7/25/2019 mekan space
1/129
T.C.
MULA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SOSYOLOJANA BLM DALI
MODERN AKLIN TRKYEDEKETKLERNE
TARHSEL BR BAKI
YKSEK LSANS TEZ
HAZIRLAYAN
CEMLE BARIAN
DANIMANLAR
YRD. DO. DR. GKEN ERTURUL APAYDIN
YRD. DO. DR. NECDET SUBAI
TEMMUZ, 2006
MULA
7/25/2019 mekan space
2/129
T.C.
MULA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SOSYOLOJANA BLM DALI
MODERN AKLIN TRKYEDEKETKLERNE
TARHSEL BR BAKI
HAZIRLAYAN
CEMLE BARIAN
Sosyal Bilimler EnstitsnceYksek Lisans
Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.
Tezin Enstitye Verildii Tarih : 11. 07. 2006
Tezin Szl Savunma Tarihi : 30. 06. 2006
Tez Danman : Yrd. Do. Dr. GKEN ERTURUL APAYDIN
Tez Danman : Yrd. Do. Dr. NECDET SUBAI
Jri yesi : Prof. Dr. AYE DURAKBAA
Jri yesi : Yrd. Do. Dr. DLEK HATTATOLU
Jri yesi : Yrd. Do. Dr. EHABEDDN YALIN
Enstit Mdr: Prof. Dr. MER GRKAN
TEMMUZ, 2006
MULA
7/25/2019 mekan space
3/129
KSEL BLGLER
Ad Soyad : Cemile Baran
Doum Yeri : Bafra
Doum Yl : 1980
Medeni Hali : Bekr
ETM VE AKADEMK BLGLER
Lise 1995 1998 : Bafra Anadolu Lisesi [1991/1998]
Lisans 1998 2002 : Douniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
letme Blm (ngilizce)
Yabanc Dil : ngilizce
MESLEKBLGLER
------
7/25/2019 mekan space
4/129
TEZN YAZILDII DL: TRKE TEZN SAYFA SAYISI: 116
TEZN KONUSU (KONULARI) :
1. Modern Akl ve Geleneksel Dnce2. Trkiyede Batllama
3. Modern Akln Trkiyeye Girii
TRKE ANAHTAR KELMELER :
1. Modernite 5. slam 9. Ziya Gkalp
2. Modern Akl 6. Osmanl Devleti 10. Mehmet Akif Ersoy
3. Geleneksel Dnce 7. Aydnlar
4. Batllama 8. Abdullah Cevdet
NGLZCE ANAHTAR KELMELER:
1. Modernity 5. Islam 9. Ziya Gkalp
2. Modern Mind 6. Ottoman State 10. Mehmet Akif Ersoy
3. Traditional Thought 7. Intellectuals
4. Westernization 8. Abdullah Cevdet
1- Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum O
2- Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir
3- Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir O
Yazarn mzas: Cemile Baran Tarih: 11/ 07/ 2006
7/25/2019 mekan space
5/129
YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ
TEZ VERGRFORMU
YAZARIN MERKEZMZCE DOLDURULACAKTIR
Soyad :
Ad : Kayt No:TEZN ADI
Trke :
Y. Dil :
TEZN TR: Yksek Lisans Doktora Sanatta Yeterlilik
TEZN KABUL EDLD
niversite :
Faklte :
Enstit :
Dier Kurulular :
Tarih :
TEZ YAYINLANMISA
Yaynlayan :
Basm Yeri :
Basm Tarihi :
ISBN :
TEZ YNETCSNN
Soyad, Ad :
nvan :
7/25/2019 mekan space
6/129
YEMN
Yksek Lisans tezi olarak sunduum Modern Akln Trkiyedeki Etkilerine
Tarihsel Bir Bak adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek
bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin Kaynakada
gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunuonurumla dorularm.
11/ 07/ 2006
Cemile Baran
7/25/2019 mekan space
7/129
TUTANAK
Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn 07/ 06 / 2006 tarih ve 329/1 sayl
toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim-retim Ynetmeliinin 23 c/d maddesine
gre, Sosyoloji Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Cemile Barann Modern Akln
Trkiyedeki Etkilerine Tarihsel Bir Bak adl tezini incelemi ve aday 30/ 06/ 2006
tarihinde saat 10:30da jri nnde tez savunmasna alnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra 90 dakikalk sre iinde
gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii
cevaplar deerlendirilerek tezin baarl olduuna oybirlii ile karar verildi.
Tez Danman
Yrd. Do. Dr. Gken Erturul Apaydn
Tez Danman
Yrd. Do. Dr. Necdet Suba
ye ye ye
Do. Dr. ehabeddin Yaln Prof. Dr. Aye Durakbaa Yrd. Do. Dr. Dilek Hattatolu
7/25/2019 mekan space
8/129
ZET
Bu almada, modern dnyann problemlerinden yola klarak bu problemlerin
dnsel arka plan, modern paradigmadan farkl bir bak asndan grnr klnmaya
allmtr. Bu noktada geleneksel dnceye bavurulmu, modern akln zaaflar tespit
edilmek istenmitir. Modern akln temel zellikleri bu ekilde ele alndktan sonra, kresel
lekli evre krizi ve ahlak problemi gibi sorunlarn bu akl yapsyla ili kisi geleneksel
dncedeki akl anlay ve farkl kavramsal aralar erevesinde ilenerek gsterilmeye
allmtr.
Modern akln kreselletirici etkisi balamnda, modern dnyada ortaya kan sorunlar
ve modernleme, batl toplumlar dnda dier toplumlara da yansmtr. Bu etkinin Trkiye
Cumhuriyetinin bir ulus devlet olarak ortaya kmasndaki rol asndan, Osmanl
Devletinin son dnemindeki gelime ve hareketlilikler, reform abalar ve yenilikler, modern
akln ve modernliin Trkiyeye giriinin ncllerini anlamamzda tarihsel veriler
sunmaktadr.
Bu dnemde fikir dnyasndaki hareketlilikler ve Avrupayla etkileim, modern akln
Trkiyeye giriindeki aydn ve brokrat roln ne karmtr. Burada zellikle aydn rol
zerinde durulmu, bu roln taycs olmalar ve moderniteyle etkileimleri balamnda;
pozitivist dncenin ve batcln akla getirdii nemli isimlerden Abdullah Cevdet, Trk
milliyetiliinin rneini veren Ziya Gkalp ve slamc kanadn nemli temsilcisi Mehmet
Akif Ersoy karlatrlm, bu dnrn modern dnce balamnda nerede durduklar
anlalmaya allmtr. Bu karlatrmadan hareketle batc kanat dorudan modernliin
taycs olarak grnmektedir. Ziya Gkalp geleneksel dnceden modernlie geii
simgelerken, modernlik d referans noktalarndan Mehmet Akif Ersoy ise daha ok
slamcln iinden bir sentez zerinde durur grnmektedir. Bu ismi bir arada tutan en
nemli ortak noktalardan biri ise bat karsnda ezilmiliin ve modernlie gre
konumlanmann ortaya kard bir sylemsel alan iinde yer almalardr.
7/25/2019 mekan space
9/129
ABSTRACT
In this thesis, the intellectual background of the modern worlds problems are studied
by comparing modern paradigm with traditional thought and defects of modern mind are tried
to be determined. Considering these main characteristics of modern mind, the problems like
global ecological crisis and moral case are dealt with this mind structure.
Modernization and the problems of modern world are also affected the other societies
like in the establishment of Turkish Republic as a national state. The progress in the last stage
of Ottoman State and its reform struggle are supplying us a series of historical premise of the
entrance of modern mind and modernity to Turkey.
Here, intellectuals role is especially emphasized in modernization and in the context
of being this roles carriers; Abdullah Cevdet as an agent of positivism and westernization,
Ziya Gkalp as the representative of Turkish nationalism and Mehmet Akif Ersoy as the
representative of Islamic thought, are compared with each other and their position in the
context of modern thought is tried to be understood. The westernizing fraction is seemed as
the carrier of the modernity directly. While Ziya Gkalp is symbolizing a transition to
modernity, Mehmet Akif Ersoy is seemed like to be the representative of a synthesis in
slamic thought with the exception of modern reference points. One of the most important
common part of these three name is being in a discourse field that is determined by the state
of being repressed against the West and taking position according to modernity.
7/25/2019 mekan space
10/129
I
NDEKLER
KISALTMALAR...................................................................................................II
NSZ................................................................................................................. III
GR ......................................................................................................................1
Kavramsal ereve, Yntem ve Aratrmann Kapsam......................................2
1. MODERNTE VE MODERN AKIL..............................................................6
1.1. Modern Bir Dnya Doarken......................................................................7
1.2. Modernliin Sorunlar ve Modern nsan...............................................14
1.3. Batl Literatrden Modernite Tartmalar: Tartma Alan Olarak
Moderniteden Modern Akla .........................................................................21
1.3.1. Modernliin Farkl Yzleri .................................................................22
1.3.1.1. Auguste Comte ve Pozitivizm.......................................................25
1.3.1.2. Karl Marx .....................................................................................28
1.3.1.3. Max Weber ve Rasyonalite...........................................................31
1.3.2. Modern Dnyann Eletiricileri: Gemiten Bugne Ana izgiler ...37
1.3.2.1. Frankfurt Okulu...........................................................................37
1.3.2.2. Modernlie Gncel Baklar.........................................................40
1.3.3. Modernlik ve/ya da Postmodernlik.....................................................44
1.4. Modern Paradigma Dndakiler/stndekiler: Geleneksel Dnce..482. TRKYEDE BATILILAMA: OSMANLI DEVLETNDEN TRKYE
CUMHURYETNE............................................................................................66
2.1. Tanzimattan nce Reformcu Hareketlilikler..........................................68
2.2. Tanzimat, Batllama ve Jn Trkler.......................................................73
2.3. II. Merutiyet..............................................................................................80
3. MODERN AKLIN TRKYEYE GR .................................................84
3.1. Modernlemenin Taycs Olarak Aydnlar ........................................86
3.2. Abdullah Cevdet ve Batllama.................................................................893.3. Ziya Gkalp ve Trk Milliyetilii ............................................................97
3.4. Mehmet kif Ersoy ve slamclk ............................................................101
SONU................................................................................................................106
KAYNAKA ......................................................................................................110
7/25/2019 mekan space
11/129
II
KISALTMALAR
a. g. e. ad geen eser
a. g. m. ad geen makale
bkz. Baknz
ev. eviren
. n. evirenin notu
der. derleyen
haz. Hazrlayan
kar. karlatrnz
s. Sayfa
ss. sayfa says
vb. ve bunun gibi
vd. ve dierleri
vs. ve saire
7/25/2019 mekan space
12/129
III
NSZ
Bu alma aslen, yazar tarafndan kendisine ait grlemeyecek kadar
hatalar dnda- ok kiinin zerinde emei olduu bir alma olarak ortaya
kmtr. Bu bakmdan eer teekkr edilecekse, burada zikredilmesi gereken
isimlerin okluu da bunu aka ortaya koyar. Bu yzden, bunun nem arz eden bir
alma olduunu dnmesem de, ncelikle tm byklerime ve zerimde emei
olan herkese teekkr etmeyi bir bor bilirim. Ayrca;
almaya ilk nce kendisiyle baladmz ve bana almann her
aamasnda -hatta ncesinde de- olumlu telkinleriyle de hep destek olmuolan, ok
zor zamanlarda da yanmda bulduum iin unutamayacam bu desteinin yan sra
benden kaynaklanan birok olumsuz duruma da katlanarak bana anlay ve sabrlayaklaan deerli danmanm, sevgili hocam, Yrd. Do. Dr. Gken Erturul
Apaydna ve ei, Halil Apaydna, bu almann fikir babas olan ve bandan
itibaren bana olan gveniyle danmanm olmay da kabul eden, bu gveni her zaman
hissettirerek ve yine her anlamda bana destek olarak bu almada ok nemli bir
yeri olan deerli hocam Yrd. Do. Dr. Necdet Subana, yapc eletirileriyle nemli
noktalar grmemi bundan sonra da zerinde durmam gerektiini fark etmemi-
salayan hocalarm Prof. Dr. Aye Durakbaa ve Yrd. Do. Dr. Dilek Hattatoluna,
ayrca geleneksel dnceyi akademik alanda temsil eden isimlerden ilk tandm vebenim iin ok nemli bir yeri olan Seyyid Hseyin Nasrn okuduum ilk kitabn
da dilimize kazandran ve evirileriyle bu eserleri bize armaan eden sayn hocam
Do. Dr. ehabeddin Yalna, zaman zaman mesai saatlerini zorladm, her zaman
hem akademik hem de insan adan Trkiyedeki ender ortamlardan biri olduunu
dndm SAMdaki yetkililere ve hocalarmza, ayrca SAMdaki tm
arkadalarma, deerli YEM yetkililerine, tezin yazma aamasnda bana yardm
eden ve bu yardmlar sayesinde almay yetitirebildiim Fatma, Elzem, Sevgi ve
Semaya, dualaryla ve yrekleriyle hep birlikte olduumuz sevgili arkadalarm ve
gnl dostlarma ve o dostlardan, teze devam etmemde de nemli yerleri olan
Zeynep, Hacer ve Rabiaya, varlyla beni her zaman mutlandran eski dostum
sevgili Zleyhaya ve ei Fatihe, Uladaki Fatma (Ayfer) teyzem, bilge Behiye
ninem ve Ejder amcaya, hayata pamuk ipliiyle balandm bir zamanda ve
7/25/2019 mekan space
13/129
IV
yaammn en nemli dnm noktalarndan birinde yanmda olan ve dostluunu
unutamadm sevgili arkadam Tlaya ve ailesine ve Ulallara, sevgili arkadam
Filize, bana tez dneminde ok nemli yardmlarda bulunmuolan sevgili Muazzez
ve Cennete
Ve herkesten ok, bana her zaman, her konuda ve her anlamda destek
olmalarnn dnda, en yaknm olduklar kendi zel yerlerinin de hibir zaman
doldurulamayaca sevgili annem, babam ve kendisi olmadan asla tam bir aile
olamayacamz evimizin en k biricik kardeimle de birlikte Aileme...
Cemile Baran
7/25/2019 mekan space
14/129
1
GR
Modernite tartmalarnn ve bat felsefesinde ve dnce dnyasndaki eitli
fraksiyonlamalarn Trkiyedeki fikr etkileri, mevcut literatrn buradaki dnce
dnyasnda ciddi anlamda bir yer bulmasyla ve eitim-retim kurumlarnda yer
almasyla kendini zaten aka gstermektedir. Bununla birlikte, bu etkilerin
olumasnda Cumhuriyet ncesi dnemi de kapsayan tarihsel bir sre sz
konusudur. Osmanl Devletinin son dnemlerinde balayan bu etkileim,
Cumhuriyet dneminde ciddi bir ivme kazanm ve gittike younlaan toplumsal
sonularyla bugnlere gelinmitir.
Modernite tartmalar bugn Trkiyede yer yer modern dncenin iinden
batda olduu gibi- ve batmerkezcilie dlerek, yer yer de batmerkezciliin
dndan, kimi zaman da modernist ve modernite kartl gibi grnmleriyle
hl devam etmektedir. Oysa modern ya da kimilerinin postmodern diye adlandrd
fakat ad ne olursa olsun, Avrupann tekil kltrel bir deneyimiyle ortaya kan ve
kresel bir yaylm arz eden bu yaam alan bugn artk kendi ana yurdunda bile
ciddi sinyaller vermektedir. ncelikle batda sosyal-psikolojik problemlerin ciddi
anlamda bagstermesi, su oranlarnn art, binlerce ylk dnyamzn bile bir-iki
yzyl gibi bir srece dayanan birka on ylda kresel-ekolojik problemlerle kar
karya kalmas, vb. gibi oaltlabilecek ciddi problemler, modern akln bir sonucuolarak grnmektedir. Bugn, modern dnya, batmerkezci dnce dnyasnda
gzlemlediimiz kadaryla kendinden kendine kmak istemekte fakat gelinen
noktada, zden ok yalnzca maddi imknlar ve anlamsz suretler dnyas halini
almaktadr. Bu noktada, postmodernizmin anlamlandrma abalarn da, belki bu
gerek anlamlardan uzaklamann yerine koymaya alt, modernlik kadar
kurgusalmodernliin bir proje olmas ve salt beeri usun geleneksel dnceyi
reddeden bir dnya kurmak ta srar etmesi anlamnda- olan sahte anlamlarn
modernliin artan dnmselliiyle- bir ideolojisi olarak grebilmemiz mmknhale gelmektedir. Batmerkezcilii yani modernlii; zsel olarak modern akl terk
edip, bu maddi alanla snrlandrlm suretler dnyasndan ze ulatracak referans
noktalar bulunmadka da modern dnyann amazlarndan kurtulmaya almak,
altnda bir ey bulunmayan; bulunmad oktan anlalmolmas gereken bir yerde
7/25/2019 mekan space
15/129
2
kaz yapmakta srar etmeye benzer. Habermas gibi modernite taraftarlar dou ya da
bat, dnyann hemen her blgesinde karmza kabilir. Ne var ki bugn modernlik
adn almolan bu fanatizm aslnda tarih boyunca hep sregelmiolan bir alglama
tarznn adabir grnmdr, tek fark kresel bir hal almolmasdr. almada
bu anlayn temel nclleri Trkiye rneiyle de gsterilmeye allmakta ve bu
dnsel arka plan modern akl olarak ele alnmaktadr.
Bu alma, Trkiyede de kendini arpc bir biimde hissettiren ve ciddi
sonular olan modernleme ve kresel eklemlenme gibi balklarn, yalnzca
Trkiyede deil bugn artk kresel ky olarak anlan fakat bu tanmn izdii
olumlu armlar tayan bir ky olmaktan kp yaamsal tehdide haiz ekolojik
ve sosyo-psikolojik problemleriyle gerginleen ve daha ok modernliin ortaya
kard mekanik ve insan(lk)-d armlaryla irkin bir kent halini almayabalayan dnyamzn hemen her blgesindeki etkilerini, modern akln bu tablodaki
baat roln, modernite d referans noktalarndan ele alabilmeyi ve modernite
tartmalarnn batmerkezli alanna modernite d bir yaklamla bakabilmeyi
grnr klmaya almaktadr. Buradan hareketle, modern akln Trkiyeye girii
ve etkileri, karlatrmal bir deerlendirmeyle sunulacak ve Trkiyedeki modernist
dnmlerle deien akl tanmnn da dnsel alanda nasl yer ettii
gsterilecektir. Bu noktada aydn rol de ele alnacaktr. almann bylelikle,
Trkiye de mevcut olan modernite tartmalarn ve modernleme sanclarn bat
merkezci bakasnn dndan inceleme ve bu sreci daha btnsel ve makro bir
ele alla aklama yolunda kendi snrllklar dhilinde kk bir katk olabilmesi
umulmaktadr.
Kavramsal ereve, Yntem ve Aratrmann Kapsam
Trkiyede Cumhuriyet Dnemi toplumsal ve kurumsal dnmlerle birlikte
bu kkl deiimin dnsel alanda da, modern akln Trkiyeye giriiyle nasl bir
etkileimi beraberinde getirdiini anlamak iin modern Trkiyenin douunun
tarihsel ncllerinin eitli fikir akmlar ve dnsel rnler dikkate alnarak
incelenmesi, bu konuda tarihsel srekliliin ve ayn zamanda krlma noktalarnn da
dnsel mecralarn grebilmemize katk salar. Bu almada, Trkiyede
batllamann savunularndaki eitli tezahrlerine ramen- savunucular ve
7/25/2019 mekan space
16/129
7/25/2019 mekan space
17/129
4
bu projede ikin olan modern akl ikinci blmde de grnr hale getirilebilecek
ve dnemin toplumsal ve konjonktrel koullaryla ilikisellii ele alnacaktr.
lk iki blm sonrasnda moderniteye -taraf olan ve olmayan- ynelik
Trkiyedeki grlerin tarihsel zeminine rnek olarak ele alnan baz rnekkaynaklar incelenecektir. Modern akln Trkiyeye girii Trkiyedeki modernleme
projesinin hayata geirilmeye baland erken dnemde, farkl yaklam temsilen
gsterilen ayr isim zerinden; Abdullah Cevdet, Ziya Gkalp ve Mehmet Akif
Ersoyla rneklendirilecektir. Kendi dnemlerinin toplumsallna baklarnda
Abdullah Cevdet pozitivist ve batc, Ziya Gkalp samilliyeti, Mehmet Akif de
slamc durua sahiptirler. Bu yzden, modern akln Trkiyeye giriini sz konusu
dnemde farkl gr alarndan hareketle daha btnsel bir deerlendirmeyle
anlayabilmek iin bu isim seilmitir.
almann tarihsel dnemi, aratrmada modernitenin Trkiyedeki erken
dnem etkileri ve Trkiyedeki modernleme projesi ele alnaca iin, arlkl
olarak, 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln ilk yars, daha zelde de Cumhuriyet
dneminin hemen ncesi ve sonrasndaki bir zaman dilimidir.
Aratrmann ayr aya ve buna bal olarak da kaynak taramas vardr:
1. Modern akln tanm: Modern akln Trkiyeye toplumsal bir projenin
temel ncl olarak giriini gsterebilmek iin ncelikle bat kaynaklbir literatr taramas yaplm ve literatrden de bu tanm
rnekleyecek almalara yer verilmitir.
2. Batllamann hikyesi: Trkiyenin modernleme projesinin
zetlendii kaynaklar dikkate alnmtr.
3. Modernitenin Trkiyedeki dnce iklimine etkileri: Trkiyedeki
entelektel alanda modernliin etkisini gstermek ve modern akln
Trkiyeye giriindeki yerel aya oluturmak iin baz almalar
rnek olarak incelenmitir.
alma, modernitenin kresel etkilerinin Trkiyedeki yansmalarn ele alan
bir deerlendirmeyi tarihsel ve dnsel bir arka planla vermeye alt iin, bu
arka plann 20. yy. ncesine ikincil kaynaklarla gidilmeye allmtr. Fakat temel
olarak ele alnacak olan modern akl tanm da almann nemli bir blmn
7/25/2019 mekan space
18/129
5
oluturmaktadr. Bu yzden modern akln rnek kaynaklarda incelenmesi iin de, sz
konusu dnem iinde yer alan temel almalara yer verilmitir. Bunlar sosyoloji ve
felsefe blmlerinde de okutulan almalardr. Bat felsefesinde klasik dnemi
temsilen ele alnan dnr olarak Karl Marx, Max Weber ve Auguste Comteun
almalar, aratrmann dnemiyle koutluk gsterdii ve iinde bulunduklar
felsefi zeminde farkl yerlerde gsterildikleri iin seilmitir. Bununla birlikte, bu
rneklerin incelenmesinden nce ve sonra yine alanda yer alan almalar incelenmi
ve moderniteyi deerlendirmede temel olarak farkl perspektiflerin sunulabilmesi
iin gralar eitlendirilmeye allmtr. Burada karlatrmann temel ikinci
ayan da geleneksel dncenin temsilcileri oluturmaktadr.
alma, kendi snrllklar dhilinde, Trkiyedeki fikir ikliminin
olumasnda/dnmesinde, Cumhuriyetin kuruluundan -ncesinde ve sonrasnda-bu yana baat bir rol oynayan batllama srecinin ve bunun sonucunda modern
akln fikir dnyamza giriinin belli bal grnglerinin karlatrmal bir analizini
yapmay ve bu dnsel deiimin toplumsal ileyile koutluunu gstermeyi
amalamtr.
7/25/2019 mekan space
19/129
1. MODERNTE VE MODERN AKIL
Modernite, modernlik, modernizm, vs. modernden treyen bir dizi
kavram, gnmz dnyasnn ve yaam alanlarnn yklendii temel baz zellik ve
bileenleri daha iyi anlayabilmek, anlamlandrabilmek ve amlamak iin bize temel
aralar sunarlar. Sz konusu kavramlara post-modernlik de eklenmekle birlikte, bu
farkllamann getirdii ayrmn ne derece temel bir ayrm olduu hususu netlik
kazanmdeildir.
Bununla birlikte, nemli olan kavramlarn karlad toplumsal durum,
varoludurumu ve bunlarla aslen i ie olan epistemolojik durumdur. Yani varolan
bir durumu anlatmak, aktarmak iin kullandmz kavramlar, bu durumu ne kadar
karlarlar? Arada bir mesafe olduu konusunda bir mutabakat olduunu sylemek
mmkndr. Buna ramen, inkr edilemeyecek olan bir yaant durumu da
mevcuttur, yani kavramlar zaman zaman anlatmak istedikleri durumdan daha ok
uzaklasalar da bunlara az ok tekabl eden gerek durumlar mevcuttur.
u durumda modernlik ve modernite daha ok neyi ifade etmektedir? Tarihsel
olarak Avrupada tekil kltrel bir deneyim olarak kurumlarn da oluturmu bir
eit toplumsallk olduunu syleyebiliriz.
Modernlik, etimolojik olarak, 5. yzyl Hristiyan dnemi, Romal ve pagan
gemiten ayrmak iin, eskiden yeniye geii temsilen kullanlan bir kavram olan
modernustan sonra dnen bir kavramdr. Yine Avrupal toplumlarda zamanla
farkllaan daha yeni bir duruma atfen normatif olana isyan ve ahlakilik ve
yararlk standartlarn eksiksiz hale getirmenin yolu2 olarak da yeni normatif
durumlar meydana getirmiolan bir toplumsalln ad olmaya balamtr. Zamanla
bat toplumlarnn iinde bulunduklar koullar adlandrmak iin modern olduklarn
sylemek de yetmemi, imdilerde bunun yerine postmodern szc kullanlr
olmutur. Daha sonra deinilecei gibi, bu iki tip adlandrma, dnya gr
asndan ve temel anlamlandrma sisteminin ortak bileenleri olarak esasen ayn
zihinsel mecraya iaret ettii iin, bu almada gnmz toplumlarna ve bu
toplumsalln getirdii varolu koullarna atfen de sklkla modernlik/
2Jrgen Habermas, Modernlik: TamamlanmamBir Proje, Postmodernizm, stanbul, 1990, s. 31-33.
7/25/2019 mekan space
20/129
7
modernite ve modern insan terimleri kullanlacaktr. Modernlik burada bir
karlatrmann yaplaca iki temel varolu durumundan modern ve
postmodern olarak deil, modern ve modern olmayan olarak- birini adlandrmada
yeterli grnmektedir.
Bununla birlikte bu almada, batl toplumlarda/literatrde daha ok modern
sanat akmlarn temsilen kullanlan modernizm, yalnzca bu anlam ykyle
kullanlmamaktadr. Modernliin taycs haline gelmi dier toplumlarn
modernlii deneyimleme biimleri kendi orijininden farkl olarak, dardan gelen bir
unsur olduu iin aslnda modernliin Avrupann doal tarihsel ak iinde ortaya
kt bir durum olarak deerlendirilebilmesine ramen, kendi yurdunda bir ideoloji
halinde deerlendirilebileceini sylemek de mmkn- modernizm bu durumda, fikir
akmlarnn izmleri gibi bir -izm olmaktadr. Ali Bula bunu Moderniteninideolojisi olan modernizm3 diye tanmlar. Doal olarak batl bir toplumda sz
konusu bir durum ya da kavram batl olmayan toplumlarda baka bir ey olmaktadr.
Bu durumu dikkate almak zorundayz. Bunun da tesinde modernizmin bu
kullanm, ardndaki akl anlayyla da paralellik gstermektedir.
1.1. Modern Bir Dnya Doarken
Modernleme nerede, ne zaman balar, nerede biter? Modernlik, yaanty bir
btn olarak sahiplenen bir durum haline mi gelmitir yoksa baz alanlar igaletmekle mi yetinmektedir? Modernliin Avrupada filizlenip hzla byd ve on
beinci yzylda Rnesans diye adlandrlan bir devrin akabinde yine on sekizinci
yzylda Aydnlanma diye adlandrlan bir dnemle de kurumlarn yaratmaya
balad ve Fransz htilali sonrasnda Sanayi Devriminin de getirdii iki byk
dnmle de toplumsal bir proje halinde kk sald bilinmektedir. u durumda
modernliin Avrupada, izgisel bir tarih anlaynn getirdii modern bir anlayla
etiketlendii zere Orta a sonrasndaki dnemde sylemsel hale geldiini
sylemek de mmkn. Ne var ki Avrupada ve yine bu dnemden bir zaman sonra
bittiini sylemek mmkn deildir. Balamak ve bitmek bir yana modernlik belki
tarih boyunca zaten var olan bir durumun ifadesidir, ne var ki imdi kurumlar
3Ali Bula, Modernitenin Sekler Sitesinde Kutsala, Hayata ve Tarihe Dn,Bilgi ve Hikmet,Say: 2 (Bahar 1993), s. 20.
7/25/2019 mekan space
21/129
8
olmakla birlikte yerel bir zellik arz etmenin de ok tesine uzanmtr. Modernite
kurumsallat ve doal bir tarihsel akiinde tekil bir deneyim olarak Avrupada
yaam alanlarna damgasn vurduu lde, modernler iin yaanty bir btn
olarak sahiplenen bir durum olabilirken, zamanla kresel bir hal aldka hem batl
hem de doulular asndan, modernlii iselletirmeyenler ve zde modern olana
kaplmayanlar iin ayn durum geerli deildir.
Nedir bu yeni durum? Temel saikleri bakmndan hangi zihinsel ncllere
dayanmaktadr? Avrupada Rnesans ve Reform diye bilinen iki dnemin dini iyiden
iyiye beeri olanla kuatmas; insann her eyin ls olarak merkeze alnmasyla
hmanizmin ykselii; Aydnlanma ve Hristiyanln kkten sarslmas bunun
nedeni ve sonucu olarak mezhepler oaldka oalr- ve yerini sekler bir inan
sistemine brakmas. Orta a karanlk olarak gren bu yeni durum belki buyeniliin getirdii maddi bir ilerlemenin de etkisiyle dnyann birden aydnlandn
sanvermekle de eskileri karanla hapsediyor, adeta kendi kendini kutsuyordu. Bu
kutsama elbette ncelikli olarak salonlarda ve localarda toplanan filozoflar, bilim
adamlar ve skolastik olan amay baardklarn dnen bilim insanlarnca
gerekletiriliyordu. Bu dnemde dnyann farkl yerlerinde geleneksel yaamlarn
srdren topluluklar moderniteyle henz kanlmaz en azndan 20. yzyldaki
iddetiyle- bir etkileime en azndan kitlesel ve ciddi bir bask altnda kalarak
girmemiti ve geleneksel dnce de belki modernliin etkisi sonucu bir ideoloji
haline gelmeye balamadan hl younlukla devam etmekteydi. Bunlardan bize de
ilk elde en yakn olan elbette Osmanl Devleti ve slam dncesidir ki Avrupada
Orta aolarak anlan dnemde bu medeniyet, daha sonra her anlamda ok verimli
devirlerde kltrel ve dnsel rnleriyle Avrupaya da intikal eden parlak bir
dnemi birka yzyl iinde ortaya koyabilmitir. leriki blmlerde ele alnacak olan
konu da Osmanl Devletinin modern dnceyle ve Avrupada ortaya kan modern
toplum biimiyle balayan ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla sonulanan
ciddi anlamdaki etkileimidir. Ne var ki bu ilikinin ortaya konulduu dnem bu
toplumun en parlak devri deil artk dalmaya yz tutmuve ok sancl geen son
bir yzyldr.
Avrupada ise bu dnemin anahtar kelimeleri bilim ve ilerlemeydi.
Aydnlanma dncesi beeri olan yceltiyor, rasyonel bir akl durmadan iliyor ve
7/25/2019 mekan space
22/129
9
ergin olmak iin Kant insanlar akln kullanmaya aryordu4 akln
kullanmamayla ergin olamay durumuna den insann bu duruma kendi suu ile
dtn sylyordu Kant- ki burada ele alnacak olan da bu akln yklendii
anlamdr. nsanlarn dogmalardan kurtulduuna dair yeni bir dogma tryordu.
nsan, sadece ve sadece insan, her eyin ls oldu. nsannhikmet-i vcudu yine kendisi idi. Uzun zamandr btn kudretrahiplerin elinde kalmt. Bunlar yeryznde iyilik, adalet vekardee sevginin hakim olacan vadettiler, ama vaadleriniyerine getirmediler. Hakikat ve saadet mkfatlarnn konduubir yarta kaybedenler onlar oldu.5
En azndan imdilik byleydi. O zamanlar anlayuydu;
Byk beeriyet ailesine iyi bir snak olamambulunan eski
binann yklmas gerekiyordu. lk ibir ykm iiydi. Bu iiyicebitirildikten sonra da yapm ii geliyordu; mstakbel sitenintemelleri kurulacakt. Ama en az bunun kadar nemli ve acil birvazife de, insan lmn ncs olan bir phecilie dmektenkurtarmak zere, insanl hep yanl yola gtrm metafizikryalar bertaraf eden ve bizim hudutlu gcmznulaabilecei, bizi memnun etmeye yetecek olan gereklerzerine teksif edilmi bir felsefenin kurulmasyd. lahmeyyidesi olmayan bir siyas sistem, esrarsz bir din, domaszbir ahlk kurmak gerekti. lim srf bir zihin elencesinden dahafazla bir ey olmal, tabiat kuvvetlerini insanln hizmetineverebilecek bir kudret kazanmalyd. Saadetin anahtar, hiphesiz ilimdeydi. nsan bir defa madd aleme hakim olduktansonra artk ona kendi refah ve saadeti, ve gelecek nesilleriniyilii istikametinde bir nizam verilebilirdi.6
Bugnden bakldnda sonu u oldu; her eyden nce sz konusu eski bina
Avrupadayd fakat yklrken evresindekileri de hatta kendine olduka uzak
olanlar da- ykmakla kalmayp, pheye dt hakikatin yerine koymaya alt
kendi felsefesinin felsefelerinin- dnyev gereklik anlayn da kendisiyle
birlikte ykt dier binalarn yeni temellerine yerletirmeye alt. Bunun ok
somut rnekleri vardr. Yirminci yzyln ortalarnda gelien gelime yazn bununakla gelen ilk rneklerinden biridir bu yazn da modernliin ciddi olarak
4Immanuel Kant, Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant (1784),Mlahazat, Cilt:1, Say:1 (Bahar2001), s.40.5Paul Hazard,Bat Dncesindeki Byk Deime, stanbul, 1999, s. 15.6Hazard, a. g. e., s. 15-16.
7/25/2019 mekan space
23/129
10
eletirilmesi ve artk modern olmakln ne derece ve ne ekilde insanl
ilerletecei de yaygn bir phe haline gelince kverdi. Sonuta saadetin
anahtarn salt beeri olana ve dnyevi bir ilerlemeye ynelten bu yeni nizam iin
ska rastladmz bir deerlendirmeye gre Yeryznde bir Dnya Cenneti
kurma vaadiyle ortaya kan modernizm, btn bir gezegeni cehenneme evirdi7.
Bugn modernite iin sz konusu olan tm olumsuz sonular, modern dnyann
dou evresinde elbette ngrlemedi, zaten dnemin dnrleri fazlasyla
aydnlandklarn dndklerinden, bu hissin getirdii sarholuk iinde abartl bir
iyimserlik iindeydiler;
Byk llerle dolu gemi artk terkedildi, insanlar genliintatl ve rahat havasna kendilerini kaptrdlar, arkadan geceningeleceini dnmeksizin gnlerini gn etmeye baktlar. Ebedolan bir tarafa brakp bugn yaamay tercih ettiler.8
nk artk ebed olan yalnzca bu dnyada alglanr olmutu. Bylece
Cennet de buraya hapsedildi, anlalan dnemin insan olduka aceleciydi, ebedi
saadete erimek iin artk insanlarn sabretmeleri sz konusu deildi. Elbette
Avrupal insanlarn. Sabr hayatn nemli bir bileeni olmaktan karken yerini belki
hza ve tatminsizlie brakacakt.
Avrupada Rnesans ve Reform sonrasnda bilimde ve zellikle de teknikte
ok ciddi dnmler oldu. Bunlar gerekten de eskiden yeniye bir geiolduunuanlatlayacak kadar yeniydi. zetle,
Modernlikin tarihsel srecine baktmzda, 17. yzyldaAvrupada balayan ve sonrasnda hemen hemen btn dnyayetkisi altna alan toplumsal yaam ve rgtlenme biimiolduunu grmekteyiz. Burada nemli bir etken olarakzikretmek gerekir ki, 1789 Fransz Devrimi hem zihniyetleridntrd hem de modernlii modern dnyannWeltanschauungu (dnya gr) olarak yerletirdi(Wallerstein 1995b: 219).9
Sanayi Devrimi de yeni bir retim sistemi ile bu yeni nizamn dnyeviletirici
etkisine katkda bulunmutur. Seri retim ve buna mukabil ciddi bir tketim art.
7Ali Bula,Din ve Modernizm, stanbul, 1995, s. 7.8Hazard, a. g. e., s. 45.9Muharrem Sevil, Trkiyede Modernleme ve Modernletiriciler, Ankara, 1999, s. 19.
7/25/2019 mekan space
24/129
11
Ne var ki zgrlk, eitlik gibi yeni dsturlarla karlanan bu yeni dnyada, yeni
dnyann fikir babalarnca ki bunlar genellikle babaydlar- yadsnan hiyerari yok
olmad. Kimilerince modernizmin temel saikleriyle kreselleen dnyada
aadakilerin ve yukardakilerin arasndaki uurum daha da artt, fakat bu kez
manevi olanla balamyordu hiyerari; modern dnyann grne de uygun olarak
maddi alanda daha grnr hale gelen bu eitsizlik yine dnyev alann glenmesi
sonucu maddi koullardaki bir uurumdu. Ya da belki deien bir ey olmad,
retimin ve tketimin artmas ve doal kaynaklarn hzla yok edilmesi dnda.
Avrupada bu dnmn hazrlaycs olan dnem olarak Aydnlanma ad
verilen srece deinmek yerinde olacaktr. nk modern dnyaya damgasn vuran
akl anlaynn ve dnya grnn kkletii bir zamandr bu;
Aydnlanma (Almanca:Aufklrung, ngilizce: EnlightenmentveFranszca: Eclaircissement veya le sicle de lumire) deyinceonsekizinci yzylda, gereklemesi ve sonular itibariyle hemAmerika hem de hemen hemen Avrupann her tarafnda etkiliolan, geleneksel olarak ngiliz Devrimiyle balatlp, FranszDevrimiyle bitirilen felsef bir hareket ve daha da nemlisi, buhareketin sonularyla belirginlik kazanan toplumsal ve siyasalsrece gndermede10[bulunulmaktadr].
Bu hareketin amac, insanlar, esasta kt, bu niteliklekleletirici olduuna inanlan mit, nyarg ve hurafenin
(dolaysyla da bunlar reten ve kurumsallatrd varsaylankurulu dinin) temsil ettiine inanlan eski dzendenkurtararak, yine esasta iyi ve zgrletirici olduuekincesiz kabul edilen akln dzenine sokmaktr.11
Buradaki her ikin n kabul tek tek ele alnabilir fakat bizim ncelikli olarak
gz nnde bulunduracamz sz konusu dnem ve kltrn akl anlaynn
karlatrmal bir biimde temel zelliklerini ortaya koymak, bununla birlikte
toplumsal yansmalarna deinmektir. Aydnlanmann hangi balamda
deerlendirildiine ve tam olarak neyi temsil ettiine gelince;
Aydnlanma yorumlarnn genellikle iki anave fakat kapsaycolmayan izgide topland sylenmektedir: lk yaklamCassirerin balatt ve Aydnlanmay yaanan bir deneyimolmaktan ziyade modernliin kayna olarak yorumlanan bir
10Ahmet idem,Aydnlanma Dncesi, stanbul, 2001, s. 13.11idem,Aydnlanma Dncesi, s. 13-14.
7/25/2019 mekan space
25/129
12
idealar btn olarak deerlendirirken, ikinci yaklamAydnlanmay Fransz Devrimi ve sonrasyla balayantotaliteryan hareketlerin altyaps olarak ele almaktadr.12
Her iki yaklamn da Aydnlanmann zellik ve etkilerini yansttn
syleyebiliriz.
Aydnlanma, dneminin ve sonrasnn salt rasyonel olana gven duyan
dnrlerinin kabul ettii bir aydnlanma anlayna gre bu ad almaktadr. O
dnemin, kimilerine gre aydnlanma olarak kabul edilmesine karlk, bir dizi
ada dnre gre de zellikle de kresellemeyle birlikte karlatrmal
almalarn hem douda hem de batda olanaklarnn artmas sayesinde bugnden
dne medeniyetler aras toplu bir bak imknnn da domasyla- karartma
olarak kabul edildii dikkate alnrsa, burada da Aydnlanmaya yalnzca literatrde
edindii yer uyarnca aydnlanma denilmektedir. Zamanla ciddi eletirilere maruz
kalmadan nce bu dnem hem felsefi hem de toplumsal sonular itibariyle, biricik
(unique) bir ad ve kendinden nceki dnemlerle kyaslandnda, byk bir
dnm ve deiimi ifade ediyordu fakat aslnda Aydnlanma dnrlerinin
yapt ey, ortaadan devralnan mirasn seklerletirilmesinden baka bir ey
deildir ve sonu olarak dnrler Gerek otorite figrleri olarak, Kilisenin ve
ncilin otoritesine kar ktlar ama bunun yerine tabiatn ve akln otoritesini
koydular ki, bu da Aydnlanmann otorite kart bir sylem olmadngstermektedir13. Yeni otorite olarak tabiat da bir anlamda insan aklna baml
klnrken en azndan eskisine oranla bir tahakkm sz konusu olmaya balamken-
akln otoritesinden kurtulmak pek o kadar kolay olmayacakt. u da var ki bunun
yeni olduunu sylemek elbette mmkn deildir, Gay, Aydnlanmann
karakteristik dncelerinin daha nceki dnemlerde de bulunabileceini, ancak bu
dncelerin devrimci glerini Aydnlanmayla birlikte kazandklarn
sylemektedir14 ki zaten Aydnlanma ncesi tm insanlarn kutsala ve kutsaln
vazettiklerine bal olduklarn dnmek mmkn deildir. Burada devrimci olan,kutsaldan kopuun kurumlarn yaratmas, messeselemesi ve bir toplumsal nizam
olarak kendisini srdrmeye balamasdr.
12idem,Aydnlanma Dncesi, s. 15.13idem,Aydnlanma Dncesi, s. 18-19.14Peter Gayden aktaran, A.idem,Aydnlanma Dncesi, s. 19.
7/25/2019 mekan space
26/129
13
Salt rasyonel olana gven, Aydnlanmann iyimser gr asn
oluturmada, Avrupada bilimin dinden ayrmasyla temellenmi grnmektedir.
Bierstedtin ifadeleriyle,
Batnn tarihinde bilimsel devrimin roln kmsemekolanakszdr. Copernicusun De Revolutionibus OrbiumCaelestium adl yaptnn yaymlanmasyla (1543) bilimseldevrimi ateleyen kvlcm, 1687 ylnda Principa
Mathematicasnn yaymyla tam bir yangna dnt.15
Akla olan derin gvenin olumasnda ve bunun beeri akln snrlarn
daraltmasnda, kiliseyle kar karya gelen bilimin, Avrupada kutsaln temsili
tekelini eline almolan kilise kar ksa da pratik sonularnn deneyimlenmesinin
nemli bir rol oynadn syleyebiliriz. nk kilise ciddi bir otoritenin de sahibiydi
ve ilk dnem bilim adamlarn karsna almasyla, rasyonel olanla zdeletirilen
bilimsel pratik de akl alanna ait grnd. Bilimle din daha batan kar karya
gelmiti ve bu ikilik, bugnk modernistlerin bile moderniteyi dinden kurtuluun bir
imkn olarak savunmaktaki srarc alkanlklarnn temeline kaznmbir anlayn
dayand kkl bir paradigmann olumasna yol at. Newton, Bacon ve Descartes
bu paradigmann kilometre talar olarak anlmaktadrlar. Bununla birlikte, kilise
tarafndan defalarca uyarlan Galileonun mahkmiyeti ve her eye ramen bilimsel
etkinlik ve dnteki srar, Avrupada -ve modern dnyada- bilim din ayrmnn
en bariz ve bilinen rneklerindendir.
Sonu olarak Artk bilim ykselie, din ise inie gemiti ve Bierstedtin
dnemin havasn zetledii ekliyle;
Bir kere, doastnn doalla, dinin bilimle, tanrsal buyruundoa yasasyla ve din adamlarnn filozoflarla yer deitirmesisz konusuydu. kinci olarak sosyal, siyasal ve hatta dinselbtn sorunlarn zmnde bir ara olarak deneyinrehberliindeki akln yceltilmesi geliyordu. ncs, insann
ve toplumun mkemmelletirilebileceine ve dolaysyla insansoyunun gelimesine inanlyordu. Ve son olarak, FranszDevriminde kanla talep edilen, zellikle ynetimin bask vektlklerinden uzak tutulma hakk olmak zere, insann
15Robert Bierstedt, 18. Yzylda Sosyolojik Dnce, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Haz. TomBottomore ve Robert Nisbet, Ankara, 1997, s. 19-20.
7/25/2019 mekan space
27/129
7/25/2019 mekan space
28/129
15
Modernite gndelik hayatta bir yaant formuna, kurumlaryla belirli bir
tarihsel dneme, bireysel olarak da bir dnya grne iaret etmekle birlikte,
ayn zamanda sosyolojide hl nemli bir yer tutan problematik bir tartma alannn
da addr. Modernite tartmalar olarak adlandrabileceimiz bu tartma alan;
skntl bir varolusalln taycs, dnyevi bir kstrlmln erevesi ve tmden
yeni iktidar biimleriyle belki daha nemlisi modern dnyann getirdii iktidar
alglama biimleriyle- tad despotluu iinde btn bu olumsuz anlamlaryla
modernlii ele alr. Ayrca, tm olumsuzluklarna kar bir eit zgrlk
alglamasnn tezahrleriyle temellendirilen neticeleriyle de olumlanan ynleriyle
modernlii kapsayc bir btnlkle ele almaya alr. Burada kesin olan bir ey
varsa o da modernliin getirdii derin rahatszlklarn olduudur.
Modernlik, on sekizinci-on dokuzuncu yzyllarda batda ortaya kmaktaolan yeni bir yaam dnyasnn, bugn ciddi bir tartma alann meydana getirecek
kadar literatre kazd bir kavram. Bu balamda modernite bir alternatif olarak,
modern olmayan ya da geleneksel olan da hatrlatmaktadr. Geleneksel olana
yklenen anlamlar da bulmaya almamz, geleneksel olan modernliin
gelenekselcilik anlayndan kurtarmak asndan da nemlidir. Modernlik yeni
olan ve srekli bir yenilenmeyi temsil ettii dnlen bir durumken geleneksel olan
adeta dondurulmu ve modernlik tarafndan, modernin alglama biimleriyle
tanmlanr ve anlalr olmutur.
Yukarda deindiimiz gibi Avrupada Rnesans ve Reform dnemlerinden
sonra Aydnlanma ile gelen yeni bir dnya gr, dnyay etkisine alacak kadar
glenmive zamanla bu dnya grnn yerleiklemeye balad bir dnemde
kurumlaryla modern toplum biimi ortaya kmtr. Kendi kaynaklarnda dinin
sorgulanmasyla, belki dinsel otoriteye kar rasyonel bir tepkiyle ki bu anlamda
modernlik psikolojik bir boyut kazanr- ve bu otoritenin reddiyle balayan sekler
yaam olanaklaryla kurumlarn da oluturan bu yeni dzen, o zaman eskiden
yeniye geie yaplan vurguyla kazanlan bir varolu hissini tayordu. zellikle
avangard rolnn bir paras gibiydi bylesi bir varolu. Charles Baudelairein
modernlik dediinde tam da bunu grrz:
7/25/2019 mekan space
29/129
16
ylece gitmekte, koturmakta, aramakta. Neyi aramakta?Besbelli ki, betimlediim haliyle bu adam, faal bir dgcyledonanm, durmakszn o byk insanlk lnde gezinen bumnzevi, su katlmadk bir aylankinden daha yce bir amacasahip, rastlantnn kaamak zevkinden farkl, daha genel bir
amaca. Adna modernlik dememize izin vereceiniz, zira szkonusu dnceyi ifade etmek iin daha iyi bir szck kmyorortaya, o bir eyi aramakta. Onun iin sz konusu olan,modadan, tarihsel olann iirsel olarak ierebilecei eyikarmaktr, geici olanlardan ebedi olan karmaktr.17
Ona hissettirilen yeninin bu haz dolu varolu duygusu tam da ileriki
blmlerde deineceimiz dolu dolu bir yatay varolu hissinin kendisi olmakla
birlikte modern insan salt bu hisle varolamaz. Yatay varoluun sathi yaylm arttka
huzursuzluk bagsterecek, benliin bymesi zerine kurulu bu denklemde benlik
gittike paralanacak, fakat olanca huzursuzluuna ramen modern insan geicihaz duygusunu tercih etmekte srekli bir kararllk gsterecektir. Belki bu haz
duygusunu yaratan da modern benin, bymekte olan benin kendisidir ve belki bu
tam da Benjamininflneurnn bir edimidir: Bu kalabala [artk bireysellii ve
benlii bytecek olan birbirinden habersiz zamanla birbirinden haberli olmak da
istemeyen- insanlarn yrd modern caddelerin kalabaldr bu]-ya da her
hangi baka bir eye- bir ruh kazandrmak, flneurun asl dileidir.18
Kalabalklar arasnda yrrken flneurmodern olann, pasajlarn, vitrinlerin
ve yeni dnyann sunduu tm sun gzelliklerin iinde yalnz olduu hissini bir haz
haline getirecektir. Sanayi retiminin ve parann dolat bu meknlar artk
insanlarn tek balarna kalmalarna msait bir modern yaam alann oluturmakta
veflneure ite bu tekliklerle oluan yerde kalabalklara bir ruh kazandrmas iin
boluk amaktadrlar. Modernliin paradoksudur bu: nsanlarn gerek ruhlarnn
birbirinden hatta kendilerinden bile- uzaklaaca bir gndelik hayat gerektirirken
ve var olan birok eyi ruhlarndan boaltrken, bu bolua yeniden bir ruh
kazandrma yanlsamasn da reterek modern bireylii kurar.
Modern insann ruhsuzlatrlan bir dnyada bu ruh kazandrma zamanla
hazza dnen- ihtiyac, Giddensn modern insann dnmsellii olarak
adlandrd dnmsellie de denk dmektedir. Giddens, modernliin ilerleme
17Charles Baudelaire, Modernlik,Modernizmin Serveni, Haz. Enis Batur, stanbul, 1997, s. 22.18Walter Benjamin, Son Bakta Ak, stanbul, 2001, s. 125 dipnotu ve bkz. s. 127.
7/25/2019 mekan space
30/129
17
kaydetmesiyle geleneksel olandan onu ayrtracak biimde dnmselliinin de
farkl bir karakter aldn gsterir ki burada dnmsellik, dnce ve eylemin
srekli olarak birbirinin zerine yanstlmasyla sistemin yeniden retiminin temeline
yerleir19 ve modernliin dnmselliinin ayrlmaz bir paras olarak benliin
dnmsel bir proje gibi yaplandrlmas20nn sz konusu olduu bir modern insan
tipi kar karmza.
Modern insan ayn zamanda kendi yaratt geici hazlarn dnda huzursuz
ve bunalml bir yapya sahiptir. Psikiyatrinin genel olarak modern tbbn-, zm
derinden sunamayan yzeysel tedavi yntemleriyle insanlar ilalara bomas da
onlar gerek bir huzura kavuturamaz. Burada kendini tanmakla ve ie nce
kabullenmekle balamamz gerektiini syleyen geleneksel yntemlerin yannda
modern tp olduka sve etkisiz yntemler sunmaktadr. in iinde tbbn bir sektrhaline geliinden kaynaklanan ve insanlar ruhsuz birer mekanik varlklar gibi gren
Aydnlanmann getirdii makine insan kavrayn ve modernliin sekler ve
maddeci yapsn hatrlarsak buna armamak gerekir ki modern psikoloji de ayn
yap iinde ele alnmaldr- modern anlay da girdike, bu durumun ahlaki
boyutlarnn neden bu seviyelere indiini derinden sorgulamamz gerekebilir. nk
yzeysel bir eletiri, sorunlarn gerek tehislerini anlamamzda yetersiz kalacaktr.
Bu huzursuzluk ilk elde modern insann dnya gr ve dnmselliiyle
balantl olsa da insan bu durumu kendisi seer- modern yaamn kat normatiflii,
ehir hayatnn bunaltc younluu ve hz, hatta modern yaamn yayld her yerde
modernliin herhangi bir dsal unsuru da modern insann negatifliine katkda
bulunabilir. Bir kuruma mesai bitiminden bir dakika sonra gitseniz iinizi o gn
yapamayacaksnz demektir, bu durum ancak geleneksel davran kodlarnn hl
yaad istisnai durumlar sz konusu olmadka geerlidir. Oysa bir kasabada,
geleneksel ilikilerin ve davran kodlarnn geerli olduu bir yerde, bir dkkn
sahibinin dkknn kapatm olsa bile, kar amal deil, gelen kiiyi zor durumda
brakmamak adna yeniden amas normal karlanr. Bir sper marketteyse,
modernliin zan altnda olan ahlakiliiyle (kar ve krn nde olmas) deil daha
ok normatifliiyle ilgili olarak, mesai bitiminden sonra kr amal olarak bile kap
19Anthony Giddens,Modernliin Sonular, stanbul, 1998, s. 42.20Giddens, a. g. e., s. 121.
7/25/2019 mekan space
31/129
7/25/2019 mekan space
32/129
7/25/2019 mekan space
33/129
20
Sevil modernitenin koullar iin, Edwin Blackten aktard ekliyle,
modernizmin yapc ve ykc iki ynne dikkat ekmektedir:
Modernliin yapc yn, kanlmaz sorunlarn (ki bunlar da
modernizm dourmutur) zm iin gerekli imkanlarnoalmas; refah, konfor, doayla savavs. gibi. Ykcyn ise,geleneksel yapda yapt tahribat ve gnmzde gelimiteknolojiyle insan yaamnn her boyutuna girmesi olarakzetlenebilir.23
Fakat asl sorun modernliin bu yapc ynnn de zan altnda olmasdr.
nk refah, konfor ve doayla sava, modern dnya gr yerinde durduu
mddete, modernliin her ynden insann tahripkrln ve doyumsuzluunu
artran ynleri olarak kalm ve bugn, modernitenin ykc sonularnn temeli
olarak da anlr olmutur. Her eyden nce bu sorunlar yine modernizmindourmasyla, buna mukabil sz konusu edilen imknlarn da maddi alanda kalmas
hatta burada iaret edilen doayla savan da bizzat insanln kendisine dnen zararl
bir silah haline gelmesiyle modernliin gerekte ne kadar yapc olduu tartmaldr.
Yapc olduu sylenen ynlerine ramen modernlik, insann ruhsal durumu
itibariyle olduka ykcdr. Bugn undan daha ok eminiz ki, daha fazla refah,
daha ok konfor, daha fazla huzur anlamna kesinlikle gelmemektedir.
Modernliin sonular ve modern dnya grnn uzantlar asndan
burada zikredeceimiz bir dier husus da ahlak sorunudur. Modernlik iin ahlakn
kntye urad hatta ktln de merulatrldn sylemek mmkndr ki
nihilizm in sonular da diyebileceimiz bu ktlk merulatrm insann seme
zgrl zerine yaplan ar bir vurgunun da neticesidir. Modern toplumda genel
bir ahlaki bunalmn yaanyor olmas modernite tartmalar iinde yer alan temel
meselelerden biridir. Bu konuya aada tekrar deinme frsat bulacaz. Burada
Sevilin Ross Pooledan aktard kadaryla modernliin ahlak sorununu zetlersek;
Poola gre, modernitenin kmaz ahlk bir kmazdr. Poolemodernitede ahlkn premodern toplumlarda olmad biimdezan altnda olduunu dnr ve bunun sebebi olarak da,modernliin ahlk bilgi imkann dlayan bir bilgi anlayina etmesini ileri srer. Poole gre modernlik, ahlkrasyonel bir inan konusu deil, znel bir kanaat meselesi
23Sevil, a. g. e., s. 76.
7/25/2019 mekan space
34/129
21
haline getirmi ve bylece ahlk imknsz bir pratiedntrmtr.24
Belki asl sorun tam da bu rasyonel inan meselesinde dmlenmektedir ki
modern dnce, rasyonel olann inantan ayr olduu zann zerine
kurulduundan, rasyonel olanla inan konusunun yan yana gelmesini zaten daha
batan engellemektedir. Bu konu tam da bu almann asl eksenini oluturan
modern akl kavramsallatrmasyla ilgili olduundan, ilerideki blmlerde tekrar
ele alnacaktr.
Sonu olarak yeni bir toplum modeli ve toplumsal bir proje olmakla da
anlamlandrlan modernlik sonular itibariyle, bir toplumu oluturacak temel
kurumlarn bile anmasna hatta ciddi olarak tehdit altnda kalmasna yol am,
modernlik iin neyin yapc olabileceinin de hangi kriterlere gre belirleneceini,hepsinden nemlisi bu kriterlerin modernliin iinden karlanp karlanamayacan
da tekrar sormamza neden olmutur.
1.3. Batl Literatrden Modernite Tartmalar: Tartma Alan Olarak
Moderniteden Modern Akla
On dokuzuncu yzylda batl toplumlarda meydana gelen dnmlerle
birlikte modernlik ilk elde umut dolu bir dnyann geliini mjdeleyen bir durum
olarak alglanm, dnemin merkezdeki dnrleri, modern dnyann geliine alktutarak yeni dnyann nasl olacana dair ngrlerde bulunmaya almlardr.
Sanayi Devrimiyle artan retimin savalar artk sona erdirecei, modern toplumun
barbarlktan kurtulduu ve bu toplumun tm bu yenilikleri gerekletirme evresinde
kefettii tm ilkel ya da yabanc topluluklarla karlatrldnda uygarlk
seviyesini nasl da yakalad gibi dnce ve umutlar, modernlie olan inancn ar
iyimserliine yol amtr. Bu iyimserlik ilk elde bu umutlarn kuramlatrlmasna
dek ilk modernlerin iinde bulunduu genel bir havay yanstr ve temelinde ilerleme
inanc yatar25. Modern toplum, uygarlk izgisinin son seviyesinde en ileri toplumolarak grlmve modernlik beeri bir inan olarak insanln olmas gereken yerin
24Sevil, a. g. e., s. 21.25lerleme ve evrim kuramlarnn genel bir deerlendirmesi iin bkz. Kenneth Bock, lerlemeGelime ve Evrim Kuramlar, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Haz. Tom Bottomore ve RobertNisbet Ankara, 1997, s. 51-92.
7/25/2019 mekan space
35/129
22
bu olduuna inanlan ve dierlerinin de buraya ulatrlmas gereken bir durum
olarak alglanan bir durum haline gelerek modernlemeci zihniyet yapsn ortaya
karmtr. Modern dnce alan iinde merkez-evre ekseninin olumasnda da
temel olan bu dnce biimi, modernliin etkisi altna giren farkl geleneksel
toplumlardaki dnce biimlerini de etkilemitir. lerideki blmlerde ele alnaca
gibi bu toplumlarda, kendilerini bu ekseni dikkate alarak konumlayan ve hatta bu
konumdan kendi yerellikleri iinde fikirlerini de modern dnceye gre uyarlayan
arlkl bir aydn zmresi domu, hatta bu zmre modernliin baskc, blc ve
kreselletirici etkisiyle dalan ve fakat bu sefer modern ulus devletler olarak
yeniden biimlenen bu toplumlarn ideologluunu yapmay stlenmitir (nc
blmde rnek olarak ele alnan dnrlerden Abdullah Cevdet ve Ziya Gkalpi bu
anlamda zikredebiliriz). Trkiye Cumhuriyeti de byle bir konjonktrel dnemdemodern bir ulus devlet olarak kurulmutur.
Fakat yirminci yzylda durum, modern iyimserlik ve ilericilik balamnda
yava yava deimeye balamtr. Modernlikten ne derece umutlu olunabilecei
hatta modernliin kendisi sorgulanmaya balanr. Mercek altnda olan yeni toplum
biiminde pek de przsz ve temiz bir alan grnmemektedir artk, hatta przler
gedik halini almtr. Biricik uygarlk olarak yaygn bir iyimserlikle gelien modern
toplumlar ayn yzyl iinde iki dnya savana girimi, modernlik yzyln
ortasnda ve Avrupann barnda kinci Dnya Savann akla gelen ilk faili bir de
canavar dourmutur ki dikkatler sonunda tekrar Aydnlanma ile gelien modern
akln kendisine evrilmitir fakat ciddi eletiriler biiminde. Aadaki alt blmlerde
modernliin savunucularndan eletiricilerine, bir dizi merkezden dnrn
deerlendirmelerine genel olarak yer verildikten sonra, ok ayr bir izgiden gelen
modern paradigma dndaki deerlendirmelerin ayrc unsurlar modern akl
balamnda ortaya konulacaktr.
1.3.1. Modernliin Farkl Yzleri
Modernlik Aydnlanmayla birlikte aa damgasn vurmaya baladnda, ilk
olarak yeni ile geleneksel olan balamnda eskilerle modernler arasndaki
7/25/2019 mekan space
36/129
23
Kavgada26 ilerleme fikrini sylemsel bir alan olarak glendirmitir. Bockun
belirttii gibi;
Balangcnda salt bir edebi tartma olan Kavga, yeni ile eskinin
karlkl erdemlerine ilikin grlerin sergilenmesindenibaretti; ama ok gemeden modernler yakn zamanlardaretilenlerin eskilere stn olmakla kalmayp, stn olmakzorunda da olduklarn ispata giritiler.27
lerleme fikri sylemsel bir alan olarak bundan sonra ilerleme zerinden
yaplan bir tartma devam etmese de glenecekti nk artk yeni toplumun
kuramlar ilerleme fikri zerine bina edilecekti. Sonu olarak insanolunun kafas
modernlerce zaman iinde deimeye uram diye kabul edilmi ve bu deime
gelime olarak sunulmutur28 fakat ilk Kavga esnasnda formle edilmi olan
ilerleme fikri toplumun ilerleyiine ilikin deil, bilginin nasl gelitiine ilikin bir
tasarmdr29. Bununla birlikte ayn tasarmn getirdii n kabulle ilerlemi bir
toplum iin kuramlar oluturulacak ve bu bilginin geliimi anlay toplumun
gelimesi anlayndan koparlamayacakt.
Balangta eskilerle modernleri kar karya getiren modernlik,
modern toplumu ayrtrc bir yap ve grnr gelimeler ortaya ktka,
sosyolojinin ve dier disiplinlerin domasyla birlikte, farkl kavramsallatrma ve
tanmlarla aklanr olmutur. Bu yeni toplumsal durumun sanayi toplumu olarak
grlmesinden, kapitalist toplum ya da rasyonel toplum olarak tanmlanmasna kadar
baz farkl gralar gelitirilmive bu gralar sistematikletirilerek toplum
bilimlerini oluturacak yeni bir kuram anlay ortaya kmtr.
Yeni toplum Sanayi Devriminin temel belirleyicilii altnda
rgtlenmeye balambir toplumdu. O yzden modern toplumun bir sanayi toplumu
olduunu sylemek mmknd. Sanayi toplumu dendiinde akla gelen ilk isim
Saint-Simon olmaldr nk Avrupa toplum teorisine sanayi toplumu terimini
sokan kii Saint-Simondu (1760-1825)30. Saint-Simon, sanayileme srecini bar
26Bock, a. g. m., s. 59 vd.27Bock, a. g. m., s. 60.28Bock, a. g. m., s. 62.29Bock, a. g. m., s. 63.30Swingewood, a.g. e., s. 54.
7/25/2019 mekan space
37/129
24
bir temelde tanmlyordu.31Yukarda bahsettiimiz ilerlemeci ve iyimser modernlik
durumunun yeni topluma uyarlanmasnn ilk isimlerindendi Saint-Simon. Ona gre
gelimenin pozitif aamasna egemen olan ey, bilimin merkezi nemi ile zellikle
toplumsal btnn ileyiini dzenleyen yasalarla ilgili olarak, sistematik toplumsal
bilginin oalmasyd.32 Saint-Simon, Aydnlanma aklclnn, yeni toplum
modelindeki bir yansmas olarak, eskinin kurumlarn sekler bir bak asyla
konumlayanlardandr. Ona gre, dnyevi bir din eklinde tanmlad sanayi
toplumu, karlar kitlelerin karlaryla ayn olan sanatlar, bilimciler ve sanayinin
nderlerinden oluan bir ruhban snf araclyla etkili olan, gl bir ahlaki
merkezi gerekli klyordu33. Saint-Simonun sanayi toplumunu bu ekilde ele
almasnn ardndan daha sonra Auguste Comte gidecek, sanayi toplumu ile gelinen
pozitif aamadan bahsederek ve insanlk durumunun ilerlemesininsistematikletirilmesiyle bu yeni durumu ycelterek eski ile yeni arasndaki fark
kuramsal adan derinletirecekti.
Modern toplum kuramclarndan Karl Marx ve Marxtan etkilenen
yazarlar asndan da modern dnyay biimlendiren ana dntrc g
feodalizmin k ile birlikte yeni bir retim biimi olarak karmza kan
kapitalizmdir fakat bu bakas Durkheim ve Weber tarafndan eletirilmiti34:
Durkheim, Saint-Simon gelenei dorultusunda, modernkurumlarn doasn endstriyalizmin etkisi baznda inceledi.Ona gre kapitalist rekabet, ortaya kan endstriyel dzeninmerkezi zellii deildi ve Durkheim, Marxn byk nemverdii vasflardan bazlarn marjinal ve geici olarakgryordu ve ona gre kapitalist deil, endstriyel bir dzendeyayorduk35. [Weberde ise rasyonel ve brokratik bir dzenanlay hkimdi].
Burada modern klasiklerden Auguste Comte, Karl Marx ve Max Webere
yakndan bakmak, modern dnyann ilk eletiricileri ile sonrakiler arasnda, hatta
bunlarla modern paradigma dndakiler arasnda oluan ayrm grmemize yardmcolacaktr.
31Swingewood, a. g. e., s. 54.32Swingewood, a. g. e., s. 56.33Swingewood, a. g. e., s. 58.34Giddens, a. g. e., s. 20.35Giddens, a. g. e., s. 20.
7/25/2019 mekan space
38/129
7/25/2019 mekan space
39/129
26
pozitivizmin kkeni, Aydnlanmann materyalist felsefesineuzanyordu. Pozitivizm, felsefi ve sosyolojik bir hareket olarak,bilimin her trl bilginin temeli olduuna inanmay(adlandrld biimiyle, bilimcilii), toplum teorisinde istatistikianalizlerin kullanlmasn, toplumsal fenomenler iin nedensel
aklamalar aranmasn ve tarihsel deiimin ya da insandoasnn temel yasalarn da kapsayan eitli farkl anlamlartayordu. Ancak on sekizinci yzyl Aydnlanma pozitivizmi zolarak eletirel ve devrimciydi; onun felsefi bireyciliinin veinsan aklnn temel ilkeleri, byk lde, dini ve gemiinkalnts olan toplumsal kurumlar dzenleyen Mutlakiyetidevletin irrasyonel glerini hedef almt. Kurumlarn, aklnilkeleriyle uyum iinde olmas gerektii ileri srlyordu. Bilgi,yalnzca deneyim ve ampirik irdeleme sayesinde edinilir:Gereklik, Tanryla kavranamaz.39
Bilimciliin temelinin atld bu dnemde gerekliin de dnyevilie
indiini ve akln da beeri olanla snrlandn gryoruz. Ne var ki bilimciliin tek
ncl pozitivizm deildi. Bilimcilik baka isimler ve akmlarla da savunulan ve
bunlarn altnda yatan temel bir anlayolarak varln srdrmtr.
Yeniden Comtea dnecek olursak onun bilimcilii ve ilerlemecilii de
dncenin pozitif aamaya geldii inancyla kuramlatrlmt. Comte felsefenin
nce teolojik sonra metafizik olan genel halinden sonra nesnesi gzlemlenmi
olgular olan nc ve son haline; pozitif felsefeye gelindiini dnyordu.40hal yasas olarak formle ettii pozitif felsefenin iinde bulunduu emada Comte,
farkl teorik halin olduunu anlatr: Zorunlu hareket noktas olarak teolojik-
kurgul-hal, gei aamas olarak metafizik-soyut-hal ve nihayet insan zihninin
sabit ve belirgin hali olarak grlen pozitif-bilimsel-hal.41Comteun bu ayrmna
yakndan bakmak bizim iin postmodern dncenin de modern dncede ikin
olduunu sylememizi (bkz. Blm, 1. 3. 3. ) rneklemesi bakmndan da ilgin
olacaktr. Gerekten de modern dncenin klasikleri arasnda anlan Comteun bu
sistemi ok net olarak grld gibi izgisel tarih anlayyla rlm olmakla
birlikte mutlak, neden ve akl yrtme kavramlarna ykledii anlamlar
39Swingewood, a. g. e., s. 51.40Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslar, stanbul, 2001, s. 29.41Comte, a. g. e., s. 33.
7/25/2019 mekan space
40/129
27
asndan modern akl modern ve postmodern nveleriyle de birlikte nmze serer.
yle ki;
Teolojik hal, aratrmalarn, varlklarn kendine has doas, ilk ve
son neden ve mutlak bilgilere ynelten insan zihnini ierir;
Metafizik halde doast etkenlerin yeri soyut glerle
doldurulmutur ve bunlar fenomenlere bizzat kendi balarna neden
olurlar;
Pozitif halde ise, mutlak kavramlar elde etmenin imkanszln
kabul eden insan zihni, kendini yalnzca iyi dzenlenmi akl
yrtmenin ve gzlemin kullanmyla fenomenlerin gerek yasalarn
kefetmeye adamak iin fenomenlerin asl nedenlerini aramaktan vazgeer.42
Ayrca pozitif sistemin olgunluu bir genel olgunun zel durumlar olarak
gzlemlenebilen deiik fenomenlerin hepsini ele alabilmesindedir.43Fenomenlerin
asl nedenlerini aramaktan vaz gememizi tleyen Comte, Fourierin s teorisini
felsefi karakteri ok yksek dzeyde pozitif diye tanmlarken burada aratrmacnn,
snn z doasn aratrmaya girimeksizin en nemli yasalar ve termolojik
fenomenlerin en belirginlerini akladn belirtir ve insan zihninin kendini
tamamyla pozitif bir dzenin aratrlmasyla snrlandrmasndan bahseder.44Comte
burada aratrmacya soru sormay bir yerden sonra yasaklarken, beeri alanla
snrlanan modern akl da rneklemektedir.
lk olarak, Comteun bu emasnda, pozitif aamaya gelindiine gre, teolojik
haldeki Mutlaka ynelmemizin yolu kapanmtr. kincisi Comte, bu nedenlerin
yerine geirdii yasalarla pozitif sistemin deiik fenomenlerin hepsini birden ele
alabilecei bir kapsamll elbette bir yanlsama olarak-, mutlakla balants
kurulduunda gelecek gerek bir btnln yerine geirir ki beeri alanla
snrlanma- bu da birinci ve ikinci neden anlayndan yoksunluunun onu, nedenleri
tmden yadsmaya ya da yok saymaya getirmesiyle aklanabilir. ncs Comte,
42Comte, a. g. e., s. 33.43Comte, a. g. e., s. 33.44Comte, a. g. e., s. 39.
7/25/2019 mekan space
41/129
28
Kllden kopula kurmaya alt bu yntemin doal bir sonucu olarak akl
yrtmenin zel bir biimini tmden akl yrtmenin yerine koymutur. Yani akl
yrtme ve gzlemi ille de metafizik ve teolojik olarak ayrd kutsaln
referanslarndan asl nedeni aramaktan vaz getii iin akl yrtmenin ounla
balantsn da keserek- ayr bir ey olarak dnmtr. Bu durumda Comte da bize
ancak, bizi modern akln getirisi olan entellektel miyopluka (bkz. Blm 1. 4. )
yatknlatrabilecek bir sistemin yntemini sunar.
Sonu olarak Comteda rasyonellik ancak bu beeri alanla snrlanmolarak
teori ve pratik arasndaki ilikileri rasyonel bir biimde dzenlemekle45 tanml
hale gelir.
1.3.1.2. Karl Marx
nsan ve toplumu izgisel bir ilerleme anlay iinde ve beeri alann
snrlar erevesinde ele alan dnrlerden biri de Karl Marxtr. O da modern
anlamyla rasyonalitenin snrlar iinde modern insana eletirisini yapt modern
kendi deyiiyle kapitalizmin- toplumun iinden imknlar sunmaya alarak nk
referans noktas modern akldr- sistemli almalar dhilinde bu inancn
kuramlatrmtr.
Marxn eletirisini yapt modern toplumda ne varsa retim ilikileri
yzden vardr. Marx kapitalizmin, sosyalist bir toplumsal formasyona doru evrilen
bir toplumun imdiki bir ura olduunu dnr. Bu retim tarz snflamas ve
kapitalist retim biimine gei anlay da ve daha sonra gelmesi sabrszlkla
beklenen sosyalist ve komnist toplum- Marxn ilerlemeciliinin ya da bilimsel
olan diyalektik materyalizminin- bir ifadesidir.
Kapitalizm ncesi Ekonomi ekillerinde Marx, dier almalarnda da
olduu gibi mlkiyetin evrimi zerinden deien retim biimini incelemeye alr.
Kadim toplumlar ve ortaafeodal toplumu da bu incelemeye tabi tutan Marxnbir ilerleme anlay iinde incelemelerini yrtt gze arpmakla birlikte bunun
tmden bir gelimeci anlayla yrtldn sylemek de kolay deildir. Fakat
Marx modern anlamyla ilerlemecidir. Modern toplumu retim ilikileri ierisinde
45Comte, a. g. e., s. 113.
7/25/2019 mekan space
42/129
29
inceleyerek eletiren Marxa gre insanlar ideolojinin bir sonucu olarak kendi
yarattklar eylere inanrlar46 -bu da inanc yadsyan Marxn asl inancdr ve
Marx da modern bir yanlsama iindedir-; insanlarn inanlar bylece bir tr
ilkelliin ve bilinsizliin zerine oturtulur. nsanlarn znn bile aslen toplumsal
ilikiler btnnden ibaret olduuna inanan Marx aslnda bu noktada Comtela ayn
dzlemdedir. Marx kapitalist toplumun bir eletiricisi ve muhalifidir fakat modern bir
eletiricidir. Eletirilerinde geleneksel dnceyi referans almak bir yana ideolojinin
bir sonucu olarak grlen gelenein z kutsala referanslar- Marxn asl
dertlerinden biridir zaten. Beer stn kendince iptal eden hmanist anlay aslen
Marxn da hareket noktasn tekil eder.
Asya tipi retim tarzn incelerken onun tmden bir gelimeci anlayta
olmadn syledik. nk Marx mevcut toplumu da zaten vlmeye deer bulmaz.Fakat onun eski toplumlarda grd ve olumlad yn de beeri snrlar iinde
kalmaktadr. Nitekim (Ne kadar dar ulusal, dinsel ya da siyas bir tanmlamaya tbi
tutarsak tutalm) insann her zaman retimin amac olarak grnd eski toplum,
retimin insann amac ve servetin de retimin amac bulunduu modern dnyadan
ok daha vlmeye deer grnmektedir47, diyen Marx, burada da retimin insann
amac olduunu eletirirken bunun olumlanacak bir st seviyesi olarak ancak insan
yine bu olumsuz yere gnderecek olan hmanist anlaya kadar gidebilmektedir.
Beer stn tanmayan modern kuramclarn sistemlerinde beeri alanla
balayan zmleme tarznda geleneksel dncedeki btnln yerine genellikle
toplum gemektedir. Nitekim Marxa gre de Birey, toplumsal varlktr48. Ona
gre bireyin her trl varolukoulu onun toplumsallna baldr. nsann kendine
yabanclamas da tmden maddi koullar ve retim ilikileriyle aklanr:
Ekonomi politik, ii (emek) ile retim arasndaki dolayszilikiyi gznnde tutmamas sonucu, emein zndeki
yabanclamay gizler. Geri emek zenginler iin tansklar
(harikalar), ama ii iin yoksunluk (dnuement) retir. Saraylar,
46Karl Marx ve Friedrich Engels,Almandeolojisi, stanbul, 1968, s. 27.47Karl Marx, Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri, Ankara, 1967, s. 91.48Karl Marx, 1844 El Yazmalar Ekonomi Politik ve Felsefe, Ankara, 1976, s. 193.
7/25/2019 mekan space
43/129
30
ama ii iin inler retir. Gzellik, ama ii iin solup sararmaretir49diyen Marx, yabanclamemek ten bahseder.
Fakat dikkat edilirse mesele pratik olarak kapitalist retimle gelen gz alc
bir dnyann ve lksn Marx tarafndan da ho karlanmamasndan ok bundan
iinin faydalanmamasdr (eitsiz koullar). Bu durumda Marxist dnya grnde
doal tahribat had safhaya getiren modern hayat tarznn ve dolaysyla dnya
grnn ekolojik zaaflar da mevcuttur. Bugn dnyann yars bile yeryzndeki
en zenginlerin (kapitalistlerin) yaam koullarna uysa, yeryzne ancak birka on
yl biilebilecei sylendiine gre, zaten yaam tarzlarmzn nde gelen
kapitalistler gibi olmamas insani sorumluluklarmz bakmndan hi de esef verici
bir ey deildir.
Elbette Marxn zmlemeleri ve eletirileri bu ynle snrl deildi. O okdaha farkl bir anlamda iilerin alma koullar ve onlardan kapitalist sistemin
esirgedii zamann artdeerle retim aralarn elinde bulunduranlara akmasndan
ikyetiydi. Bunun da tesinde, iiye yklenen olumsuz koullarn ve kendisine
zaman ayramamasnn kritiini yapyordu, tabii insani olarak kendini
gerekletirmenin kendi hmanist tanmlamalar dhilinde.
Bu durumda toplumsal olarak kapitalizmin getirdii insani olmayan
durumdan kurtulunduunda sorun da tmden hallolmuolacaktr. Ne var ki Marxn
insanliinin bileenleri de tamamen modern ve hmanist dnya grnn
rndr; maddi koullarn. Fakat Marxn maddi dnyasnda gerek bir insanl
kuracak olan koullar Comteun umduu koullardan farkl olarak devrimcidir.
Entellektel miyopluu kendisini snf mcadelesi, mlkiyet, toplumsal
koullar, emek vb. kategorilere hapseden Marxa gre, Gnmze kadar btn
toplumlarn tarihi snf mcadeleleri tarihidir50. Bu mcadelede imdi olumsuzlanan
Marxn kurgusunda- burjuvazi ve ykselii beklenen ve olumlanansa ii snfdr.
Marx bu olumsuzlamann iine o derece gmlmtr ki burjuva ailesinin dayandtemeli bile sermaye ve zel kr olarak grmektedir.51YineManifestoda, Avrupada
iilerin yce emekleriyle ktay batanbaa rmesi beklenen demiryollar ve kol
49Marx ve Engels,Almandeolojisi, s. 156.50Karl Marx ve Friedrich Engels, Komnist Partisi Manifestosu, Ankara, 1968, s. 25.51Marx ve Engels, Komnist Partisi Manifestosu, s. 67.
7/25/2019 mekan space
44/129
31
gezen heyulann sonunda gerekleecek kutsal bakaldrs ve olgunlamakta olan
tm maddi koullar sayesinde52toplumsal bir varlk olarak grlen bireyin kurtuluu
da heyecanla beklenen ve pek yakn bir mjde olarak grlmektedir. Eer kabul
edenler olursa- Sovyetler Birlii yurttalarn tarihin kurtulua eren ksmetli
insanlar olarak grrsek, yazk ki tarih boyunca bu kk aznlktan baka kurtulua
erip de u dnyadan geen kimse olmamtr.
1.3.1.3. Max Weber ve Rasyonalite
Modern klasikler arasnda adndan en ok sz ettiren dnrlerden biri
kukusuz Max Weberdir. Weber aslnda, hem dnem olarak Marx ve Comtedan
sonra gelmekte, hem de bu iki dnre gre daha genibir gras ve inceleme
yntemi sunmaktadr.
Modern toplumu daha ok kapitalist bir sistem olarak deerlendiren Marxtan
sonra Weber modernlii, yalnzca ekonomik bir alt-yapnn rn olan bir
perspektiften ele almann ok uzanda onu ok bileenli bir durum olarak
dnmtr ki tek-nedenli aklama biimi zaten Webere gre doru bir yntem
deildir. Modern toplumu birok ynyle ele ald konular bilimden siyaset ve
kltre ok geni bir deerlendirmeler btn iinde yer alr- ele alp inceleyen
Weber bu incelemeyi temel knoktas olarak rasyonalite etrafnda srdrmektedir.
idemin de belirttii gibi Weberci proje modernite ve rasyonalite balamnda biryeniden ina olarak yorumlanabilir:
Bu yeniden inda rasyonalite gerek niteliinde toplumsal biroluum olarak anlalmal, modernite ise toplumsalrasyonalitenin tarihsel bir vargs olarak deerlendirilmelidir.Rasyonalite kavramna toplumsal sfatn eklediimizde,kanlmaz olarak moderniteyi tartacaz, nk rasyonalitekendi gizilgcn modernitede gerekletirmi, moderniteningereklemesine de belirleyici bir ilgi gelitirmitir. Weber,modernliin tarihsel oluumunda bu istikmetteki gdleri
tadn; imdiye kadar varolmu btn fikr ve davransalrntlerin, youn bir ekilde bilinliliin modern yaplarformunda ve toplumsal modernizasyonun altsistemlerinde
52Marx ve Engels, Komnist Partisi Manifestosu, s. 56.
7/25/2019 mekan space
45/129
32
rasyonalitenin gereklemesine katkda bulunduklarnvarsaymtr. 53
Rasyonaliteyi ele altarznn ortaya koyduu kadaryla da Weberde modern
akl zsel grnmektedir. Modern anlamda rasyonalite anlay rnein Protestan
Ahlak ve Kapitalizmin Ruhunda54 ne ksa da Weber, Ekonomi ve Toplumda
(Economy and Society) sosyal eylemi her ynden ele alm grnmektedir:
Amalanm bir sonuca ulamak bakmndan ara rasyonel instrumentally
rational (zweckrational)-, baz etik, estetik, dinsel ya da baar ihtimalinden bamsz
dier davran formlaryla belirlenen deer-rasyonel value-rational
(wertrational)-, aktrn zel etkilenim ve duygularyla belirlenen duygulanmsal
affectual- ve geleneksel traditional- eylem tipleri55 (Weberin de hatrlatt
ekliyle elbette saf tipler pure form- olarak). Fakat rasyonellii akllca olan
anlamnda ele alrsak ki ne Weberde ne de herhangi baka bir modern dnrde
Gunon, Nasr ve Lingsde ortak bir vurgu olarak yer alan intellect/akl ve ratio/zihin
(ya da us diye evriliyor) orijinal ayrmlar genel olarak yer almadndan elimizde
kalan tek aklllk kavram olarak imdilik biz de rasyonaliteyi dnrsek-
geleneksel dncede akllca olan tam tersine, Weberin mutlak bir deere (an
absolute value) endekslendii oranda irrasyonel olacan syledii56 deer
rasyonel eyleme de denk debilir. Burada Weberin mutlak deer tanmlamasnn
modern anlamda ele alnm olabileceini de hesaba katmak gerekecektir. nkWeberde de geleneksel dncede aslen grelilik alanna giren davran biimleri
modern anlamyla mutlaklatrlarak alglanmaktadr. Bunun bir rnei olarak da
Weberin Meslek Olarak Siyaset adl makalesinde ska deindii mutlak erekler
ahlak ve sorumluluk ahlak ayrmn57mutlaklatrmasn verebiliriz. Daha ak
bir ekilde ifade edebilmek iin Weberin net olarak ortaya koyduu bu ayrtrmay
buraya almak modern akln bu temel amazn greli olann mutlaklatrlmas-
daha yakndan grebilmemiz asndan yerinde olacaktr:
Ahlaki nedenlere dayanan btn davranlarn, tmyle farkl, ztve badamaz iki ilkeden birinden kaynaklandn bilmeliyiz:
53Ahmet idem,Birmkn Olarak Modernite Weber ve Habermas, stanbul, 1997, s. 115.54Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara, 2005.55Max Weber, Economy and Society, VolumeOne, Berkeley, 1978, s. 2426.56Weber, Economy and Society, VolumeOne, s. 26.57Max Weber, Sosyoloji Yazlar, stanbul, 1993, s.118.
7/25/2019 mekan space
46/129
33
Mutlak erekler ahlak ve sorumluluk ahlak. Bu demekdeildir ki mutlak erekler ahlak sorumsuzlukla zdetir, ya dasorumluluk ahlak ilkesiz oportnizmle ayn eydir. Elbettekimse byle bir ey syleyemez. Ancak, bu iki ahlaktankaynaklanan davranlar arasnda dalar kadar fark vardr.
Mutlak erekler ahlakna gre, dinsel terimlerle, Hristiyan doruhareket eder ve sonular Tanrya brakr. Sorumluluk ahlaknagre ise, kii, eylemlerinin nceden kestirilebilir sonularnnhesabn vermek zorundadr.58
Oysa geleneksel dncede bu iki ilke hi de badamaz deildir. Bir mmin
hem mmin olmasnn gerei olarak Tanrnn rzasna uygun olarak hareket
etmekten baka bir yne sapmamal ve hem de yine ayn rzay gzeterek yerine ve
zamanna gre muhsin de olmal; yani sorumluluk ahlakyla hareket etmelidir.
Bu iki ahlak, birbiriyle brakalm zt ve asla badamaz olmay, hem de rahatlkla
yan yana durabilir ki gerekte de byle bir ayrma zaten yoktur. Burada Weber hem
zselcilie dmektedir, hem de sorun onun tipik bir modern tavr olarak ahlak
ayrtrmasndan ve ayr bir alan olarak ele almasndan kaynaklanyor olabilir. Bunun
bir rnei olarak da onun politikac ve bilim adamna bitii farkl ahlaki rollerdir ki
burada kendini beenmilik, akademik ve bilimsel evrelerde bir tr meslek hastal
olarak belirlendikten sonra Weber bu duruma bilim adam iin vize verir nk kural
olarak bunun bilimsel almay olumsuz etkilemediini syler.59 Burada modern
akln ok nemli ve zerinde durulmas gereken bir sonucu olarak bilim iin bilim
ya da herhangi bir eyin kendi iin olmas anlaynn da gelitiini grmekteyiz.
Geleneksel dncenin temsilcilerinden Gunon da bu noktaya dikkat ekerek,
geleneksel dncede bunun hibir zaman yer almadn belirtir ki geleneksel
dncenin temel referans noktalar daha sonra ele alnacaktr. Yeniden mutlak
erekler ve sorumluluk ahlakna dnecek olursak, modern bir bakla ele almaya
devam edildiinde Weberin de belirttii gibi elbette mutlak erekler ahlak amalarn
aralar hakl klmas konusunda iflas etmekten kurtulamayacaktr60 fakat unu da
unutmamak gerekir ki Weberin bununla kastettii de modern davranbiimlerine
tekabl etmektedir. Weber modern bir toplumun fikir adamdr ve kendisi de bu
dnya gryle donanmtr.
58Weber, Sosyoloji Yazlar, s.118.59Weber, Sosyoloji Yazlar, s.114.60Weber, Sosyoloji Yazlar, s.119.
7/25/2019 mekan space
47/129
34
Bunun bir baka sonucu da Weberin geleneksel dnceyi gerek anlamda
kavrayamamasyla alakal olarak farkl geleneksel formlar yanl yorumlamas ve
oryantalist yndr. Onun oryantalizmi, Avrupa kapitalizminin douunu bir dizi
kltrleraras karlatrmalar balamnda aklama abasndan
kaynaklanmaktadr.61 rnein Weber, ondokuzuncu yzylda Batda slm
hakknda geerli olan yanlbilgiler nedeniyle, slmn hazc ve ehvet dkn bir
din olduunu sanyordu62. Onun tanm slm kendi kltrnde oluan din
anlayndan grebilmekten teye de gidememektedir. Nitekim Weber bu konuda
lk dneminde slamiyet, dnya fatihi savalarn dini ve disiplinli mcahitlerin
valye rgtyd. Tek eksii, Hal Seferleri devrindeki Hristiyan benzerlerinde
grlen cinsel yasaklamalard63 gibi s bir alglamaya sahiptir. Zaten Weberin
bak as farkl geleneklere bakarken kapitalizmin retilip retilmemesi referansnoktasndan hareketle ekillenmektedir. Protestan Ahlaknda Weberin nsz bunu
tartmasz dorular: Bgn bilim geerli saydmz bir gelime dzeyi iinde
yalnzca Batda vardr diyen Weber Hint geometrisinin ussal kantlama
ynteminden yoksun oluundan, ussal bir kimyann Bat dnda hibir kltrde
gelimemi oluundan ve salam dn biimlerinin yalnz Batya zg
oluundan bahseder.64 Anlalan Weber geleneksel bilimleri hibir ekilde dikkate
almamakta, bunun sonucu olarak da Batda grd bilimsel etkinlii tarihte biricik
bir konuma ykseltmektedir ve kltr tarihinin emekleme dneminden bahsedenWeberin65 bu deerlendirmesinde ikin olan ilerleme anlaynda geerli saylan
gelime dzeyi elbette bat merkezci ve modern anlamda dnyev, sekler, madd bir
gelime dzeyidir. Burada bat kltrne zg bir ussallkn olduunu belirten
Weberin66 almasnda referans noktas olan ussallk da bu ussallktr. Ayrca
Weber slm deerlendirirken slmda ahlkn deersel boyutu zerinde durmam
ve ortaya kan pratiklerin ya da etik denebilecek anlaylarn Kurn ve Snnetle
61Necdet Suba, Oryantalist Sylemin Sosyolojisi,Bilgi ve Hikmet, Say: 6 (Bahar 1994), s. 109.62Ruud Peters, Kalvinizm, Weber ve slm Fundemantalizmi ,Bilgi ve Hikmet, Say:3 (Yaz 1993),s. 103.63Weber, Sosyoloji Yazlar, s.229.64Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, s. 13-14.65Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, s. 16.66Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, s. 23.
7/25/2019 mekan space
48/129
35
olan balantsna dikkat etmemitir67 ki zaten slm Weberin anlamlandrma
sistemi iinde ne model dinler tanmnn ne de ahlaki ve asketik ynyle tanml
misyoner dinler tanmnn68 iine sktrmak mmkndr. Aydnn yerinde
tespitleriyle devam edecek olursak;
Webere gre slmn dnyev nitelikli bir verim (ona grekapitalizm) retemeyiinin sebebi bir burjuvazinin olumasnafrsat vermeyecek trden bir siys kktencilik, zerk ehirlerinkurulamay, hukukun zgr olamay ve zel mlkiyettekibelirsizliktir. Bu ve benzeri olgularn temel dayana isepatrimonyalizmdir. lgi ekicidir ki Weber, Protestanlktaarad prtenizmi burada gsterme ihtiyac duymamakta,dorudan kapitalistlemenin engellerinden sz etmektedir.69
Burada Weberin batmerkezcilii olduka nettir. Bu bak as Weberin
aklamas devam ettike bizi incelemenin gerek muhtevasndan uzaklatrmaya
devam eder:
Webere gre hukuk iin benzeri eyler sylenebilir.Patrimonyalizmin imkn tand oranda bir hukuk var olabildi.Onun kriterlerine gre en ideal hukuk ekli olanrasyonel/biimsel (yani hem aklc hem de yargnnsubjektivitesinden kurtulmu bir objektif hukuk sistemi) yerineslm hukuku irrasyonel/biimsel bir hukuk dzeyinde kald.70
Sonu olarak yine Weberin burada yargnn biimi ile, hukukun ieriini
birbirine kartracak kadar keyf genellemelere bavurduu grlmektedir.71Bunun
da tesinde Weber, konunun zyle ilgili tamamen yanlfikirler ne srer. Mesel
takv aslnda, Weberin slmn kurtuluu olmad iddiasnn aksine, ilk bakta
kulun bir mnev arnma yoludur ve slamn temel zelliklerinden biridir.72
Aslnda bizim modern akl balamnda Weberin oryantalizmine de
atfettiimiz yukardaki btn bu deerlendirmelerde dikkat etmemiz gereken
ncelikli bir nans vardr: Weberin bu oryantalist olarak nitelendirilen gr
asnn ve deerlendirme kapasitesinin yetersizliinin temelinde yatan husus salt
67Mustafa Aydn, Dinin Dnyevleme Sorunu Protestanlk ve slm, Bilgi ve Hikmet, Say: 2(Bahar 1993), s. 47.68Weber, Sosyoloji Yazlar, s.243244.69Aydn, a. g. m., s. 48.70Aydn, a. g. m., s. 48-49.71Aydn, a. g. m., s. 49.72Aydn, a. g. m., s. 49.
7/25/2019 mekan space
49/129
36
zahiri bir deerlendirmede kalmas klasik sosyolojik pratiin de kanlmaz bir
sonucu olarak- ve geleneksel dnceyi yalnzca modern akln ussall
zaviyesinden fark edebilmesi dolaysyla onu kavrayamamasdr. nk aadaki
blmlerde de ele alnaca gibi byle bir durumda Elisabeth zdalgann dikkat
ektii nemli bir sorunsal olarak, dinsel muhtevalarn znden bakldnda bylesi
yorumlarn dsal ve ar derecede basitletirilmi ve eksik, dolaysyla yanl
yorumlar olduu grlecektir73 (blm 1. 4.). Bu da modern akln kanlmaz bir
sonucu olarak karmza kar.
rnekleri oaltmak mmkndr. Burada Weberdeki modernist ve
determinist eilime son bir rnekle deinmek yerinde olacaktr:
Modern toplum, bireysel veya toplu olarak bir gce sahipolmayan birok muhalif tanr retmektedir. nk modernite,bilginin gelimesi, uzmanlk alanlarnn gittike artmassebebiyle, dier btnlkleri bozulur, snrsz yorum imkniinde ortak izgiler kaybolur. (Bir bakma toplumlar sitednemlerinin politeizmini yaarlar) [] dn Protestan etik (din)toplumu determine ederken bugn artk toplumlar dinleridetermine etmektedirler.
Weber bu sreci genelleyip evrenselletirme eilimindedir. Yaniona gre din ve toplum fark sz konusu deildir. Esasen tmtoplumlar bu tek trden olan sreci yaamakla karkaryadrlar. nk rasyonal verimleri sahiplendike diningerisindeki bysel dnya yklmakta, din olan ile dnyevolan gittike birbirlerinden ayrlmaktadr.74
Temel bir sorun udur ki Weber burada dinlerin ierii konusunda
muhtevaya inemediini grdmz zere- bir ayrm yapmamaktadr (belki merkez-
evre oluumunun da bir etkisi sonucu, sonraki blmlerde ele alnacak olan
Trkiyedeki aydn tavr olarak da yerleen bir din anlay):
Halbuki gnmzde Din Sosyolojisinin bize gsterdii bir ilkevar: Din ve toplumun (veya toplumsal rnn) karlkl olarakbirbirini etkilemesinin yannda bu etkileim, ilikiye giren dininnitelii ile de yakndan ilgilidir. Eer bir din (veya srece katlandin ilke) toplumsal artlarn bir rn veya ona indirgenebilenbir eyse burada din her haliyle toplum tarafndan determine
73Elisabeth zdalga, Din din midir yoksa baka bir ey midir? Dinsel fenomenleri indirgeyici(redksiyonist) yaklamlarn bir n eletirisi,slami Aratrmalar, Say:2 (Nisan 1989), s. 3031.74Aydn, a. g. m., s. 53.
7/25/2019 mekan space
50/129
37
edilecek demektir. Ama toplumsal artlar st bir temeli bulunandin, toplumlar belirleme ve onun snrlarn aabilme potansiyelimknna sahiptir.75
Her biri farkl alardan modern toplumu ele alp aklamakla ve modern
topluma farkl ynden eletiri yneltmekle yukarda adn saymadklarmzla birlikte
bir dizi modern dnr ve modern klasikler, kendi toplumsallklarn ve varolu
durumlarn modern akln gr asndan aklamaya almlardr. Her aklama
kendi iinde zellemiolmakla birlikte tm kavramsallatrma ve tipolojiler aslnda
modern toplumun bir ynne iaret ederken farkl perspektiflerin yer ald bu
aklamalar ayn dzlemin; modern paradigmann ve modern akl rndrler.
1.3.2. Modern Dnyann Eletiricileri: Gemiten Bugne Ana izgiler
Yirminci yzyln modernlii sorgulatc gelimeleriyle birlikte, on sekizinci
yzyldan on dokuzuncu yzyla dek gelen iyimser havann dalmasyla modernlik
yeniden kendi iinden eletirilir olmutur.
Modernliin ilk kuramclarnn modern toplumu farkl ynlerinden ele alp
tanmlamas ve modern toplum iin umutlarn bu tanmlamalarn zerine ina
etmelerine karlk, yirminci yzylda modernlie bak alarnda daha eletirel ve
muhalif tavrlarn gelimesiyle ciddi bir krlmann yaandn gryoruz. Bu
krlmann akla gelen ilk temsilcileri Frankfurt Okulu mensuplardr.
1.3.2.1. Frankfurt Okulu
Dnce tarihinde kurumsal olarak, 3 ubat 1923te, Frankfurt
niversitesine bal olarak Toplumsal Aratrmalar Enstits adyla kurulan
Frankfurt Okulu ya da Eletirel Kuram diye bilinen okul, Marksist kuramn farkl, n
belirleyici bir biimde felsefi ve Hegelci yeniden yorumlamalaryla, dier yandan
Sovyetler Birliindeki devlet ve toplumun gelimesinin artan eletirel bir
deerlendirimiyle belirlenen ve Bat Marksizmi olarak bilinen ve 1960lardan
itibaren Yeni Sol olarak ortaya kan geni bir dnce hareketinin bir ksmn
oluturmutur.76Okul kinci Dnya Savayla gelen sorunlu bir dnemde bir mddet
dalm, Nazilerin iktidar ele geirmesi, Okulun dalmasna ve mensuplarnn
75Aydn, a. g. m., s. 54.76Besim F. Dellalolu, Bir Giri: Adorno Yz Yanda, Cogito, Say: 36 (Yaz 2003), s. 15.
7/25/2019 mekan space
51/129
38
almalarn farkl yerlerde srdrmelerine neden olmasnn yan sra, eletirel
teorinin belki daha da glenmesine neden olmutur. Theodor Adorno, Georg
Lukacs, Max Horkheimer ve Herbert Marcuse Okulun nde gelen isimleridir.
Bugnse ikinci kuak temsilcisi olarak Jrgen Habermas anlmaktadr.
Eletirel Teori kavram, Horkheimer tarafndan 1937 ylnda, Eletirel ve
Geleneksel Teori adl makalede, eletirel teori kavramnn farkl bir teorik oluumun
adlandrmas olarak gelitirilmitir.77Horkheimern ierisinde insan mutluluunun
asli olduu pratikle ilikili bir teori kavramna yaslanarak var olan felsefe anlayna
kar kmas ve beeri bilimler arasndaki szde ayrmlar dikkate almamas zerine
kurduu eletirel teoride, Marxizmin yenilenmesi ve yeniden tanmlanmas ynnde
bir ar da vard.78Geleneksel ve eletirel teori arasndaki ayrt edici izgi teorinin
toplumsal yeniden retim srecine yardm etmesi ya da bu srece ykc bir niteliktamas olarak tanmlanm, eletirel teori toplumsal tarihsel srece negatif bir
tavr taknmtr.79
Marcuse eletirel teoride insan ve dnyasnn btnln insann toplumsal
var oluu ierisinde aklamay savunur. Dolaysyla ekonomik olan, bu var oluun
sadece bir parasn oluturmaktadr, daha fazlasn deil.80 Marcuseye gre akl,
zgrle bir engel olarak grlen verili olann eletirel yarg mercidir ve bask
ve tahakkmn karsnda akl, zgrlkle zdehale gelmektedir.81
Okulun gl Aydnlanma eletirisi,
evrensel akln gereklik tutkusunun, tikel akln denetlenebildiive ynlendirilebildii lde gereklik belirlenimiyle yerdeitirdiini anlatr ve bu durumda Aydnlanma diyalektiiningeri evrilemez bir sonucunu oluturan tabiat zerindekitahakkmn insan zerinde bir tahakkme de yol amas olgusuda bu yer deitirmenin bir gstergesidir.82
znenin nesne tarafndan tahakkm altna alnd bir dnyann temsili olarak
mitin yerini, znenin nesneyi (dierinin nesneletirilmesi de ierilmek zere)
77Ahmet idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, Ankara, 1997, s. 38.78idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 38.79idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 42.80idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 43.81idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 44.82idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 49.
7/25/2019 mekan space
52/129
39
tahakkm altna ald ve balangta aksini vaat etmesine ramen, hkimiyet
ilikisinin hl srd bir Aydnlanma almtr.83Yine idemin ifadelerine gre,
Horkheimer ve Adorno, zne ve nesne arasndaki ilikiden kaynaklanan zorunlu
tahakkm formlarnn varln kabul etmilerdi; oysa Aydnlanma bu olguyu inkr
etti ve tahakkm mite zg bir durum olarak deerlendirdi.84Fakat Adornonun
Minima Moralias tam bir reddiye olarak eletirel teoriyi talandrmtr.85 Burada
her ey iin abartl bir eletiri mevcuttur ve insan neyin kabul edildiini alglamakta
glk ekmektedir. Adorno dnyadan derhal ayrlmak isteyen ama nereye
gideceini bilemeyen rahatsz bir yolcu gibi konumaktadr burada.
Aydnlanmann kendi ideallerine ihaneti, Adorno veHorkheimern Aydnlanmann Diyalektii yaptnn anatemasdr. Frankfurt Okulunun en gl yanlarndan biri,aydnlanmay yeni batan yazmalardr. Getirdikleri toplumsaleletiri, bir bakma modern akln eletirisidir. Bunun temelindede aydnlanmann ulat sonular yatmaktadr.86
Aydnlanmann Diyalektiinde Horkheimer ve Adorno, aydnlanma