� ��� ���#� �&����#�� ������ �����F����#����#�#�'�����#���#��&����#�B&#�������#�/������� �C� #�/��� >&�� �� ����%�� ��� �� ����������/������� ��� ����� ��� �#�&��� ������/��"���#�#�� �� �����4�� ��'E� /����3� #��� �������� �#� #�'�����#� ������ /��"���#�#� #�/�����#�/���&��+)�%&�������������/&'�����4����F�/����V�����#������+��B5666C�����#������>&����W��&����� �������#����������������&���B�����#������+���5666C�����������'����#������"#��&���#��&����#��\&����� �� �����4�� ��� ��#������ ���� /����� �����F���� ������ �/���#� �� #�'������ ��� /��������&�����#�%&�������f������'�������#f��������������/&'�����4�� ������ /��"���#�#� B�F�/���� �����#� ������'�������#� B����C� ����#������ >&�� ���C�����E�� ��� #��4�� ��� ,� ��"����#� ��'���%�3 ���#�����#� �#� ���#� ��#� �&����#� ��+��4�� #��������������#�� �� �����4��� ��� ���/�� ��� ��F������'E�/����3�#��� ������/���#�������/��"���#�#���������#�'���������/��������&������+��3�#���#�%&���� /���� �F/��##4�� �� ���� � �� ��3����� �#�%&����/��� &��+)�%&��� �����������/&'�����4��B�F�/���� �����#� �� ����'�������#� B����C� �&�B�����#������������CC���

�� �� �����4�� ��� �'��#� ����%�#� �� ���������#� ��+��#��� ����#� ��� #�%&����� ����� �&���� B����� ���/&'�����4�� ���%����2����� ��� /&'�����4�����#&�����C���+���� �����G�#� #��&��3���#�� >&������� ���%����� /���� #��� ���&/������ ��� �����������\&���������##3����� �� �������� ���/����� ��F����� ���� ��� �&���� >&�� �M� �� �����4�����%����� �� ������� ��� /&'�����4�� ��� �#�&���� ��� �� ������ ���� ��"�����'�'���%�3 �������%����������������'���� ���+������ ���#&������ ��+�� #��� ��#����� ��#��� ��"����#� '�'���%�3 ���#�� *#���� ��#� ��#�#� ��������4�� #��&��3����� �#� ����#���"�!���������!� ���������������

�� �������4�� �������� ��� &� ��F��� ��+�� #��� ��������������������� ��������������#/�#�����+�� ����&��� ��

�� ��"����� ��� �$���� ��� /3%���� ��� /&'�����4�����>&��� �����/�����B�����#��������5:C��!����G�#���� ��#� ��� ��"#� �����#� ��+�� #��� �/��#������#����� ��+�� /��3%�� ��� ���&���� ��� ��8� �� �����%���#>&���������8��������%�������������������#/�#���

�� L�#��� ��� <!=!�������� -�'����$=������ ���F��� &����������'������������������� ��"�����'�'���%�3 ������/��#�������#��� ��"����#���������� �'E������/����#�'������ ��#� �&����#�� �/���#� ��� �#� ������#� ����$#�&����,� ��"����#� �� +3���#� �#�&��#�����#���&���� #4�� �/��#������#� �� ����� ������D%����� �����#� ����%�� ��� ��#� ��������� \&����� ������������&����#� �� ����#�� &����M��� ������ ��$#�&��� ������ ����������� �/D#� �� ������ �����#� B�����C�� �����#�B����'C���������E����/���� ��#���� �#� �� ��"����#�������� �� �'E��������� ��/����� ���#���� �&����#��4��#&'#���&��� /��� ���+�##G�#� �&� �����#�� 4�� &#��� �#�������#� V#&'�������W� �&� V�!��� W� ��#��� #��4���H#� %�� �#�� >&����� ����##3���#�� � ��+�� �#����/��#����#�������#��F�/��#��'��F����

��)!(&����!��� �� ����0�� ���!�<!=!�������7��#� ����!�<!%�� ����!� H=�����������N�� B5666C���#� ����# ����G�#���#� �E�����#�����/��'�������/#�����%���������+�������"�!�,��5:6�5=5������#� ����!�<!%�� ����!� H=����*��!�����&��;���H�.����!��������������#������������������#������������$������� �#�)�&���� ������ /��"���#�#�� #�� #&'���������������������/D#����$�������+��&����&��0�R����X�� B5665C��.��� ����� '��%��/�R��'��������!�,*�B�C���8:��::������#� ����!�<!%�� ����!� H=������9�!�������&%��������������������>&��������%���#�3����/������4���� �����������+��&��� �#�)�&����&�/3%���#���E�>&��������%��#�?�� /&'���������� ��F���� ������ �� ����%�� ����������� ������/��"���#�#��>&���#�3����/����������3!) �9.'������!(�<!%�� ���!�F�%.���� ��(!�������� T�+����� �������4�� ��� �&����� �������� �� �����4�� /����#�'������������������������#�%&������������������"#������� /��"���#�#�� ���� ��� ����%��� ���� ��� ��+�#��� ����3������+��&����/3%���#��.������� ,���� B���5�� ��� ��� ���C�� H� #����� ��� �##�#� �-��>&�#�L���� ��71�!�()��5:������\&���������F����4�������������&�������������������)�&����#�%&���� ��� ����� ���� ��"#�� ���� ��� ��+�#��� �� ��3������+��&����/3%���#��!�������F�/�����#�%&�����#� ���#� ��� '��4�� �##�������� B566=�����C��'���\!�Z��8=�:�����0�%���(�#. ����Z�����T��'0���#�� N�� B56�8C�� 5�� ������ �����"�� �� ����G����������#�����##�#�*��+��#������#����������������

55�

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����

Page 117: vol04 - Ciências e Cognição · ˇˆ˙˝˛ ˘ ˇˆ˙˝˛ˆ˚˜ ˇ ! !" # $ % & ’ % ˙( #& ˜ )# ! #! % # * + # , - ˚ + ˜% . / 0#1 2

0�%��*�����1���&��.(���� ����##���� *�� B���C�� B56=�C�� :����� �����$���������� ��� ���"���� ��������� ���� ������#���������������&H .���!�0�%�����?���������� B56:<C��,��'����%������������������B���C�������������������������������������B//��5<5�567C��L�������N���������������&H .�� .� #� ��� 3���.1��� &���� � 9� .�.��� �!�.(���?��!��!��5� �&�����.(!����&#����� ��� B5666C�� H� ���%���#�� B!�/�+������ ������.����C�� ��� ,�+�%���� ��P�� B���C��A���L���� ��� 9�����������������Q���� 2�� �G�"���POP�R�I�����F������ BP����=�� //�� 786�7<5C�� �4�� ��&���� ����G�#� L�R����� BH��%�����/&'���������56=�C������0�%��3���.1���&�����9� .�.�����&��&����N�� B566�C��%���������� � ���������� BN&���������.���.����C���4����&����L�+������N�����#������#����������BH��%�����/&'���������56::C�����3!) �9.'������!(�������&?������������ ��� B566�C�� �/�#�����%R�� ��� #�� ��������������'����������BP���5=��//��7::�7==C��!����%������R���/���������������������3��'��"� #&�!�!� ��� !(� ����!��4� (��� � �&.'������N�##���� N�� B������ �&�&'��C�� O�������!� ����� ��������� ��� ��>�� �� N���� %��J���� 7������ .��'������/��#������� ��� iii� ,�&��4�� ��&��� ��� �������������#�����������#�����%�������#)��������#��������3��'��"� #&�!�!� ��� !(� ����!��� �(� <!�.(�9.'������!(�#�������������� ��N�� B566<C�� �/�#�����%)��� T�#������ R��#�����%)�� j,�#&�k�� ��� ���������� (������������� ����#�����%��� BH�%�C�� 8�"���M%��������!� PP7O� ���������O��������������N����������B/��=8C���4����&�����(�������3��'��"�#&�!�!� ���!(�����!���!�9.'������!(�#�����!�/�#�� ,�T���� �� L�&������� ��� B566=C�� �#�����%��� ����������� �� �������#� �&���#� ��� /��#������ ��� (�#���&���

-����-��>&�#� ,�&##��&� � ����'��� � 565��567��� ������&������ ��� ��&���4�� ��� *�N�� BH�%�C�� %����!� 7���������� �� N�C"���� ��� 9%�� B//�� 587�5::C�� �����T���M���������&�����������&���4�����*�N�������3!�!��.�F���!� ��+!��� �&.'��������i�+����� !�,�� B���5C�� ���������� � ���"���� ���� �������������$�"����"��������������������;������������������ N�"��� � ����� +"���� W"���� ��##�����4�� ���N�#������� ���%���� ��� �#�&��#� �D#�����&���#� ��T�#�D�������!�"����������� )����*��+��#������!��D���������4����&�����4����&������������*'���#� ����!�<!!�� ����!(�F� ��9� !������#�����#��,��B56=6C��5��������������6Q��������>&�E�����B���C��H�&+��#�/����#�/��>&�#������#�����#��.���(((�B//�� 6�6�55��C�� ����#�� �����#�� BH��%����� /&'������� ��5:76C������#. ������� � .���������������#R�����%������##���������B5667C��N"�������������"���B7u����C��S �#���%������!���&����������(.����� �9!�����!������ ��#�%�� �����J������ ���+��#�� ���� J����� �&�/�##���� /���� #��� ������#�� �#� �/���#� ��� ��F�����/��#�������� �#� �������#� �� �� #�'������ ��� ��##��� �� ���������/������4������&����#��� ��"����#������%���)����.�*�������������������&���������&�A���������)���%��������&�������������� ��� ��F���� 4�� E� ����##3���� ��#�3���� ��#�,� ��"����#������#� �������.� ����!(����!)���!����! �8�����N����� ����� ��� ��� ,�� B����C�� �� /#�����%��� #������ ��#���/�#� ��� ��� ���&��� N���������$� #����� � N�C"������%�#��� ������ 5:B�C�� 578�58���,�������� �� �=2�:2���5�����S �����S ����S �'��000�#������'�2/�/�������<!�.(�����.� ����!(����!)���!����! �8����������������� B5666C��L�#� �F/��������#� ���/�#�+����� ������#� )���� ��� ��MD��j,�#&�k������������N���������!�-�B5C�� ,�������� �� �=2�:2������ ��� ������ ���� �������/�22/#�� � ����& %�'�2�������#2+��&�6�����

�������

557

��������� � ����� � ����@���� ��� A���/�22000��������#���%��������%2;� � � � � � � � � � � � B� ��������� � �����