ˆ ˆ ! · 2018-08-15 · osmanli vİlayet salnamelerİnde baĞdat osmanli v‹layet...

ORSAM

Editörler��

��

��

�� !

�� !

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BAĞDAT

OSMANLI V‹LAYET SALNAMELER‹NDE

BA⁄DAT

Cengiz Murat OrhanERO⁄LU BABUÇO⁄LU ÖZD‹L

ORSAM

ORSAM Kitapları No: 7ORSAM Ortadoğu Kitapları No: 5

“Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Bağdat”Editörler: Cengiz EROĞLU, Murat BABUÇOĞLU, Orhan ÖZDİLANKARA - Kasım 2012ISBN: 978-975-8975-03-X

ORSAM Ortadoğu Stratejik Araştırmalar MerkeziCenter for Middle Eastern Strategic Studies

Mithatpaşa Caddesi 46/6 Kızılay-Ankara

Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48

www.orsam.org.tr, [email protected]

ORSAM © 2012�� !�� " � �� #$ �� %�� &�� '($� �� $) �� &��)��" � ��)��*+�*��+ ��* �(�& * ��,��)��$,��)�,�� * �� )��)�,-�� * � �� *��) � ��+��$�� *�� .��)$��'(�/+/�/� ��$�)�)��*�-


5

H. 1321 (1903) Tarihli Ba¤dat Vilayet Salnamesi Orijinal Kapa¤›.


KISALTMALAR ..............................................................................................................................

G‹R‹fi.......................................................................................................................................

Irak ve Ba¤dat’›n Stratejik Önemi ..............................................................................................Kuruluflundan Bugüne Ba¤dat fiehri ve Ba¤dat Vilayeti Tarihi.................................................Osmanl› ‹dari Taksimat›nda Ba¤dat ...........................................................................................Ba¤dat Vilayeti Salnameleri ve Osmanl› Vilayet Sistemi..........................................................Salnamelerde Ba¤dat...................................................................................................................

SALNAMELERDE BA⁄DAT.................................................................................

I. BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N TAR‹H‹ .......................................................................................

Keldan ve Babil Hükümetleri .....................................................................................................Ba¤dat fiehri Hakk›nda Tarihi Bilgiler .......................................................................................Ba¤dat’ta Meydana Gelen Felaketler..........................................................................................Ba¤dat Hükümranlar› Hakk›nda Tarihi Bilgiler .........................................................................

Hülagü Devleti ......................................................................................................................‹lhanl› Devleti .......................................................................................................................Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri.................................................................................Safevi Devleti........................................................................................................................Osmanl› Devleti ....................................................................................................................

II. BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N CO⁄RAFYASI ..........................................................................

Ba¤dat Vilayetinin Co¤rafi Özellikleri .......................................................................................Vilayetin Mevkii, S›n›rlar›, Yüzölçümü ve Nüfusu..............................................................Vilayetin Arazi Yap›s› ..........................................................................................................Nehirler ve Göller .................................................................................................................

7

‹Ç‹NDEK‹LER

11

13

1318252831

45

47

496163667070727273

79

81818282

ORSAM

‹klim ......................................................................................................................................Ormanlar ve Madenler ..........................................................................................................

Ba¤dat Sanca¤›n›n Siyasi ve Medeni Co¤rafyas› .......................................................................Ba¤dat Kazas› .......................................................................................................................Kaz›miye Kazas› ...................................................................................................................Samarra Kazas› .....................................................................................................................Mendeli Kazas› .....................................................................................................................Hanekin Kazas› .....................................................................................................................Horasan Kazas› .....................................................................................................................Bedre Kazas› .........................................................................................................................Aziziye Kazas› ......................................................................................................................Cezire Kazas› ........................................................................................................................Kuttulamare Kazas›...............................................................................................................Dilim Kazas› .........................................................................................................................Ane Kazas› ............................................................................................................................

Kerbela Sanca¤›n›n Siyasi ve Medeni Co¤rafyas›......................................................................Kerbela Kazas› ......................................................................................................................Hindiye Kazas›......................................................................................................................Necef Kazas› .........................................................................................................................

Divaniye Sanca¤›n›n Siyasi ve Medeni Co¤rafyas›....................................................................Divaniye Kazas› ....................................................................................................................Hille Kazas›...........................................................................................................................fiamiye Kazas›.......................................................................................................................Semave Kazas› ......................................................................................................................

III. H‹ND‹YE BARAJI ...............................................................................................................

IV. BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE TARIM VE HAYVANCILIK ................................................

Tar›m Arazisi ..............................................................................................................................Vilayetin Bafll›ca Mahsulleri.......................................................................................................Evcil Hayvanlar...........................................................................................................................

V. BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE SANAY‹

VI. BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE T‹CARET VE ULAfiIM

‹thalat ve ‹hracat..........................................................................................................................Deniz Tafl›mac›l›¤› ......................................................................................................................Karayollar›...................................................................................................................................Posta ve Telgraf Hizmetleri ........................................................................................................

8

848485859293

9799102103105105106108110110114116119119121124125

127

141

143145145

147

151

153154155156

95

...........................................................

....................................................................................


VII. BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N HALKI VE NÜFUSU.............................................................Vilayetin Halk›LisanDin ve MezhepNüfus

VIII. BA⁄DAT V‹LAYET‹ ‹DAR‹ TAKS‹MATI ....................................................................

IX. BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N MÜLK‹ VE ASKER‹ TEfiK‹LATI .........................................

X. BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N RUHAN‹ RE‹SLER‹ .................................................................

XI. BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE BULUNAN YABANCIDEVLET KONSOLOSLUKLARI .............................................................................................

XII. BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE BULUNAN ESK‹ ESERLER ...............................................

XIII. BA⁄DAT GENEL KÜTÜPHANES‹ K‹TAP MEVCUDU..............................................

XIV. BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE PAD‹fiAH TARAFINDAN ‹LM‹YE VEMÜLK‹YE RÜTBELER‹ VE N‹fiANLA TALT‹F ED‹LENLER ............................................

XV. BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE BULUNAN PEYGAMBER, EVL‹YA VEfiEYHLER‹N TÜRBELER‹........................................................................................................

XVI. BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N ‹STAT‹ST‹K CETVELLER‹ (GEL‹R-G‹DER,ÜRET‹M-TÜKET‹M, EMLAK).................................................................................................

KAYNAKÇA......................................................................................................................

‹NDEKS.................................................................................................................................

9

157159

159

159

160

207

349

355

367

371

375

385

395

419

425

.............................................................................................................................

.............................................................................................................................

.............................................................................................................................................


KISALTMALAR

a.g.e. Ad› geçen eser

a.g.m. Ad› geçen makale

ATAM Atatürk Araflt›rma Merkezi

b. ‹bn (o¤lu)

Bkz. Bak›n›z

BDAGM Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü

BOA Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi

D‹A Diyanet ‹slam Ansiklopedisi

ed. Editör

EI2 Encyclopedia of Islam

H. Hicri

Hz. Hazreti

‹A ‹slam Ansiklopedisi

‹Ü‹FM ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›

M. Miladi

MEB Milli E¤itim Bakanl›¤›

Nflr. Neflreden

s. Sahife

TTK Türk Tarih Kurumu

11


G‹R‹fi

Irak ve Ba¤dat’›n Stratejik Önemi

Ba¤dat, kuruldu¤u günden itibaren Irak ve civar›ndaki bölgenin kalbi konumundad›r(1). Buyüzden bu bölümde stratejik önemi incelenirken Irak’la birlikte ele al›nm›flt›r.

Kuruluflunu takip eden y›llardan itibaren her alanda h›zl› bir geliflmeye sahne olan Ba¤dat IXve X. yüzy›llarda ‹slam dünyas›n›n önemli bir ilim, kültür ve medeniyet merkezi haline geldi. Artanticaret, servet ve refaha paralel olarak ilim, edebiyat ve sanatta da ciddi geliflmeler yafland›. Ba¤dat’-ta bizzat halife ve vezirlerinin himayesinde kurulan kurumlarda ilim, kültür ve sanatta önde gelensimalar yetiflmifltir. Böylece ‹slam kültür ve medeniyetine damgas›n› vuran Ba¤dat, ayn› zamandaAvrupa medeniyetinin do¤ufluna da zemin haz›rlam›flt›r(2).

Dicle ve F›rat’›n sulad›¤› bu co¤rafya, bir yandan birçok zirai ürünün yetifltirildi¤i bir alan,di¤er yandan da baflta petrol olmak üzere gaz ve kükürt gibi madenler bak›m›ndan da zengin birbölgedir(3). Bu nedenle de bölge kadîmden beri iktisadi, siyasi ve askeri olmak üzere stratejik biröneme sahiptir. Tarih boyunca Do¤u ile Bat› aras›nda önemli bir ticaret kavfla¤›nda yer almas› vekervanlar›n geçifl noktas›nda bulunmas›(4), zamanla flehrin önemli bir pazar yeri olmas›na nedenolmufltur(5). Öyle ki kentin bu konumu seyyahlar›n da dikkatini çekmifltir. Örne¤in meflhur gezgin-

13

1 Dicle nehrinin her iki yakas›nda 33˚ 26` 18`` kuzey enlemi ile 44˚ 23` 9`` do¤u boylam› üzerinde yer alan flehir, VIII. yüzy›ldaAbbasi Halifesi Ebu Cafer El-Mansur taraf›ndan kurulmufltur. Kuruluflundan Abbasi devletinin y›k›l›fl›na (1258) kadar hilafetmerkezi olarak kalan Ba¤dat, Osmanl›lar devrinde Ba¤dat vilayetinin merkezi ve 1921’de de Irak’›n baflflehri oldu. “Ba¤dat”, D‹A,IV, ‹stanbul 1991, s. 425.

2 “Eski ça¤lardan beri Basra körfezini Akdeniz’e, Hicaz ve Ortado¤u’yu Anadolu’ya ba¤layan yollar Irak’tan geçmektedir. ‹stan-bul’dan gelip Diyarbak›r, Nusaybin ve Habur üzerinden Irak’a giden ana yol Delikan, Musul, Erbil, Alt›nköprü, Kerkük ve Dakukmenzillerinden sonra do¤uya yönelerek Hemedan’a, güneyi takiben de Ba¤dat ve Basra’ya ulafl›yordu. Di¤er bir kol da Basra’danitibaren F›rat nehrini takip ederek Rakka üzerinden Suriye ve M›s›r’a gidiyordu. Selçuklular, Atabekler ve Osmanl›lar zaman›ndabu yollar üzerine birçok ribat ve han yap›lm›flt›r. Ancak Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Musul-Ba¤dat-Basra karayolununaç›lmas› sebebiyle eski kervan yolu önemini kaybetmifl, üzerindeki hanlarsa k›sa zamanda yok olmufltur (“Ba¤dat”, D‹A, s.437).

3 Irak bölgesinin siyasi ekonomik ve askeri aç›dan önemi için bkz. Prof. Dr. M.Ezher Said Es-Semmak, El-Irak Klimatoloji Etüt,1.Bölüm, Musul Üniversitesi, Musul 1985, s.17; Dr. Faruk Ömer Fevzi, Tarihu’l-Irak (H. 1/656 – M.622/1258), Mektebetü’l-Nahza, Ba¤dat 1988, s.7.

4 “Irak”, D‹A, s. 113.

5 Ba¤dat’›n önemi hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi için bkz. Tahir Muzaffer El-Âmid, Ba¤dat Medinetü’l-Mansur El-Mudevvara, (‹slamTarihi hakk›nda, Ba¤dat Üniversitesine sunulan mastar tezi) El-Numan Yay›nevi, Necef 1967, s.135.

ORSAM

lerden Barsonez 1775 tarihinde Ba¤dat’› ziyareti s›ras›nda eserinde kentle ilgili flunlar› kaydetmifltir:“Ba¤dat büyük bir pazar(d›r). Hindistan, ‹ran, Kostantiniye, Halep ve fiam’›n ürünlerinin pazar›d›r.K›saca Do¤u’nun en büyük ambar›d›r”(6). Görüldü¤ü gibi Ba¤dat, XVIII. yüzy›lda yaln›zca yak›nçevresinin de¤il, ayn› zamanda uzak çevresinde yer alan önemli ticaret merkezlerinin de pazar› ko-numundad›r.

XIX. yüzy›la gelindi¤inde Irak, bereketli topraklar› ve gittikçe önem kazanan petrolü sebe-biyle sömürgeci ülkelerin ilgisini çekmeye bafllad›. ‹ngiltere, Fransa ve Almanya, bölgede nüfuzkurmak amac›yla birbirleriyle rekabete girdiler. Bu dönemde Osmanl› Devleti’nin uygulamayakoydu¤u reformlar ve Tanzimat Ferman›’yla birlikte getirilen düzenlemeler, Irak’ta da etkisini his-settirdi. Bölgedeki su yollar›n›n imar› ve iflletilmesine yönelik yat›r›mlarla ‹stanbul-Ba¤dat demir-yolunun yap›m›, ‹ngilizler ile Almanlara dengeli bir flekilde da¤›t›larak, aralar›ndaki rekabetten isti-fade yoluna gidildi. Birinci Dünya Savafl› arefesinde ‹ngiltere, Osmanl› hükümetine yapt›¤› bask›lar

14

19. yy.’da Ba¤dat fiehri (Bir Seyyah›n Resminden)

6 Dr. A. Musa Kaz›m Nevres - Dr. ‹mat Abdüsselam Rauf, El-Irak Fi El-Tarih, Daru’l-Hürriye Matbaas›, Ba¤dat 1982, s. 628. Ayr›caD›na R›zk Khoury; “Ticari Tar›m›n Musul Eyaletine Girifli ve Köylülük Üzerine Etkileri (1750–1850)”, Osmanl›’da ToprakMülkiyeti ve Ticari Tar›m, TVYY, ‹stanbul 1998, s.164. Ba¤dat, zaman içinde Musul ve civar›nda üretilen tah›l, kuru meyve, maz›gibi pek çok ürünün en önemli müflterilerinden biri haline gelmiflti. Ba¤dat’›n hinterland›, flehrin g›da ihtiyac›n› karfl›lamakta yeter-siz kal›yordu. K›rsal kesimde yaflanan kar›fl›kl›klar, afliretlerin tar›msal art›¤› vergi olarak teslim etmeye yanaflmamas›, bir de ‹ran’lasür giden çat›flmalar, Ba¤dat’› özellikle XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Musul’un tar›msal ürünlerinin en önemli tüketicilerindenbiri yapm›flt›. Üstelik Ba¤dat’›n bölge üzerindeki siyasi nüfuzu artt›¤› için, Ba¤dat valileri talep etti¤i zaman onlara sunmak üzeredevaml› tah›l stoku bulundurmak, Musul valileri için zorunlu hale gelmiflti. 1830’larda Ba¤dat Valisi Davut Pafla’n›n ordular›n›niaflesini ço¤unlukla Musul valileri karfl›l›yordu.


neticesinde, Musul petrollerinin imtiyaz haklar›n› elde etmeyi baflard› ve böylece Irak, BirinciDünya Savafl›nda Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere’nin mücadele alan›na dönüfltü ve savafl›n sonunda‹ngilizler bölgeyi iflgal ettiler. Nihayet Irak bölgesini elinde bulunduran ‹ngilizlerin deste¤iyle,1921’de Irak krall›¤› kurularak Emir Faysal krall›¤a getirildi(7).

K›sacas› XVI. yüzy›ldan itibaren de¤iflen dünya koflullar› ve Osmanl› Devleti’nin bu de¤iflenflartlara uyum sa¤lama sürecinde yaflad›¤› s›k›nt›lar, bölgenin yönetiminde yerel güçlerin a¤›rl›kkazanmas›na neden olmufl ve yavafl yavafl adem-i merkezi bir idare söz konusu olmufltur. XIX.yüzy›lda bafllayan milliyetçilik ak›mlar›yla birlikte bölge, Bat›l› emperyal devletlerin sömürge eldeetme yar›fl›nda ç›karlar›n çat›flt›¤› bir alana dönüflmüfltür. Bu ç›kar çat›flmas› yaln›zca zengin petrolyataklar› için de¤il, bu kaynaklara sahip olabilmenin bir yolu olarak demiryolu hatt› üzerinde deyaflanm›flt›r. O dönemde Ba¤dat demiryolunu içinde bulunduran Osmanl› topraklar›, özellikle deIrak’›n önemli bir bölümünün de¤erli bir hammadde kayna¤› ve sömürgelefltirilebilecek bir alanolmas›, Bat›l› devletlerin ifltah›n› kabartmaya yetecekti( 8 ). Öyle ki Bat›l› devletler, Osmanl›

15

Harita-1: Ba¤dat Vilayeti Haritas› (19. yy. sonlar›)

7 “Irak”, D‹A, s.99-100.

8 Emperyalist güçlerin Ba¤dat demir yolu ve bölgedeki zengin petrol kaynaklar›na sahip olabilme yar›fl›ndaki tutumlar› hakk›ndabkz. Edward Mead Earle; Ba¤dat Demir ve Petrol Yolu Savafl› (1903–1923), ‹stanbul 2003, s.12–13.

ORSAM

Devleti’nin Kilikya, ‹zmir, El-Cezire (Irak), Basra ve Suriye gibi yeralt› ve yerüstü kaynaklar›bak›m›ndan zengin ve stratejik öneme sahip bölgelerini sömürge haline getirebilmek için, özellikleiktisadî aç›dan Osmanl› Devleti’ni Avrupa sermayesinin bir uydusu haline getirmifllerdir. BöyleceXIX. yüzy›lda Osmanl› Devleti’ni mali bak›mdan istila ederek siyasi itaatini sa¤lamak maksad›yla,çeflitli ticarî anlaflmalar imzalamay› baflarabilmifllerdir. Nitekim kurulan Osmanl› Bankas› veDüyun-u Umumiye ‹daresi, Avrupa sermayesine genifl bir yay›lma imkân› sa¤lam›fl ve ekonomikhayat Avrupal›lar›n eline geçmifltir. Avrupa sermayesi Osmanl› topraklar›nda iki yönde faaliyetgöstermifltir. Bir yandan Osmanl› topraklar› demir yollar›, bankalar, ithalat ve ihracat bürolar›ndanoluflan bir a¤la sar›l›rken; di¤er yandan politik ve stratejik aç›lardan k›ymetli Osmanl› topraklar›ndaegemenlik kurma çabalar› bafl göstermifltir. Örne¤in Fransa mali ve ekonomik ç›karlar›n› Suriye’de;‹ngiltere Irak’ta; Rusya ise Do¤u Anadolu’da gelifltirmeye çal›flm›flt›r.

‹ngilizler Anadolu’dan çok, topraklar› son derece verimli ve zengin petrol yataklar›na sahipEl-Cezire (Irak) bölgesiyle ilgilenmifl ve bu bölgeyi kontrolleri alt›na almak için büyük çabalargöstermifl ve birtak›m siyasi politikalar izlemekten geri durmam›fllard›r. Öyle ki ‹ngilizlerin Irak böl-gesindeki en önemli siyaseti, afliretleri Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtmak olmufltur. ‹ngiltereOrtado¤u’daki varl›¤›n›n devam›n›, bölgede kendisine ba¤l›, fakat birbirleriyle geçinemeyen Arapfleyhliklerinin kurulmas›nda ve bu fleyhliklerin birbirine karfl› kullan›lmas›nda görmüfltür. BirinciDünya Savafl›’nda Arap topraklar›nda ‹ngilizlerle savaflan Türk ordusunun, Araplar taraf›ndanarkadan vurulmas›nda bu politikalar etkili olmufltur. Nihayet Bat›l› güçlerin izledikleri bu politiklarsonuç vermifl ve savafl sonunda imzalanan Sykes-Picot Antlaflmas› (3 Ocak 1916) ile var›lanuzlaflmaya göre, kurulacak yeni devletlerden Suriye ve Lübnan’›n Fransa; Ürdün ve Irak’›n ise‹ngiltere’nin denetiminde olmas› kararlaflt›r›lm›flt›. Irak’taki ‹ngiliz ticareti ve mali ç›karlar›n›n

16

‹stasyon Binas› Ba¤dat


öncüsü, Ba¤dat’ta bir flubesi olan fiark Bankas› olmufltur. Bu dönemde Ba¤dat’ta bulunan sekizyabanc› firman›n alt›s› ‹ngilizlere aittir ve ‹ngiliz sermayesi ticaretten daha önemli gördükleri Irakpetrollerine yönelmifltir( 9 ). Özetle ‹ngiltere, tüm planlar›nda M›s›r’›n güvenli¤ini, Do¤uAkdeniz’deki üstünlü¤ünü, Hindistan yolunun daima kendisi için tehlikesiz k›l›nmas›n› sa¤lamaküzere ince bir siyaset güdü-yordu(10).

XX. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Ba¤dat, 1921’de ba¤›ms›z Irak Devleti’nin baflflehri olduktansonra da çok h›zl› bir geliflme gösterdi. 1950’lerden sonra ise, artan petrol gelirleri sayesinde adetayeniden infla edilme sürecine girmifl ve k›sa zamanda flehre birçok yat›r›m yap›l›p, resmi binalar›nyan› s›ra çeflitli sanayi tesisleri kurulmufltur. Ba¤dat’›n h›zl› büyümesinde rol oynayan bir baflkaetken de köyden flehre göç hadisesidir(11). 1970’lere gelindi¤inde flehrin geleneksel yap›s› art›kneredeyse tamamen de¤iflmifl ve Ba¤dat yeni, yüksek binalar›, genifl yollar›, otelleri ve parklar› ileson derece modern bir görünüm alm›flt›. Bununla birlikte “eski flehir” denilen k›s›m, geleneksel elyap›m› eflya ve elbiselerin sergilendi¤i pazarlar›yla yaflamaya devam etmektedir.

17

9 A.Hurflit Tolon, Birinci Dünya Savafl› S›ras›nda Taksim Anlaflmalar› ve Sevr’e Giden Yol, ATAM Y. Ankara, 2004, s.1-15.

10 Tolon, a.g.e., s. 87.

11 “Ba¤dat”, D‹A, s.441.

Harita-2: Ba¤dat Livas› S›n›rlar› - 1960

ORSAM

Kuruluflundan Bugüne Ba¤dat fiehri ve Ba¤dat Vilayeti Tarihi

Ba¤dat geliflmesini, sulak ve zengin Mezopotamya ovas›n›n merkezinde yer almas›na ve bubölgede birbirinden yaln›zca 40 km. uzakl›kta bulunan Dicle ve F›rat nehirleri ile Diyale nehrivadisinin a¤z›nda kurulmas›na borçludur. Ba¤dat, tarihte Iraku’l-Arap’›n merkezi ve bu konumuylaAkdeniz ile Basra körfezi ve ‹ran’a giden bütün akarsu ve ticaret yollar›n›n kavflak noktas›n›oluflturmufltur. Ayr›ca zengin yeralt› ve yerüstü kaynaklar› ile ‹slam tarihi aç›s›ndan büyük önemesahiptir. Eski ça¤lardan bu yana Ortado¤u’nun bu stratejik noktas›nda Sümer, Babil, Selefkiye veKtesiphon gibi birbiri ard›na pek çok devletler kurulmufltur(12).

Ba¤dat vilayetini oluflturan Irak ve El-Cezire bölgesinde bilinen en eski uygarl›klar Asur veKeldanilere aittir. Nitekim bu iki kavim bölgede sürekli olarak birbirlerine karfl› üstünlük kurmaçabas›nda olmufltur. Öyle ki o dönemlerden kalan eserler, bugün bile bilim adamlar›n› hayretteb›rakmaktad›r. Su bask›nlar›n›n hasarlar›n› s›n›rland›rmak için Dicle sahilinde infla ettikleri setler iletarlalar›n› sulamak için açt›klar› cetveller ve su kanallar›yla bentler, ulaflt›klar› medeniyetin derecesi-ni göstermeye yeterlidir.

Asur ve Keldanilerden sonra Irak bölgesinin Ba¤dat vilayetine ait topraklar› ‹ran’a,‹skender’e, Selefkiyan’a ve sonra Sasaniler’e intikal etmifl ve ‹slam’›n do¤ufluyla da ‹slamhalifeli¤inin bir parças› haline gelmifltir. Bu say›lan millet ve kavimlerden her biri, bölgede tarihîaç›dan birçok k›ymetli eserler b›rakm›flt›r. Bu sebeple bugün El-Cezire ad› verilen Mezopotamyabölgesi, geçmiflten günümüze birçok izi bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Dicle kenar›na bir saatuzakl›ktaki harabelerin bulundu¤u Eski Ba¤dat ile Harun Reflit taraf›ndan kurulan ve o döneme aitkal›nt›lar›n yer ald›¤› Haruniye kasabas›, bunun en güzel örneklerindendir(13).

Halife El-Mansur’la bafllayan Ba¤dat tarihi bafll›ca iki büyük devreye ayr›l›r: ‹lki, 500 senedevam eden Abbasi devresidir. Bu devirde Ba¤dat, 55 senelik bir fas›la istisna edilirse, daima hilafetflehri olmufl, zaman zaman büyük bir ‹slam devletine merkezlik yapm›flt›r. Ayn› zamanda fikrihayat›n bir merkezi ve Ön Asya’n›n birinci derecede önemli bir ticaret yeri haline gelen bu flehir,yaln›z di¤er eyalet flehirlerini gölgede b›rakmakla kalmam›fl, büyüklük, debdebe ve zenginlikbak›m›ndan, o zamanki medeni âlemin en mühim beldesi olmufltur. ‹kincisi hilafetin ink›raz›ndanitibaren bugüne kadar uzayan devredir. Bu ikinci devrede Ba¤dat, ‹lhanl›lardan baz›lar›n›n buradak›fllam›fl olmalar› durumu hariç, daimi olarak, sadece bir eyalet merkezi haline dönüflmüfltür. Ba¤datbu haliyle Türk hâkimiyetinden itibaren, uzun bir dönem M›s›r derecesinde en önemli eyalet mer-kezlerinden biri olmufltur(14).

Ba¤dat flehri Abbasi halifelerinin ikincisi olan Ebu Cafer El-Mansur taraf›ndan kurulmufltur.Yap›m›na H. 145 (M. 762) senesinde bafllanm›fl ve yap›m› H. 149 (M.766) senesinde tamamlanarakbaflkent yap›lm›flt›r. Bafllang›çta Dicle’nin sa¤ taraf›nda infla edilerek Darü’s-Selam olarakadland›r›lm›flt›. Bu yerin seçilmesi hakk›nda tarihçilerin ihtilaflar› çok ise de, bu seçimin gerçek

18

12 Geliflim Hachette, Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi, Sabah Yay›nlar›, ‹stanbul 1993.

13 Ali Cevad; a.g. e., s.186. Ayr›ca bkz. fiemseddin Sami; Kâmûsû’l-A’lâm, “Ba¤dat”, s.1328, T›pk›bas›m Cilt II, Kaflgar Neflriyat,Ankara 1996. [As›l Bask› H.1306 (1888–1890)].

14 “Ba¤dat”, ‹A, II, MEB Yay., Eskiflehir 1997, s. 197.


nedeni, kentin co¤rafi konumudur. Kent, Dicle ve F›rat gibi iki büyük nehri kullanmaya uygun biryerde infla edilmifltir. Ayr›ca Dicle’ye kar›flan Büyük ve Küçük Zap ile Diyale nehirleriyle bu civar-dan her türlü ihtiyaç ve mahsuller, Ba¤dat’a kolayca ulaflt›r›labiliyordu. Bununla birlikte BasraKörfezi yoluyla Çin, Hindistan ve Afrika’dan mallar›n getirilebilmesi, özellikle ticarî aç›dan önem-li faydalar sa¤lamaktayd›. ‹flte tüm bu sebeplerden dolay› kent burada kurulmufl ve baflkentyap›lm›flt›r(15). Ba¤dat’›n isimlendirilmesi hakk›ndaki tarihi rivayetler de pek çoktur. Bir rivayetegöre “Ba¤dat”, flehrin kurulmas›ndan evvel orada bulunan bir bahçenin ismi idi. Kelimenin, Farsçabir isim oldu¤u flüphesizdir. Kentin ad›n›n “adalet bahçesi” anlam›na gelen “ba¤” ve “dâd”kelimelerinin birleflmesinden olufltu¤una dair olan rivayet, gerçe¤e daha uygundur(16).

fiehrin plan›na bak›ld›¤›nda, birtak›m sosyal gayelerin gözetildi¤i dikkat çekmektedir. Öyle kiher bölge, belirli bir etnik veya mesleki grubun sorumlulu¤undayd›. Askerler genel olarak surlar›nd›fl›nda, flehrin kuzey ve bat›s›nda; tüccar ve zanaatkârlar ise Kerh’te Sarat’›n güneyinde oturuyor-lard›. Pazar yerleri, di¤er Osmanl› ve ‹slam flehirlerinde oldu¤u gibi, Ba¤dat’›n plan›nda da önemlibir rol oynamaktayd›(17). Bafllang›çta en d›fltaki büyük surdan iç sura do¤ru uzanan dört yol boyuncayüksek kemerli dükkânlardan oluflan dört pazar, ayr›ca surlar›n d›fl›nda da dört pazar yeri vard›.Daha sonra Halife Mansur 773’te pazarlar›n, emniyet düflüncesiyle flehirden Kerh’e nakledilmesiniemretti. Her zanaat ve ticaret erbab›n›n müstakil pazar yerleri, çarfl›lar› vard›. Mesela Kerh’temanav, bakkal, sarraf ve kitapç›lara tahsis edilmifl çarfl›lar mevcuttu. fiehrin büyümesiyle burayaHorasan, Semerkant, Merv, Belh, Buhara ve Harizm’den tüccarlar geliyordu; bunlar›n kendilerineait mahalleleri ve her grubun bir reisi vard›(18).

Plan› 755’te çizilen Ba¤dat’›n yap›m çal›flmalar›na 762’de bafllanm›fl ve bu plan üzerinde dörtmimar çal›flm›flt›r. Halife Mansur yap›m ifli için 100.000’e yak›n iflçi ve ustay› bir araya getirmifltir.763’te saray, cami ve divanlar tamamlanm›fl, hilafet merkezi buraya nakledilmifl ve nihayet dairefleklindeki flehir 766’da tamamlanm›flt›r.

K›saca plan›n› anlatmaya çal›flt›¤›m›z Ba¤dat, kent planlamas› alan› için önemli bir örnek-tir. fiehir, merkezin her taraf›na eflit uzakl›kta olmas› ve kolayca kontrol edilip korunmas› için dairefleklinde planlanm›flt›r. Halifeli¤in arflivlerine dayanan resmi raporlar, Mansur’un Ba¤dat için4.000.883 Dirhem harcad›¤›n› göstermektedir. Böylesine pragmatik bir düflünceyle ele al›nan plan›sayesindedir ki kent, bir yandan k›sa bir sürede inflaat ve ticaret faaliyetlerinin canland›¤› bir mekanözelli¤i gösterirken, di¤er yandan da yak›n çevresinden nüfus çeken bir yerleflim yeri haline

19

15 Ba¤dat’›n baflkent olarak seçilmesinin nedenini El-Âmid flöyle aç›klamaktad›r: “Ba¤dat flehrinin baflkent seçilmesinde en önemlineden, Arap tarihinde ve Arap gelene¤inde her devlet ve her hükümdar›n kendine yeni bir yer ve yeni bir baflkent seçmegelene¤idir.” [El-Âmid, Tahir Muzaffer, Ba¤dat Medinetü’l-Mansur El-Mudevvara, (‹slam Tarihi hakk›nda, Ba¤dat Üniversitesinesunulan yüksek lisans tezi) El-Numan Yay›nevi, Necef, 1967, s.118]. Meflhur tarihçi Richard Coke ise, “Ba¤dat Bar›fl fiehri” adl›eserinde Ba¤dat flehrinin yap›l›fl nedenini flöyle izah etmektedir. “Ba¤dat flehrinin yap›lmas›nda en önemli neden sosyal bir talepolmaktan ziyade tamamen siyasidir. Çünkü Halife Mansur, hâkimiyetinin onuncu y›l›nda flahsiyetinin ve ailesinin varl›¤›n› güçlübir temel üzerine oturmam›fl oldu¤unu his etmifltir” [El-Âmid, a.g.e, s.123].

16 Ba¤dat Vilayet Salnamesi,1325

17 Ortado¤u ve ‹slam flehirlerinin ortak özellikleri için bkz. Max Weber, fiehir: Modern Kentin Oluflumu, Editör: Don Matindale-Gertrud Neuwirt, Çeviren: Musa Ceylan, ‹stanbul 2000. Ayr›ca Arap-‹slam ve Osmanl› kentlerinin farkl› flehir kimlikleri hakk›ndason zamanlarda yap›lm›fl karfl›laflt›rmal› bir çal›flma için bkz. Edhem Eldem-Daniel Goffman-Bruce Masters, Do¤u ile Bat›Aras›nda Osmanl› Kenti: Halep, ‹zmir ve ‹stanbul, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul 2003

18 “Ba¤dat”, D‹A, s.427.

ORSAM

gelmifltir. Öyle ki kentin bu yeni görünümü flairleri bir hayli etkilemifle benzemektedir. fiairler,Ba¤dat’›n güzelliklerini övmüfller ve ona yeryüzünün cenneti ad›n› vermifllerdir. Ba¤dat, güzelbahçeleri, yeflil çay›rlar›, kap›lar›n›n üzerinde ve salonlar›ndaki muhteflem dekorasyonlar›yla flahanesaraylar›, mükemmel ve zengin eflyalar›yla ün yapm›fl bir flehir olarak tarihe geçecek ve dahas›co¤rafi konumu, halk›n›n çal›flkanl›¤›, devletin ticareti teflviki ve halifelerin itibar›, Ba¤dat’› büyükticaret merkezlerinden biri haline getirecektir(19).

Abbasi egemenli¤inin sonu olan H.656 (M. 1258) senesine de¤in Ba¤dat’›n mamuriyeti bakiidiyse de, Büveyhiler ve Selçuklular zamanlar›nda meydana gelen muharebeler, Dicle’nin defalarcatafl›p su basmas›, birçok yang›n, veba salg›nlar› ve k›tl›k defalarca tekrar etmifl, Ba¤dat’›nmamuriyetine bir hayli zarar vermifl ve ahalisini de azaltm›flt›r(20). ‹flte Abbasi egemenli¤inin sonbuldu¤u 1258’de Ba¤dat’a yap›lan Mo¤ol sald›r›lar› neticesinde Halife Muttas›m, kay›ts›z flarts›zteslim olmufltur. ‹slam medeniyetinin duraklamas›na sebep olan Mo¤ol istilas› sadece Ba¤dat içinde¤il, bütün ‹slam dünyas› için korkunç bir felaket olmufltur. fiehir 1339–1340 y›llar›na kadar‹lhanl›lar’›n hakimiyetinde kalm›flt›r(21). Ba¤dat Mo¤ollar’›n eline geçtikten sonra Irak’taki e¤itim vekültür merkezlerinden birço¤u tahrip edilmifl, âlimler de ya öldürülmüfl ya da Irak d›fl›na kaçmayamecbur b›rak›lm›flt›r(22).

20

Harita-3: Ba¤dat fiehri (Abbasi Devleti Döneminde.)

19 “Ba¤dat”, D‹A, s.427.

20 Ba¤dat, Selçuklu devleti döneminde rahat nefes alm›fl ve hilafet makam› eski itibar›n› ve nüfuzunu geri alm›flt›r. Selçuklular döne-minde Ba¤dat’a ekonomik reformlar gerçekleflti ve civar ülkeler ile iliflkilerin düzelmesi için iyi niyet köprüleri at›ld›. Dr. FarukÖmer Fevzi, Tarihu’l-Irak (H. 1/656 – M.622/1258), Mektebetü’l-Nahza, Ba¤dat 1988, s. 332.

21 “Ba¤dat”, D‹A, s.431-432.

22 “Irak”, D‹A, s.109.


Daha sonra flehir, bu kez Timur taraf›ndan 1392’de ve 1401’de olmak üzere iki kez iflgal edil-di. Birincisinde flehir fazla zarar görmedi; fakat ikincisinde halk suçsuz olarak öldürüldü veAbbasilere ait mahalle ve binalar›n ço¤u tahrip edildi. Bu, Ba¤dat’›n kültür hayat›na indirilen ikin-ci a¤›r darbe idi. 1410–1467 y›llar› aras›nda Karakoyunlu Türkmenlerinin hâkimiyetinde kalanBa¤dat, daha sonra Akkoyunlular›n eline geçti.

1508’e gelindi¤inde flehir, Safevi Hükümdar› fiah ‹smail’in yönetimine geçti ve buraya sahipolmak isteyen Osmanl›larla aras›nda bir mücadele bafllad›. Ticaret yollar› üzerinde bulunmas›,Osmanl›lar›n Avrupa ile mücadelesinde Ba¤dat’› ön plana ç›kard›. Nitekim Avrupa’y› ekonomikbask› alt›na almak isteyen Osmanl› Devleti, Anadolu ve Karadeniz ticaret yollar›na sahip olduktansonra Basra’dan Ba¤dat’a, oradan da Suriye’ye uzanan hatt› ele geçirmek için faaliyete geçti veKanuni Sultan Süleyman 1534’te Ba¤dat’a girdi. 25 May›s 1555’te Amasya Muahedesiyle hukukenOsmanl› Devleti’ne ba¤l› oldu¤u kabul edilen Ba¤dat’ta, I. Ahmet devrine (1590–1617) kadar baz›afliret ayaklanmalar› d›fl›nda önemli bir hareket görülmemektedir. I. Ahmet devrinde ise Celalilerdenolan Bölükbafl› Tavil Ahmet ve o¤lu Mehmet isyan etmifltir. ‹syan› bast›rmaya önce Nasuh Paflagönderilmifl, baflar›l› olamam›fl, daha sonra da isyan, Cigalazade Mahmut Pafla taraf›ndanbast›r›lm›flt›r(23).

21

Ba¤dat fiehri 1534 (Matrakç› Nasuh Minyatürü)

23 “Ba¤dat”, D‹A, s.432-433.

ORSAM

I. Ahmet’ten sonra merkezi otoritenin sars›lmas› sebebiyle Ba¤dat’ta yeniden isyanlar ç›kt›.Bu isyanlar›n elebafllar›ndan Yeniçeri Zabiti Bekir Subafl› ile Azaplar A¤as› Mehmet Kanber, devletien çok u¤raflt›ran asiler olmufltur. Daha sonra Ba¤dat, 1623’te Safevi hükümdar› fiah Abbastaraf›ndan iflgal edilmifl ve bu durum 1638’e kadar devam etmifltir. 15 Ekim 1638’de bafllay›p k›rkgün süren bir kuflatma sonucu, flehir yeniden Osmanl› idaresine girmifltir. Bu s›rada flehir büyükölçüde harap oldu¤undan, IV. Murat flehrin ele geçirilmesinden sonra binalar› tamir ettirdi¤i gibi‹ranl›lar taraf›ndan tahrip edilen ‹mam-› Azam’›n türbesini onart›p, Dicle’ye set inflas› ve baz›mahallere su getirilmesi gibi faaliyetlerde bulundu. Yap›lan Kasr-› fiirin Antlaflmas›yla da ‹ranl›larBa¤dat’›n Osmanl›lara ait oldu¤unu kabul ettiler(24).

1704 tarihinde Ba¤dat valili¤ine gelen Hasan Pafla’n›n uygulad›¤› siyasi, idari ve askeri yön-temler neticesinde vilayetin durumunda XVIII. yüzy›l boyunca belirgin bir iyileflme gözlenmifltir.Bu iyileflmenin etkisi di¤er vilayetleri de içine alm›fl ve Hasan Pafla’n›n uzun süren valili¤i(1704–1723) ve ard›ndan gelen o¤lu Ahmet Pafla’n›n valili¤i (1723–1747), Ba¤dat tarihinde birdönüm noktas› olmufltur(25).

1733’te Nadir fiah taraf›ndan kuflat›lan Ba¤dat, Topal Osman Pafla’n›n Nadir fiah’› ma¤lupetmesi üzerine kurtuldu. Nadir fiah 1743’te Ba¤dat’› tekrar kuflatt› ve Kerkük’ü zapt etti. 1746’daimzalanan Osmanl›-‹ran antlaflmas›nda Ba¤dat yine Osmanl›larda kald›(26).

Ba¤dat valili¤ine hâkim olan kölemen valileri döneminde ise, Irak’›n her taraf›nda yabanc›ülkelerin faaliyetleri artm›flt›r. Çünkü ticaret yollar›n›n tamam› Basra körfezinden Hindistan’a kadarbu bölgeden geçmekte idi ve bu yüzy›lda sömürgeci devletlerin politikalar›, söz konusu ticaret yol-lar›n› kontrolleri alt›na alma çabalar› üzerine kurulu idi. Nitekim bu amaçla 1756–1763 y›llar›nda‹ngiltere, Basra’da bulunan ticari ataflelik temsilcili¤ini konsolosluk seviyesine ç›kartm›flt›r. 1765y›l›nda Fransa Basra’ya bir konsolos atam›fl ve kendisine Basra’daki görevleri aras›nda ticarî vesiyasî faaliyetler yürütmesi için baz› talimatlar vermifltir. Ayr›ca Fransa, ç›kar› için çok say›daFrans›z gezgin ve eski eser araflt›rmac›lar›n›n bölgeyi ziyaret etmelerini sa¤lam›fl ve bölge hakk›ndaaraflt›rmalar yapt›rm›flt›r(27).

XIX. yüzy›la gelindi¤inde Ba¤dat tarihinde öne ç›kan isim Ahmet Mithat Pafla olacakt›r.1869–1872 y›llar› aras›nda vali olan Mithat Pafla zaman›nda, Ba¤dat büyük bir geliflme göstererekmodern bir kimlik kazanacak, halk›n refah düzeyi artacak, flehrin çevresindeki surlar y›k›l›p kuzey-den güneye do¤ru büyük bir cadde yap›lacak, sokaklar geniflletilecek(28) ve onun döneminde Irak’›nüç vilayeti Musul, Ba¤dat ve Basra birbirine ba¤lanarak bölgede merkezî bir otorite kurulacakt›r(29).

Mithat Pafla döneminde Ba¤dat’ta e¤itim kurumlar›na da önem verilmifltir. ‹ki askeri okulunyan› s›ra iki yeni okul aç›lm›flt›r. Bunlardan ilki “Sanayi Mektebi” olup, sanat erbab› için ö¤renciyetifltirmektedir. ‹kincisi de “Rüfltiye Mülkiye Mektebi” ad› verilen lise düzeyindeki okullar olup

22

24 Ba¤dat H. 906 tarihinde fiah ‹smail Safevi’nin eline geçip, H.940 tarihinde Kanuni Sultan Süleyman taraf›ndan Osmanl›topraklar›na kat›lm›fl, defalarca Safevi devletinin sald›r› ve iflgaline maruz kald›ktan sonra nihayet H.1048 tarihinde SultanIV.Murat taraf›ndan kati olarak Osmanl› topraklar›na dahil edilmifltir. Kâmûsû’l-A’lâm, a.g. m, s.1325-1326.

25 El-Irak Fi El-Tarih, s.588.

26 “Ba¤dat”, D‹A, s.434.


28 “Ba¤dat”, D‹A, s.435.

29 Ahmet Midhat Pafla’n›n Ba¤dat Valili¤i s›ras›ndaki faaliyetleri hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Bekir Koç, Midhat Pafla (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Ankara 2002, s.54-71.


devlet memurlar› yetifltirmektedir. Halk bu okullardan en çok 1871’de kurulan sanayi mektebine ilgigöstermifltir(30).

Ayr›ca Mithat Pafla zaman›nda Ba¤dat’a ça¤dafl matbaalar getirildi. ‹lk gazete “Zevra”(31) ad›alt›nda 11 Haziran 1869 tarihinde bas›lm›fl ve Osmanl› hâkimiyeti sonuna kadar yay›nlanmayadevam etmifltir.

Yine bu dönemde nehir nakliyat› meselesinde yap›lan pek çok denemeye ra¤men, ‹ngilizLynch flirketinin Dicle ve F›rat nehirlerinde mevcut tekelleri k›r›lamam›flt›r. Ancak Mithat Pafla, böl-genin geliflmesine önemli katk›larda bulunaca¤›na inand›¤› Dicle ve F›rat nehri üzerinde Ba¤dat-Basra aras›nda yük ve insan tafl›mak için Gemi Seyrüsefer fiirketi kurmay› baflarm›flt›r(32).

23

30 Vali Redif Pafla zaman›nda Ba¤dat’ta ilk erkek lisesi aç›ld›. 1889’dan sonra önce Ba¤dat’ta, ard›ndan bütün büyük flehirlerdeilkokullar aç›ld› ve giderleri vilayet tahsisat›na ilaveten zirai ürünlerden al›nan verginin % 5’iyle karfl›land›. II. Meflrutiyet’ten önce1889’da Ba¤dat’ta ilk k›z rüfltiyesi, arkas›ndan Ba¤dat, Musul ve Basra’da ilk ö¤retmen okullar› aç›ld›. 1908 y›l›n›n Eylül ay›ndayine Ba¤dat’ta aç›lan Hukuk Mektebi de memleketin baflta idari kadrosu olmak üzere büyük bir ihtiyac›n› karfl›lam›flt›. Bkz. “Irak”,D‹A, s. 110.

31 Zevra Gazetesi ve Mithat Pafla’n›n Ba¤dat Valili¤i hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi için bkz. Yücel, Yaflar; “Midhat Pafla’n›n Ba¤datVilayetindeki Alt Yap› Yat›r›mlar›”, Uluslararas› Midhat Pafla Semineri Bildiriler ve Tart›flmalar (Edirne 8-10 May›s 1984), TTK,Ankara 1986, s.175-183.


Harita-4: “Ba¤dat Vilayeti Haritas›,” 1299 (1882) tarihli Ba¤datVilayet Salnamesinden al›nm›flt›r.

ORSAM

Ba¤dat, Lozan Anlaflmas›na kadar hukuken Osmanl› Devleti’ne ba¤l› kalm›fl ve önce 23A¤ustos 1928’de kurulan Irak Krall›¤›n›n, daha sonra da 14 Temmuz 1958 tarihinde kurulan IrakCumhuriyetinin baflkenti olmufltur(33). 1980–1987 Irak–‹ran savafl›nda, ard›ndan 1990’l› y›llardagerçekleflen Körfez Savafl› ve sonras›nda, tüm Irak’ta oldu¤u gibi, Ba¤dat ve civar› da yap›lan bom-bard›manlar sonucunda harabe halini alm›flt›r. Son olarak 2004 y›l›nda gerçekleflen iflgalle de buharabiyet katlanarak artmaya devam etmektedir.

Genel hatlar›yla tarihçesini verdi¤imiz Ba¤dat hakk›nda erken tarihlerden bafllayarakgünümüze kadar pek çok eser yaz›lm›fl ve ilmi araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bu konuda yaz›lan klasikkaynaklar›n bafll›calar› flunlard›r: ‹bn Tayfur Ahmed b. Ebu Tahir, Kitabü Ba¤dad; Muhammed b.Ömer El-Ceabi, Ahbaru Ba¤dad ve Tabakatü Ashabi’l-hadis; Hatib El-Ba¤dadi Tarihu Ba¤dad;Hibetullah b. Mübarek Zeylü Tarihi Ba¤dad; ‹bnü’d-Dübeysi Zeylü Tarihi Medineti’s-SelamBa¤dad; ‹madüddin Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed Tarihu Ba¤dad; Bündari TarihuBa¤dad(34).

Buraya kadar verdi¤imiz Ba¤dat tarihi ile ilgili bilgilerin tarihi delillerini, vilayet sal-namelerinden takip etmek mümkündür. Salnamelerde kentin tarihçe bölümleri flu ana bafll›klaralt›nda toplanm›flt›r: Keldan ve Babil Hükümetleri, Ba¤dat fiehri Hakk›nda Tarihi Bilgiler, Ba¤dat’-ta Meydana Gelen Felaketler, Ba¤dat Hükümdarlar› Hakk›nda Tarihi Bilgiler; Hülagû Devleti,‹lhanl› Devleti, Karakoyunlu Devleti, Safevi Devleti, Osmanl› Devleti(35).

1534’ten itibaren Lozan’a kadar 350 y›ldan fazla bir süre bölgede hüküm süren Osmanl› döne-minde Ba¤dat vilayetinin idarî taksimat›nda da zaman zaman birtak›m de¤ifliklikler yaflanm›flt›r. Bukonuda gerek arfliv kaynaklar›nda (tahrirler gibi), gerekse seyyahlar›n kaleme ald›¤› seyahatname-lerde (Evliya Çelebi Seyahatnamesi gibi) ve bu çal›flman›n konusu olan vilayet salnamelerindeayr›nt›l› bilgiler verilmektedir. Türk hakimiyetinin s›n›rlar›n›n belirlenebilmesi aç›s›ndan bukonunun daha ayr›nt›l› olarak ele al›nmas› san›r›z faydal› olacakt›r.

24

Karakoyun Türkmenlerinin Yaflad›¤› Karakoyun Köyü.

33 Meydan Larousse, Büyük Lugat ve Ansiklopedisi, IX, ‹stanbul 1986, s. 287.

34 “Ba¤dat”, D‹A, s438.

35 Tarihçe ile ilgili ayr›nt›l› bilgiler için eserin “Salnamelerde Ba¤dat” bölümünün “Ba¤dat Vilayeti Tarihi” k›sm›na bak›n›z.


Osmanl› ‹dari Taksimat›nda Ba¤dat

Klasik dönemde Osmanl› Devleti, t›mar sistemini ancak sancak sistemiyle Osmanl› yasa veyönetiminin yeterince yerleflti¤i bölgelerde uygulayabilirdi. Memâlik-i mahrûsenin çok genifl biralan›na yay›lm›fl olan bu sistemi M›s›r, Ba¤dat, Habeflistan, Basra ve Elhasa gibi özel statüye sahipkimi eyaletlerde uygulanmam›flt›r. Dolay›s›yla bunlar›n bir derece özerklikleri tan›nm›flt›r. Sultan,bu eyaletlerin her birine kalabal›k bir yeniçeri garnizonu yerlefltirir, birer vali, defterdar ve kad›atard›. Eyalet gelirleri sipahilere t›mar olarak da¤›t›lmaz, vali bütün askeri ve idari giderlerikarfl›lad›ktan sonra baflkente her y›l “sâliyâne” denen, sabit bir miktar vergi gönderirdi. Bu nedenlede bu eyaletlere, “sâliyâneli eyaletler” denmifltir(36).

Osmanl› fethinden sonra Ba¤dat ve civar›n›n tahriri yap›larak flehir, yeni bir eyalet merkezihalinde teflkilatland›r›ld›. 1560’larda eyalete 29 sancak ba¤l› idi. 1578–1588 döneminde ise ba¤l›sancak say›s› 22 idi. Bu dönemde eyaletin önemli sancaklar› flunlard›: Erbil, Hille, Zengabad,Semevat, Kerkük, Cessan, Bedre, Harirdivin, Bayat, Rumahiye, Derteng, Cevazir, Vas›t ve Kasr-›fiirin. Bunlar›n d›fl›nda di¤er bir önemli idarî birim olan ‹madiye ise yar› müstakil hükümetstatüsünde eyalete ba¤l› bulunuyordu. Eyalette beylerbeyi, kad›lar, yeniçeri, cebeci ve hisar a¤alar›,topçubafl›, hazine ve t›mar defterdarlar›, gümrük emini gibi yüksek devlet memurlar› da görevyap›yordu(37).

25

Harita-5: Ba¤dat Vilayeti (19. yy. Sonlar›)

36 Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-1600), YKY, ‹stanbul 2003, s.109-111.

37 “Ba¤dat”, D‹A, IV, ‹stanbul 1991, s. 436. Ayr›ca Ba¤dat için “Ba¤dat”, ‹A, s. 205. Ba¤dat, Osmanl› Devletinin eski idare taksi-mat›nda ayn› isimle yadedilen bir eyalet merkezi idi. Eyalet 18 sanca¤a ayr›lm›fl olup, bunlardan yedisinde t›mar ve zeamet usulü

ORSAM

Bu ba¤lamda bakt›¤›m›zda Ba¤dat bölgesi fetihten sonra t›mar sistemine dahil edilerek tahririyap›lm›flt›r. BOA, TD 1028 ve 1049 numaral› defterler bu say›m›n sonuçlar›n› ihtiva etmektedir.Eyalette 9 flehir, 17 kale, 12 liva, 317 mamur köy, 106 harap köy, 61 Ulus taifesi (14 taifesi yokolmufltur) ve iki cemmas taifesi bulunmaktad›r(38).

Irakeyn Seferi sonunda yap›lan ilk tahrirde Ba¤dat eyaletinin idari yap›s› afla¤›daki gibi birdurum göstermektedir(39):

1- Nefs-i Ba¤dat 10- Zengabad Bölü¤ü

Zebid Nahiyesi 11- Mevazi-i Ba¤dat

2- Halis Bölü¤ü 12- Mevazi-i Furatiyye

3- Tarik-i Horasan Bölü¤ü 13- Cevazir Livas›

4- fiehriban Kasabas› 14- Hille Livas›

5- Mehrud Bölü¤ü 15- Rumahiye Livas›

6- Düceyl Bölü¤ü a- Balik Nahiyesi

7- Mendelcin Livas› b-Kebifle Nahiyesi

8- Kerkük Livas› c- Hasr, Kebefl ve Ümmü’r-Rabab Nahiyesi

9- Dakuk Livas›

BOA MAD 17895 numaral› deftere göre Ba¤dat vilayetinin idari taksimat› flöyle idi(40):

1- Ba¤dat Livas› 3- Hille Livas›

a- Kerkük Nahiyesi a- Hille Nahiyesi

b- Mehrud Nahiyesi 4- Cevazir Livas›

c- Tarik-i Horasan Nahiyesi 5- Kerkük Livas›

d- Mevazi’-i Furatiyye Nahiyesi a- Halis Nahiyesi

e- Düceyl Nahiyesi b- Dakuk Nahiyesi

2- Rumahiye Livas› c- Mevazi’ Nahiyesi

a- Rumahiye Nahiyesi 6- Zengi-abad Livas›

b- Semavat Nahiyesi 7- Dertenk Livas›

8- Cessan Livas›

Evliya Çelebi Seyahatnamesinde ise Ba¤dat eyaleti flöyle tasvir edilmektedir: “18 sancakt›r.Hazine Defterdar›, Defter Kethüdas›, T›mar Defterdar› vard›r. 7 sanca¤›nda öteki memleketler gibizeamet ve t›mar vard›r ki flunlard›r: Hille, Zengabat, Civar-› Zor, Mahiye, Cenkule, Karada¤ (Evliya

26

cari idi ki, bunlara “arz-› memleket” ve di¤er on birine de “arz-› haliye-i Irak” denilir ve kuzey taraf›nda, ‹madiye adl› genifl toprak-lar, buran›n hâkimi taraf›ndan tasarruf olunurdu. Saliyane usulü ile idare edilmekte olan Ba¤dat livas›n›n senelik geliri 14 yük akçeidi. fiehirde en büyük amir olan beylerbeyinden baflka, bir kad›, yeniçeri, cebeci ve hisar a¤alar›, topçu bafl›, hazine ve t›mar def-terdarlar› ve gümrük emini gibi, bir çok büyük memur vard›. Her sene merkezden gönderilen kap› kulu, iç kalede oturur, flehrinayr›ca vazifekar yerli kulu bulunurdu. Ba¤dat 1847’de teflkil edilen 6.Ordu’nun, son zamanlarda ise 13. Kolordu’nun merkezi idi.Ba¤dat’ta Kanuni Sultan Süleyman’dan itibaren, muhtelif padiflahlar zaman›nda alt›n, gümüfl ve bak›r sikkeler de bast›r›lm›flt›r.

38 111 Numaral› Kerkük Livas› Mufassal Tahrir Defteri (Kanuni Devri), BDAGM Yay., Ankara 2003, s.25.

39 111 Numaral› Kerkük, s.5–6.

40 111 Numaral› Kerkük, s.6.


Çelebi, 7 sancak dedi¤i halde 6 sancak say›yor. Civar-› Zor denilen sanca¤›n Civar ve Zor adl› ikisancak olmas› da muhtemeldir). Bu sancaklardan baflka 11 sanca¤a Arz-› Irak (Irak Topra¤›) derlerki zeamet ve t›mar› yoktur. Ancak sancak beylerinin has› vard›r. Baz› köyleri ve tarlalar› tahminüzere verilmifltir ki flu sancaklard›r: Tertenek, Semvat, Bayat, Derne, Yukar› Dih, Orta Dih, Kernede,Demirkap›, K›raniye ve Keylan. Bu eyalete tabi ‹madiye Eyaleti vard›r ki t›mar ve zeameti yoktur.Mülk olarak idare ederler. Fakat sefere gelmeleri kanundur”(41).

Daha sonra bir ara Safevilerin eline geçtikten sonra eyalet sistemi da¤›lm›flsa da IV. Murattaraf›ndan flehrin yeniden zapt› ile eski teflkilat›n kurulmas›na çal›fl›lm›flt›r. Bu dönemde Ba¤dateyaleti Mendelican, Kerkük, Dükuk, Cevazir, Hille ve Rumahiye adl› t›mar sisteminin uyguland›¤›alt› sanca¤a ayr›lm›flt›. XVII. yüzy›l›n ortalar›nda ise eyalet, bir k›sm›nda t›mar sisteminin uygu-land›¤›, di¤erlerinde ise uygulanmad›¤› 25 sancaktan ibaretti. 1779 tarihinde Basra ile fiehrizor san-caklar› da buraya ilave edilerek uzun bir süre bu yöreler Ba¤dat eyaleti içinde yer ald›. Kölemenidaresinin son bulmas›ndan sonra Irak’›n do¤rudan merkeze ba¤lanmas›yla Basra, fiehrizor veMusul ayr› vilayet haline getirildi ve daha sonra Ba¤dat vilayeti sadece Divaniye ve Kerbela’danibaret kald›. Ba¤dat 1857’de yeni kurulan 6. Ordu’nun, daha sonra ise 13. Kolordu’nun merkezioldu(42).

BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N S‹YAS‹ TAKS‹MATI (1329 / 1911) (43)

27

41 Evliya Çelebi Seyahatnamesinden Seçmeler I, Ats›z, MEB Yay›nlar›, ‹stanbul 1990, s.84–85.

42 “Ba¤dat”, D‹A, s.436–437.

43 Ba¤dat vilayeti 1329 / 1911 y›l›nda üç sancak yirmi kaza ve otuz yedi nahiyeye bölünmüfltür.

SANCAK

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

KAZA

Ba¤dat

Kaz›miye

Samarra

Horasan

Horasan

Hanekin

Hanekin

Mendeli

Bedre

Bedre

Kuttulamare

Aziziye

Cezire

Dilim

Dilim

Dilim

Dilim

Ane

Ane

Ane

NAH‹YE

Azamiye

Tikrit

fiehriban

Hal›s

Benekdere

K›z›lrabat

Garibe

Cessan

Selmanpak

Hit

Felluce

Kübeyse

Rehhaliye

El-Kaim

Cebe-i Âlus

Hadise

SINIF

1

SINIF

3

3

1

1

2

3

2

2

2

1

3

SINIF

2

1

1

1

1

1

2

2

1

2

2

3

3

2

3

3

KÖY

0

5

5

2

0

22

0

46

74

13

4

8

ORSAM

Ba¤dat Vilayeti Salnameleri ve Osmanl› Vilayet Sistemi

Salnameler, Osmanl› ‹mparatorlu¤u tarihinde 1866 y›l›ndan itibaren yay›mlanmayabafllan›lan, geçmifl y›llardaki önemli olaylar› özetleyen ve ait oldu¤u y›l›n müesseseler ve hal ter-cümeleri gibi, çeflitli konularda son durumu k›saca aç›klayan eserlerdir. Salnamelerin almanak vetakvimlerle kar›flt›r›l›yor olmas›na ra¤men, bunlardan farkl› ve daha kapsaml› eserlerdir. Devlettaraf›ndan resmi olarak yay›nland›¤› gibi, özel kurumlarca da haz›rlanabilen salnameler, tarih kay-naklar› aras›nda mühim bir yere sahiptir.

Devlet taraf›ndan yay›nlanan ve büyük bir yekûn tutan vilayet salnameleri, ilgili vilayetinidari örgütlenmesi, bürokratik yap› ve görevlileri, co¤rafi, tarihi, iktisadi ve toplumsal durumu veistatistikleriyle XIX. yüzy›l›n bafll›ca baflvuru kaynaklar› aras›nda yer almaktad›r(44).

Sözü edilen bu vilayet salnameleri, mektupçunun denetiminde haz›rlat›lmakta, hükümetçegönderilen örnek göz önünde tutularak vilayetle ilgili bilgiler verilmektedir. Ancak, vilayetin özeldurumu, salnameyi haz›rlayanlar›n bilgi düzeyleri do¤al olarak salnameler aras›nda önemli bilgifarkl›l›klar›na neden olmufltur. Öyle ki baz› vilayet idarelerinin gösterdikleri özel çaba sonucundahaz›rlanan salnameler birinci elden kaynak olma niteli¤ine kavuflmufltur(45).

28

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Kerbela

Kerbela

Hindiye

Necef

Necef

Necef

Rezzaze

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Hille

Hille

Hille

Hille

Hille

fiamiye

fiamiye

fiamiye

fiamiye

Samava

Samava

Müseyyip

fiefatiye

Kefl

Küfe

Hurüdd›hn

Rehbe

Deggare

El-Bedir

A’fek

Fevvar

Memduhiye

Bermane

Nehriflah

Havas

Mehavil

fiunafiye

Horullah

Salahiye

Gemmas

H›z›rderraci

Abucevarir ( R u m e y s e )

1

1

1

1

1

1

2

1

1

3

1

2

3

1

1

1

2

2

2

2

2

2

2

2

1

2

0

0

0

4

0

44

44 Ayr›ca Salname ve Salnamelerin çeflitleri hakk›nda genel bir bilgi için bkz.: “Sâl-nâme”, ‹A, X, ‹stanbul 1967, s.134-136.Salnamelerin toplu katalo¤u için bkz.: Hasan Duman, Osmanl› Salnameleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000.

45 Musa Çad›rc›, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap›s›, TTK Yay›nlar›, Ankara 1997, s.293.

SANCAK KAZA NAH‹YESINIF SINIF SINIF KÖY


Vilayet salnamelerinin yay›nlanmas›na Halep Mektubî Kalemi’nde bulunan ‹brahim HaletBey taraf›ndan “Fihrist-i Vilayet-i Haleb”(46) ad›yla düzenlenen ve istatistikî bilgiler içeren eserinBâb-› Âlî’nin dikkatini çekmesi üzerine baflland›¤› bilinmektedir. ‹brahim Halet Bey’in haz›rlad›¤›bu eserin birer örne¤i vilayetlere gönderilmifl ve benzeri y›ll›klar haz›rlanmas› için emirlerverilmifltir. Bununla birlikte salname gelene¤inin oluflmas› 1867 Vilayet Nizamnamesinin yay›nlan-mas› ile birlikte gerçekleflmifltir. Bu nizamnameyle birlikte “eyalet” düzeninden “vilayet” düzeninegeçilmifltir(47).

1864’te haz›rlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Pafla’n›n 1864–1871 y›llar› aras›nda Tunavilayetindeki uygulamalar›ndan sonra, memâlik-i mahrûsenin(48) genelinde geçerli hale getirildi.Buna göre Osmanl› topraklar› vilayet, sancak, kaza ve köy’lerden oluflan yönetim birimlerineayr›l›yordu(49). Bu düzenlemeyle yöneticilerin unvan ve atanmalar›nda bir de¤iflikli¤e gidilmifltir.Eyalet ad› vilayete dönüflürken, vali yönetici olarak durumunu ve unvan›n› koruyacakt›. Sancak te-rimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullan›ld›¤› görülecek ve sancak yönetimi, kaymakamyerine mutasarr›fa b›rak›lacakt›. Kaza birimi ise 1842’deki statüsünü korumakla birlikte seçimlegöreve getirilen kaza müdürü yerine kaza yöneticisi olarak kaymakam ifl bafl›na getirilecekti.Böylece en önemli de¤ifliklik kaza yönetiminde yap›lm›fl oluyordu(50). 1871’e gelindi¤inde nahiyelerde yönetim birimi olarak bu teflkilatta yerini alacakt›r. Vilayet yönetimi ise valinin baflkanl›¤›ndabirçok üyeden oluflan Vilayet ‹dare Meclisi taraf›ndan yürütülecektir.

Tanzimat’›n ilan›ndan hemen sonra ülke yönetiminde yap›lan düzenlemelerle eyalet ve san-cak merkezi olan kentlerin tümünde yönetim, yarg› ve maliye iflleriyle do¤rudan do¤ruya u¤raflanmeclisler kuruldu. Taflra yönetiminde; vilayet, sancak (liva) ve kazalarda meclislerin yöneticilerlebirlikte etkin olmalar›, yönetimi ilgilendiren konularda do¤rudan do¤ruya karar alabilmeleriTanzimat dönemine özgü bir geliflmedir. Özellikle 1864 Nizamnamesiyle görev bölüflümüayr›nt›lar›yla yeniden belirtilmiflti. 1871 Nizamnamesi’nde de ayn› anlay›fl›n egemen oldu¤ugörülmektedir. Vali, en üst düzeyde hükümeti temsil eden ve çeflitli birimlerin gördükleri hizmetleridenetleyen bir görevli idi. Maiyetindeki defterdar, mektupçu, zab›ta amiri, ticaret ve ziraat müdürügibi memurlar, onun denetimi ve emri alt›nda idiler. Ne var ki bunlar›n her biri ayr› ayr› nezaretler

29

46 Henüz bu eserin herhangi bir nüshas›na ulafl›lamam›flt›r. Bu nedenle mevcut vilayet salnameleri içerisinde en eski tarihli olan›1868’de yay›nlanan Bosna Vilayet Salnamesi’dir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl› Salnameleri ve Nevsâlleri, I, Ankara 2000, s.XVIII,5.

47 Özer Ergenç, “Salnamelerde ‹zmir”, 1885–1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Y›l› ve ‹zmir ve ‹zmir Ticaret Odas› Sempozyumu,21–23 Kas›m 1985 Atatürk Kültür Merkezi, ‹zmir.

48 Osmanl› Topraklar›.

49 “Tanzimat reformlar›yla eyaletlerin ad› de¤iflti, vilayet oldu. De¤ifliklik bu kadar da de¤ildi. S›n›rlar daralm›flt› ve vilayet örgütüortaya ç›kt›. Sancaklar liva ad›n› alarak vilayetin alt birimi halinde örgütlendirildi. K›sacas› valinin yönetimindeki vilayet;Tanzimatla birlikte adli, idari, mali yönden örgütleniyor ve alt birim olan liva yönetiminin üstü oluyordu. Kazalarda Livalaraba¤l›yd›. Nizamname (1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri); vilayeti sancaklara, sancaklar› kazalara, kazalar› da köylereay›r›yordu. Taflra idaresinde; vilayet, liva ve kaza idare meclislerini bir çeflit yerel yönetim kurulu saymak mümkündür. Bununlaberaber merkezi hükümetin bu organlarda a¤›rl›k sahibi oldu¤unu, yerel temsilcilerin ise sadece dan›flma fonksiyonu bulundu¤unubelirtmek gerekir. Vilayetin idari yap›s› içinde bu meclislerden baflka, baz› kurullardan da seçilmifl üyeler bulunuyordu. Birçokvilayette kurulan Maarif, Naf›a ve Ziraat Komisyonlar› bu tür kurullard›r. Buralarda bölgenin sorunlar›n›n çözümü büyük ölçüdeyerel temsilcilere b›rak›lm›flt›r. Bunlardan baflka yarg› örgütünde, yani mahkemelerde de seçimle gelen üyeler bulunmaktayd›”. Bukonuda ayr›nt›l› bir çal›flma için bkz. ‹lber Ortayl›; Tanzimat Devrinde Osmanl› Mahalli ‹dareleri (1840–1880), TTK, Ankara 2000,s. 61-71.

50 Çad›rc›, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.252.

ORSAM

(bakanl›klar) taraf›ndan atanmakta idiler. Vilayet idare meclisine giren kent ileri gelenleri,ço¤unlukla valiyi görevsel ve yetkisel bak›mdan k›s›tlayan Tanzimat öncesi, dedi¤i dedik, otoriterve etkin meslektafl›ndan daha toleransl› ve demokrat olmaya zorlayan ikinci önemli bir etkendi(51).

‹flte ça¤dafllaflma dönemi olarak nitelenen Tanzimat ve sonras›nda ülke genelinde yap›lande¤ifliklikler ve bunlar›n taflradaki uygulamalar›na dair bilgileri, vilayet salnamelerinde bulmakmümkündür.

Bu eserde ele al›nan Ba¤dat vilayetine ait 21 adet salname, o zamanki Ba¤dat Vilayeti s›n›rlar›içinde yer alan Ba¤dat, Kerbela ve Divaniye sancaklar›n› (bafllang›çta Musul, fiehrizor (Kerkük) veBasra Sancaklar› da dâhil) kapsamaktad›r. Bu salnamelerin kütüphane künye bilgileri flöyledir:

1- Def’a 1, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1292 (1875), 176 sy, 19x13, 15x 10 cm.

2- Def’a 2: Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 129? (187?), (Tespit Edilememifltir)

3- Def’a 3, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1299 (1882), 199 sy, 18x3, 14,5x 8,5 cm.

4- Def’a 4, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1300 (1883), 288 sy, 20x14, 15,5x 10 cm.

5- Def’a 5, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1301 (1884), 315 sy, 19x13, 15,5x 9,5 cm.

6- Def’a 6, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1302 (1885), 142 sy, 18x13, 15x 9,5 cm.





11- Def’a 11, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1312 (1894), 277 sy,





16- Def’a 16, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1318 (1900), 565+1 sy, 25x17, 20x 12 cm.






22- Def’a 21, :Ba¤dat Vilayet Matbaas›, 1329 (1911), 349 sy, 22x15, 17x 11 cm

H. 1292-1329 (1875-1911) tarihleri aras›nda yay›nlanan Ba¤dat Vilayet Salnameleri,Tanzimat sonras› dönem ile I. Meflrutiyet dönemlerinin tamam›n› ve II. Meflrutiyet sonras› dönemikapsamakta ve günümüzde de önemini artt›rarak sürdürmekte olan Ba¤dat ve Kerbela gibi flehirlerin

30

51 Çad›rc›, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri… s.255.


ayr›nt›l› bir panoramas›n› sunmaktad›r. Bu salnamelerin incelenmesiyle vilayet ve vilayete ba¤l› yer-ler hakk›nda, ilgili döneme ait kapsaml› veriler ortaya koymak mümkündür.

Bu çal›flmada, yukar›da künyeleri verilen Ba¤dat’a ait 21 salnamedeki vilayetle ilgili bilgiler,karfl›laflt›rmal› olarak kullan›lm›flt›r. Bu çal›flma kaleme al›n›rken temelde iki amaç güdülmüfltür.Bunlardan ilki, salnamelerde Ba¤dat’a ait bilgilerin ortaya konulmas›d›r. ‹kincisi ise vilayet sal-namelerinin kent tarihi, siyasi ve ekonomik tarih, antropoloji, co¤rafya gibi sosyal bilimler aç›s›ndanbölgeyle ilgileneceklere ampirik bilgi üretebilecekleri veriler sunmakt›r. Bu nedenle, salnamelerde-ki bilgilerin Ba¤dat’a ait olan k›s›mlar› sadelefltirilerek bugünkü dile aktar›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Bilindi¤i üzere salnamelerde ‹slamiyet’ten önceki devletler, bütün Osmanl› ülkesinde yap›lanhayratlar, Osmanl› hanedan tarihi ya da Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan itibaren göreve gelensadrazamlar gibi tüm salnamelerde ortak olan bir tak›m bilgiler de yer almaktad›r. Bu tür bilgilere,eserin kapsam›na girmedi¤inden, yer verilmemifltir.

Salnamelerde Ba¤dat

Bilindi¤i gibi salnameler, bir yandan o beldenin tarihine ›fl›k tutarken, di¤er yandan da ikti-sadî hayat›ndan folklorik özelliklerine, iklim koflullar›ndan sa¤l›kla ilgili halk aras›nda yayg›n olanbirtak›m uygulamalara ya da taflra ile merkez aras›ndaki iliflkiye dair birçok konuda oldukça önem-li ve ilginç bilgiler içermektedir. Bu nedenle bu bölümde Ba¤dat vilayeti hakk›nda salnamelerde ve-rilen bilgilere k›saca de¤inilecektir.

Ba¤dat vilayeti Asya’n›n güneybat›s›nda bulunan ve Iraku’l-Arap’›n kuzeybat› k›sm›yla “El-Cezire” bölgesinin güneydo¤u k›sm›ndan ibarettir. Kuzeyde Musul vilayeti, do¤uda ‹ran devleti,güneydo¤uda Basra vilayeti, güneybat›da fiam çölü ve kuzeybat›s›nda Zor sanca¤›yla s›n›rl› olanvilayet, 141.200 km2 lik bir araziye sahiptir(52).

Topraklar›n›n büyük bir k›sm› düz araziden ve bir k›sm› kumluk sahradan oluflan Ba¤datarazisi, Dicle ve F›rat nehirlerinin eskiden beri b›rakt›¤› alüvyonlardan(53) dolay›, zirai üretimbak›m›ndan dünyan›n en verimli bölgelerinden biridir(54). Vilayet içinde Dicle, F›rat, Diyale, Vend,Mendeli, Tersak, Gelal ve Kavi sular› gibi pek çok çay akmaktad›r.

Co¤rafi s›n›rlar›n› kabaca bu flekilde belirtebilece¤imiz Ba¤dat vilayetiyle ilgili salnamelerdeverilen bilgilerden, özellikle idari tarihine, nüfusa ve ekonomisine dair olanlar, flöyle özetlenebilir:

31

52 1325 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesi.

53 Salnamelerde “gübre” olarak belirtilmifltir.

54 Ali R›za’n›n Atlasl› Memalik-i Osmaniye Co¤rafyas› adl› eserinde konuyla ilgili flu de¤erlendirme yap›lmaktad›r (s.242–244):Umumiyet üzere vilayetin alel husus Dicle ve F›rat’›n aras›nda olan araziden büyük k›sm›n›n topra¤›, bu iki nehrin ortayaç›k›fl›ndan beri sürükleyip b›rakt›klar› gübreli topraklardan olmakla, verimlili¤iyle dünyan›n birinci topra¤›d›r. Nehirlerin sular›n›nda bu arazide kullan›lmas›yla uygun yerlerde kanallar ve setler infla edilerek, batakl›klar›n kurutulmas› hususunda da çaba har-cand›¤› takdirde oras› servet ve mamuriyetçe M›s›r’› fersah fersah geçece¤inden flüphe yoktur. fiimdiki halde dahi Ba¤dat vilayetiOsmanl› topraklar›n›n en zengin ve varidatl› vilayetlerinden say›l›r ise de, tabî yeteneklerine nispetle yeterince istifade edilmemek-tedir.

ORSAM

Tarih

Sâlnâmelerde vilayetlerin tarihi genellikle bafla geçen valiler ve bu valiler döneminde yaflananönemli olaylar etraf›nda anlat›l›r ve Ba¤dat da bu konuda istisna de¤ildir.

‹lk ça¤larda Keldani, Babil, Asur, Farslar›n ve Yunanl›lar›n hakimiyeti alt›na girmifl ve dahasonra Türk hakimiyetine kadar Araplar bölgeye hakim olmufllard›r.

Daha önceki sayfalarda Ba¤dat’›n tarihçesi genel hatlar›yla ortaya kondu¤u için buradasadece Osmanl› döneminde müstakil bir eyalet olan Ba¤dat eyaletine atanan valilerden bahsedile-cektir. Bu bölgede Basra ve Musul’da oldu¤u gibi, eyalet yönetiminde öne ç›kan yerli hanedanlararastlanmamaktad›r. Bununla birlikte bir dönem idareyi Kölemenlerin elinde bulundurdu¤u bilinmek-tedir. Kölemenlerin idarede kald›klar› dönem hariç, genelde Ba¤dat ve Ba¤dat eyaleti merkezdenatanan valiler taraf›ndan yönetilmifltir.

Afla¤›daki tablo ve grafik incelendi¤inde Ba¤dat’›n Osmanl› hakimiyetine girmesinden sonraH. 1048–1328 y›llar› aras›nda 280 y›l(55) boyunca vilayette (önceleri eyalet) toplam 85 valinin görevyapt›¤› görülecektir. Salname verilerine göre Ba¤dat valili¤i görevini yürütenlerin %22’si 1 y›ldandaha k›sa bir süre görev yaparken, buna karfl›l›k 1–2 y›l aras› gibi k›sa bir süreyle görevde kalanlar›noran› da % 29’dur.

Anlafl›laca¤› üzere baz› valiler Ba¤dat’ta ancak birkaç ay, hatta baz›lar› sadece birkaç güngörev yapabilmifllerdir. Toplam sürelere bakt›¤›m›zda 0–4 y›l aras› (0–1, 1–2, 2–3, 3–4) görev yapanvalilerin çoklu¤u % 77 gibi yüksek bir oranla dikkat çekmektedir. Ba¤dat valili¤inde en az kalanH.1192 tarihinde 8 gün ile Abdi Pafla; en uzun süre görevde kalan vali ise yine H.1192’denbafllayarak 26 y›l valilik yapan Büyük Süleyman Pafla’d›r. En çok valilik görevine gelenler ise üçerdefa ile Silahtar Kara Mustafa Pafla [H.1061 (2 y›l, 22 gün), H.1075 (8 ay, 26 gün), H.1077 (4 y›l, 2ay, 16 gün)] ve Silahtar Ömer Pafla’d›r. [H.1088 (3 y›l, 9 ay), H.1095 (3 y›l, 27 gün), H. 1099 (1 y›l,8 ay, 22 gün)].

32

Süre/Y›l Vali Say›s›

0–1 19

1–2 25

2–3 11

3–4 11

4–5 4

5–6 3

6–7 3

7–8 1

8–9 0

9–10 1

10–20 6

20–30 1

55 Ba¤dat Vilayeti salnamelerinde Ba¤dat’a atanan valilerle ilgili düzenli bilgiler, XVI. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren verildi¤i için busüre, Osmanl›’n›n Ba¤dat’taki hakimiyetinden daha k›sa görünmektedir.


Bu rakamlar› s›ralamaktaki amaç, Osmanl›n›n s›n›r›nda yer alan bir eyaletin Osmanl›’y› nekadar yans›tt›¤›n› istatistikî verilerle de ortaya koyabilmektir. Bir baflka deyiflle bu rakamlar bize,bir taflra kentinde merkezîleflme ya da merkezileflememenin boyutlar›n› da göstermesi bak›m›ndanönemli veriler sunmaktad›r. Ba¤dat gibi siyasî, askerî ve iktisadî aç›dan stratejik önemi olan birflehirde Osmanl› valilerinin idarî, siyasî, iktisadî alanlarda uygulad›klar› politikalar›n baflar›s›,merkezden hayli uzakta olan bir bölgede Osmanl› kimli¤inin önemli ölçüde hissedilmesine nedenolmufltur. “Pafla” unvanl› vezirlerin ve eski vezir-i azamlar›n eyalete “vali” olarak tayin edilmesi,Ba¤dat’›n birçok aç›dan önemini ortaya koyan bir baflka tarihi delildir.

Osmanl› döneminde Ba¤dat’a atanan valiler, sadece ad› geçen eyaletin de¤il, ayn› zamandaIrak ve havalisinin en büyük yöneticisi konumunda idiler. Öyle ki Musul ve Basra vilayetleri valileriBa¤dat valisine ba¤l›, hatta bazen de Ba¤dat valisi taraf›ndan atan›rlard›. Nitekim dönem dönem buiki vilayet, Ba¤dat’›n sancaklar› olarak Osmanl› idari taksimat›nda yer alm›fllard›r. 1779’dan itibarenBa¤dat’la birlikte Basra ve fiehr-i Zor (Kerkük) da Ba¤dat valileri taraf›ndan uzunca bir müddetidare edilmifltir. Irak, merkezi idareye ba¤land›ktan sonra Basra, fiehr-i Zor ve Musul, bazen Ba¤dateyaletinin sancaklar›n› teflkil etmekle beraber, bazen de ayr› vilayetler haline getirilmifllerdir. XIX.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren de s›n›rlar daralt›larak vilayet, Ba¤dat, Divaniye ve Kerbela sancak-lar›ndan ibaret kalm›flt›r(56).

Osmanl› bu stratejik vilayetine her zaman önem vermifl, en dirayetli ve muktedir devletadamlar›n› vali olarak Ba¤dat’ta görevlendirmifltir. Ayn› zamanda Osmanl›, uçlarda merkezî

33

56 “Ba¤dat”, ‹A, s. 205.

Tablo-Grafik 1: Vilayetin Osmanl› Dönemi Valilerinin Görev Süreleri.

Vali Görev Süresi - Oranlar

ORSAM

otoritesini oluflturabilmek için(57), o bölgenin eflraf ve âyân›ndan yani yörenin önde gelenlerindenyararlanm›fl ve daha esnek politikalar uygulam›flt›r.

Demografik Durum

Ba¤dat flehri ahalisinin miktar› hakk›ndaki tahmin ve rivayetler muhtelif ise de, gerçek mik-tar›n, 170.000 ile 180.000(58) aras›nda oldu¤u kay›tl›d›r. Bunlar›n büyük k›sm› Müslüman olup, yar›s›Sünni ve di¤er yar›s› da fiii’dir. Di¤er ahalisi Yahudi, Ermeni, Keldani, Süryani vs’dir. Müslümanahali Arap, Türk, ‹ranl› ve Kürt olup, mahalli lisan birinci derecede Türkçe ve ikinci derecede deArapça’d›r.

Vilayet geneline bak›ld›¤›nda konar-göçer afliretler ve çad›rlarda yaflamlar›n› sürdüren fellahve çiftçiler ile kay›t alt›na al›nmayan kabileler de bu hesaba kat›l›rsa, toplam nüfus tahminen1.300.000 civar›ndad›r ve nüfusun büyük ço¤unlu¤u Arap ve kalan k›sm› Türk, Kürt ve di¤er mil-letlerden oluflmaktad›r(59). Salnamelerdeki verilerden hareket ederek çeflitli sorgulamalar sonucundaelde edilen afla¤›daki tablo ve grafikler, durumu daha aç›k bir flekilde ortaya koymaktad›r.

34

57 Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya S›n›rdaki Osmanl›, Kitabevi Yay›nlar›, ‹stanbul 2004. Osmanl›’n›n do¤usunda Merkezinyönetsel dizginleri nas›l kulland›¤›, denetimini nerelere kadar uzand›rd›¤›/uzand›rabildi¤i konusunda Osmanl›’n›n do¤u s›n›r›ndankonuya yaklaflmay› amaçlayan bir çal›flma için bkz.: Khoury, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Devlet ve Taflra Toplumu: Musul, 1550-1834.

58 1318’ den 1329 tarihine kadar yay›nlanan Ba¤dat vilayet salnamelerinde Ba¤dat flehrinin nüfusu ayn›d›r.

59 1329 tarihli Ba¤dat Vilayet Salnamesine göre. Ba¤dat vilayeti ve flehrinin çeflitli dönemlerdeki nüfusu hakk›nda çeflitli kaynaklar-da flu bilgiler yer almaktad›r:

“Ba¤dat”, ‹A, s.205. Osmanl› devrinde Ba¤dat’›n oldukça mühim olan bir k›sm› Türk olan nüfusu, ekseriya 100.000’den fazlaolarak gösteriliyorsa da, bu hususta verilen malumat tahminden ileri geçemez. XVII. asr›n ortalar›nda Ba¤dat ahalisinin 15.000olarak gösterilmesini, flehrin o as›rda u¤rad›¤› muhasaralara, katliamlara, veba salg›nlar›na ve geçirdi¤i muhaceretlere atfetmekdo¤ru olur. Fakat bu hal uzun sürmemifl ve müteakip as›rlarda nüfus miktar› yine artm›flt›r. Müverrih ve seyyahlar, nüfustanbahsederken, as›l Ba¤dat ile Karfl›yaka’y› birbirinden ay›rt etmediklerinden, flehrin hakiki vaziyetini kestirmek daha ziyadegüçlefliyor; her iki k›sm›n nüfusunu V. Cuinet 145.000 ve Mehmed Emin ?’ü Müslüman, kalan› H›ristiyan ve Musevi olmak üzere200.000 tahmin etmektedir.

“Ba¤dat”, ‹A, s.212, Ba¤dat’›n 1920’de 145.000 kifliden ibaret olan nüfusunun 1937 say›m›nda 367.000’e ç›kt›¤› görülmüfltür. Bunüfusun 50.000 kadar› Yahudi, 7.000 kadar› Nasturi (Keldani) ve geri kalan k›sm› Arap, Türk ve Kürt Müslümanlard›r.

Ali Cevad; Memalik-i Osmaniyenin Tarih ve Co¤rafya Lügati, ‹stanbul 1313, s. 181–182, Hane adedine göre yap›lacak tahminleflehrin nüfusu 200.000, mevcut nüfusu ise 130.000 civar›ndad›r. Mahalli lisan Türkçe ise de Arapça da konuflulur ve dört mezhebede mensup ahali mevcuttur. Yahudi, Ermeni, Rum, Kürt ve ‹ran’› olarak bir hayli mütevatt›n ve guraba dahi bulunmaktad›r.

Ali Cevad, a.g.e., s.183. Vilayetin yüzölçümü yaklafl›k olarak 170.000 km2 ve mevcut nüfusu 800.000’den ibarettir. Mahalli ahalin-in büyük k›sm› ‹slam ve Arap, kalan› Türk, Kürt, Süryani, Keldani, Nasturi, Rum, Ermeni ve Yahudi gibi millet ve kavimlerdenibarettir. Müslümanlar›n büyük k›sm› Sünni olmak üzere Hanefi ve fiafi mezheplerinden, kalan› da fiii ve Caferi’dir. Ahalininbirço¤u da konar-göçer Bedevi kabilelerdir ki, bunlar yaz›n Cezire’de F›rat vadisinde ikamet ederler ve k›fl›n Necid ve Ceziretü’l-Arap taraflar›na geri dönerler.

Kâmûsû’l-A’lâm, s. 1324. Ba¤dat flehri ahalisinin miktar› hakk›ndaki tahmin ve rivayetler muhtelif ise de, gerçek miktar›n 125.000ile 130.000 aras›nda oldu¤u anlafl›l›yor. Bunlar›n büyük k›sm› Müslüman olup, yar›s› Sünni ve di¤er yar›s› da fiii’dir. Di¤er ahal-isi Yahudi, Ermeni, Keldani, Süryani vesairedir. Müslüman ahali Arap, Türk, ‹ranl› ve Kürt cinsiyetlerine mensup olup, mahallilisan birinci derecede Türkçe ve ikinci derecede Arapça’d›r.

“Ba¤dat”, D‹A, s. 429, Ba¤dat nüfusu itibariyle milletleraras› düzeyde büyük bir flehir olmufltu. Halk çeflitli unsurlardan olufluyor-du; farkl› ›rk, renk ve mezheplere mensup insanlar mevcuttu. Bunlar aras›nda orduya kat›lmak için gelen köle ve çeflitli meslekerbab› oldu¤u gibi al›flverifl yapmak ve çal›flmak amac›nda olanlar da vard›. Nüfusun 1933’teki verilere göre 1.500.000 oldu¤ukabul edilmektedir.

“Ba¤dat”, D‹A, s.436–437, V. Cuinet, Ba¤dat merkez sanca¤›na ba¤l› Horasan, Aziziye, Hanekin, Mendeli, Samarra, Cezire,Dilim, Kuttulamare, Kaz›miye ve Ane adlar›nda 10 kazas› bulundu¤unu ve sancakta 340.800 Müslüman, 7.000 H›ristiyan, 52.200Yahudi nüfusun yer ald›¤›n› kaydeder.


35

Ali R›za, a.g.e., s.249–257, Ba¤dat vilayetinin en bilinen beldeleri ise flunlard›r: Ba¤dat fiehri (130.000 nüfus, mahalli lisanArapça), Divaniye Kazas› (nüfus 7.000), Kerbela fiehri (nüfus 65.000- 41.000 ‹ranl› ve 5.000 Hintli fiii ecnebi, 19.000 Sünni vefiii’den ibaret), Hille Kasabas› (nüfus 10.000), Necef Kasabas› (nüfus 5.000), Hindiye Kasabas› (nüfus 1.700), Mendeli Kasabas›(nüfus 1.410), Samarra (nüfus ?), Kaz›miye Kasabas› (nüfus 6.000), Kuttulamare Kasabas› (nüfus 4.115), Hanekin Kasabas› (nüfus5.000), Semave Kasabas› (nüfus 4.000).

“Irak”, D‹A, XIX, ‹stanbul 1999, s.99. Ba¤dat’ta 1918’de 200.000 oldu¤u tahmin edilen nüfus 1947’de 466.773’e, 1957’de735.000’e, 1965’te ise 1.750.100’e ulaflm›flt›r. 1977 say›m›nda 3.205.645 kifli olarak tespit edilen nüfusun halen 5.000.000’unüstünde oldu¤u san›lmaktad›r. Bu rakam bugünkü Irak nüfusunun (1995; 20.400.000) dörtte birinden fazlas›n›n Ba¤dat’tayaflad›¤›n› gösterir. Halk hemen hemen yar› yar›ya fiii ve Sünni Arap Müslümanlardan oluflur. Baflkent Ba¤dat’ta Karakol, Azamiyeve Ra¤ibe Hatun semtlerinde yerleflmifl yaklafl›k 300.000 kiflilik bir Türk nüfusu mevcuttur.

Grafik 2: Vilayetin 1324 Y›l› Nüfus Miktar› ve Milliyetlere Göre Da¤›l›mlar›

Y›l Müslim Gayrimüslim Toplam Nüfus

1303 75.328 14.163 89.495

1310 134.628 15.313 149.941

1311 153.121 15.980 169.101

1312 160.739 14.701 175.440

1313–1314 160.739 14.701 175.440

1315 167.206 14.803 182.009

1316 168.867 14.750 183.617

1317 168.867 14.750 183.617

1318 168.111 14.712 182.823

1319 168.111 14.712 182.823

1321 168.111 14.712 182.823

1323 168.111 14.712 182.823

1324 168.991 16.971 185.962

ORSAM

Bununla birlikte Ba¤dat vilayetine ba¤l› kazalarda Türk nüfusun yo¤un olarak yaflad›¤› yer -ler hakk›nda ise salnamelerde flu bilgiler verilmektedir:

Salnamelerde Mendeli kazas› için flu ifadeler yer almaktad›r; “Kasaba halk›, erkek ve kad›nolmak üzere 7.200 Müslüman ve 165 Musevi nüfustan ibarettir. Kasaban›n halk› birinci derecedeTürkçe, ikinci derecede Kürtçe, Farsça ve Arapça dilleri ile konuflurlar”(60). (Belge-1)

Hanekin kazas› ve kasabas› için de, “Hanekin kazas› halk› Arap, Türk, Acem ve Kürt afliret -lerinden oluflmaktad›r. Yerel dil genel olarak Türkçe olup, ikinci derecede Kürtçe ve Arapçakonuflulur. Baz› afliretler Farsçay› da kullanmaktad›rlar. Hanekin kasabas›n›n yerel dili Türkçe,Farsça ve Kürtçe’dir. K›smen Arapça konuflanlar da bulunur. Kasabada bir miktar Musevi bulunurve bunlar›n havralar› da vard›r”(61) denilmektedir. (Belge-2)

Bedre kazas› için ise, “Bu kasaba halk›n›n tamam› Türkçe konuflur. Halk ayr›ca Farsça,Kürtçe ve Arapça dillerini de bilir”(62). (Belge-3)

Türk nüfusunun yo¤un olarak yaflad›¤› yerler d›fl›nda kalan baz› yerleflim bölgeleri için de sal-namelerde ilginç kay›tlara rastlanmaktad›r. Örne¤in böylesi enteresan bir bilgi fiehriban kasabas›için verilmektedir. H. 1318 tarihli salnamede, XIX. yüzy›l›n sonlar›nda, büyük bir ihtimalleOsmanl›-Rus savafl› sonras›nda, fiehriban’da 30 haneden fazla Çeçen muhacirinin iskân edildi¤ikaydedilmifltir”(63). Bir hanenin kesin olarak kaç kifliden olufltu¤unu tespit etmek imkâns›z ise de

36

Tablo-Grafik 3: Vilayetin Y›llara Göre Nüfus Miktarlar›

60 1325 ve 1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamelerine göre.

61 1325 ve 1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesine göre.

62 1319 tarihli Ba¤dat vilayet salnamelerine göre.

63 1318 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde ilk olarak geçmektedir.


genel kabul gören 5 say›s› ile çarpt›¤›m›zda, 150 kiflilik bir nüfus ortaya ç›kmaktad›r. Bu kay›t bize,XIX. yüzy›l sonlar›nda Kafkaslardan yap›lan büyük göçlerin sadece Anadolu topraklar›nda de¤il,ayn› zamanda Musul ve Ba¤dat vilayetlerine de gerçekleflti¤ini göstermesi bak›m›ndan önemlidir.Bugün Irak’a yerlefltirilen Çeçen nüfusun hat›r› say›l›r bir rakama ulaflmas›n›n temelinin, yaklafl›k100 y›l önce yap›lan bu göçe dayand›¤›n›, bu ilk göç sayesinde yeni göç dalgalar›n›n gerçekleflti¤inisöylemek san›r›z yanl›fl olmayacakt›r. (Belge-4)

En çarp›c› bilgi ise, Necef flehri hakk›nda verilen bilgilerde karfl›m›za ç›kmaktad›r,“Kasaban›n halk› tamamen fiii mezhebinden olup, gelen ziyaretçilerin hizmetleri ile geçinirler.Ayr›ca kasabada birçok medrese mevcuttur. Necef’de Osmanl› vatandafllar› d›fl›nda, ‹ran, Rusya ve‹ngiltere devletlerinin vatandafllar›ndan; bir hayli fiii ulema ve ilim tahsili için gelen ö¤rencilerbulunur. Bir k›s›m insanlar da itikâfa çekilmek için buraya gelirler”, denilmektedir. Bu kay›tta dikkatçeken husus, ‹ran ve Rusya’dan ö¤renci gelmesi de¤ildir. Zira, o dönemde Rusya topraklar›nda bulu-nan Türk as›ll› ve fiii mezhebinden insanlar›n Necef’e gelip, burada dini vazifelerini icra etmeleri birdereceye kadar makul karfl›lanabilir. Ancak, garip olan ‹ngiliz fiii ulemas› ve ö¤rencilerin gelme-sidir. Bu da Avrupal›lar›n bundan yüz y›l önce üretti¤i d›fl politikalara uygun insanlar yetifltirdikleri-ni göstermektedir. Bugün Irak’ta çekilen s›k›nt›lar›n arkas›nda o dönemlerde üretilen bu uzun vadeliplanlar›n›n yatt›¤› söylenebilir.

37

Belge-1: Mendeli Kasabas› Hakk›nda SalnamedeVerilen Bilgi

Belge-2: Hanekin Kasabas› Hakk›nda SalnamedeVerilen Bilgi

ORSAM

38

Belge-3: Bedre Kasabas› Hakk›nda SalnamedeVerilen Bilgi

Belge-4: fiehriban Kasabas› Hakk›nda SalnamedeVerilen Bilgi

Vend Nehri Üzerinde Hanekin Köprüsü


Ekonomik Durum

XIX. yüzy›l›n sonlar› ile XX. yüzy›l›n ilk y›llar›na ait 3 salnamenin verilerine bak›ld›¤›nda1906 y›l›na kadar vilayetin gelir-gider dengesinde belli bir istikrar oldu¤u; fakat bu tarihte dengeninbozuldu¤u ve bütçenin aç›k verdi¤i görülmektedir.

Bunun da nedeni, giderler tablosunda da aç›kça görüldü¤ü gibi 1312 (1894) y›l›nda 15 mil-yon kurufl civar›nda olan Osmanl› ordusunun giderlerinin, 1318 (1900) ve 1324 (1906) y›llar›nda19,5 milyon kurufla ç›kmas›d›r. Buna ek olarak genel güvenli¤in sa¤lanmas› için ayr›lan gider kale-minde de bir art›fl söz konusudur. H. 1312’de yaklafl›k 78.000 civar›ndaki bu gider kalemi, H. 1324’egelindi¤inde 3 kat› gibi bir art›flla 244.206 kurufla ç›km›flt›r. Bilindi¤i gibi bu durum, XIX. yüzy›ldaOsmanl› ordusunda oluflturulan yeni düzende kurulan “nizamiye ordular›” ve buna ba¤l› olarakoluflturulan “redif kuvvetleri” ile alakal› idi. Nizamiye kuvvetleri, Osmanl› Devleti’nin savunmaihtiyac› göz önünde bulundurularak belli merkezler etraf›nda oluflturulmufl 7 ordudan meydanagelmekte ve her ordu bulundu¤u bölgenin ad›n› tafl›maktayd›. ‹flte bu 7 ordudan alt›nc›s›, merkeziBa¤dat olan Arabistan Ordusu idi(64) ve bu ba¤lamda, afla¤›da yer alan giderlere iliflkin tablodavilayet bütçesinin büyük bir k›sm›n›n vilayette oluflturulan nizamiye ordular› ve redif kuvvetleriylegenel güvenlikten sorumlu olan kolluk gücüne, yani zabtiye ve polis teflkilat›na sarfedildi¤i görüle-cektir.

39

Y›l Gelir / Kurufl Gider/ Kurufl

H.1312 (M.1894) 23.342.216 20.681.077

H.1318 (M.1900) 26.531.284 26.531.284

H.1324 (M.1906) 23.250.000 26.572.714,10

64 Birinci Ordu, merkezi ‹stanbul olan Hassa Ordusu; ‹kinci Ordu Tuna merkezli fiumnu Ordusu; Üçüncü Ordu, Manast›r merkezliRumeli Ordusu; Dördüncü Ordu, Erzurum merkezli Anadolu Ordusu; Beflinci Ordu, fiam merkezli Suriye Ordusu; Alt›nc› Ordu,Ba¤dat merkezli Arabistan Ordusu ve Yedinci Ordu San’a merkezli Yemen Ordusu idi. Ayr›nt›l› bilgi için bkz.: Enver Ziya Karal,Osmanl› Tarihi, VIII, TTK Bas›mevi, Ankara 1988 s.356-357.

Tablo-Grafik 4: Vilayetin Y›llara Göre Gelir-Gider Miktarlar›

ORSAM

40

GEL‹RLER 1312 / kurufl 1318 / kurufl 1324 / kurufl

Çad›r vergisi 704.865 719.450 652.500

Askerlik bedeli 532.961 534.674 543.00

A¤nam resmi 5.707.935 4.274.783,20 3.265.500

Camus resmi 161.950 139.086,20 139.086,20

Deve resmi 410.320 417.808,20 675.500

‹haleli Aflar bedeli 3.955.192 12.216.867,20 14.192.500

Aflar hâs›lat› emaneti 7.345.281 4.032.158 4.032.158

Emlak ve ‹car hâs›lat› 18.517 22.611,20 21.000

Çeflitli resimler 3.327.707 3.620.425,20 2.768.000

Orman ve Kereste resmi 107.342 125.596,20 82.500

Madenler 40.418 34.562 25.00

Emlak ve Tapu harçlar› 501.359 0 0

Mahkeme harçlar› 233.384 300.074 147.500

Müteferrik hâs›lat 294.985 83.186,20 757.500

Yekûn 23.342.216 26.531.284 23.250.000

Tablo-Grafik 5: Vilayetin Y›llara Göre Bafll›ca Gelir Kalemleri


Yukar›daki gelirlere ait tabloya bak›ld›¤›nda vilayetin bafll›ca gelir kaynaklar›n›n tar›madayal› üretim ve hayvanc›l›ktan olufltu¤u görülmektedir. Klasik t›mar sisteminin uygulanmad›¤› bubölgede mîri mukâtaa uygulamas›n›n geçerli oldu¤u, salnamelerde s›kça vurgulanm›flt›r. Bu da gelir-ler tablosunda “ihâleli aflar bedeli” kalemi alt›nda kaydedilmifltir. Buradaki “ihâleli” sözcü¤üylekastedilmek istenen, vilayet s›n›rlar› içerisinde “mukâta‘a” statüsündeki arazi üzerinde yaflayanhalktan vergi toplama hakk›n›n mültezim denen bir kifliye iltizam, yani ihale edilmifl olmas›ndan

41

G‹DERLER 1312 / kurufl 1318 / kurufl 1324 / kurufl

fieriye memurlar› 262.851 400.168,10 453.017,30

Dâhiliye memurlar› 2.040.501 1.962.452 1.947.544,20

Adliye memurlar› 949.862 918.118 918.498

Maliye memurlar› 1.168.526 1.012.249 1.221.091

Zatî maafllar 410.320 306.652,10 600.595

Memurini Öflriye 0 392.000 0

Ordu(65) 15.381.088 19.612.815 19.355.892

Güvenlik(66) 77.724 65.377 244.206

S›hhiye 0 7.380 31.870

Emekli ve yetimler 800.525 968.739 1.300.000

Set inflaatlar› 0 885.333 500.000

Yekûn 20.681.077 26.531.284 26.572.714,10

Tablo-Grafik 6: Vilayetin Y›llara Göre Bafll›ca Gider Kalemleri

65 Salnamedeki tüm askeri giderler bu kalem alt›nda toplanm›flt›r.

66 Salnamedeki güvenlikle ilgili olan zaptiye ve polis gibi giderler bu kalem alt›nda toplanm›flt›r.

ORSAM

ötürüdür. Eski bir uygulama olan, fakat XVII. yüzy›ldan itibaren daha da yayg›nl›k kazanan mukâ-ta‘a uygulamas›nda vergi toplama hakk› mültezimlere devredilirken, aç›k artt›rma suretiyle buhakk› üzerine alan mültezim ile hazine aras›nda bir sözleflme yap›l›rd›. Bu sözleflme ifllemine “mukâ-ta‘a” denirdi. XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren sahipsiz kalan dirlikler birlefltirilerek gelirlerido¤rudan hazineye ba¤land›. Hazine bu yeni birlefltirilmifl dirliklerden oluflan gelir kaynaklar›n›iltizâm yoluyla iflletmeye bafllad›. Bu tür hazineye ba¤l› dirliklere de “mîrî mukâta‘a” deniyordu.Örne¤in Ba¤dat sanca¤›na ba¤l› Kazimiye kazas› s›n›rlar› içerisinde yer alan “Tar›miye, Abugaripve Mahmutiye mukataalar› ile baz› flah›slara ait R›dvaniye, Hor ve Esrevil mukataalar›”ndan sözedilirken, herhalde birincisiyle mîrî mukâta‘a, ikincisiyle de henüz mîrî mukâta‘a statüsüne geçme-mifl; fakat mültezimler arac›l›¤›yla iflletilen, yani iltizama verilen alanlar kastediliyor olmal›d›r.Salname metinleri incelenirse bu tür kay›tlara s›kça rastlanacakt›r.

Halk›n genelinin geçimini tar›m ve hayvanc›l›ktan sa¤lad›¤› Ba¤dat vilayetinde, küçük sanayiiflletmelerine de rastlanmaktayd›. Bu, daha çok içe dönük bir sanayi faaliyeti idi. Zira üretti¤i ürünüOsmanl› ülkesi içerisinde uzak diyarlara ya da Avrupa ile di¤er yabanc› ülkelere pazarlayan herhan-gi bir esnaf kolu yoktur. Nitekim salnamelerde tekstil sanayinden “Vilayetin en meflhur ve enövünülen sanayi dal› tekstil sanayisidir. Pamuktan, yünden ve ipekten ifllenen nefis ürünler yerelihtiyac› karfl›lad›ktan sonra, di¤er vilayetlere ihraç edilmektedir. Kad›nlar›n pamuk ve ipektendokuduklar› “A¤abani” denilen kumafllar; Ba¤dat, Necef, Kerbela ve Hille’de yünden ve ipektenyap›lan abalar, çarflaflar, kefiyeler (bafll›k), kuflaklar ve a’kallar(67) çok itibar görmektedir. Ayr›caipekten yap›lan mendiller çok nefis ve zariftir. Bu ürünler eski tezgâhlarda imal edilmektedir.Çulhalar, pamuktan yap›lan çeflitli entari ve camadaniler(68) ve di¤er iflleri imal ederler”, fleklindebahsedilmekle birlikte, bu sanayinin boyutlar›na ya da hangi vilayetlere ihraç edildi¤ine dair herhan-gi bir bilgiye rastlanmamaktad›r. Ayr›ca Ba¤dat merkezde kentin ve yak›n çevresinin dokuma ihti-yac›n› karfl›layan 312 çulha kârhânesinden, yani atölyesinden bahsedilirken, bunlar›n üretim kapa-sitelerinden söz edilmemektedir. Bu da üretimin daha çok provizyonist, yani ihtiyaca yönelikoldu¤unu göstermektedir. Zira ihraç kapasitesi çok büyük boyutlara ulaflm›fl olsa idi, herhalde bukonu üzerinde ayr›ca durulurdu. Bunun yan› s›ra deri imalat›yla u¤raflan debba¤ esnaf›, dokunankumafllar› boyamakla görevli boyac› esnaf› gibi baz› esnaf kollar› için de ayn› durum söz konusudur.

Bilindi¤i gibi Ba¤dat, 1857’de kurulan 6. Ordu’nun merkezi olmufl iken, 1913’e gelindi¤indebu kez 4. Ordu Müfettiflli¤ine ba¤l› 13. Kolordu’ya merkezlik yapm›flt›r. Bu durum kentin sanayi-sine de yans›m›flt›r. Bu dönemde Ba¤dat’ta 6. Ordu mensuplar›n›n k›l›k k›yafetle ilgili ihtiyaçlar›n›temin için buharla çal›flan “‹malathane-i Askeri” veya “Abahane” diye tabir edilen bir fabrika kurul-mufltur. Ayr›ca askerlerin kundura ve çizme ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için de yine, “Debba¤hane” ad›verilen bir baflka fabrika daha bulunmaktad›r. Bu fabrikalar›n, bugünkü anlamda büyük fabrikalarolmad›¤›, orta ölçekli imalathaneler oldu¤u göz önünde bulunduruldu¤unda, dönemin flartlar›na veduyulan gereksinimlere göre, birtak›m esnaf kollar›nda belli bir canlanman›n yafland›¤› ortadad›r.K›sacas› savafl ortam›, ayn› zamanda belirli oranlarda baz› ifl kollar›nda ekonomik canlanmay› daberaberinde getirmifltir.

42

67 Kefiye üzerine bafla sar›lan kuflak fleklinde bir bafll›k.

68 Bafla sar›lan pamuktan imal edilmifl yaflmaklar.


XIX. yüzy›l›n sonlar›nda oryantalizmin etkisile Bat›l› devletlerin bölgede birtak›m kaz›faaliyetlerine girifltikleri bilinmektedir. “Salnamelerde Ba¤dat” bafll›¤› alt›nda vilayetin tarihi,demografik yap›s› ve ekonomisine dair genel bilgileri ortaya koyduktan sonra sözü geçen kaz›laraait salnamelerde yer alan bilgileri burada vermek, faydal› olacakt›r:

Bu konu hakk›nda salnamelerde “…büyük enkazlar›n örttü¤ü medeniyet izleri, binlercesenelerden beri toprak alt›nda kalm›fl iken, günümüzde Bat›l› seyyahlar›n eski eser ç›karmakonusunda sarf ettikleri yo¤un çabalar sonucunda, bu harabelerin gizledikleri önemli bilgiler ortayaç›kmaktad›r. Ç›kan eserlerin üzerlerinde bulunan iflaretlerin anlayabilece¤imiz dile tercüme edilerekistifadeye sunulmalar› sayesinde, bu bölgenin eski durumuyla ilgili bilgilerimiz ço¤ald›¤› gibi,flimdiki durumla ilgili de görüfllerimiz geliflmektedir,”! fleklinde baz› bilgiler aktar›lmaktad›r. Bukaz›lardan iki tanesine salnamede flu flekilde de¤inilmektedir : “Bunlardan ilki Hille’ye 1,5 saatmesafede, meflhur eski Babil harabeleri H. 1317 tarihinde al›nan izin ile Almanya devleti memurlar›taraf›ndan da yeniden kaz›larak incelenmifltir. Bu kaz›da bir tak›m nadide eserler ve binalar gün›fl›¤›na ç›kart›ld›. Hükümetimiz taraf›ndan görevlendirilen özel memur, ç›kart›lan eserleri ‹stanbul’ -daki müzeye göndermektedir. Meflhur Babil hükümdar› Nabukadnesar’›n saray› ve baz› garip yerlerbu harabelerde ortaya ç›km›flt›r,” denmektedir.

43

Bu Foto¤raf, Babil’de ‹fltar Kap›s› Kaz›lar›n›n Bafllad›¤› GünÇekilmifltir. (1 Nisan 1902)

ORSAM

Bir di¤er kaz› ile ilgili olarak da “Sukü’l-Afek bölgesinde ve bir saat d›fl›nda eski Nifer(Nipor) flehrinin harabelerinde, Amerika’n›n Pensilvanya Üniversitesi ad›na al›nan izin ile bubölgede kaz›lar yap›lm›fl ve daha önceleri pek çok eser ortaya ç›kar›lm›fl ise de, H. 1318 y›l›n›nbafl›nda bafllayan yeni kaz›lar, 1319 y›l›n›n yaz aylar›nda sona ermifltir. Ç›kar›lan eski eserler ‹stan -bul Müzesine gönderilmifltir,(69)” fleklinde salnamelerde bilgi verilmektedir.

Sonuç olarak; Asya ile Avrupa aras›nda önemli bir ticaret güzergâh›nda yer alan, askerî gaye-lerle kurulmufl olan ve XIX. yüzy›lda da bu özelli¤ini koruyan, bu yüzy›lda ça¤dafllaflma çabalar›içerisinde çeflitli güzergahlar›na demiryolu hatt›n›n ya da tramvay hatlar›n›n döflendi¤i ve ahalisininbüyük bir ço¤unlu¤unu Araplar›n, bir k›sm›n› da Türk, Kürt ve di¤er milletlerin oluflturdu¤u Ba¤datve civar›n›n “kadîmden berü” önemli bir yerleflim merkezi oldu¤u ortadad›r. Bugün de bu öneminikorumaktad›r ki, gerek Bat›’n›n gerekse Do¤u’nun hala bu co¤rafya üzerinde egemenlik kurma iddi-alar› devam etmektedir.

44

69 Salnamelerde kaz›lar sonucunda ç›kar›lan eserlerin ‹stanbul’daki müzeye gönderildi¤i söylense de; günümüzde Mezopotamya veEski Anadolu uygarl›klar›na ait birçok nadide eser Avrupa ve Amerika’daki müzelerde bulunmaktad›r.

Babil Kulesi


5

SALNAMELERDE

BA⁄DAT


BA⁄DAT

V‹LAYET‹N‹N TAR‹H‹

I.


BA⁄DAT TAR‹H‹

KELDAN VE BAB‹L HÜKÜMETLER‹ (70)

Dicle ve F›rat nehirleri aras›nda bulunan arazi, Eski Yunanl›larca “Beyne’l-nehreyn”manas›nda “Mezopotamya” olarak adland›r›ld›¤› gibi, Araplar aras›nda da “El-Cezire” olarak bilin-mektedir.

Eski eserlerden bu iki nehrin, önceki dönemlerde, flimdiki gibi Kurna’da birleflerek fiattü’l-Arap’› teflkil etmeyip, aksine aralar›nda on befl saatlik bir mesafe oldu¤u halde, her ikisinin de ayr›olarak Kurna’n›n kuzeyinden Fars Körfezi’ne döküldükleri ve zamanla mans›plar›nda (Deniz’edöküldü¤ü noktada) kuru arazi oluflturduklar›, sahilin bu yüzden peyderpey geniflledi¤i anlafl›lmak-tad›r. Gerek iki nehrin önceki dönemlerde biriktirdi¤i ve gerek fiattü’l-Arap’›n halen getirmekteoldu¤u “Dahle” tabir olunan kumlu çamurlar denizi doldurmakta oldu¤undan, sahilin senedetakriben yirmi iki metre genifllemekte oldu¤u yap›lan hesaplamalardan anlafl›lmaktad›r.

Eski zamanlarda Keldan ve Babil ülkelerini teflkil etmifl olan arazi; kuzeyde Dicle nehrininsahilinde bulunan Samarra kasabas›n›n yukar›s›ndan, F›rat nehri üzerinde bulunan Hit nahiyesinekadar yatay olarak çekilmifl bir çizgiyle güneyde iki nehrin eski mans›plar› ve do¤uda Dicle nehri vebat›da fiamiye çölleriyle s›n›rl› idi.

Bu ülkenin vaktiyle haiz oldu¤u önem, dünya medeniyeti aç›s›ndan ve di¤er ülkelere ve hattaM›s›r’a bile olan üstünlü¤ünden dolay›, bu bölgenin tarihinin ilk bafllang›ç noktas› olarak kabuledilebilir.

Tufandan kurtulmufl olan Hz. Nuh ile ailesinin gemiden ç›karak bu bölgede yerlefltikleririvayet edilmektedir. Kitab-› Mukaddes’in vermifl oldu¤u bilgiler de bunu desteklemektedir.

Irak çöllerinde göze çarpan büyük enkazlar›n örttü¤ü medeniyet izleri, binlerce senelerdenberi toprak alt›nda kalm›fl iken, günümüzde Bat›l› seyyahlar›n eski eser ç›karma konusunda sarfettikleri yo¤un çabalar sonucunda, bu harabelerin gizledikleri önemli bilgiler ortaya ç›kmaktad›r.Ç›kan eserlerin üzerlerinde bulunan iflaretlerin anlayabilece¤imiz dile tercüme edilerek istifadeyesunulmalar› sayesinde, bu bölgenin eski durumuyla ilgili bilgilerimiz ço¤ald›¤› gibi, flimdiki duru-muyla ilgili de görüfllerimiz geliflmektedir.

49

70 Ba¤dat tarihiyle ilgili bu bölümün bilgileri 1309 (1892), 1312 (1895), 1313–1314 (1896) ve 1315 (1897) tarihli Ba¤dat vilayet sal-namelerinden al›nm›flt›r. Her dört salnamede de bu bölümün vilayet tercüman› Sason Efendi taraf›ndan kaleme al›nd›¤› görülmek-tedir.

ORSAM

Henüz kefliflerin tamamlanmad›¤› ve flimdiye kadar bu konuda sa¤lanabilen bilgiler peks›n›rl› bulundu¤undan, Yunan kitaplar›ndan iktibas edilen bilgiler ve bahsedilen eserlerin verdi¤iizahatlerle elde edilen malumat karfl›laflt›r›lmaktad›r. Özellikle di¤er kavimlerde eskilik yar›fl›ndagörülen çaba Keldaniler’de de mevcut oldu¤undan, toplum ilkelerine ve kurulufl suretine dairaktar›lan olaylara flüpheden ve abartmadan ar›nm›fl bir hakikat nazar›yla bak›lamazsa da, eskilerinbu konudaki tasvirleriyle ilkeleri hakk›ndaki inançlar›ndan kaynaklanan bilgilerdir. Bundan dolay›toprak levhalar üzerine kaz›nm›fl olan baz› tarihi olaylar›n zikredilmesi ve ortaya konulmas› tama-men yarars›z de¤ildir.

Keldaniler, dünyan›n yarat›l›fl›ndan tufana kadar 691.200 sene ve yarat›l›fltan birinci kral›nyönetimine kadar geçen zamana de¤in 259.200 sene geçti¤ini düflünerek, saltanat silsilesiniafla¤›daki gibi gösteriyorlar.

Melikin Ad› Saltanat Süresi / Sar (71)

1. Elurus 10

2. Elaparos 3

3. Emilaros 13

4. Emnunos 12

5. Emlagar 18

6. Davos 10

7. Evidiranhos 18

8. Ememsenos 10

9. Obartes 8

10. Kasisosros 18

120

50

71 “Sar” 36.000, “Nir” 600, “Vesos” 60 seneden ibarettir (Salnamenin dipnotu).

Naramsin Dönemine Ait Döküm Tunç Bir Heykel


‹flte bu on kral›n 120 sar yani, 432.000 sene hüküm sürmelerine gerçek gözüyle bak›lamaya-ca¤›ndan, baz› tarihçiler seneleri gün kabul ederek söz konusu müddeti 1.183 sene 6 ay olarak kabuletmifllerdir ki, bu suretle bununla Tevrat’ta zikrolunan tarih aras›nda uygunluk oluflmufltur.

Fakat bu hesap esasen ihtimale dayand›¤›ndan ve bununla flüpheler ortadankalkmayaca¤›ndan, söz konusu müddetin yaln›zca ispat edebilmek maksad›yla ortaya koyulmufl birKeldani mübala¤as› olabilece¤ini kabul etmek uygun görülmektedir. Söz konusu krallar›n sonun-cusu olan Kasisosros’un iktidar›n›n sonlar›nda tufan›n meydana geldi¤i bilinmektedir.

Ninova harabelerinden ç›kar›l›p, halen Londra Müzesi’nde bulunan ve vaktiyle Oroh flehrininkütüphanesinde muhafaza edilmekte olan ve suretleri oldu¤u anlafl›lan levhalar›n tercümeleri,Tevrat’›n tufan bahsindeki bölüm ve Kuran’›n bu konudaki ayetleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda,ayr›nt›larda baz› ufak uyuflmazl›klar görünse de, as›l detaylarda birbirlerine olan büyük uygunluk-lar› görülüyor.

51

Harita-6: Mezopotamya Haritas›

ORSAM

Tufandan sonra devam eden zamanlar hakk›nda da gerçek malumat bulunmay›p, çeflitlirivayetler vard›r. Bu bilgilerde söz konusu tarihten sonra Keldanilerden seksen alt› kral›n 34.080sene; Huzistan’dan gelmifl “Elam” sülalesinden sekiz hükümdar›n 224 sene; as›llar› meçhul on birhükümdar›n 248 sene; yine Keldani krallar›ndan k›rk dokuzunun 158 sene ve Kafli veyahut eski ta-rihçilerden Biresus’un Arap olarak adland›rd›¤› dokuz kral›n 245 sene hüküm sürdükleri nakledil-mifltir.

Buraya kadar ortaya koydu¤umuz olaylar eski tarihçilerin eserlerinden al›nm›flt›r. F›rat veDicle boylar›ndan ve bunlardan ayr›lm›fl olan di¤er nehirlerin sahillerinde kurulmufl olan genifl kasa-balar›n harabelerinden ç›kar›lan ve tercüme edilen levhalar›n aktard›¤› olaylar ise, hüküm sürmüflolan krallar›n isimleri ile saltanat zamanlar›na dair sa¤lam malumat vermedi¤inden, o zamanhakk›nda ayr›nt›l› bir inceleme ve mükemmel bir tarih yaz›m›na kâfi de¤ildir. Yaln›z söz konusukasabalarda eserler b›rakm›fl olan baz› krallar›n isimlerini ve saltanat sürelerinin tahmini tarihiniverece¤iz.

Eridu

Eski zamanlarda F›rat nehrinin Dicle nehriyle birleflmeyip, do¤ruca körfeze döküldü¤ü dahaönce belirtilmiflti. Bu nehirlerin eski yataklar› yak›nlar›nda ve sol taraf›nda Sükü’fl-fiüyüh kasabas›karfl›s›nda bulunan Ebu-fiehreyn ismiyle bilinen harabe, Yunanl›larca Rata olarak adland›r›lm›fl olanEridu flehrinin kal›nt›lar›ndan olup, orada hüküm süren hükümdarlar›n isimleri flunlard›r:Mesanaflani ve Yado.

52

Ba¤datta Keldani Kilisesi


Oro

Ebu-fiehreyn harabelerinin kuzeyinde ve F›rat nehrinin sa¤ taraf›nda fiattü’l-Hey yak›n›ndabulunan Mukir harabesi, Tevrat’ta Orkesdim olarak adland›r›lan Oro flehrinin kal›nt›lar›ndand›r.Orada hüküm süren hükümdarlar›n isimleri flunlard›r: Orham (Orbagus-M.Ö. 3.000), Dongi (-),Esmi Dagan (M.Ö. 1.800), Ganganom (M.Ö. 1.771), Gamilsin (-), ‹yilsin (-).

Larsam

Mukir harabelerinin kuzeyinde F›rat nehrinin sol sahilinde bulunan Sankara harabesi, eskiLarsam flehrinin yerini gösteriyor. Orada hüküm süren hükümdarlar›n isimleri flunlard›r: SemtiSatarhak, Kadermapok, Zakarsin, Gasin, Sinadinam, Norbin, Rimsin.

53

Babil’de Yap›lan Kaz›lardan Ç›kart›lanTabletlerden Bir K›sm›

Eridu Kaz›lar›nda Ç›kart›lan Tap›naklar Dizisi

ORSAM

Oroh

Sankara harabesinin kuzeybat›s›nda ve F›rat nehrinin sol taraf›nda dört mil mesafede bulunanVerge, Bevariye ve Savas harabeleri Tevrat’ta Orh olarak adland›r›lan eski Oroh flehrinin yerini gös-teriyor. Orada hüküm süren hükümdarlar›n isimleri flunlard›r: Bilit Haflihat, Singasib.

Sertella ve Garso

Verge harabesinin do¤usunda ve fiatra kazas›nda bulunan Zergil ve Telo harabeleri de,Sertella veyahut Zergola ve Garso flehirlerinin yerlerini gösteriyor. Orada hüküm süren hükümdar-lar›n isimleri flunlard›r: Haldo, Ornina, Zakarsin, Korgal, Belgana, Godea(72).

Nipor (73)

Divaniye kazas› dâhilinde ve Suku’l-A’fek köyünde (Nifer) harabeler mevcut olup, bunlarNipor flehrinin eserlerindendir. Orada hüküm süren hükümdarlar›n isimleri flunlard›r: Amarsin,Gamiladar, Lebitanonit, Aspizekare, Resbin.

54

72 Bu melikin infla etti¤i büyük saray Fransa’n›n eski Ba¤dat Konsolosu Kont Ernest de Sarzk taraf›ndan keflfedilmifl ve önemlikal›nt›lar› Paris’e götürülmüfltür. Halen Lourv Müzesinde sergilenmektedir (Salnamenin dipnotu).

73 Amerika’n›n Pensilvanya Üniversitesinden bir grup bilim adam› taraf›ndan resmi izinle yap›lan kaz›larda bulunan bir hayli önem-li eser ‹stanbul müzesine getirtilmifl ve bu müzede tabletlerin çözümü ile u¤rafl›lmaktad›r (Salnamenin dipnotu).

Naramsin ve Askerlerini Gösteren Dikmetafl›


Sapara

Hille kazas› dâhilinde Sefire, Zelabiye ve Ebu Habbe harabeleri mevcut olup, vaktiyle Nehr-iAgade olarak adland›r›lm›fl olan kanal vas›tas›yla ikiye ayr›lm›fl ve bir k›sm› Sapara ve di¤er k›sm›Agade olarak bilinen genifl flehrin kal›nt›lar›d›r. Bu flehir Tevrat’ta Sefervayim ve Yunanl›larcaPantibilya isimleriyle bilinmektedir. Orada hüküm süren hükümdarlar›n isimleri flunlard›r: Zabum,I. Sargon (M.Ö. 3.800), Naramsin (M.Ö. 3.750).

Babil

Yine Hille kazas› dâhilinde ve Hille kasabas›n›n kuzeyinde Babil flehrinin kal›nt›lar› halamevcut olup, kal›nt›lar›ndan Hille flehri oluflturulmufl ve yeni flehrin kerestesi de oradan tedarik edil-mifltir. Babil ismi eski olmakla beraber, eski zamanlarda Katinger olarak da adland›r›lmakta idi.Babil’in manas› Sami lisan›nda Babullah (Allah’›n kap›s›) oldu¤u gibi, Katinger’de Tanr›’n›n kap›s›anlam›na gelmesi ihtimali de uzak de¤ildir. Orada hüküm süren hükümdarlar›n isimleri flunlard›r:Sagara Kitas (M.Ö. 2.000), Hammurabi (M.Ö. 1.500), Beynsun Nazir, Karaindas (M.Ö. 1.450),Purnoporyas (M.Ö. 1.430), Karahardas (M.Ö. 1.370), Naziburgas(M.Ö. 1.360), Korigalzo(74) (M.Ö.1.350).

55

74 Ba¤dat flehrinin bat›s›nda 20 kilometre mesafede bulunan Akrakof harabeleri içerisinde bulunan Tel Nemrut’un, Korigalzo’nuns›n›rlar› muhafaza için infla etti¤i kalenin kal›nt›lar› oldu¤u, oradan ç›kar›lan eski eserlerin tercümesiyle tespit edilmifltir(Salnamenin dipnotu).

Hammurabi’nin Ünlü Dikmetafl›

ORSAM

Asurîlerin ‹stilas› (M.Ö. 1270–625)

Bu dönemde El-Cezire arazisinin afla¤› k›sm›nda kurulmufl olan muhtelif devletlerin tamam›y›k›lm›fl ve yerine Babil’de hüküm süren hükümdarlar›n itaati alt›nda olan, büyük bir devlet kurul-mufl idi. Ancak Babil de ba¤›ms›zl›¤›n› muhafaza edemeyerek, El-Cezire’nin büyük k›sm›nda veDicle nehrinin sahilinde kurulan Asurî devletinin hücumlar›na maruz kalm›flt›r. Babil 600 senedenfazla müddet zarf›nda Asurîlere vergi vermekle beraber, defalarca isyana meylettiklerinden gönde-rilen askeri kuvvet vas›tas›yla itaat alt›na al›nm›flt›r. Bu müddet zarf›nda hüküm süren hükümdarlarflunlard›r:

56

Kral›n Ad›

Reman Balidin

Zemanaz Keridin(75)

Nabu Kodarasor(76)

Marduk Nadinahi

Marduk Sapikzerman

Sadoni(77)

Nabu Zekeriskon(78)

Erib Marduk

Marduk Balidin

Sibir

Nabu Palidin

Marduk Zekeriskon(79)

Marduk Balasirip(80)

Samoramat(81)

Nabu Nasar

Nabu Osabis

Zekiro

Kenziro

Kral›n Ad›

Balazo

‹lolay

Marduk Balidin(82)

Sargon(83)

Balbiyos

Asur Nadinsom

Sozob(84)

Reyoba

Mosesi Marduk

Nabu Zirnapestiesir

Nehid Marduk

fiemsibni

Nabuslim

Asur Ahidin(85)

Salomokin

Nabobalsom

Asur Banipal(86)

Asur Yedilan

Tarih M.Ö.

1.250

1.190

1.150

1.112

1.100

1.090

1.080

1.070

1.060

882

860

830

810

---

747

733

---

731

Tarih M.Ö.

---

721

709

703

700

690

690

680

---

---

676

676

668

667

660

650

625

75 Bunun hükümdarl›¤› zaman›nda Asur kral› Asurdadyan ikinci defa olarak Babil’i fethetmifltir (Salnamenin dipnotu). 76 Bu, üç defa Asurîler ile muharebe yapm›flt›r (Salnamenin dipnotu).77 Bunun zaman›nda Asur kral› Asurbalkala Babil’i zapt edip, elde etti¤i eflyalar› Ninova’ya nakletmifltir (Salnamenin dipnotu).78 Bunun zaman›ndan bahseden bir levhada, Asurîlerin Ba¤dat flehrini zapt ettikleri zikr olundu¤una göre, bu havalide Ba¤dat ismiyle

eski zamanlarda önemli bir kasaba olmas› gerekir (Salnamenin dipnotu).79 Bunun biraderi Marduk Balavsat isyan etti¤inden, Asurîlerin yard›m›yla asayifl sa¤lanm›flt›r (Salnamenin dipnotu).80 Bunun zaman›nda Asurîler üç defa Babil’e hücum etmifllerdir (Salnamenin dipnotu).81 Bu, Asur kral› III. Reman Tirar’›n efli olup, Babil’i hükümet merkezi yapm›flt›r (Salnamenin dipnotu).82 Marduk Balidin, vatan›n›n ba¤›ms›zl›¤›n›n muhafazas› u¤runda sarf etti¤i gayretten dolay›, di¤erlerine göre öne ç›km›flt›r. On iki

sene ba¤›ms›z olarak hüküm sürmüfl ve Asur kral› Sargon’un üstün kuvvetlerine direnemeyerek kaçmaya mecbur oldu¤u halde,Babil ülkesini düflman›n elinden kurtarmak için gerekenleri yapmaktan hiçbir zaman geri durmam›fl ve Sargon’un halefi olanSahrib’in bask›lar›na ra¤men ölene kadar bu amac›ndan vazgeçmemifltir (Salnamenin dipnotu).

83 Asur meliki olup, yukar›da sözü edilen Marduk Balidin’e üstün geldikten sonra Babil Meliki unvan›yla hüküm sürmüfltür.(Salnamenin dipnotu).

84 Bunun zaman›nda Asur Meliki Sahrib Babil’i tamamen tahrip edip, ele geçirdi¤i eflyalar› Ninova’ya nakletmifltir (Salnamenin dip-notu).

85 Tevrat’ta Asur Hadon ismiyle yer alan Asur Meliki olup, yerine o¤lunu geçirerek kendisi Babil’de hüküm sürmüfltür (Salnamenindipnotu).

86 Asur meliki olup, Kandlano ismiyle Babil Meliki unvan›n› tak›nm›flt›r (Salnamenin dipnotu).


Babil’in ‹kinci Defa Ba¤›ms›z Olarak Teflkili (M.Ö. 625–537)

Yukar›da zikredilen Asur Yedilan’›n Babil valili¤ine tayin etti¤i Keldani as›ll› Nabupal Asuradl› kifli, o¤lunu Madi Meliki Keyaksar’›n k›z›yla evlendirip Madiler ile ittifak yaparakba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifl (M.Ö. 625) ve Asur devletini tamamen ortadan kald›rm›flt›r (M.Ö. 606). Busuretle Babil Devleti yeniden ba¤›ms›z olarak tarih sahnesine ç›km›flt›r. Bu dönemde hüküm sürenhükümdarlar flunlard›r: Nabupal Asur (M.Ö. 625), Nabu Kodrasor(87) (M.Ö. 604), Avil Merodah(M.Ö. 561), Nerdal Serasor (M.Ö. 559), Ballabar Barsekon (M.Ö. 555), Nabunid (M.Ö. 555),Balsarasor(88) (M.Ö. 538).

Farslar›n ‹stilas› (M.Ö. 538–331)

Fars hükümdarlar›ndan Kiyanyan sülalesinin flöhretini büyük fetihlerle artt›ran Keyhüsrev’in(Kiros), Madi devletini tahriple ve ‹ran ile Anadolu’nun do¤usunu zapt ederek cihangirlikmeydan›nda gücünü gösterdi¤i s›rada, son Babil Kral› Nabunid’in askeri gücü ihmal edip, eskiibadethanelerini tamirle vaktini geçirmesinden istifade ederek, Babil ülkelerini birer birer ele geçir-mifl ve büyük Babil flehrini de uzun müddet kuflatt›ktan sonra zapt etmifltir (M.Ö. 538).

Babil ahalisi Keyhüsrev’in halefi Lehraseb’in (Kambis) M›s›r’da muharebeyle meflgulolmas›ndan ve saltanat›n›n sonlar›nda iktidar›n Kazeb Bartya taraf›ndan gasp olunmas›yla ortayaç›kan kar›fl›kl›ktan istifade ederek, tekrar ba¤›ms›zl›¤› kazanma sevdas›na düflmüfl ve bu s›radaNidin Tabil ad›nda birisi, Nabunid’in o¤lu Nabuhodnesar oldu¤unu iddiayla Babil Kral› unvan›ylaisyan etmiflti. Fars hükümdarlar›ndan I. Dara, Lehrasab’›n vefat› sonras›nda hükümdarl›¤› gaspederek birkaç ay hüküm sürmüfl olan Kazib Bartya’y› etkisiz hale getirmifl ve Babil’e asker sevkederek flehri tekrar zapt ve Nidin Tabil’i idam etmifltir (M.Ö. 521).

Aradan üç sene geçtikten sonra Babilliler tekrar ba¤›ms›zl›k için isyan ettiklerinden, sevkedilen Fars askeri yirmi ay müddetle Babil’i kuflatma alt›na alm›fl ve ikinci defa fethine muvaffakolmufllard›r. Bir sene sonra yine Nabunid’in o¤lu oldu¤unu iddia ederek isyana bafllayan Rahroad›nda bir Ermeni de, Fars askeri taraf›ndan etkisiz hale getirilmifltir.

Ba¤›ms›zl›k sevdas›yla karars›z olan Babillilerin, birkaç sene sonra tekrar isyan ederek birmüstakil hükümet kurmalar› üzerine Dara, büyük bir kuvvetle Babil’e gelerek flehri zapt etmifltir(M.Ö. 488).

Dara’n›n halefi olan Sarhas’›n hükümdarl›¤› zaman›nda da Babil’de isyan ç›km›fl ise de,Sarhas taraf›ndan Babil’de asayifl sa¤lanm›flt›r (M.Ö. 481). Bundan sonra Babil ülkesi art›k Farsvalilerinin idaresinde kalm›flt›r.

57

87 Babil krallar›n›n en meflhuru olup, Tevrat’ta Nabuhadnesar ismiyle zikredilen Bahtnesar’d›r. Fars Körfezi’nden Akdeniz’e kadaruzanan ülkeleri zaptetti¤i s›rada, ‹srail devletini ele geçirip Mescid-i fierif’i tahrip ve M›s›r’› istila etmifltir. Babil harabelerindemevcut olan tabletlerin tamam› üzerinde onun ad› kaz›l›d›r (Salnamenin dipnotu).

88 Tevrat ve Tarih-i Arabî’de Baltaflasar ismiyle zikredilmektedir. Pederi Nabunid ile müfltereken hüküm sürmüfllerdir (Salnamenindipnotu).

ORSAM

Yunanl›lar›n ‹stilas› (M.Ö. 331–150)

Yunanl› ‹skender, Fars Hükümdar› III. Dara’y› Erbil çöllerinde yenerek, kuvvetlerini ortadankald›rd›ktan sonra (M.Ö. 331) di¤er topraklar›n› da zapt etti¤i gibi, Babil’i de zapt ederek kendisineikametgâh yapm›flt›r.

‹skender’in vefat›yla (M.Ö. 323) askerleri aras›nda ç›kan fliddetli anlaflmazl›ktan sonra, ‹ran’-da bulunan Seripar ‹dison adl› flehirde yap›lan antlaflma (M.Ö. 321) gere¤ince, Cezire arazisininvalili¤i Selefkos ad›ndaki generale verildi. Daha sonra (M.Ö. 316) Antigonos ad›nda di¤er bir ge-neralin gönderdi¤i askeri kuvvete direnemeyece¤ini anlayan Selefkos M›s›r’a iltica etmifltir. Dörtsene sonra (M.Ö. 312) zafer kazanarak geri dönmüfl, Selefkiye Devleti’ni kurmufl ve o sene fiarkmilletlerince “Selefkiyan Devri” olarak bilinen yeni devrin kurucusu kabul edilmifltir.

Selefkos çeflitli muharebelerde zafer kazand›¤›ndan, Yunanca galip anlam›nda olan Nikatorlakab›n›n ad›na ilave edilmesiyle tarihlerde Selefkos Nikator ismiyle an›lm›fl ve zapt etti¤i ülkelerdealtm›fl kadar büyük flehir yapt›rd›¤› gibi, Dicle nehrinin sa¤ taraf›ndaki sahilde Ba¤dat’›n takribenotuz kilometre güneyinde Babil flehrinin enkaz›ndan Selefkiye flehrini infla ederek kendisine baflkentyapm›flt›r.

Ad› geçen flehir, sanayi ve ticaretiyle o zamanda gayet önem kazanm›flt›r. fiehir, 500.000’denfazla nüfuslar› olan Roma ve ‹skenderiye’den sonra, dünyan›n en büyük flehirlerinden say›lmaktaidi. Ancak daha sonra baflkent, Selefkiye’den Suriye’de bulunan Antakya’ya naklolundu¤undan, buhavalinin hükümet merkezinden uzak olmas› sebebiyle korunmas›n›n ihmal edilmesiyle Eflkanyandevletinin kurulmas› ve Erflekler’in fetihleri s›ras›nda El-Cezire bölgesi tekrar ‹ran’a kat›lm›flt›r.

Fars Eflkanyan Devletinin Egemenlik Devri (M.Ö. 150-M.S. 226)

Hazar Denizinin güneydo¤usunda bulunan, ‹ran’›n Horasan ismiyle bilinen bölgesinin eskiahalisi Part ad›yla ün salm›fl kavimlerdir. Bunlar milattan 256 sene önce Selefkiyan hükümdarlar›naisyanla, liderleri olan Erflek Fars halk›n› toplam›fl, müstakil bir devlet oluflturmufl ve EflkanyanDevletinin kurucusu olmufltur. Bu sülalenin alt›nc› hükümdar› olan I. Meherdad (M.Ö. 175–126)Cezire arazisini ele geçirerek Selefkiye flehrini zapt etti¤i gibi, o zaman›n Selefkiye hükümdar› olanDimitriyus Nikator’u muharebede esir alm›flt›r. Dicle nehrinin sol sahilinde ve Selefkiye karfl›s›ndabulunan, Arap tarihinde Medayin ve baz› Fars kitaplar›nda Tisfun olarak geçen Ktesiphon flehrinitamir ederek, k›fl mevsimleri için kendisine idare merkezi yapm›flt›r.

O zamandan beri söz konusu flehir önem kazan›p, bu havalide Babil ve Selefkiye’nin kaybet-tikleri büyüklü¤e sahip olmufltur. ‹flte Cezire bölgesi o tarihten beri Fars topraklar›na dâhil olmufltur.

Ancak, Avrupa’n›n büyük k›sm›yla, Afrika k›tas›n›n kuzeyini ve Asya’n›n bat›s›nda baz› yer-leri zapt etmifl olan Roma Devleti, Farslar ile yapt›klar› muharebelerle Cezire’yi de geçici olarak isti-la etmifl ise de, uzun müddet elde tutamam›fllard›r.

58


fiöyle ki;

Roma Cumhuriyeti’nin idaresini ellerinde bulunduran Sezar, Pompeyus ve K›rasus adl›kiflilerin üçüncüsü olan K›rasus, Birü’fl-fiam ve Cezire Serdarl›¤› payesini alarak askeriyle Babil veSelefkiye’yi fethetmifl iken, daha sonra Cezire’de Harran (Huran) ad›yla bilinen yer yak›nlar›ndameydana gelen muharebede askeriyle beraber ma¤lup olmufltur (M.Ö. 53).

Roma Kayzeri Terayanos da, Avrupa’da yapt›¤› büyük fetihlerden cesaret alarak ve Büyük‹skender’i taklitle, do¤u ülkelerini fethetme hevesine kap›lm›fl ve Fars Körfezine kadar asker gön-dermifltir. Selefkiye’yi iflgal etmifl (M.S. 116) ve Arabistan’›n do¤u sahillerine gemilerle sald›rm›flise de, halefi Kayzer Haderyanos bu kadar büyük ülkeyi ve di¤erlerini zapt edemeyece¤ini anla-yarak, topraklar›n›n hududunu F›rat nehrinin boyuna geri çekmifltir.

Yine Kayzer Markos Orliyus’un hükümdarl›¤› s›ras›nda, Eflkanyan hükümdar› olan IV. Pelaflüzerine Ovidyus Kasiyus adl› general kumandas›nda sevk etti¤i askerle, ‹ran askerini geri çekil-meye mecbur etti¤inden, Ktesiphon (Medayin) flehrine girerek ya¤ma etmifl ve Selefkiye’yi tahripedip y›karak, halk›ndan üç yüz bin kifliyi idam etmifltir (M.S. 165).

Daha sonra, Roma Kayzeri Septemus Severus’un hükümdarl›¤›nda Romal›lar Ktesiphon ’agirerek, halk›ndan 100.000 kifliyi esir ald›ktan sonra flehri tahrip ettiler. Bu muharebeden sonraSelefkiye flehri bir daha tamir edilmeyerek ismi tarih sahnesinden silinmifl ise de, Ktesiphon flehriyeniden tamir edilerek, Fars hükümdarlar›nca k›fl mevsiminde mesken olarak kullan›lm›flt›r.

Eflkanyan Devleti, Romal›lar›n gerçekleflen hücumlar›nda ve di¤er muharebelerde ma¤lupoldu¤u halde, k›sa müddet içerisinde güçlenmifl ise de Sasaniler’in ortaya ç›k›fl›yla y›k›lm›fllard›r.

Fars Sasani Devletinin ‹stila Devri (M.S. 226–636)

Eflkanyan askerine komuta etmekle ün kazanm›fl olan Erdeflir adl› kifli, baz› tarihçilere göreBabek ad›nda bir debba¤›n kar›s› ile Sasan ad›nda bir askerin gayri meflru iliflkisinden do¤mufl vebundan dolay› kendisi Erdeflir Babekiyan, Sasanilerin halefi olarak adland›r›lm›flt›r. Bir k›sm› daErdeflir’in Eski Fars meliklerinden Kiyanyan sülalesine mensup oldu¤unu ifade ederler.

Herhalde Istahar (Persopolis) Hâkimi idaresinde bulunan Darbekerd’in valisinin vefat›nda,Erdeflir toplad›¤› büyük miktarda askerle isyan etmifl, fieflter yak›nlar›nda yapt›¤› muharebeyle sonEflkenyan hükümdar› Artaban’› öldürerek idareyi ele geçirmifl ve Sasani Devleti’ni kurmufltur.

Eflkanyan Devletinin zaman›nda Suriye ve Do¤u Asya’y› ele geçiren Romal›lar, topraklar›n›nhududunu F›rat boyuna kadar genifllettiklerinden, Erflemir ise Keyhüsrev ve Dara zamanlar›ndaFarslar›n zapt ettikleri topraklar› geri almaya giriflti¤inden, Roma’n›n do¤usuna sevk etti¤i asker ileKayzer Aleksand›r Severus M.S. 233 senesinde muharebe etmifl ise de, yenilerek geri çekilmeyemecbur olmufl ve Cezire topraklar›n› Romal›lara terk etmifltir.

Bununla beraber as›l maksad›ndan vazgeçmeyerek, Romal›lar›n zapt ettikleri topraklar›nsavaflarak geri al›nmas›na tekrar bafllam›fl ve hatta baz› aflamalarda zafer kazanm›fl ise de, Ceziretopraklar›n›n al›nmas›na muvaffak olamam›flt›r.

59

ORSAM

Ancak halefi fiapur (M.S. 240–271), Romal›lar›n topraklar›na sald›rarak Harran ve Nusaybinkalelerini fethetmifl ve Roma askerini Adesa (Urfa) yak›nlar›nda yenmifl, Kayserleri Valaryanus’uesir ederek, bu suretle Roma’n›n do¤u topraklar›n›n ço¤unu zaptetti¤i gibi Cezire’yi de elegeçirmifltir.

III. Behram’›n hükümdarl›¤› zaman›nda Romal›lar, Kayzer Valaryanus’un esaretinden vegördü¤ü hakaretten dolay› intikam almak maksad›yla büyük bir kuvvet haz›rlayarak, Kayzer Karuskumandas› alt›nda sevk etmifltir. Cezire topraklar›n› ele geçirerek, Ktesiphon flehrini ya¤ma edip(M.S. 283) Dicle nehrinin do¤u sahilini istila etmifller ise de, Kayzer Karus’un ölümünden dolay›kazand›klar› zaferden istifade etmeksizin geri çekilmifllerdir.

Bununla beraber Fars hükümdar› Nersi zaman›nda (M.S. 283–296), Kayzer Diyo KalsiyanusAntakya’da ikamet ederek, Galriyus komutas›nda Farslar üzerine asker sevk etmifl (M.S. 296) ve ikitaraf aras›nda gerçekleflen muharebede Roma askeri tamamen mahvolmufltur. Ertesi sene (M.S. 297)yine Galriyus, yirmi befl bin askerle beraber F›rat’› geçerek Fars askerini etkisiz hale getirmifl ve Farshükümdar› Nersi de yaral› olarak kaçm›flt›r.

Bu muharebeden sonra yap›lan bar›flta Farslar, birçok anlaflmazl›k ve katliama sebep olanCezire bölgesindeki haklar›n› tamamen Romal›lara devretmekten baflka, Dicle’nin aras›ndaki beflvilayeti de terk etmifllerdir.

Farslar ile Romal›lar aras›ndaki bu durum ve bar›fl k›rk sene devam etmifl ise de, Romadevletinde meydana gelen kar›fl›kl›ktan istifade etmek isteyen Fars hükümdar› II. fiapur (M.S.309–379) f›rsat› kaç›rmayarak Roma devletinin do¤u vilayetini yirmi üç sene içerisinde (M.S.337–360) fethetti.

Bundan dolay› Kayzer Yolyanus M. 363 senesinde büyük bir kuvvet ve birçok gemiyle F›ratsular›n›n ak›nt›s›yla, Dicle-F›rat nehirlerini birlefltirmifl ve Nehr-i Mülk olarak adland›r›lm›fl olankanal vas›tas›yla eski Selefkiye flehrinden kalan Gufl Mahallesi yak›nlar›na kadar gelmifltir. Bumahallenin karfl›s›nda ve Dicle’nin sol sahilinde bulunan büyük Ktesiphon(89) flehrini zapt ve ya¤maetmesiyle, fiapur Farslar› toplayarak Medayin’i kuflatm›fl ve Romal›lar› buradan ç›kartm›flt›r.

Sasanilerden Hüsrev Perviz (II. Kisra) de (M.S. 590–628) Mardin, Dora, Amid (Diyarbak›r)ve Adesa (Urfa) kalelerini zapt etti. Suriye, Kudüs ve M›s›r’› da istila ederek, ‹ran hududunu birtaraftan Akdeniz’e, di¤er taraftan da Nil nehrine kadar büyütmüfl ise de, ald›¤› topraklar› uzun süreelde tutamam›fl, Do¤u kayzeri Herakli taraf›ndan istila edilmifltir.

‹flte bin seneden uzun bir müddet zarf›nda bölgeyi iflgal eden Fars, Yunan ve daha sonra Romadevletleri, ‹slamiyet’in do¤uflundan sonra da Do¤u Roma devleti birkaç as›r daha devam etmifl isede, Fars devleti hemen y›k›lm›flt›r.

Arabistan yar›madas›n›n kuzeyi tamamen Müslümanlar›n eline geçtikten sonra, Hz.Ebubekir’in hilafetinin birinci senesinde (M.S. 632), Halid b. Velid F›rat sahilinde bulunan Ambar

60

89 Nehrin sa¤ sahilinde bulunan mahalle ile Ktesiphon flehri gemi köprüsü vas›tas›yla ba¤l› bulunarak, ikisine sonradan Medayin ismiverildi (Salnamenin dipnotu).


ve Kûfe’nin üç mil yak›n›nda ve flimdiki Necef kasabas›n›n yak›n›nda bulunan ve Arap meliklerininhükümet merkezi olmufl olan Hire flehirlerini ele geçirmifltir. Hz. Ömer’in hilafeti zaman›ndaKûfe’ye on befl fersah mesafede ve bat›s›nda olan Kadisiye’nin yak›nlar›nda, Fars askeri Rüstem’inve ‹slam askerleri de Sa’d b. Ebi Vakkas’›n komutas› alt›nda iken, aralar›nda meydana gelençat›flmada Farslar tamamen hezimete u¤ram›fl ve Sa’d b. Ebi Vakkas, Fars baflkenti olan Medayin’ifethetmifl (M.S. 636) ve bu suretle Irak, ‹slam topraklar›na kat›lm›flt›r.

BA⁄DAT fiEHR‹ HAKKINDA TAR‹H‹ B‹LG‹LER

Ba¤dat flehri Abbasi halifelerinin ikincisi olan Ebu Cafer El-Mansur taraf›ndan kurulmufltur.Yap›m›na H.145 senesinde bafllanm›fl ve H.149 senesinde tamamlanarak baflkent yap›lm›flt›r.Bafllang›çta Dicle’nin sa¤ taraf›nda infla edilerek, Darü’s-Selam olarak adland›r›lm›flt›. Bu yerinseçilmesi hakk›nda tarihçilerin ihtilaflar› çok ise de, gerçek nedenleri Dicle ve F›rat gibi iki büyüknehri kullanmaya uygun bir yer olmas› ve Dicle’ye kar›flan Büyük-Küçük Zap ve Diyale nehirleriylebu civardan her türlü ihtiyaç ve mahsulün Ba¤dat’a kolay getirilmesidir. Ayr›ca Basra Körfeziyoluyla Çin, Hindistan ve Afrika’dan çeflitli mallar›n getirilebilmesi imkân› gibi ticari ve siyasi fay-dalar›n teminine müsait bulunmas› sebeplerinin de etkili oldu¤u büyük ihtimaldir.

Ba¤dat’›n isimlendirilmesi hakk›ndaki tarihi rivayetler pek çoktur. Bir rivayete göre Ba¤datismi, flehrin kurulmas›ndan evvel orada bulunan bir bahçenin ismi idi. Bunun Farsça bir isim oldu¤uflüphesizdir. Yani “Adalet Bahçesi” anlam›na gelen bu isimden (Ba¤ Dad) al›nm›fl oldu¤u rivayetigerçe¤e daha uygundur.

H. 157 senesinde Ba¤dat’ta Huld ad›nda büyük bir saray infla edilerek, flehrin çarfl›lar›Ba¤dat’›n karfl› yakas›na nakledilmifltir ki, Ba¤dat flehri Dicle’nin do¤u ve bat›s›n› kapsayarakflimdiki konumunu alm›fl ve Ba¤dat’›n do¤usuna Rusafa, bat›s›na da Kerh denilmifltir. Ba¤dat’›nisimlerinden biri de Zevra’d›r ki, bu flekilde isimlendirilmesi flehrin girifl ve ç›k›fl kap›lar›n›n birbir-leriyle karfl›l›kl› olmamas›ndand›r. Halife Mansur’un vefat›nda o¤lu Mehdi’ye olan vasiyeti, hilafet

61

Hire fiehri Kal›nt›lar›

ORSAM

merkezini kesinlikle de¤ifltirmemesi yönünde idi. Mansur’un bir ismi de Davaniki’dir(90). Mansur,sekiz zirâ(91) geniflli¤inde ve otuz zirâ yüksekli¤inde bir sur yapt›rd›. Bu sura Babü’l-Kûfe, Babü’l-Horasan, Babü’l-Basra, Babü’fl-fiam adlar›nda birer mil mesafede dört kap› yapt›r›ld›¤› ve suruntoplam›n›n ise yüz otuz ceribden(92) ibaret oldu¤u tarihçiler taraf›ndan bildirilmektedir. Mansur’dan

62

90 Ba¤dat flehrinin yap›ld›¤› y›llarda, en küçük para biriminin ad› Daniktir. Halife Mansur cimrili¤iyle tan›nan ve iflçileri ileçal›flanlar›n› her konuda hesap etti¤i gibi en küçük para biriminden bile hesaba çekermifl. El-Âmid, Tahir Muzaffer, Ba¤datMedinetü’l-Mansur El-Mudevvara, El-Numan Yay›nevi, Necef, 1967, s. 172. Danik, bugün kurufl olarak kabul edersek, Davanikiveya Aba Davanik “kuruflbabas›” anlam›na gelmektedir.

91 Zirâ: Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan bir uzunluk ölçüsü. 75–90 santim aras›nda de¤iflen flekilleri vard›r.

92 Cerib: Arabistan’da kullan›lan bir çeflit ölçek. Uzunlu¤u ve geniflli¤i 60 arfl›n olan arazinin ölçüsü. Afla¤› yukar› 216 litrelik birhacim ölçüsü, dönüm.

Kal›nt›lar› hala baki olan ve Mesudiye denilen nehirdir (Salnamenin dipnotu).

Nizamine (Mustans›riye) Medresesi

Ba¤dat fiehri Hakk›nda Tarihi Bilgiler Orjinal Metni.


sonra yap›lan istatisti¤e göre Ba¤dat flehri, yirmi dört bin mahalleye ayr›lm›fl olup, her mahallede birmescit, bir hamam ve flehir içerisinde aç›lan kanallar üzerinde elli befl adet köprü bulunuyormufl.Ayr›ca flehir içerisinde ‹sa nehrinden? ayr›lan alt› yüz kadar kanal ve belde içerisinde dört yüz kadarsu de¤irmeni, flehir d›fl›nda otuz bin gözehane(93) ve dört bin fliflehane(94) mevcut oldu¤u rivayetedilmektedir. Memun Er-Reflit zaman›nda düzenlenen bir istatisti¤e göre, yukar›da say›lanlar›n dahada geliflti¤ini tarihi rivayetler nakleder. H.160 senesinde Mehdi de do¤uda bir sur infla ettirmifl veönüne hendek kazd›rarak, bir de mescit yapt›rm›flt›r.

H.171 senesinde Harun Reflit, pek çok ihtiflaml› binayla birlikte, Dicle’nin sol taraf›na büyükbir saray yapt›rarak orada ikamet etmifltir. Bu sebeple az bir zaman içerisinde nehrin o taraf›ndakibinalar ço¤alm›fl, ahalisi artm›fl, geliflmifl ve zenginleflmifltir. Tarihlerden ö¤renildi¤ine göre Reflit veMemun’un hilafetleri zaman›nda, Ba¤dat’ta medeniyet yüksek bir seviyeye ulaflm›fl idi. Bunlar›nd›fl›nda rasathaneler, kütüphaneler, medreseler ve di¤er ilmi kurumlar da ço¤alm›fl, ‹slam ülkelerininilim ve sanat erbaplar› Ba¤dat’ta toplanmaya bafllayarak sanat ve medeniyetin geliflmesinisa¤lam›fllard›r. O s›ralarda Ba¤dat’›n nüfusu iki milyonu geçmekte olup, civar›ndaki kasaba ve köy-lerin de birbirlerine birleflecek derecede s›k ve büyük olmas› sebebiyle, Ba¤dat’›n hangi yönünegidilecek olursa olsun, birkaç gün yerleflim yeri içinden geçmek gerekirmifl.

Ba¤dat’›n bu ihtiflam ve medeniyeti zaman içerisinde pek büyük felaketlere u¤ram›flt›r. Birhayli zaman geçtikten sonra da içinde her biri büyük bir kas›r gibi, otuz büyük medrese bulundu¤uo zamanlarda yaz›lan seyahatname ve co¤rafya kitaplar›ndan anlafl›lmaktad›r. Bu medreselerin enmeflhuru Nizamülmülk’ün kurdu¤u Nizamiye Medresesi’dir ki, büyüklü¤ünden baflka, Arapmimarisi tarz›nda, son derece dayan›kl› ve güzel oldu¤u bugüne kalan k›s›mlar›ndananlafl›lmaktad›r. Bu büyük medresede en meflhur âlimler e¤itim alm›fl ve e¤itim vermifllerdir. HalenRüsumat Nezareti daireleri o büyük medresenin eserlerindendir. Ba¤dat’›n hastahaneleri de meflhurolup, en bilineni Büveyho¤ullar›ndan Azdüddevle’nin kurdu¤u Bimaristan-› Azdî(95) idi.

BA⁄DAT’TA MEYDANA GELEN TAR‹H‹ FELAKETLER

H. 167 senesinde ilk defa olarak Ba¤dat’ta veba salg›n› olmufltur.

H. 197 senesinde yine ilk defa olarak, Halife Emin zaman›nda biraderi Me’mun’un komutan-lar› Tahir b. Hüseyin, Herteme b. Ayin ve Zühir b. El-Müseyyeb taraf›ndan flehir büyük birkuflatmaya al›nm›fl ve epeyce harap olmufltur.

Müsta’yin’in hilafetinde, Mu’tez’in taraftarlar› taraf›ndan H.251 senesinde ikinci defa olmaküzere Ba¤dat flehri kuflat›lm›fl ve yine birçok tahribata sahne olmufltur. Bu defa Mu’tez’in seraskeriolan Muhammed’in emriyle Ba¤dat suru d›fl›nda bulunan bütün evler ve bahçeler y›k›larak harapedilmifltir. H.258 senesinde ikinci defa gerçekleflen veba salg›n› Ba¤dat’› tekrar sarsm›flt›r.

H. 269 senesinde ortaya ç›kan bir iç kar›fl›kl›k, üçüncü tahribat olarak bu flehri büyük birfelakete sürüklemifltir.

63

93 Testi imalathanesi.

94 fiifle yap›lan yer.

95 Bimaristan: Hastane (Farsça). Abbasi devleti zaman›nda hastaneler bu adla an›l›rm›fl.

ORSAM

H. 296 senesinde 9–10 saat kadar kar ya¤m›fl ve so¤u¤un fliddetinden su, sirke, ya¤ gibis›v›lar› ve hatta yumurtalar› bile dondurmufltur. Bu so¤uk ekinleri ve a¤açlar› telef etmifl, o zamanakadar Ba¤dat’ta böyle bir durum görülmedi¤inden, bu olay tarihin garip olaylar› ad› alt›nda tarihkitaplar›nda yer alm›flt›r.

H. 368 senesinde Dicle taflarak Ba¤dat’›n do¤usunu adeta tahrip etmifltir. H. 369 senesindeBüveyho¤ullar›ndan Azdüddevle Ba¤dat’›n tahribat›n› tamir etmeyi baflarm›flt›r.

H. 449 senesinde gayet fliddetli bir k›tl›k ve pahal›l›¤›n ortaya ç›kmas›yla, halk fevkalade zor-luk ve ›st›rap çekmifl, bu dehfleti bir veba facias›n›n takip etmesiyle ahalinin bunlardan kurtulmas›bir hayli zor olmufltur.

H. 451 senesinde büyük bir yang›n Ba¤dat’›n bir k›sm›n› tahrip etmifl, Vezir Erdeflir’in 10.400kitaptan oluflan kütüphanesi de yanm›flt›r.

H. 466 senesinde yine Dicle’nin taflmas›yla Ba¤dat’›n büyük bir k›sm› mahvolmufl vey›k›lm›fl, birçok insan da ölmüfltür.

H. 467 senesinde Dicle’nin taflk›n›ndan etkilenmeyen mahallelerde büyük bir yang›n olmuflve bu yang›n da büyük hasarlara sebebiyet vermifltir.

H. 551’de de meydana gelen bir yang›n Ba¤dat’›n birçok mahallesini harap etmifltir.

H. 557’de Dicle yine taflarak, Ba¤dat’›n üst taraf›ndaki bentleri y›km›fl ve Ba¤dat’›n etraf›n›sular kaplam›flt›r. On befl mahalleyi tamamen yutarak harap eden bu selden etkilenen evlerin sahip-leri, dümdüz arsa haline gelen evlerinin s›n›rlar›n› tayin etmekte büyük s›k›nt›lar çekmifllerdir.

Yine bir sene sonra H. 558 senesinde ve ard›ndan H. 569 senesinde birer yang›n meydanagelmifl, birçok mahalleyi periflan etmifltir.

H. 572’de bir saat kadar aral›klarla devam eden depremde maddi ve befleri büyük zayiatgerçekleflmifltir.

H.591 ve H.601 senelerinde meydana gelen yang›nlar da dehfletli olup, bu yang›nlar›n ikin-cisinde halifenin silâh mahzeninin de yanmas›yla, bu yang›n›n flöhreti her tarafa yay›lm›fl veyang›n›n söndürülmesi için etraftan çok miktarda insan Ba¤dat’a gelmifltir.

H. 614 senesinde Dicle’nin fliddetli bir flekilde taflmas›yla, Ba¤dat’›n flimdiki köprü bafl›ndabulunan Rusafa’y› ve birçok mahalleleri ve o zamanlar “Heyzerane” ad›yla bilinen mahalleyi –dahasonralar› ‹mam-› Azâm Ebu Hanife Hazretlerinin türbe ve camiinin bulunmas› sebebiyle Azâmiyead›n› alan- sular istila etmifltir. fiehir H. 621 senesinde baflka bir sele daha maruz kalm›flt›r.

H. 656 senesinde Hülagû facias› ortaya ç›karak, o zamana kadar oldukça imarl› hale getirilenBa¤dat flehri büyük bir tahribata u¤ram›fl, bu olaydan sonra da bir daha eski büyüklük ve özelli¤initamamen kazanamam›flt›r.

H. 656 tarihinden H. 736 tarihine de¤in, seksen sene kadar Hülagûler Ba¤dat’ta hükümsürmüfllerdir. Bu müddet içinde flehrin tarihinde bahsedilmeye de¤er bir olay meydana gelmemifltir.

Bundan sonra ‹lhanl› Devleti Ba¤dat flehrini ve hâkimiyetini ele geçirmifltir. Bunlar›n ikincihükümdar› olan Sultan Üveys zaman›nda ve H. 757 tarihinde Ba¤dat flehrinde yine büyük bir sel

64


meydana gelmifltir. Dönemin büyük flairlerinden Selman Savc› bu sel için Farsça olarak afla¤›dakidörtlü¤ü söylemifltir.

“Yedi yüz elli yedi senesinde Ba¤dat yok olduO muazzam flehrin bafl›na sel felaketi geldiBa¤dat’›n o cennet bahçelerine yaz›k olduO felek ki, flehri harap etti”

‹lhanl›lardan Üveys’in o¤lu Ahmet Han zaman›nda ve H. 795 senesinde Ba¤dat flehri, meflhurTimur taraf›ndan istila olunmufl ve Timur’da, Hülagû’dan sonra ikinci derecede kalacak flekildeBa¤dat’› tahrip etmifltir. Timur’un Ba¤dat’› terk etmesi ve Sultan Ahmet’in M›s›r hâkimindenyard›m görmesi üzerine, Ba¤dat’› tekrar Timur’un valilerinden kurtarmay› baflarm›flt›r.

H. 804 senesinde tekrar Ba¤dat’a geri dönen Timur, büyük Osmanl› sultanlar›ndan Y›ld›r›mBeyaz›t’a iltica etmifl olan Sultan Ahmet’i bulamad›ysa da, ele geçirdi¤i Ba¤dat flehrinden artakalan› epeyce tahrip etmifltir.

H. 914 senesinde muhtelif devletler elinde bazen tahrip, bazen de tamir olunan Ba¤dat flehri,fiah ‹smail Safevi taraf›ndan da istila edilmifl ve o da bir tak›m tahribat gerçeklefltirmifltir.

H. 936 senesinde Safevi hükümdarlar›ndan fiah Tahmasb Ba¤dat’› kuflatm›fl, savaflla elegeçirmeyi baflaramam›fl ise de, hileyle o zaman Ba¤dat valisi olan Zülfikar’› idam ettirerek flehregirmifltir. Bu hükümdar da Ba¤dat’› tahripten geri kalmam›fl ise de, bu tahribatta Hülagû, Timur vefiah ‹smail gibi fliddet göstermemifltir.

H. 941 senesinde Kanuni Sultan Süleyman Han, Ba¤dat’a girdi. (96)

H.1033 senesinde Ba¤dat valisi olan Bekir Subafl› üzerine, ‹ran’›n Safevi hükümdarlar›ndanfiah Abbas asker göndermifl ve kendisi de bizzat gelip Ba¤dat’› kuflatm›fl ve istila etmifltir. Bu flah›nda tahribatta öncekilerle rekabet edecek derecede hareket etti¤i tarih kitaplar›nda yaz›l›d›r.

H. 1048 tarihinde Sultan IV. Murat Han taraf›ndan kesin olarak Osmanl› topraklar›na kat›lanBa¤dat flehri, o tarihten beri yavafl yavafl yeniden eski halini kazanmaya bafllam›flt›r. Her ne kadarönce Ümit Burnu ve sonra Süveyfl Kanal› yollar›n›n aç›lmas› do¤u ve güney Asya ile Avrupaaras›nda gerçeklefltirilen ticaretin Ba¤dat’tan geçmesine engel olmufl ise de, yine yerinin ticariönemi çok büyük oldu¤undan, zamanla eski geliflmiflli¤ini kazanmaya devam etmifltir.

Osmanl› devletinin bölgeyi ele geçirmesiyle bafllayan ilerleme ve medeniyet ile Allah’›nbahfletti¤i tabii zenginlikler, ahalisinin kabiliyetli yarat›l›fl›yla az zaman içinde ilim ve medeniyetg›pta edilecek seviyeye ulaflm›flt›r. ‹lk önce iyi bir idarenin kurulmas› için bölge üç vilayete taksimedilmifltir. Her vilayetin mülkiye, adliye, inzibat ve di¤er iflleri özel s›n›ftan memurlara verildi.Birçok fedakârl›klarla imar, can, mal ve namus emniyetinin olmad›¤› kazalardan, bir taraftankarfl›lanmas› mümkün olmayan zulüm ve vergilerin kald›r›lmas› ve di¤er taraftan genel refah vemutluluk ile bunun temel sebebi olan adalet nimetinin dayana¤› medeni ilim ve e¤itiminyayg›nlaflt›r›lmas› sa¤lanm›flt›r. Bu tedbirlerin do¤al neticelerinden olarak as›rlardan beri gündelikadi olaylar hükmünde olan afliretler aras› kanl› katliamlar ve ya¤malamalar gibi vahfli olaylar her y›l

65

96 Fuzûlî’nin bu fetih için söyledi¤i kasidenin tarih m›sras›nda “Geldi Burc-› Evliya’ya Padiflah-› Nâmdâr” yaz›l›d›r. Bu da Ebcethesab›yla 941 senesini göstermektedir.

ORSAM

daha da azalmaktad›r. Bu afliretlerde, baflkas›n›n mallar›yla geçinmek fikri yerine, ziraat ve çiftçilik-le kazan›lacak bedelle geçinme fikri yerleflmektedir. Bu fikre uyum sa¤lamayan A’nze ve fiammarafliretleri müstesna olarak, bütün bedevi kabileler F›rat, Dicle ve Diyale nehirleri etraf›nda toplan›p,her biri bir yerin ziraat ve imar›yla u¤raflmakta ve zamanla harap olmufl olan bir hayli cetvelinyeniden aç›lmas›na çal›flmaktad›r. fiehir ve kasabalarda bir hayli iptidai, rüfltiye, idadi ve sanayimektebi aç›lmas›, tahsile hevesli olan vatan evlatlar›n›n miktar›n›n bu mekteplerin binalar›n›n ala-mayaca¤› seviyede olmas›, medeniyetin izlerinden olan tramvay ve araba flirketlerinin teflkiliyle, herbüyük giriflimin birlik ve beraberlikle gerçeklefltirilebilece¤i fikrinin yerleflmesi, bu vilayet için pekparlak bir saadet devrinin bafllad›¤›n› gösteren büyük delillerdir.

BA⁄DAT HÜKÜMRANLARI ‹LE ‹LG‹L‹ TAR‹H‹ B‹LG‹LER

H. 132 senesinde Abdullah Es-Seffah taraf›ndan kurulan Abbasi hükümeti merkezi için,Ba¤dat flehrini infla eden Abbasi halifelerinin ikincisi Ebu Cafer El-Mansur, bir taraftan Ba¤dat’›nyap›m›yla di¤er taraftan da muhaliflerini etkisiz hale getirmeye u¤raflt›¤›ndan, hükümeti çok güçlüve sa¤lam bir esas üzerine tesis etmifltir.

Halife Ebu Cafer El-Mansur’un hâkimiyetinin bafllang›ç tarihi H. 136 senesidir. Vefat tarihiH. 159 senesindedir ki, hilafet müddeti toplam yirmi üç senedir.

Ebu Cafer’in vefat›ndan sonra, o¤lu Muhammed El-Mehdi hilafet makam›na geçip babas›n›nhapsettiklerini serbest b›rakmakla, iyi bir davran›fl sergilemifltir. H. 161 senesinde de Merve vadisin-deki Tahflin flehrinde, kendini ilah ilan eden Mukni’yi ortadan kald›rm›flt›r.

H. 169’da Muhammed El-Mehdi’nin vefat›yla yerine o¤lu Musa El-Hadi, bir sene kadar hal-ifelik yapt›ktan sonra vefat› üzerine onun yerine biraderi Harun Er-Reflit geçti.

Harun Er-Reflit Abbasi halifelerinin en bilineni olup, flehzadeli¤i zaman›nda askeri becerisinive ilmi yetene¤ini Müslümanlar›n haricindeki kavimlere bile göstermifl olmas›yla, onun zaman›Abbasi Devletinin fetih devri demektir. Egemenli¤ini bir taraftan Hindistan ve Çin, bir taraftan daKafkaslar ve Maveraünnehir’e kadar yayd›. Medeni ve ilmi ilerlemeye de büyük hizmet eden HarunReflit cesur, vakur, âlim ve iyi huylu bir halife idi. Sayesinde en üst seviyeye eriflen Bermekihanedan›n› yine kendisi ortadan kald›rm›flt›r. Bu olay›n sebebi hakk›nda tarihçilerin anlatt›klar›rivayetler pek muhtelif ise de, gerçekte bunlar›n iktidara ortak olma fikrine düfltüklerini hissetmesin-den dolay› olmufltur. Ordusuyla flimdiki ‹ran devleti topraklar›nda olan Horasan’da iken vefatetmifltir.

H. 191 senesinde Harun Reflit’in vefat haberinin hilafet merkezi olan Ba¤dat’a gelmesiyle,o¤lu Emin hilafet taht›na oturmufltur. H. 198 senesinde halife olan Me’mun Er-Reflit bir taraftantopraklar› geniflletmekle u¤raflarak Girit ve Sicilya adalar› ve di¤er önemli yerleri babas›n›n fethet-ti¤i topraklara ilave etmifl, di¤er taraftan Yunanca kitaplar› Arapça’ya tercüme ettirerek, Yunan bil-imlerinin ‹slam topraklar›nda yay›lmas›na hizmet etmifltir.

Bu halife âlim, faziletli, düflünceli ve tedbirli bir kifli idi. Ehlibeyt ile Abbasiler aras›ndakihusumet ve ihtilaf› da iyi bir flekilde birlik ve beraberli¤e çevirdi. Hatta ‹mam Hz. Ali R›za’y› birmecliste kendine veliaht ilan etmekle Ehlibeyt hakk›ndaki iyi niyetini ispat etti. ‹mam Hz. Ali R›zakendisinden önce vefat etti¤inden, H. 217 senesinde Me’mun’un ölmesiyle hilafet için davet edilen

66


o¤lu Abbas, amcas› Mu’tas›m’›n hayatta olmas› sebebiyle halifeli¤i kabul etmeyece¤ini bildirdi.Bunun üzerine Harun Reflit’in üçüncü o¤lu olan Mu’tas›m hilafet makam›na geçmifltir. Hilafetiamcas› Mu’tas›m’a terk eden Abbas, baz› bozguncular›n çabas›yla Mu’tas›m taraf›ndan idam edil-mifltir.

H. 228 senesinde ‹slam topraklar›na sald›ran Rum Kayzer’i, yani Bizans devletiyle savaflarakgalip gelen ve Amudiye kalesini de alan Mu’tas›m, Türkistan’dan bir grup Türk askeri getirterekBa¤dat’a ilk Türk askerinin girmesine vesile olmufltur. Zamanla Türkler art›nca ve Ba¤dat halk› bun-lardan flikâyet etmeye bafllay›nca, Türklerin ikameti için Samarra kasabas›n› infla ettirmifltir. Samarradaimi bir askeri karargâh ve daha sonralar› da ikinci hilafet merkezi haline gelmifltir.

H. 237 senesinde vefat eden Mu’tas›m’›n yerine, o¤lu Harun hilafet makam›na geçmifl veonun da H.238 senesinde ölmesi üzerine El-Mütevekkil Aliyullah lakab›yla, biraderi Cafer tahtaoturmufltur.

H. 247 senesinde Türklerden Ba¤›r(97) ad›nda bir komutan bir gece iflret meclisini(98) basarakhalife ile vezirini öldürür ve Türk askerleri o tarihten itibaren Abbasilerin devlet ifllerine hâkim olur.Bu hâkimiyet Abbasi devletinin tarih sahnesinden silinmesine kadar devam etmifltir. Vefat›ndansonra yerine o¤lu El-Mustans›r geçer ve onun da alt› ay hilafetinden sonra, Türk komutanlar›n›niste¤iyle El-Müste’yin halife olmufltur.

H. 248 senesinde hilafet makam›na geçen bu kiflinin de daha sonra ölümüyle El-Mu’tezSamarra’da hilafet makam›na geçti (Mu’tas›m‘›n zaman›ndan beri Samarra kasabas› hilafet merkeziyap›lm›fl olup, vezirlerden en itibarl› ve muktedir olan›n›n da Ba¤dat’ta görevlendirilmesi adetedinilmiflti). Bunun da vefat›yla yerine El-Muhtedi tahta ç›kt›.

El-Muhtedi’nin H. 256 senesinde vefat etmesiyle yerine geçen El-Mu’temed yönetimi elealm›flsa da, bu halife zaman› baz› savafl ve mücadelelerle geçmifltir.

67

97 Türkler bu dönemde Abbasi devleti içinde büyük bir nüfuza sahip olurlar. Arap tarihçi Taberi, eserinde konu ile ilgili flu bilgilerivermektedir “…Veliaht Muntas›r, Türk komutanlardan Bo¤a Es-Sa¤ir’le görüflerek müflterek bir plan haz›rlar. 3 fievval 247 (10Aral›k 861) tarihinde Vas›f ve Bo¤a Es-Sa¤ir saraya girerler. Halife, bu s›rada Feth b. Hakan ve birkaç kifliyle birlikte içki içmek-tedir. Bo¤a, Feth ve birkaç kifli hariç di¤erlerini d›flar›ya ç›kart›r. Aralar›nda Musa b. Bo¤a El-Kebir, Ba¤›r Et-Türkî ve Bo¤a Es-Sa¤ir’in de bulundu¤u bir grup Türk, salona girerek hem halifeyi hem de sa¤ kolu olan Feth b. Hakan’› öldürürler…” Bkz. EkremPamukçu, Ba¤dat’ta ‹lk Türkler, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 1994, s.62.

98 ‹flret Meclisi: ‹çki meclisi, e¤lence, zevk ve sohbet meclisi.

Samarra fiehrinde Bulunan Melviye Minaresi

ORSAM

H.279 senesinde ölümüyle El-Mu’tezid Ahmet b. El-Muvaffak halife oldu. Bunun zaman›ndaflimdiki Necid sanca¤› taraflar›nda ortaya ç›kan Karmati(99), Abbasi devletini bir müddet iflgaletmifltir. Bunlar Hicaz taraflar›na pek çok sald›r›da bulunmufllard›r.

Mu’tezid’in H.288 senesinde vefat›yla yerine o¤lu El-Muktefi halife oldu ve Karmatiyle birmüddet u¤raflt›.

H. 295 senesinde onun da vefat etmesiyle, El-Muktedir Ebu El-Faz›l Cafer b. Ahmet El-Mu’tezid halifelik taht›na oturdu.

H. 320 senesinde vefat›yla yerine El-Kahir ve ondan sonra da Er-Razi halife oldu. Bununzaman›nda ç›kan kar›fl›kl›klar ve bozulma sebebiyle her tarafta müstakil devletler ortaya ç›km›flt›.

Er-Razi’nin H. 329 senesinde vefat etmesiyle yerine, El-Mustans›r ve sonra El-Müstekfi veH. 334’de de El-Muti’ hilafet makam›na geçti.

El-Muti’ yetersizli¤i sebebiyle kendili¤inden halifeli¤i b›rakm›fl, H. 363 senesinde o¤lu Et-Tayi’ halife olmufltur. H. 391 senesinde hilafet makam› El-Kadir’e intikal etmifltir.

El-Kadir hakikaten Abbasi halifelerinin muktedirlerinden olmas›yla halifelik makam›nagelmifl ve H. 421 senesinde ölümüyle yerine o¤lu El-Ka’im halife olmufltur. Bu halife zaman›nda,kendi emirlerinden biri M›s›r hâkiminin deste¤iyle isyan etmifltir. Bu olaydan dolay› görülen lüzumüzerine Halife taraf›ndan Ba¤dat’a ça¤›r›lm›fl olan Selçuklu emirlerinden Ertu¤rul Bey(100), eflk›yan›ntamam›n› temizledikten sonra geri dönmüfl ise de, Ertu¤rul Bey’in geri dönüflünü f›rsat bileneflk›yalar, tekrar Ba¤dat’a sald›rm›fl ve halife El-Ka’im hapse at›lm›flt›r. Halife daha sonra da Anakazas›na sürgün edilmifltir. Halifenin bu durumu üzerine gönderilen ikinci ça¤r›yla, Ertu¤rul Beytekrar Ba¤dat’a gelerek eflk›yay› periflan etmifl ve halifeyi tekrar hilafet makam›na oturtmufltur.Halifeyi karfl›lamaya yaya olarak ç›km›fl ve halifenin ona hitaben “ ‹rkep ya Rukneddin” yani “dinindire¤i, ata bininiz” fleklindeki sözü üzerine Ertu¤rul Bey, Rukneddin lakab›yla an›lmayabafllanm›flt›r.

El-Ka’im’in H. 467 senesinde ölümüyle veliaht tayin etti¤i torunu El-Muktedi hilafetmakam›na geçmifltir. El-Muktedi, Selçuklulardan Melik fiah’›n k›z›yla evlenmifltir.

H. 487 senesinde El-Muktedi’nin vefat›yla yerine o¤lu El-Mustazh›r halife oldu. Zaman›asayifl içinde geçmifl, Ba¤dat flehrini ve surunu tamir ettirmifltir.

H. 512 senesinde vefat edince o¤lu El-Müsterflid halife olmufltur. ‹ktidar sahibi olan bu ha-life, ilk ifl olarak Cuma hutbelerinden Selçuklu sultanlar›ndan Mesut’un ismini ç›kartt›rm›flt›r. SultanMesut’la savaflm›fl ve askerleri yenilmifl, kendisi de esir olmufltur. Bir tak›m a¤›r flartlar alt›nda

68

99 H. 278 senesinde Küfe’de El-Karmati diye biri, garip oldu¤u kadar gerçek d›fl› bir iddiayle ortaya ç›kar. Güya kendisine Kuraninmifl ve bu Kuran’daki emirler diyormufl ki: Nasrane köyünden olan El-Karmati (El-Farac b. Osman), hem Mesih ‹sa ve hem deMehdi olup, Ahmed b. Muhammed El-Hanife ve Cebrail de bizzat kendisidir. Ayr›ca Salih’in Devesi, Zekeriya o¤lu Yahya veRuhu’l-Kudüs de kendisidir. Namaz dört rekât olup, bunlardan ikisi günefl do¤madan önce, di¤er ikisi de günefl do¤duktan sonrak›l›n›r. Y›lda iki gün namaz k›l›n›r; birisi Nevruz günü, di¤eri de Mehrecan günü. ‹çki (Alkol) haram de¤il ve cenabet iken gusül(boy) abtesti yerine normal abtest almak yeterlidir. Bu flahsa karfl› gelen herkesin ölümü helâldir, karfl› gelmeyip itaat edenlerin isecizye (vergi) vermeleri laz›m gelir. Bunun gibi birtak›m saçma sapan görüfller, tarih kitaplar›nda yaz›l›d›r. Bu zat ve adamlar› uzunsüre devleti u¤raflt›rm›fllard›r. 1309 (1891) Tarihli Basra Vilayet Salnamesi, s.251–252.

100 Büyük Selçuklu Hükümdar›. Halifenin k›z›yla evlenir ve M.1118’de kendisine yedi kat hil’at giydirilerek, kendisine zapt etti¤i yer-lerde saltanat hukuku hariç olmak üzere, istedi¤i gibi hüküm sürmesine müsaade eden bir ferman’la “Sultanü’l-maflr›k ve’l-ma¤rib”unvan› verildi. Bkz. Musul-Kerkük ‹le ‹lgili Arfliv Belgeleri, Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi Daire Baflkanl›¤› Yay›nlar›, Yay›n No:11,Ankara 1993, s.19.


hilafet makam›na iade edilmesi istenmifl ise de, birçok ‹slam hükümdar› gibi 529 senesinde Bat›nilertaraf›ndan hançerlenerek öldürülmüfltür. Halifenin vefat›ndan sonra Ba¤datl›lar›n ittifak›yla o¤lu veveliahd› Er-Raflit halife oldu.

Er-Raflit, babas›n›n intikam›n› almak için birkaç defa Sultan Mesut üzerine yürümek istemifl,ancak o da baflaramadan Bat›niler taraf›ndan öldürülmüfltür. Er-Raflit’in ölümünden sonra yerine El-Muktefi halife olmufltur.

El-Muktefi’den sonra El-Müstencit, ondan sonra da El-Mustans›r ve ondan sonra da El-Nas›rLidinulullah halife oldu. Eyyübi sultanlar›ndan Selahaddin’in ‹slam âlemine yapt›¤› hizmetler buhalife zaman›ndad›r. El-Nas›r Lidinullah Abbasi halifeleri içinde e¤itime, asayiflin korunmas›na veimar’a önem verenlerin birincilerinden olarak bilinir.

Onun hilafeti zaman›nda Hive hükümdar› olan Kutbeddin Sultan Mehmet , fethetmek mak-sad›yla Ba¤dat’a gelmifl ise de, gerçekleflen fliddetli so¤uk ve kar Ba¤dat’› ele geçirmesine engelolmufltur. Geri dönüflü de Cengiz Han’›n (Mo¤ollar) istilas›na tesadüf etti¤inden, devleti Cengiz Haneline geçerek mahvolmufltur.

Hive sultan› bir taraftan bu flekilde Cengiz Han’›n eline düfltü¤ü gibi, di¤er taraftan ‹randevleti demek olan birçok bölgeleri, El-Nas›r Lidinulullah’a dolay›s›yla da, Abbasi devletinekat›lm›flt›r.

H. 622 senesinde El-Nas›r Lidinulullah’›n vefat›yla, o¤lu Ez-Zahir halife oldu. Ez-Zahir adilbir kifli olup, dokuz ay sonra vefat etti¤inden ömrü hizmet etmeye müsaade etmemifltir. Yerine o¤luEl-Mustans›r hilafet makam›na geçerek kütüphane, medrese ve darü’l-ziyafe gibi büyük eserlermeydana getirmifltir. Yapt›¤› ifllerle tarih kitaplar›nda, özellikle bahsedilen yüce bir flahsiyettir.

69

Abbasi Saray› (Nas›r Lidinullah)

ORSAM

H. 640 senesinde ölümüyle o¤lu El-Musta’s›m halife oldu. O da Abbasi halifelerinin sonun-cusudur.

‹flte H. 656 senesinde Ba¤dat’taki Abbasi halifeli¤i, Musta’s›m’›n vefat› ve Hülagû’nünBa¤dat’› istila etmesiyle tarih sahnesinden silinmifltir.

Bu halifelik hanedan›ndan Mustans›r’›n H. 658 senesinde M›s›r’da soyu ispat edilerek,M›s›rl›lar taraf›ndan kendisine biat edilmifl ve Abbasilerin bu ikinci devri büyük Osmanl›sultanlar›ndan Yavuz Sultan Selim Han’›n M›s›r’› fethi zaman›na kadar ruhani hilafet olarak devametmifltir.

Hülagû Devleti

Hülagû Ba¤dat’› tahrip ettikten sonra terk etmifl ve yönetimi ‹bn-i Ümran ad›nda bir flahsab›rakm›flt›r.

‹bn-i Ümran denilen kifli, flimdiki Horasan kazas› merkezi olan Bakuba kasabas›nda amil, yanikaymakam olan kiflinin hizmetindekilerden biri iken, Ba¤dat’›n kuflat›lmas›nda ve yap›lan savafltaHülagû ordusuna Horasan kazas›ndan yiyecek tedarik edilmesine hizmet etti¤inden, Ba¤dat’›n yöne-timi, bu hizmetine mükâfat olarak kendisine verilmifltir.

Bundan sonra Ba¤dat valili¤i Tatar (Mo¤ol) vezirlerinden Cihan fiemsettin Mehmet adl›kifliye verilmifltir. Bu vali Hülagû’nün yapm›fl oldu¤u tahribat› imkânlar› ölçüsünde tamir etmeyeçaba göstermifltir.

Bu vezir bir ara azledilerek hapsedilmifl ve yerine Abdulmelik tayin edilmifl ise de, daha sonraikinci defa olarak Ba¤dat’a iade edilmifltir. Bu zat Hülagû hükümdarlar› hanedan›ndan kendisinehalef olarak Ba¤dat valili¤ine tayin edilen Baydoo¤ul Han taraf›ndan öldürülmüfltür.

Baydoo¤ul Han’dan sonra Ba¤dat valili¤i tabiplerden ve Musevi milletinden Sa’düddevle’yeverilmifl, Ba¤dat ahalisi bunu hazmedememifl ve k›sa süre sonra da öldürülmüfltür.

Bundan sonra fiekerci Mehmet Ba¤dat valili¤inde bulunmufltur. H. 656 senesinde bafllayanHülagû’nün Ba¤dat hâkimiyeti, bir tak›m yeteneksiz valiler taraf›ndan kötü bir flekilde devam etti-rilmifl, nihayet Ba¤dat H. 738 senesinde Hülagû’den kurtulmufltur.

Tatar (Mo¤ol) devleti iç savafllar sebebiyle daha fazla devam edemeyerek, ayn› y›l Ba¤dat’tay›k›ld›¤› gibi, H. 740 senesinde as›l baflkentleri olan Tebriz’de de y›k›lm›flt›r.

‹lhanl› Devleti

Tatar (Mo¤ol) devletinin da¤›ld›¤› zamanlarda, Tatar emirlerinden ve ‹lhanl› ailesinden olanfieyh Hasan ‹lhanî Ba¤dat’ta ba¤›ms›zl›k kazand›.

H. 755 senesinde fieyh Hasan’›n vefat›yla yerine o¤lu Sultan Üveys, ba¤›ms›z olarak Ba¤dathâkimiyetini ele geçirdi. Sultan Üveys’in Tebriz Seferi’ne gidiflinde kölesi Mercan Sultan, saltanatve ba¤›ms›zl›k için Ba¤dat’a yerleflmifl ve efendisiyle savaflm›flt›r. Sonuçta ma¤lup olduktan sonraSultan Üveys taraf›ndan affedilmifltir.

70


Mercan, halen Ba¤dat’ta mevcut olan Mercan Camisi’ni yapt›rm›fl ve Büyük MercaniyeVakf›’n› kurmufltur.

H. 776 senesinde Sultan Üveys’in vefat›yla yerine o¤lu Sultan Hüseyin geçti. Zaman›ndabirçok iç savafl meydana geldi. H. 784 senesinde vefat› üzerine yerine biraderi Sultan Ahmetgeçmifltir.

Sultan Ahmet kudretli ve gayretli bir kifli olup, iç ve d›fl düflmanlar›na karfl› koyarak birçokmuharebede baflar›l› olduktan sonra, muhaliflerini etkisiz hale getirmifl ve küçük biraderi Beyaz›t’labar›flarak yönetimi tam olarak ele geçirdi¤i s›rada Timur belas›na u¤ram›flt›r.

Timur’un ortaya ç›k›fl›na tesadüf eden bu zamanda, Asya’n›n her taraf› Mo¤ollar taraf›ndanistila edildi¤i gibi Sultan Ahmet’in Ba¤dat’› da istila edilmifltir. Bu istila üzerine Sultan AhmetM›s›r’a iltica etti.

Timur, Emir Mesut’u Ba¤dat’ta b›rakarak, Anadolu’nun istilas›na bafllad›. Timur’un süreklisavaflmas›ndan ve M›s›r’›n askeri yard›m›ndan istifade eden Sultan Ahmet, Ba¤dat’a gelerekTimur’un valisi olan Emir Mesut’u kovdu ve yönetimi tekrar ele geçirdi.

Timur bu olay› haber alarak ikinci defa Ba¤dat’a hücum etti. Sultan Ahmet orada kalama-yarak, o dönemde Avrupa ve Asya’da Osmanl› devletini geniflletmeye çal›flan Sultan Y›ld›r›mBeyaz›t Han’a iltica etmifltir.

H. 802 senesinde Sultan Ahmet’in bu ilticas› Ba¤dat’taki ‹lhanl› devletine ikinci defa sonvermifl ve Timur ile Sultan Beyaz›t’›n bilinen savafl›na sebep olmufltur.

71

Mercaniye Vakf› (Han Mercan)

ORSAM

Timur, torunu Mirza Bekir’i Ba¤dat ve Basra valili¤ine tayin etti ise de, Y›ld›r›m Beyaz›t Hanvakaa’s›ndan sonra, Sultan Ahmet bir yolunu bulup, emirlerden Karakoyunlu diye meflhur olan KaraYusuf’la ittifak ederek Ba¤dat’a gelmifllerdir. Mirza Bekir ve Timur’un di¤er emirleriyle birçoksavafl yapt›ktan sonra Ba¤dat’›n yönetimini üçüncü defa ele geçirmifllerdir.

Daha sonra Sultan Ahmet ve Kara Yusuf, Timur devletinin zay›flamas›ndan istifade ederek,Azerbaycan’dan Timur’u ç›karmak düflüncesiyle çok çaba göstermifllerdir.

Sultan Ahmet ve Kara Yusuf aras›nda rekabet ve düflmanl›k oluflmas›yla, bir savafl sonras›ndabozguna u¤rayarak ele geçirilen Sultan Ahmet, Kara Yusuf taraf›ndan idam edilmifl ve ‹lhanl›Devleti tamamen son bulmufltur.

Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri

Bu olaydan sonra H. 813 senesinde Ba¤dat yönetimi Karakoyunlu Kara Yusuf’a intikaletmifltir. Kara Yusuf bundan sonra tüm gayretini Timur’un Azerbaycan’da kurdu¤u devleti y›kmayaharcam›flt›r.

Kara Yusuf Ba¤dat’› baflkent yapmam›fl, Ba¤dat’›n yönetimini o¤lu Emir fiah Mahmut’ab›rakm›flt›r.

Onun, biraderi Emir Asbar’la savaflmas›yla, H. 837 senesinde muhalifleri taraf›ndan yakala-narak idam edilmesi üzerine yerine biraderi Emir fiah Mehmet Ba¤dat yönetimine geçti. Bunun veselefinin biraderi Emir Asbar, bu bölgede gerçeklefltirdi¤i savafllar sonucunda Emir fiah Mehmet ’ikovarak yönetimi ele geçirdi.

‹flte Ba¤dat bu flekilde H. 872 tarihine kadar Karakoyunlular›n elinde oldu¤u halde, Timur’unemirlerinden Kara Osman’›n torunu, Diyarbak›r valili¤inde bulunan ve Akkoyunlu denilen UzunHasan, o zaman Asya’da fliddetle hüküm süren meliklerin savafllar›ndan istifadeyle Timur veKarakoyunlu devletlerini istila etti ve Akkoyunlu devletini kurdu. Ba¤dat’› da yine ayn› flekilde H.872 senesinde idaresi alt›na ald›.

Ba¤dat, yukar›daki tarihten H. 914 senesine kadar Akkoyunlular taraf›ndan idare edildi¤ihalde, fiah ‹smail Safevi’nin ortaya ç›karak Akkoyunlular›n topraklar›n› zapt etmesiyle Safevilertaraf›ndan istila edilmifltir.

Ba¤dat flehri Hülagû ve Timur’dan sonra üçüncü büyük tahribat› fiah ‹smail’den görmüfltür.

Safevi Devleti

H. 914 senesinden fiah ‹smail’in ölüm tarihi olan H. 930 senesine kadar Ba¤dat fiah ‹smail’invalileri taraf›ndan idare edilmifltir. fiah ‹smail’in ölümünden sonra Muslu kabilesinden türemifl olanZülfikar adl› flah›s, Külher afliretinden gördü¤ü yard›m ve destek üzerine flimdiki Luristan taraflar›n›istila ettikten sonra, Ba¤dat’› da zapt etmifl ve ba¤›ms›zl›¤›n› muhafaza etmek için, Osmanl› Sultan›Kanuni Sultan Süleyman Han ad›na hutbe okutmufl ve para bast›rm›flt›r.

72


Osmanl› Devleti

Ba¤dat’›n Osmanl› devleti topraklar›na kat›lmas› iflte bu suretle, Zülfikar’›n Sultan SüleymanHan’a olan ba¤l›l›¤› yüzünden gerçekleflmifl ve bu ba¤l›l›k, Osmanl›lar›n bölgeyi fiah ‹smail’in hale-fi olan fiah Tahmasb’dan kurtularak yönetmek fikrine temel oluflturmufltur.

Bu zat, gayet cesur ve gayretli bir vali olarak Ba¤dat’›n imar›na hizmet etmifl ise de, fiahTahmasb, H. 936 senesinde Ba¤dat’› kuflatm›flt›r.

Zülfikar’›n gayretli direnifli Tahmasb’›n gerçeklefltirdi¤i harekâttan piflman olmas›na sebepolmufl ise de, Zülfikar’›n ihanet etmeye ikna edilen biraderleri taraf›ndan yata¤›nda öldürülmesi,Ba¤dat’›n Tahmasb taraf›ndan istilas›na sebep olmufltur.

Zülfikar, Sultan Süleyman Han’a itaatini arz ettikten sonra, Tahmasb’›n intikam için gerçek-lefltirdi¤i bu sald›r›, Sultan Süleyman’›n ‹ran ve Ba¤dat Seferi’ni kaç›n›lmaz hale getirmifltir.

fiah Tahmasb’›n, Osmanl› askerine karfl› direnememesi sonucunda Tebriz ve civar›ndaki böl-geler Osmanl› topraklar›na kat›ld›¤› gibi, Ba¤dat flehri de savafls›z olarak fethedilmifltir (H. 941).Ard›ndan, Ba¤dat’tan Basra’ya kadar olan bölgenin halk› da itaatlerini bildirdiler.

Kanuni Sultan Süleyman Han, fiah ‹smail taraf›ndan yap›m›na bafllanan fakat tamamlana-mayan büyük Kaz›miye Tekkesi’ni ve halen o tekkede mevcut olan ve içinde Cuma namaz› k›l›nanbüyük camii de yapt›rm›flt›r.

Kanuni, Kerbela ve Necef’e giderek oralar› da ziyaret eder. fiimdiki Hüseyniye nehri ve fieyhAbdulkadir Geylani Hazretlerinin vakf› yine Sultan Süleyman Han’›n eserlerindendir.

73

fieyh Abdulkadir Geylani Camii

ORSAM

Bundan sonra Ba¤dat ve Basra vilayetlerindeki ahali ve kabileler tamam›yla Ba¤dat yöne-timine itaat etmemifller ve Osmanl›lar, burada hüküm sürmüfllerdir.

H. 1017 senesinde bölükbafllar›ndan Uzun Ahmet o¤lu Mehmet ortaya ç›karak Ba¤dat’› zaptetmifltir. Ahmet, etkisiz hale getirilmesi için Osmanl› devleti taraf›ndan görevlendirilen Nasuh Paflave askerini de geri çekilmeye mecbur ederek ba¤›ms›zl›k kazanm›fl iken, Mehmet Çelebi ad›ndakibir zat taraf›ndan öldürülmüfl ve yerine biraderi Mustafa Ba¤dat valili¤ini ilan etmifltir. Ba¤dat’›nbunlardan kurtar›lmas› için görevlendirilen Ca¤alazade Vezir Mehmet Pafla, baz› Irakl› afliretlerleittifak yaparak gerçekleflen savafl sonucunda Mustafa’y› kaçmaya mecbur etmifltir. Mehmet Paflan›nH.1019 senesinde Kad›zade Ali Paflay› Ba¤dat valili¤ine getirmesiyle, Ba¤dat yönetimi yineOsmanl› adaletine kavuflmufltur.

Vezirlerden Yusuf Paflan›n Ba¤dat valili¤i zaman›nda ve H. 1031 tarihinde, Ba¤dat yeniçeri-lerinden Bekir Subafl› valiye muhalefet etmifl ve savafla giriflmifltir. fiimdiki Köprübafl›’nda yap›lanmuharebede valinin flehit olmas›, Bekir Subafl›n›n Ba¤dat yönetimini ele geçirmesine sebepolmufltur. Bekir Subafl›n›n muhaliflerine yapt›¤› muameleler çok gaddarca idi. Ba¤dat’›n o dönemdemüftüsü olan ulemadan Ganim Efendinin, Subafl›’n›n muhaliflerine yard›m etti¤i için idam edilme-si bir eflk›yal›k örne¤idir. Bu durum IV. Murat Han›n saltanat›n›n bafllang›c›na tesadüf eder.

O esnada, Ba¤dat valili¤i Süleyman Paflaya verilmifl ve Ba¤dat’›n kurtar›lmas› için Haf›zAhmet Pafla ordu komutanl›¤›na tayin edilmifltir. Bekir Subafl› bir taraftan bunlara mukavemetederken, di¤er taraftan daha fazla Osmanl› ordusuna direnemeyece¤ini anlam›fl ve zaman›n ‹ran flah›olan fiah Abbas’tan yard›m talep etmifltir. fiah Abbas da Ba¤dat’› ele geçirmek için hemen askergöndermifltir. Bunlar›n Hanekin’e ulaflmalar›na kadar Haf›z Ahmet Pafla ile Bekir Subafl› aras›ndagerçekleflen savaflta Bekir Subafl› galip gelmifltir. ‹ran askerinin gelmesiyle geri çekilmeye mecburkalan Haf›z Ahmet Pafla, Ba¤dat’›n ‹ranl›lar eline geçmemesi için Bekir Subafl›y› Ba¤dat valisi tayinetti. Subafl›ndan Ba¤dat’› ‹ranl›lara teslim etmemesini istedi ve Diyarbak›r taraflar›na geri döndü.Haf›z Ahmet Pafla’n›n bu tedbiri ve geri dönüflü üzerine Bekir Subafl›, gerçekten ‹ranl›lar› Ba¤dat’akabul etmedi. Bu durum fiah Abbas’›n gücüne gitti, bizzat kendisi geldi ve Ba¤dat’› kuflatt›. BekirSubafl› bu olayda ‹ranl›lara karfl› en iyi flekilde direnmifl ise de, o¤lu Mehmet’in fiah Abbastaraf›ndan Ba¤dat’›n yönetimi vaadiyle kand›r›lmas› ve babas›na ihanet etmesi, Ba¤dat’›ndüflmesine sebep oldu. fiah Abbas, Bekir Subafl›y› öldürdü. fiah Abbas’›n Ba¤dat’› istilas› H. 1033senesinde olup, bu olayda Ba¤dat’›n tahribat›na, birçok mezalime Hülagû, Timur ve fiah ‹smail gibifiah Abbas da müsaade etmifltir. Bu olaydan sonra Ba¤dat yönetimi ikinci defa olarak ‹ranl›lar›neline geçmifltir.

IV. Sultan Murat Han Ba¤dat’›n kurtar›lmas› için Haf›z Ahmet Pafla ve sonra da HüsrevPaflay› görevlendirmifltir. Paflalar senelerce çok çal›flm›fllar ise de, Irak’›n kurtar›lmas›n› baflara-mad›klar›ndan H. 1047 senesinde Sultan Murat Han, Ba¤dat’a gelerek ‹ranl›lar› kovmufltur. ‹ranaskeri, Haf›z Ahmet ve Hüsrev Paflalara gösterdikleri mukavemet ve fliddetin örneklerini yinegöstermifl ise de, baflar›l› olamam›fllar ve Ba¤dat’› terke mecbur olmufllard›r. Sultan Murat Han,‹mam-› Âzam Hazretleri ile fieyh Abdulkadir Geylani Hazretlerinin tekke ve kubbelerini tamir ettir-mifl, vak›flar› için gerekli olanlar› yerine getirmifltir. ‹ran devleti ile de iyi bir anlaflma yapmay›baflarm›fl, zaferle ‹stanbul’a geri dönmüfltür.

H. 1146 senesinde Ahmet Paflan›n valili¤i zaman›nda, ‹ran Hükümdar› Nadir fiah yineBa¤dat’a gelip flehri kuflatm›fl; ancak Ahmet Paflan›n direnifli ve Topal Osman Pafla komutas›nda

74


gelen Osmanl› askerleri Uzayim adl› mevkide yap›lan fliddetli muharebe sonucunda ma¤lup olmuflve Ba¤dat’› alamadan kaçmak zorunda kalm›flt›r.

Topal Osman Pafla ‹stanbul’a geri dönüflünde Kerkük’e ulaflt›¤› zaman ve askerlerininda¤›ld›¤› bir anda, Nadir fiah’›n ani ve h›zl› bir sald›r›s›na u¤ram›fl ve askerleri periflan olmufl,Osman Pafla da flehit olmufltur.

Bu olaydan sonra Ba¤dat ikinci defa olarak kuflat›lm›fl ve bu kuflatma birkaç gün devametmifltir. Ancak bu s›rada ‹ran içinde meydana gelen baz› kargaflalardan dolay› Nadir fiah, Ba¤datValisi Ahmet Paflayla anlaflarak geri dönmüfltür. Fakat Kerbela ve Necef’i ziyaret etmek için de izin,almay› baflarm›flt›r.

H. 1156 senesinden H. 1193 senesine kadar Ba¤dat vilayeti Osmanl› devleti taraf›ndan atananvaliler taraf›ndan idare edilmifltir.

Daha sonra Ba¤dat ve Basra vilayetleri birlefltirilerek, Kölemenlerden Süleyman Paflaya ve-rilmifltir. Süleyman Pafla kendisi kölemenlerden oldu¤undan, ondan sonra da yine Kölemenlerdenbirisi vali olmufltur. O dönemin gereklerine göre valilik makam›na geçenlere, Kölemenlerin son va-lisi olan Davut Paflan›n azline kadar, Osmanl› devleti taraf›ndan ferman gönderilerek vali tayini adethaline gelmifl idi.

H. 1246 senesinde meflhur Laz Ali R›za Pafla Ba¤dat valisi olarak, Kölemenleri tamamenkovmufltur. Art›k Ba¤dat vilayeti intizam alt›na al›nm›fl ve hiçbir sald›r›ya u¤ramad›¤› gibi, git gidesaadet ve selametinin derecesi artm›flt›r.

75

Nadir fiah

ORSAM

IV. Murad Zaman›ndan Bu Yana Ba¤dat’a Atanan Valiler

ve Görev Süreleri

Vali Atama Y›l› Görev Süresi

Y›l Ay Gün

Küçük Hasan Pafla (1. defa) 1048 0 4 0

Dervifl Mehmet Pafla 1049 3 0 13

Küçük Hasan Pafla (2. defa) 1052 2 0 5

Deli Hüseyin Pafla 1054 0 5 15

Haydara¤azade Mehmet Pafla 1054 1 0 22

Küçük Musa Pafla 1055 1 0 22

‹brahim Pafla 1056 1 2 15

Semiz Musa Pafla 1058 1 1 21

Melek Ahmet Pafla 1059 0 10 28

Tugayzade Arslan Pafla 1059 0 6 0

Hüseyin Pafla 1060 0 10 0

Silahdar Kara Mustafa Pafla (1. defa) 1061 2 0 22

Silahdar Murtaza Pafla (1. defa) 1063 2 11 0

Ak Mehmet Pafla 1065 1 4 15

Haseki Mehmet Pafla 1067 2 0 17

Silahdar Murtaza Pafla (2. defa) 1069 2 7 2

Kanbur Mustafa Pafla 1072 1 10 18

Pamuk Mustafa Pafla 1074 0 6 0


Uzun ‹brahim Pafla 1075 1 10 17


Silahdar Hüseyin Pafla 1082 3 4 20

Abdurrahman Pafla 1085 1 9 6

Kaplan Mustafa Pafla 1087 1 6 0

Silahdar Ömer Pafla (1. defa) 1088 3 9 0

‹brahim Pafla 1092 3 5 0


Kethüda Ahmet Pafla 1098 1 0 11


Bezirgan Ahmet Pafla 1102 3 0 0

76



Y›l Ay Gün

Ahmet Pafla 1105 2 0 0

Ali Pafla (1. defa) 1107 3 0 0

‹smail Pafla 1110 1 0 0

Daltaban Mustafa Pafla 1111 2 4 0

Yusuf Pafla 1115 4 0 0

Ali Pafla (2. defa) 1115 0 7 4

Hasan Pafla 1116 19 0 0

Üstteki Hasan Pafla’n›n o¤lu Ahmet Pafla 1125 12 0 0

‹smail Pafla 1147 1 0 0

Sadr›esbak Mehmet Pafla 1148 1 0 0

Ahmet Pafla 1149 12 0 0

Sadr›esbak Elhac Ahmet Pafla 1161 0 5 0

Kesriyeli Elhac Ahmet Pafla 1161 0 7 0

Sadr›esbak Elhac Mehmet Pafla 1162 0 8 0

Üstteki Ahmet Pafla’n›n Kethüdas› Süleyman Pafla 1163 12 0 0

Üstteki Süleyman Pafla’n›n kethüdas› Ali Pafla 1175 2 0 0

Ömer Pafla 1177 9 0 0

Ispanakç›zade Mustafa Pafla 1186 6 0 0

Abdi Pafla 1192 0 0 8

Abdi Pafla’n›n kethüdas› Abdullah Pafla 1192 0 6 0

Hasan Pafla 1192 0 6 12

Büyük Süleyman Pafla 1192 26 0 0

Üstteki Süleyman Pafla’n›n kethüdas› Haf›z Ali Pafla 1217 5 0 0

Üstteki Haf›z Ali Pafla’n›n kethüdas›

Küçük Süleyman Pafla 1222 3 0 0

Üstteki Süleyman Pafla’n›n hazinedar›

Abdullah Pafla 1225 3 0 0

Süleymanpaflazade Sait Pafla 1228 4 0 0

Davud Pafla 1232 14 0 0

Laz Ali R›za Pafla 1246 12 0 0

Mehmet Necib Pafla 1258 6 0 0

Abdülkerim Pafla 1264 1 6 0

Vecihi Pafla 1266 0 10 21

Mehmet Nam›k Pafla (1. defa) 1267 0 9 5

77

ORSAM


Y›l Ay Gün

Gözlüklü Mehmet Reflid Pafla 1268 5 5 27

Serdar›ekrem Ömer Pafla 1273 1 4 0

S›rkâtibi Mustafa Nuri Pafla 1275 1 4 0

Ahmet Tevfik Pafla 1277 0 6 22

Mehmet Nam›k Pafla (2. defa) 1277 7 6 0

Tak›yyüddin Pafla 1284 1 0 0

Ahmet Midhat Pafla 1285 3 0 21

Mehmet Rauf Pafla 1288 1 0 0

Mehmet Redif Pafla 1289 1 11 15

Abdurrahman Pafla (1. defa) 1291 1 9 23

Akif Pafla 1293 0 10 7

Kadri Pafla 1293 0 9 24

Abdurrahman Pafla (2. defa) 1294 1 10 29

Tak›yyüddin Pafla (3. defa) 1296 6 2 15

Mustafa As›m Pafla 1303 2 8 15

S›rr› Pafla 1305 1 6 21

Hüseyin Refik Pafla 1307 4 10 2

Ataullah Pafla 1312 2 9 21

Nam›k Pafla 1315 5 0 0

Abdülvahhab Pafla 1323 1 0 0

Mecid Bey 1324 1 0 0

Haz›m Bey 1325 3 2 4

Yusuf Agah Pafla 1328 .

78


BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N

CO⁄RAFYASI

II.


II. BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N CO⁄RAF‹ ÖZELL‹KLER‹

Vilayetin Mevkii, S›n›rlar›, Yüzölçümü ve Nüfusu

Ba¤dat vilayeti Asya’n›n güneybat›s›nda bulunan ve Iraku’l-Arap’›n kuzeybat› k›sm›yla “El-Cezire” (Ceziretü’l-Mabeynü’l-nehreyn(101) veya Mezopotamya) bölgesinin güneydo¤u k›sm›ndanibarettir.

Kuzeyde Musul vilayeti, do¤uda ‹ran devleti, güneydo¤uda Basra vilayeti, güneybat›da fiamçölü ve kuzeybat›s›nda Zor sanca¤›yla s›n›rl›d›r.

81

Harita-7: 19. yy. Ba¤dat Vilayeti Haritas› (19.yy. Sonlar›)

101 ‹ki nehrin aras›, iki nehrin aras›ndaki yer, ada.

ORSAM

Gotha(102) Almana¤›nda, Ba¤dat vilayetinin yüzölçümü 141.200 km2 ve nüfusu 850.000 olarakgösterilmifl ise de, konar-göçer afliretler ve çad›rlarda yaflamlar›n› sürdüren fellah ve çiftçiler ilekay›t alt›na al›nmayan kabileler de bu hesaba kat›ld›¤›nda, Ba¤dat nüfusu 1.300.000 civar›ndad›r(103).Nüfusun büyük ço¤unlu¤u Arap ve kalan k›sm› Türk, Kürt ve di¤er milletlerdendir.

Vilayetin Arazi Yap›s› – Vilayette, Musul vilayeti s›n›r›nda “Hamrin Da¤lar›” ve kuzey-

do¤uda ‹ran’›n Pefltegev da¤lar›n›n devam› olan baz› tepelerden baflka engebeli arazi bulunmamak-tad›r. Topraklar›n›n büyük bir k›sm› düz araziden ve bir k›sm› kumluk sahradan ibarettir. Vilayettopraklar›n›n büyük ço¤unlu¤u Dicle ve F›rat nehirlerinin eskiden beri b›rakt›¤› gübreden(alüvyon)dolay› ziraat üretimi bak›m›ndan dünyan›n en verimli topra¤›d›r.

Nehirler ve Göller – Vilayet içinde Dicle, F›rat, Diyale, Vend, Mendeli, Tersak, Gelal ve

Kavi sular› ile pek çok çay akmaktad›r.

Dicle nehri, do¤u ve bat› olmak üzere iki koldan oluflmaktad›r. Bat› kolu Diyarbak›r vilayetidâhilinde Lice kazas›na üç saat(104) mesafedeki Tuzluk yak›n›ndan do¤ar. Do¤u kolu ise, Erganimadenine on saat mesafede bulunan Gidan Köyü yak›nlar›ndan do¤maktad›r. Bu iki kol Diyarbak›ryak›nlar›nda birleflerek, Musul önünde büyük bir nehir haline gelir. Daha sonra Küçük Zap veBüyük Zap nehirlerini içine alarak, Samarra kazas›n›n sonunda Ba¤dat vilayetine dâhil olur. Ba¤datflehri önünde büyüklü¤ünü bir kat daha artt›ran Dicle nehrinin eni Ba¤dat köprüsünün bulundu¤u

82

102 Gotha Almana¤›, 1763 tarihinden beri Frans›zca ve Almanca olarak ç›kan soy ve diplomasi ile ilgili y›ll›kt›r. 1944 tarihinde yay›m›durduruldu. Ancak 1951’de Almanya’da “Genealogisches Handbuck des Adels” ad› alt›nda, yaln›zca Almanca olarak bir baflkay›ll›k ç›kar›lmaya baflland›. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Geliflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1992, cilt 9, s.4642.

103 1329 tarihli Ba¤dat vilayet Salnamesine göre.

104 Salnamede 1 saatlik mesafe, 5 km’ye eflittir.

Ba¤dat Köprüsü, Halil Pafla Komutas›nda Osmanl› AskerleriBa¤dat’› boflalt›yor (1917)


yerde 220 metreye ulafl›r. Diyale nehri Ba¤dat’›n iki saat güneyinde Dicle’ye dökülür. NehirAziziye, Cezire, Kuttulamare kasabalar› önünden geçerek Amara sanca¤›ndan itibaren Basravilayeti s›n›rlar›na dâhil olur. Kurna adl› mevkide F›rat nehriyle birleflerek fiattü’l-Arap’› oluflturur.Ba¤dat’tan saniyede ortalama 4.656 m3 Dicle nehri suyu geçmektedir.

F›rat nehri, Karasu ile Murat çay›n›n birleflmesinden meydana gelir. Murat çay› da iki koldanibarettir. ‹lk kol, Erzurum’un Beyaz›t sanca¤›nda bulunan Diyadin civar›ndaki da¤lardan do¤ar.‹kinci kol ise Bingöl da¤›ndan do¤arak, Palu kazas›ndan geçer ve daha sonra Elaz›¤ vilayetine ba¤l›Keban madeni civar›nda, Erzurum dâhilindeki Dumlu da¤›ndan gelen Karasuyla birlefltikten sonraF›rat ad›n› al›r. Daha sonra s›ras›yla Malatya, Diyarbak›r, Birecik, Meskene, Rakka ve Zor sanca¤›n›geçerek El-Kaim nahiyesinden itibaren Ba¤dat vilayetine dâhil olur. Ane kasabas› önünden geçtik-ten sonra Cebe-i Âlus, Hadise ve Hit nahiyeleri merkezinden geçer. Daha sonra Dilim kazas›ndan,Felluce ve Müseyyip kasabalar›ndan geçerek, Hindiye Baraj› bölgesinde iki kola ayr›l›r. Bir kolHille ve Divaniye yönünü takip eder, di¤er kol da Hindiye ve fiamiye kazalar›ndan geçerek Semavekasabas› yak›n›nda birleflirler. H.1302 senesinde nehrin sular› sadece Hindiye ve fiamiye taraflar›naakt›¤›ndan, Hille ve Divaniye bölgesi susuzluktan harap olmufl ve fiamiye kazas› da su alt›nda kalmatehlikesi geçirmifltir. Müseyyip kasabas›n›n bir saat kadar güneyinde 1.000 metre uzunlu¤unda ve200 metre eninde yeni bir kanal aç›lm›flt›r. Hindiye kolunda da H.1308 senesinde, sanat vemedeniyet harikas› say›lan büyük bir baraj infla edilerek, sular›n ak›fl›n›n kontrol alt›na al›nmas›sa¤lanm›fl; ayr›ca Hille yönünde eskiden oldu¤u gibi su ak›fl› dengelenmifltir.

H.1302’den H.1314 senesine kadar baraj inflaat›na ve tahkimata harcanan mebla¤ 74.475liraya (vilayet muhasebesi resmi kay›tlar›ndan al›nm›flt›r) ulaflm›flt›r. Bu da yetmemifl, daha sonrapadiflah›n onay›yla bu büyük proje için 126.000 lira ödenek ayr›lm›flt›r(105). Baraj›n inflaat flekli ve ta-rihini gösteren kitabe iki kolun ayr›ld›¤› tepeye, bir sütun üzerine kaz›narak dikilmifltir. Baraj›nortas›ndaki kap›dan akan ve üzerinden taflan sular, bir flelale manzaras› oluflturur ve su sesi de kulak-lar› rahatlat›r.

F›rat nehri Semave’den sonra Basra vilayetine ba¤l› Muntefik sanca¤›na girer. Nas›riye veSukü’fl-fiüyüh kasabalar›ndan geçerek, Kurna adl› bölgede Dicle’yle birleflir ve fiattü’l-Arap’›oluflturur. fiattü’l-Arap Basra flehrini sa¤da b›rak›p, Basra körfezine dökülür. F›rat nehri mecras›n›nuzunlu¤u 2.700 kilometredir. Hit kasabas›ndan saniyede ortalama olarak 2.065 m3 F›rat nehri suyugeçmektedir.

Diyale nehri, Musul vilayetinin Süleymaniye sanca¤›yla s›n›r› olan ‹ran’da bulunan “Erdalan”eyaleti da¤lar›ndan do¤arak, “Ab-› fiirvan” ad›yla akar. ‹ran’›n Zehap nahiyesi s›n›r›n› tespit ettik-ten sonra, Osmanl› Devleti topraklar›na girer ve buradan itibaren Diyale nehri ad›n› al›r. Diyale nehriBa¤dat’›n iki saat güneyinde Dicle’ye dökülür. Diyale nehri mecras›n›n uzunlu¤u yaklafl›k olarak500 kilometre olup, 175 kilometresi ‹ran’da, 100 kilometresi s›n›rda ve 225 kilometresi de Ba¤datvilayeti dâhilindedir.

Diyale nehri, Dicle ve F›rat’a oranla adeta bir cetvel gibi topraklar› sulamakta oldu¤undan,suyundan pek az›n› Dicle’ye döker. Yani büyük bir k›sm› tar›mda kullan›l›r. Denilebilir ki, Ba¤datvilayetinde suyundan en çok istifade edilen nehir Diyale nehridir.

83

105 1325 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesine göre.

ORSAM

‹ran’›n Gerend bölgesinde Hanekin kazas›na ve do¤udan bat›ya do¤ru akan Vend nehri,kazan›n topraklar›n› sulad›ktan sonra Mahlat denilen yerde Diyale nehriyle birleflir.

Mendeli ve Tersak sular› ‹ran da¤lar›ndan gelir ve Mendeli kasabas›yla Kazaniye ve Dufleyhköylerini geçerek, buralardaki ba¤ ve bahçeleri sular.

Gelal ve Kavi sular› yine ‹ran da¤lar›ndan gelir, s›n›r üzerindeki Seyit Hasan ve Beksaye’ninverimli topraklar›ndan geçer. Gelal suyu Bedre köyü ortas›ndan geçer ve bir kolu da Cessan köyün-den geçerek pek çok ekili araziyi sular.

Kavi suyu da bat›ya do¤ru akar ve Garibe topraklar›n› sular. Yukar›da sayd›¤›m›z bu sularancak bahçe ile mezralar› sulamaya yeterlidir. Bunlar bazen güneybat›ya do¤ru akarak fiüveycebatakl›¤›na dökülür ki; bu batakl›k da bir kolla Kuttulamare kazas› dâhilinden geçerek Dicle nehrinedökülür.

Vilayet dâhilinde önemli ve büyük göller yoktur. Ancak F›rat ve Dicle nehirlerinin taflt›¤›zamanlarda, sular baz› bölgelerde toplanarak ufak göller oluflturur, batakl›klar teflkil eder ve birmüddet sonra kuruyarak yok olurlar. Yaln›z fiamiye kazas› dâhilinde fiunafiye nahiyesi ile Semavekazas› s›n›rlar›nda bulunan ve F›rat nehrinden oluflan Buhayre ad›nda bir ufak göl vard›r. Bu göldenç›kan su baflka bir kap içine konuldu¤u zaman derhal donar ve kaya fleklinde tafl olur. fiamiye,Hindiye ve Semave kazalar›nda çeltik ekimi için, F›rat nehrinden Hor denilen batakl›klar ve gölcük-ler oluflturulur.

‹klim – Ba¤dat vilayeti s›cak bölgelerden say›lmaktad›r. Yaz mevsiminde s›cakl›k gölgede

40–48 dereceye kadar ç›kar, k›fl›n so¤u¤u da az say›lamaz. Baz› seneler s›f›r›n alt›nda 3–4 dereceyekadar düfler ve küpler ile testilerde sular donar. Vilayetin havas› genel olarak sa¤lam ve kurudur.Batakl›klar civar›nda örne¤in Hindiye, fiamiye ve Semave kazalar› rutubetlidir. Yaz mevsimiNisan›n 15’inden Ekim bafl›na kadar alt› ay devam eder. Sonbahar ise Ekim bafl›ndan Kas›m sonunakadar iki ay, k›fl üç ay ve ilkbahar da bir ay devam eder. Ya¤murlar Kas›m ortas›ndan, Nisan ortas›nakadar ya¤ar ve baz› seneler istisna kabul edilirse, 15–20 günde ve kurak y›llarda bazen de ayda birya¤mur ancak ya¤ar.

Ba¤dat vilayetinde, havalar›n özel mevsimi yok gibidir. Dört mevsimde her türlü hava ese-bilir. “fiarki” denilen “Lodos” rüzgârlar› s›cakl›klar› art›r›r ve “Garbi” denilen “Poyraz” rüzgâr› dagüzel bir hava estirir. A¤ustosta esen “Samyeli” tahammül edilemeyecek bir s›k›nt› vermektedir.

Ormanlar ve Madenler – Vilayet dâhilinde anlat›lacak kadar büyük orman yoktur. Ancak,

sö¤üt (safsaf) ve ›lg›n (tarfa) a¤açlar› ile di¤er a¤açlardan oluflan baz› ormanc›klar Dicle ve F›ratkenarlar›nda mevcuttur.

Ba¤dat’ta eskiden büyük ormanlar›n var oldu¤unu tarih kitaplar› yazmaktad›r. Ancak maale-sef bugün bu ormanlardan iz bile yoktur. Bugün ormanlar›n yoklu¤undan dolay› vilayetin hertaraf›nda odun ve kereste s›k›nt›s› çekilmekte, di¤er vilayetlerden veya yurt d›fl›ndan ithal edilmek-tedir. Ormanlar sadece bir ihtiyaç veya sanayi ham maddesi olarak düflünülmemelidir. Sular›ntaflmas›nda ve yaz mevsiminin çok s›cak geçmesindeki en büyük etken ormanlar›n olmay›fl›d›r.

84


Mevcut ormanc›klar çok iyi korunmal›, yeniden ormanl›k alanlar oluflturulmal› ve bu konudahalk›m›z›n dikkati çekilmelidir.

Ba¤dat vilayetinde önemli tuz madeni ve di¤er madenler yok ise de, mevcut tuz madenleri vepetrol kuyular› iyi bir flekilde çal›flt›r›l›rsa bunlardan çok istifade edilir. Bu madenlerden enönemlileri aras›nda Dilim kazas›na ba¤l› Hit nahiyesindeki zift (söz konusu maden devletin idaresialt›nda olup, hiç kimseye ruhsat ve imtiyaz verilmemektedir), kükürt ve tuz madenleri ile Dilimmerkezden yedi sekiz saat mesafede bulunan (Tartar bölgesinde) tuz madeni ve Mendeli kazas›ndakipetrol kuyusu ile Cezire çölünde “Adid” denilen iki adet tuz madeni say›labilir. Ayr›ca Kerbela –fiefatiye aras›nda, Rehhaliye’de, Semave’de ve Hal›s nahiyesinde “‹ncana” adl› yerde bulunan tuzmadenleri ve Küfe nahiyesi içinde “Taciye” adl› bölgede güherçile(106) madenleri de mevcuttur.

BA⁄DAT SANCA⁄ININ S‹YAS‹ VE MEDEN‹ CO⁄RAFYASI

Ba¤dat Sanca¤› kuzeyinde Musul vilayeti, kuzeybat›s›nda Zor sanca¤›, do¤usunda ‹randevleti, güneyinde Basra vilayetine ba¤l› Amara ve Muntefik sancaklar› ile bat›s›nda Divaniye vefiamiye çölüyle s›n›rl›d›r.

Ba¤dat Kazas›:

Ba¤dat kazas›n›n kuzey ve kuzeydo¤usu Horasan, güneydo¤usu Aziziye, güneyi Cezire, bat›ve kuzeybat›s› Kaz›miye kazas›yla s›n›rl›d›r.

85

Dicle Nehri Sahilinde Bulunan Hurma Ba¤lar›.

106 Güherçile madeni, külçe halinde bulunan ve bilinen bir madendir. Barut imalat›nda kullan›lmaktad›r.

ORSAM

Dicle nehrinin her iki sahilinde hurma ba¤lar› ile meyve a¤açlar›n›n bulundu¤u bahçeler vekurud (su dolab›) ziraat›ndan bir hayli mahsul elde edilir. Ba¤dat flehrinin güneydo¤u yönünde bulu-nan ve fiarki kap›s›ndan itibaren bafllayan bölgeye fiarkiye Kerradesi(107) ve kuzeybat› yönünde bulu-nan ve Azamiye kap›s›ndan itibaren bafllayan bölgeye Garbiye Kerradesi denir.

Karfl›yaka’n›n güneydo¤u bölümünde, nehrin sahili üzerinde bulunan k›sma MeryemKerradesi denir. Dicle, F›rat ve Diyale nehirlerinin H.1324 y›l›nda ola¤anüstü bir flekilde taflmas›sonucunda meydana gelen selden dolay›, pek çok ba¤ ve bahçe su alt›nda kalarak büyük zararlarmeydana gelmifltir. Bundan dolay› fiarkiye ve Garbiye bölgelerinin hurma ba¤lar›nda 117.900hurma a¤ac› ve Meryem Kerradesi’nde 14.200 hurma a¤ac› kalm›flt›r. Yine fiarkiye ve Garbiye böl-gelerinin meyve bahçelerinde 55.800 meyve a¤ac› ve Meryem Kerradesi’nde 8.152 meyve a¤ac›kalm›flt›r(108).

Ba¤ ve bostanlar›n sulanmas› için fiarkiye ve Garbiye bölgelerinde 531 ve Karfl›yaka’da 238bekre(109) bulunmaktad›r. Azamiye nahiyesi Ba¤dat kazas›na ba¤l›d›r.

Ba¤dat flehrinde meydan denilen yer, gayet güzel ve genifl bir bahçe halindedir. K›flla ve mey-dan caddeleri gibi birkaç caddenin d›fl›ndaki mahallerde sokaklar dard›r. Ba¤dat’›n en meflhur vemuteber semtleri Kilisebafl›, Meydan, Cedid Hasan Pafla, Haydarhane, Karyebafl›, fieyhkap›s›, fiorca,Kanber Ali, A¤akap›s› semtleridir. Evleri tu¤ladan ve iki katl› olup, yeni binalar›n d›fl görüntüsü çokgüzel oldu¤u gibi esas güzellik iç tasar›mda ve süslemelerde sakl›d›r. Çarfl›lar› büyük ve düzenlidir.

86

107 Kurud diye tabir edilen su dolaplar›yla sulanan tar›m alanlar›na kerrade ad› verilir.

108 1318 ve 1319 tarihli Ba¤dat vilayet salnamelerinde, bu rakamlar flöyledir; fiarkiye ve Garbiye bölgelerinin hurma ba¤lar›nda145.000 hurma a¤ac› ve Meryem Kerradesi’nde 32.000 hurma a¤ac› vard›r. Yine fiarkiye ve Garbiye bölgelerinin meyvebahçelerinde 118.000 meyve a¤ac› ve Meryem Kerradesi’nde 12.000 meyve a¤ac› vard›r. Aradaki fark tamamen sel s›ras›nda imhaolmufltur.

109 Kurud denilen su dolaplar›nda makarayla su çekmek için iki-üç ve bazen de dört tulum bulunur. Bir makaran›n çekece¤i her birtuluma bekre ad› verilir.

Ba¤dat K›fllas› ve Saat Kulesi


Ba¤dat flehrinin havas› sa¤lam ise de, yaz›n s›cakl›k gölgede 35–45 derece aras›nda olur.Bazen bu s›cakl›k 48–49 dereceye kadar var›r. K›fl›n ise, s›cakl›k genelde 15 derece civar›nda olup,bazen s›f›r›n alt›nda 4–5 dereceye kadar da düflmektedir. Halk yaz mevsiminde gündüzü “Serdap”denilen bodrumlarda ve geceleri de damlar›n üstünde geçirir.

fiehrin nüfusu 170.000 ile 180.000(110) aras›ndad›r. Halk›n ço¤unlu¤u Müslüman Arap, Türk veKürtlerden oluflmaktad›r. Gayrimüslimler Musevi, Keldani, Süryani, Ermeni Kadim, ErmeniKatolik, Latin ve Protestan milletlerindendir.

Ba¤dat flehri Rusafa bölgesinde iki ve Kerh bölgesinde bir olmak üzere üç belediye dairesine,askerlik dairesi olarak da befl daireye bölünmüfltür.

Ba¤dat flehri kazan›n, sanca¤›n, vilayetin, alt›nc› ordunun ve bütün Irak bölgesininmerkezidir.

Ba¤dat

Vilayetin merkezi olan Ba¤dat flehri; 33 derece 19 dakika 50 saniye do¤u enlemi, 42 derece 2dakika 15 saniye do¤u boylam›ndad›r. fiehir deniz seviyesinden 40 metre yüksekte ve Dicle nehrininiki sahili üzerinde bulunmaktad›r. fiehrin düzenli olan büyük bir k›sm› Dicle’nin do¤u bölümündebulunur ve bu bölgeye Rusafa denilir. Nehrin bat› taraf›nda bulunan k›s›m da Kerh diye adland›r›l›r.

Darü’s-Selam ve Zevra’n›n Ba¤dat’›n eski isimlerinden oldu¤u bilinmektedir. fiehrin ikiyakas› aras›nda dubalar üzerinde kurulmufl 220 metre uzunlu¤unda bir köprü vard›r. Bu köprüdenbaflka, Ba¤dat kazas›na ba¤l› nahiye merkezi olan Azamiye ile karfl›s›nda bulunan Kaz›miyekasabas›n› birbirine ba¤layan dubal› bir köprü vard›r. Ayr›ca Ba¤dat’›n Kerh bölgesinden bir saat(111)

87

110 1318’ den 1329 tarihine kadar yay›nlanan Ba¤dat vilayet salnamelerinde Ba¤dat flehrinin nüfusu ayn›d›r.

111 Salnamede 1 saat, befl kilometreye eflittir.

Ba¤dat Köprüsü

ORSAM

uzakta ve Kerbela ile Hille yolu üzerinde H›r adl› bölgede, mükemmel ve muntazam bir demir köprübulunmaktad›r. Bu köprünün ad› Hamidiye köprüsüdür. Ba¤dat’›n fiarkiye bölümünde, bir saatafla¤›da ve F›rat nehri üstünde Karara mevkiinde ve Aziziye kazas› yolu üzerinde birer dubal› köprüvard›r.

fiehrin nehir boyunca (Azamiye kap›s›ndan fiarki kap›s›na kadar) uzunlu¤u 3 km kadard›r.Rusafa bölgesi Abbasiler zaman›nda infla edilmifl, bir sur ve hendekle çevrilidir. Bu sur 7 km uzun-lu¤undad›r ve bugün büyük bir k›sm› harap olmufltur. Surun, Azamiye köyüne giden k›sm›nda“Babü’l-Muazzam”, flehrin arka taraf›nda “Babü’l-Vustani” ve fiarkiye taraf›nda “Babü’fl-fiarki”adlar›n› tafl›yan üç büyük kap›s› vard›r.

Ba¤dat’ta cami ve mescit çoktur. fieyh Abdulkadir Geylani Camii ve Azamiye kap›s›ndaki‹mam-› Azam Hazretlerinin camii pek güzel ve genifltir. Meydan Camii, Cedid Hasan Pafla Camii,Vezir Camii, Fazl Camii ve Haydarhane Camii genifl ve güzeldir. Camilerin kubbe ve minarelerikâfli diye tabir edilen çini tafllar ile süslenmifltir ve görünüflleri pek güzeldir. Hulefa Camii’ninminaresi gayet metin ve uzundur. Mercan Camii, Nizamiye medresesi ve Karfl›yaka da rivayete göreHarun Reflit’in efli Sitti Zübeyde taraf›ndan yapt›r›lan türbesi, Abbasi döneminden kalma eserlerinönde gelenleridir. Ba¤dat’ta bulunan evliya, fleyh ve imamlar›n adlar› ilgili bölümde verilmifltir.

88

Zübeyde Hatun Türbesi Hulefa Camii

Babû’l Vustani Kap›s›


Hükümet Dairesi, Askeri Komutanl›k Dairesi, Araz-i Seniye Dairesi, Topçu Süvari K›fllalar›,Sanayi Mektebi, Vilayet Matbaas›, Askeri Harbiye ve Rüfltiye Mektepleri, Mülkiye RüfltiyeMektebi, Belediye Dairesi, Redif Dairesi, Hamidiye Vapurlar› ve Rüsumat Dairesi, fieriyeMahkemesi, Askeri ‹malathane, Askeri Ekmekhane, Askeri Hastahane, Gureba Hastanesi, SüvariDairesi, Darü’l-Muallimin ve Bahriye K›fllas› flehrin yüksek, büyük ve düzenli binalar›d›r. Bunlar›nd›fl›ndaki di¤er resmi devlet binalar› da: Telgrafhane, Reji Dairesi, Düyun-u Umumiye Dairesi,Osmanl› Bankas›, Mülkiye ‹dadi Mektebi, Kad›n Hapishanesi, Un Fabrikas›, 20 Karakolhane,Jandarma Ester Süvari Tavlas›(112), Su Tulumbas›, Buz Fabrikas›, Askeri Matbah(113), Askeri Depo, 2Baruthane ve Tramvay ‹daresi binalar›d›r.

Ba¤dat’ta 30.000’den fazla ev, 5.000’e yak›n dükkân ve ma¤aza, 208 han, 235 kahvehane,325 bahçe ve bostan, 145 cami ve mescit, 6 ibtidai mektebi, 40 kadar s›byan mektebi, 8 Gayrimüslimmektebi, 32 medrese, 20 tekke, 5 zaviye, 50 türbe, 12 kütüphane, 3 özel matbaa, 6 kilise, 6 sinagog,30 hamam, 200 arsa, 117 ah›r, 45 deve han›, 21 zahire ambar›, 182 toptan g›da pazar›, 116 de¤irmen,10 eczane, 10 ekmekhane, 20 f›r›n, 18 sebilhane, 67 odun iskelesi, 42 mahzen, 3 k›raathane, 25 gazi-no, 1 kulüp, 38 köflk, 4 misafirhane, 312 çulha kârhânesi(114), 22 iplik kârhânesi, 68 boya imalathâ-nesi, 7 basma imalathânesi, 1 neft(115) kârhânesi, 1 tahmishane(116), 13 göze(117) kârhânesi, 24 fleker

89

Osmanl›lardan Kalma Bir Bina Savunma Bakanl›¤› Olarak Kullan›lmaktad›r.

112 Tavla: At Ah›r›.

113 Askeri Matbah: Askeri Mutfak.

114 Çulha: Yünden veya pamuktan kumafl ve benzeri fleyleri dokuyan kifli; eski tezgâhlarda dokunan kumafllar çulhalar taraf›ndanyap›l›rd›. Kârhâne ise, iflyeri, bir sanatla meflgul iflçilerin çal›flt›¤› yer, fabrika veya imalâthane.

115 Petrol

116 Kahvenin kavrulup, ö¤ütüldü¤ü ve sat›ld›¤› yer.

117 Testi ‹malathanesi.

ORSAM

imalathanesi, 32 kireç sat›lan yer, 35 debba¤hâne(118), 50 imalathâne, 2 susam ya¤› imalathânesi, 7zorhane(119) ve 1 buz fabrikas› vard›r(120).

Ba¤dat’›n karfl› yakas›ndan Kaz›miye kasabas›na kadar 7 kilometrelik mesafede tramvay hatt›döflenmifltir. Bunun yan› s›ra yine Ba¤dat’tan Azamiye’ye kadar ve oradan Horasan kazas›n›nmerkezi olan Bakuba kasabas›na ve Kerbela ile Hille’ye her gün düzenli olarak flirket arabalar› sefer-ler düzenlemektedir. Hamidiye idaresi ve ‹ngiliz Lynch(121) flirketinin vapurlar›, Ba¤dat – Basraaras›nda insan ve yük tafl›mac›l›¤› görevini yerine getirmektedir.

90

Ba¤dat’ta Ermeni Kilisesi

Haydarhane Camii

118 Debba¤hane veya tabakhane, hayvan derilerinin terbiye edilerek kösele, meflin ve sahtiyan haline getirildi¤i yer.

119 Bir çeflit jimnastik salonu, spor hareketlerinin yap›ld›¤› yer.

120 Bu bilgiler 1318–1329 tarihleri aras›nda yay›nlanan Ba¤dat vilayet salnamelerinde ayn›d›r.

121 ‹ngiliz Lynch flirketinin sahibi (H.B. Lynch) 1837–1839 y›llar›nda Ba¤dat ve Basra aras›nda genifl araflt›rma ve topografikincelemelerde bulunmufltur. Bu flah›s ayn› zamanda ‹ngiliz hükümeti ad›na Irak’ta çal›flan ve subay olan Franses Chesny’ninyard›mc›s›d›r. 1840 y›l›nda Dicle nehri üzerinde çal›flan kendi flirketini kurmufltur. Dr. Ala Musa Kaz›m Nevres - Dr. ‹matAbdusselam Rauf (Ba¤dat Ün. Tarih Profesörleri) El-Irak fi’t-Tarih, Daru’l-Hürriye Yay›nevi, Ba¤dat-1983, s.640.


Ba¤dat’ta; ‹ran devletinin bir maslahatgüzar›, Rusya ve ‹ngiltere hükümetlerinin birer gene-ral konsoloslar›, Almanya, Avusturya-Macaristan, Amerika, Belçika, ‹talya, ‹sveç ve Norveçhükümetlerinin birer konsolosu ve Fransa hükümetinin de bir vis konsolosu bulundurmaktad›r.

Ba¤dat flehri içinde ipekten çarflaf, aba, baflörtüsü, ipek veya pamuktan a¤abani kumafllar›imal edilmektedir. Bak›r, alt›n ve gümüflten bir tak›m tabak çanak imalat› yap›lmakta ve her çeflitzahire, sebze ve meyve bulunmaktad›r.

Dicle nehrinin taflt›¤› senelerde, bu nehrin etraf›nda bulunan engeller ve barikatlar, su birikin-tisinden dolay› oluflan taaffün(122) sebebiyle s›tma gibi baz› hastal›klara neden olmakta ve flehrinhavas›n› bozmaktad›r.

Ba¤dat’›n fiarkiye kerradesinde bulunan hurma ba¤lar› ve meyve bahçelerinin kenarlar›ndapek çok kas›r mevcuttur.

Azamiye Nahiyesi:

Vilayet merkezine ba¤l› nahiyelerden birisidir. Azamiye kasabas› arabayla yar›m saatmesafededir. ‹mam-› Azam Hazretlerinin türbesi ve camiinde bir medrese bulunmaktad›r.

Azamiye’de nehir boyunca Ba¤dat halk›na ait birçok bahçe ve köflk bulunur. Bir ufak çarfl›s›ve köprübafl›nda bir karakolhanesi mevcuttur. Halk›n ço¤unlu¤u debba¤l›k sanat›yla meflguldür.Ba¤dat’tan kasabaya kadar uzanan yolun her iki taraf›nda manzaras› pek güzel olan ba¤ ve bahçe-ler bulunur.

91

‹mam-› Azam Camii

122 Kötü koku yayan, çürüyerek veya bozularak kokuflan.

ORSAM

Ba¤dat ile Azamiye kasabas› aras›nda bir tramvay hatt›n›n aç›lmas› için, tamamen Osmanl›vatandafllar›ndan oluflan yerel bir flirket kurulmufltur. Bu flirketin imtiyaz› Hazine-i Hassaya verildik-ten sonra, gerekli olan ifller Ba¤dat Arazi-i Seniye Komisyonunca yap›lmaktad›r.

Bu hatt›n aç›lmas›yla birlikte bölgenin imar›n›n bugünkü durumdan birkaç misli daha artaca¤›ve buran›n güzel bir flehir haline gelece¤i flüphesizdir. Bu kasabaya k›sa bir zaman sonra emsalleritaraf›ndan g›pta ile bak›lacakt›r(123).

Kaz›miye Kazas›:

Kaz›miye kazas› kuzeyinde Samarra, do¤usunda Horasan, güneyinde Cezire kazas›, Divaniyeve Kerbela sancaklar› ve bat›s›nda da Dilim kazas›yla s›n›rl›d›r.

Bafll›ca mahsulleri bu¤day ve arpad›r. Ekili arazisi Tar›miye, Abugarip ve Mahmutiyemukataalar›(124) ile baz› flah›slara ait R›dvaniye, Hor ve Esrevil mukataalar› ve vakfa ait Taci, Mezrefeve Hasive tar›m alanlar›d›r.

Kaza arazisinde afla¤›daki afliret ve f›rkalar çiftçilik yapmaktad›r:

Zev’bee, Bani Temim, Dilim, Akidat, Müflahede, fiemamida, Cubur, Feda¤a, fiiar, El-‹zze,Ez-Zebar, fiiti, Muamire ve Kevvam afliretleri. Bunlar›n d›fl›nda pek çok f›rka da bölgede çiftçilik vehayvanc›l›k yaparak yaflamlar›n› sürdürmektedir.

92

‹mam Musa El-Kaz›m Camii


124 Mukataa: Arazinin kesime verilmesi, belli bir kira karfl›l›¤›nda mülk edinmesi. Ekili arazi halinde vakfedilip, daha sonra arsayaveya ba¤ ve bahçeye çevrilen yer için öflür (öflür vergisi, onda bir, mahsulden al›nmas› gereken onda bir vergi, aflar) karfl›l›¤›ndaverilen kiraya mukataa denir.


Abugarip mukataas›n› F›rat nehrinden do¤an Deffar ve Mahmutiye mukataas›n› Abudibis,Tar›miye mukataas›n› da Dicle’den do¤an Tar›miye cetveli sulamaktad›r. Bölgede bulunan köprülerise; Abugarip nehri üzerinde bir, Mahmutiye nehri üzerinde bir, Abudibis nehri üzerinde bir,Abudibis cetvelinin Hille yolu üzerinde bir, ‹skenderiye nehri üzerinde bir, Mahmutiyemukataas›nda Seyyid Abdullah türbesi civar›nda iki, Abugarip mukataas›ndan Büyük Mahmutiarazisinde bir ve Abugarip mukataas›nda Beg’e arazisinde bir olmak üzere, toplam 9 küçük köprü-den ibarettir. Dicle nehri üzerinde, Kaz›miye kasabas›n› Azamiye kasabas›na ba¤layan dubal› birköprü de mevcuttur.

Ba¤dat’›n karfl› yakas›ndan, Kaz›miye kasabas›na kadar 7 kilometrelik mesafede tramvayhatt› döflenmifltir.

Kazada ‹mam Musa El-Kaz›m (R.A.) hazretlerinin türbesinin bulundu¤u iki büyük kubbe,gerek içten ve gerekse d›fltan yar›s›na kadar alt›nla kaplanm›fl olup, di¤er bölümleri ise çiniylekaplanm›flt›r. Dört büyük minaresi ve yan›nda Sultan Selim Han Hazretleri taraf›ndan yapt›r›lanbüyük bir cami vard›r. Kazada ayr›ca, ‹mam Hanife Abu Yusuf Hazretlerinin türbe ve camisi bulun-maktad›r. ‹mam Musa El-Kaz›m’›n o¤ullar› Seyyid ‹brahim ve Seyyid ‹smail Hazretlerinin türbeleriad› geçen caminin avlusundad›r.

Yurt d›fl›ndan her taraftan, özellikle ‹ran’dan, y›lda binlerce ziyaretçi kazaya gelmektedir.Yabanc› ziyaretçi say›s›n›n son olarak 8.000 civar›nda oldu¤u hesaplanm›flt›r(125).

Halk›n büyük ço¤unlu¤u fiii mezhebindendir. Tramvay hatt› yan›nda infla edilen hükümetkona¤› pek genifl, düzenli ve kazan›n güzel binalar›ndand›r.

Kasabada 2.160 hane, 8 hamam, 8 kahvehane, 18 toptan g›da pazar›, 13 çayhane, 350 dükkân,1 cami ve 33 mescit vard›r(126).

Ba¤dat’›n 25 km güneyinde Mahmutiye köyünde 100 hane, birkaç han ve bir çayhane bulun-maktad›r. Buras› Kerbela ve Hille kasabalar›na devaml› olarak iflleyen arabalar›n ve kervanlar›ndura¤›d›r.

Samarra Kazas›:

Samarra kazas› kuzeyinde Musul vilayeti, do¤usunda Horasan kazas›, güneyinde Kaz›miye veDilim kazalar› ve bat›s›nda yine Dilim kazas› ve Cezire çölüyle s›n›rl›d›r.

Bu kazan›n tar›m› önemli bir derecede de¤ildir. Bafll›ca ekili arazisi Emlak-› Hümayuna aitDüceyl mukataas›d›r. Bu mukataa içinde Samarra kasabas›n› Dicle’nin sa¤ sahiline ba¤layan dubal›bir köprü vard›r.

Kazada Cubur aflireti, kazan›n karfl› yakas›nda Elbu Ali f›rkas›, Reflidiye denilen yerde ElbuMuhammed f›rkas›, Civan adl› yerde Elbu ‹cil f›rkas›, O’ce adl› yerde Tikrit ahalisi ile çeflitli f›rkalar

93



ORSAM

ve Ceref adl› yerde de yine Tikrit ahalisi ile Elbu Muhammed ve Elbu Ali f›rkalar› mevcuttur.Bunlar›n bir k›sm› sulu ve bir k›sm› da ya¤mur suyuna dayal› tar›m yapmaktad›r.

Samarra kasabas› ve civar›nda afla¤›daki afliretler yaflamaktad›r:

Elbu Baz, Elbu Abbas, Elbu Nisan, Elbu Bedri, Elbu Dürrac, Elbu ‹sa ve Elbu Esvet afliret-leri. Kazan›n konar-göçer aflireti yok ise de, fiammar aflireti bu kazaya belirli zamanlarda u¤rayarak,kazan›n bat› bölümünde bulunan çöllerde çad›r kurmaktad›r.

Kazan›n topraklar› kireç ihtiva etti¤inden, büyük miktarda kireç elde edilmektedir. Kazan›nkavunu ve karpuzu meflhur olup, sat›lmak üzere Ba¤dat’a götürülür.

Samarra

Samarra kasabas› Ba¤dat’›n 110 km kuzeybat›s›nda ve nehir yoluna 140 km uzakl›ktad›r.Kazan›n etraf› bir surla çevirili olup, dört kap›s› vard›r. Kazaya her y›l ‹mam Hasan Askeri ve ‹mamAli El-Hadi’nin türbelerinden dolay›, ‹ran’dan binlerce ziyaretçi gelir. Kasabada Sünnilere mahsusmükemmel bir medrese ve bir de cami vard›r. Ayr›ca kasaba içinde 1.000 kadar hane, 30 han,200’den fazla dükkân, 1 rüfltiye mektebi, 1 ibtidai mektebi, 2 hamam ve birkaç medrese mevcuttur.

Samarra flehri, Abbasi halifelerinden Mu’tas›m taraf›ndan H. 220 senesinde infla edilmifl ve“gören sevinsin” anlam›na gelen “Sürre men ra” diye veyahut y›k›l›p harap olduktan sonra “Sae menra” yani “gören üzülsün” anlam›na gelen bu isim ile adland›r›lm›flt›r. Bir di¤er rivayet göre ise deSamarra ad›, “Sam›n yolu” manas›yla kullan›lan “Samarrah” kelimesinin bugün yanl›fl olarak telaf-fuz edilmesiyle oluflmufltur.

Kazada bafll›ca befl köy mevcuttur. Bunlar Tikrit, ‹mam Dur, Düceyl, Beled ve Semike köy-leridir.

94

Samarra’da ‹nfla Edilen Büyük Camii ve “Melviye” Diye Tabir Edilen Minaresi


Tikrit köyü Dicle nehrinin sa¤ sahilinde ve bir tepe üzerinde bulunmaktad›r. Oldukça büyükbir nahiye merkezidir. 300’den fazla hane, 50 kadar dükkân ihtiva etmektedir. Etraf› ba¤ ve bahçe-lerden yoksundur. ‹mam Dur, Dicle’nin sol sahilinde küçük bir köydür.

Samarra’daki eski eserler aras›nda; Abbasi halifelerinden Mütevekkil taraf›ndan infla edilenAyvan ve Zindan ile yine ayn› halife taraf›ndan infla edilen ve âfl›k ad›yla adland›r›lm›fl olan güm-rük binas›; Halife Mustans›r taraf›ndan infla edilen büyük cami ve surlar› ile yetmifl metre yüksek-likte “Melviye” diye tabir edilen minaresi; Samarra’ya üç saat mesafede Bermekilerden Abudeleftaraf›ndan infla edilen büyük cami; Halife Mütevekkil’in vezirlerinden ve fiinasi ad›yla meflhur olanzat taraf›ndan infla edilen hükümet kona¤› ve surlar›; Samarra’n›n üç saat güneydo¤usunda bulunanmeflhur Kadisiye kalesi gibi, önemli eserler yeral›r.

Mendeli Kazas›:

Mendeli kazas› kuzeyinde Hanekin kazas›, do¤usunda ‹ran, bat›s›nda Horasan kazas›,güneyinde Bedre kazas› ve güneybat›s›nda Aziziye kazas›yla s›n›rl›d›r.

Bu kazada büyük nehirler yoktur. Bafll›ca ›rmak ve akan çaylar flunlard›r: Ayvan suyu veyaKengir çay› (di¤er bir ad› da Mendeli suyu), Tersak çay› ve Neft deresidir.

Kazan›n bafll›ca mukataalar›; Mendeli, Neft, Tahmaye, Dehle, Ömeriyat, Tersak ve Kazaniyemukataas›d›r. Mendeli mukataas›nda konar-göçer 250 haneli Karaulus Aflireti(127) ile 50 haneliZüheyri ve 50 haneli Hesreç aflireti ziraat yapmaktad›r.

Mendeli kasabas›n›n üç saat kuzeybat›s›nda bulunan Neft mukataas›, 300 haneden ibaret olanNida aflireti taraf›ndan ekilmektedir.

Tahmaye mukataas› Elbu Cevari, Hamide ve Avadil afliretleri taraf›ndan; Dehle mukataas›Redini ve fiammar afliretleri taraf›ndan; Ömeriyat mukataas› Beni A’kbe, Elbu Fereç ve Heris afliret-leri taraf›ndan; Tersak mukataas› El-Mualla aflireti taraf›ndan ve Kazaniye mukataas› ise Harisaflireti ile Kazaniye halk› taraf›ndan ekilmektedir.

Kazan›n mahsulleri bu¤day, arpa, susam, dar›, hurma ile her çeflit sebze ve meyveden ibaret-tir.

Mendeli kasabas›na üç saat mesafede olan neft (petrol) ve zift kuyular› ile tuz madenlerimeflhurdur. Ancak çok zengin neft kuyular›na sahip olunmas›na ra¤men, bunlar henüz lay›k›ylaiflletilmemektedir. Buna ra¤men halk taraf›ndan az miktarda ç›kart›lan neft, Ba¤dat’a götürülmekte-dir. Ancak istenildi¤i derecede rafine edilmedi¤inden, gerekti¤i kadar rabet görmemektedir.

95

127 Karaulus aflireti, Diyarbak›r, K›¤› sanca¤›, Erzurum vilayeti ve Kerkük civar›nda yaflayan yörük konar-göçer taifelerindendir. Dr.Mahmut Riflvano¤lu, Saklanan Gerçek, Tanmak Yay›nlar›, Ankara 1994, cilt 2, s.902. Cevdet TÜRKAY, O s m a n l ›‹mparatorlu¤u’nda Oymak, Afliret ve Cemaatlar, ‹flaret Yay›nlar›, ‹stanbul, 2001, s.417. Ayr›ca Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü,Osmanl› Arflivi Daire Baflkanl›¤› taraf›ndan 2003’de yay›nlan “111 Numaral› Kerkük Livas› Mufassal Tahrir Defteri – KanuniDevri” adl› eserin 125. ve 127. sayfalar›nda Karaulus aflireti ile ilgili verilen bilgilere bakt›¤›m›zda, bu aflirete mensup olan kiflilergenelde Türklerin kulland›¤› ve fiii mezhebinin etkisi ile verilen isimleri tafl›maktad›rlar. Bunlar›n aras›nda “fiahkulu, Hac› fiah,Cihanflah, H›z›rflah, Mirbeg, Cankulu, Yarkulu, Yolkulu, Hüseyinkulu, Baba, Tolga, fieyhsüvar, Yadigâr, Haydar, Kalender,Mevlanayar ve Kubat” gibi isimlerin yer ald›¤› görülmektedir. Bu da, bölgenin daha önce Safevilerin elinde ve fiii mezhebininmerkezi konumunda olan Irak’ta bulunmas› sebebiyle, ahalisinin büyük bir k›sm›n›n fiii mezhebine mensup olmas›ndan kaynaklan-maktad›r.

ORSAM

Kaza dâhilinde tahminen 90.000 koyun ve keçi, 2.000 deve, 2.000 manda, 3.000 inek ve 2.000k›srak ve at mevcuttur.

Mendeli

Mendeli kasabas› Ba¤dat’›n 115 km (25 saat) kuzeydo¤usunda ve ‹ran’dan gelen ziyaretçi-lerin kavflak noktas›nda bulundu¤undan önemli bir ticaret merkezidir. Kasabada 6 mahalle, 1.700hane, 200 dükkan, 2 han, 3 hamam, 2 ibtidai mektebi, 4 s›byan mektebi, 1 rüfltiye mektebi, 1 cami,3 mescit ve 7 tekke bulunmaktad›r.

Kasaba, erkek ve kad›n olmak üzere 7.200 Müslüman ve 165 Musevi nüfusdan ibarettir(128).Kasaban›n halk› birinci derecede Türkçe, ikinci derecede Kürtçe, Farsça ve Arapça dilleriylekonuflurlar(129).

Kasabada bulunan ve dört kola ayr›lan Ayvan suyu üzerinde 27 su de¤irmeni bulunmaktad›r.

Kasaban›n sanayi üretimini kilim, câcim(130), kefiye (bafll›k), aba, mendil gibi yünden ve ipek-ten yap›lan tekstil ürünleri oluflturur. Ayr›ca kasabada ipek kozas› da yetiflmektedir.

Mendeli’nin saray mahallesinde çok zararl› “Cerrar” ad› verilen sar› bir akrep türü bulunur.

Kazaniye köyü Mendeli’nin iki saat güneyindedir. Nüfusu 3.600 erkek ve kad›ndan oluflmak-tad›r. Köyde 2 mahalle, 700 hane, 20 dükkân ve 3 han vard›r. Kazaniye’ye on dakika mesafede bulu-nan Dufleyh köyü 200 haneden oluflmaktad›r ve her iki köyün etraf› da ba¤ ve bahçeler ile çevrilidir.

96

Mendeli-Selçuklu Dönemi Cami Minaresi



130 Aba, kebe gibi kaba bir yün dokuma. Çeflitli renkteki ipliklerden dokunan bir çeflit döfleme, cicim de denir.


Hanekin Kazas›:

Hanekin kazas› kuzeyinde Musul vilayeti, do¤usunda ‹ran, bat›s›nda Horasan kazas› vegüneyinde Mendeli kazas›yla s›n›rl›d›r. Hanekin kazas›nda 74 köy bulunur.

Bölgedeki tar›m alanlar›nda hem sulu tar›m, hem de ya¤mura dayal› tar›m yap›lmaktad›r.Kaza arazisini Diyale ve Vend nehirleri sulamaktad›r. Pelkane, Yeniçeri, Vadiü’l-Avsec, Kan Bez,Kan Mas ve Aynü’l-Asafir arazilerinde ya¤mur suyuyla tar›m yap›lmaktad›r.

Bu köylerin arazilerinin sulamas› ço¤unlukla nehir ve cetvellerden yap›lmaktad›r. Sulamadaikinci derecede ya¤mur suyundan ve baz› köylerde de kerhiz suyundan faydalan›lmaktad›r.

Bafll›ca mahsullerini arpa, bu¤day, pirinç, m›s›r, susam, pamuk ve di¤er hububatlar oluflturur.Ayr›ca kazada her çeflit meyve ve sebze de yetiflmektedir.

Hanekin kazas› halk› Arap, Türk, Acem ve Kürt afliretlerinden oluflmaktad›r. Yerel dil genelolarak Türkçe olup, ikinci derecede Kürtçe ve Arapça konuflulur. Baz› afliretler Farsça’y› da kullan-maktad›rlar(131).

Ba¤dat vilayeti dâhilinde en fazla da¤l›k arazi bu kazada bulunur. Kazan›n etraf›n› bir tak›mda¤lar kuflatmaktad›r. Mukataalar(132) ve tar›m alanlar› da¤lar aras›ndaki büyük vadilerden ibarettir.Bu kazada Hanekin, Hac›kara, K›z›lrabat, Benekdere, Aliyave ve Baba Pilav› kasabalar› vard›r.

97


132 Kazada bulunan mukataalar; Hanekin, Hac›kara, Kerhiz, Kolay, Deke, Benekdere, K›z›lrabat, Zaviye, Aliyave ve Baba Pilav›mukataalar›d›r.

Harita-8: Hanekin Bölgesi

ORSAM

Hanekin

Ba¤dat’›n 159 km kuzeydo¤usunda bulunan bir kaza merkezi olan Hanekin kasabas› Vendnehri üzerinde olup, iki k›s›mdan oluflmaktad›r. Birinci k›s›m Hanekin bölgesi, di¤er k›s›m daHac›kara denilen bölgedir. Bu iki bölge birbirine on bir gözden oluflan büyük ve kargir bir köprü ileba¤l›d›r. Hac›kara bölümünde 800, Hanekin bölümünde ise 200 hane bulunmaktad›r.

Hanekin kasabas›n›n yerel dili Türkçe, Farsça ve Kürtçe’dir. K›smen Arapça konuflanlar dabulunur. Kasabada bir miktar Musevi bulunur ve bunlar›n havralar› da vard›r.

Hanekin kasabas›, ‹ran’dan gelen ziyaretçilerin ilk dura¤› oldu¤u için önemli bir ticaretmerkezidir. Hac›kara bölümü, Hanekin bölümünden üç misli büyüktür. Hükümet kona¤›, askerisüvari nizamiye k›fllas›, askeri hastahane, zaptiye k›fllas›, telgrafhane, rüsumat dairesi, reji ve töm-beki idaresi binalar› Hac›kara bölümündedir. Ayr›ca, Hac›kara’ya yirmi dakika mesafede karantina-hane vard›r.

Kazan›n as›l çarfl›s› Hac›kara’da olup, 150 dükkân› bulunmaktad›r. Kasabada 3 cami, 2 mesc-it, 1 ibtidai mektebi, 3 s›byan mektebi, 13 han, 6 toptan g›da pazar›, 1 misafirhane, 1 kahvehane ve7 hamam mevcuttur. Kasabada bir nizamiye taburu ile jandarma taburu bulunmaktad›r. Kasaban›nbinalar› gayet düzenli, etraf› ba¤ ve bahçeler ile çevirilidir. Kazan›n içinde ve d›fl›nda 40 adet sude¤irmeni bulunur.

Os a V ayet Sa a e e de a¤dat

98

Hanekin Köprüsü


Horasan Kazas›:

Horasan kazas› kuzeyinde Musul vilayeti ve Samarra kazas›, do¤usunda Hanekin ve Mendelikazalar›, bat›s›nda Kaz›miye ve Samarra kazalar› ve güneyinde Aziziye kazas›yla s›n›rl›d›r.

Bu kaza, Ba¤dat’tan ‹ran’daki Horasan’a giden yolun üzerinde oldu¤undan, “Horasan Yolu”ve daha sonra da k›saca Horasan diye adland›r›lm›flt›r. Kaza merkezi Bakuba kasabas›d›r.

Kaza topraklar›n›n verimlili¤i ola¤anüstüdür. Mahsullerinin fazlal›¤› nedeniyle, merkezsanca¤a ba¤l› kazalar›n en önemlisidir. Diyale nehrinden ayr›lan Horasan, Hal›s, Mehrut, Beledruz,Haruniye, fiehriban, fiervin, Mansuriyetülcebel kanallar› ve bunlardan do¤an birçok cetvel, bukazan›n topraklar›n› sulamakta ve ihya etmektedir.

Kazada yetiflen mahsüller; bu¤day, arpa, pirinç, dar›, susam, nohut ve di¤er hububatlar ile bolmiktarda yetiflmekte olan hurma, üzüm, portakal, tatl› limon, ekfli limon, mandalina, turunç, nar,erik, elma, fleftali, incir, armut, ayva ve di¤er meyvelerdir. Bütün kazada bulunan hurma a¤ac› say›s›250.000’dir.

Kazan›n afliretleri, çiftçileri ve konar-göçer Urbanlar› de¤iflik f›rkalardan olup, ço¤unlu¤u hersene çal›flt›klar› mukataadan di¤er sene baflka bir mukataaya giderler ve orada çiftçilik yaparlar.Bunlar ayn› zamanda her türlü hayvanc›l›¤› da yaparlar.

99

Horasan Kazas›nda Hurma Ba¤lar›

ORSAM

Hal›s ve fiehriban nahiyelerinden baflka, kaza merkezine ba¤l› olan ve Horasan cetvelinden sualan ekili arazi miktar› 680 feddan(133)(*) ve 66 k›tad›r. Bu k›talar›n en büyükleri, Hed Mezid, AbuTabe, Cizani, Devre, Casimiye, Hed, Mekser, Karaburga, Hedid, Bevadifl, Cedide, Abdülhamit,Muhavvile, Abbara, Butce, Hüsniye, Haval›s, Kasibe ve Nehrü’fl-fieyh k›talar›d›r.

Buralarda ve di¤er bölgelerde çiftçilik yapan afliretler toprak sahibi olmay›p, bir hissekarfl›l›¤›nda çal›fl›rlar. Bu afliretler Mecme’, Hesrec, Heylani, Batta, Muaviye, Beni Temim, Zeki,Dilim, El-‹zze, Muamere ve Hefllat f›rkalar›d›r.

Merkez kazaya tabi 11 köy bulunmaktad›r. Hal›s nahiyesi, Bakuba’n›n kuzey ve bat›yönündedir. Hal›s cetveli, Diyale nehrinden ayr›larak Mafrak’a kadar Hal›s-› Garbi ad›n› al›r.Mafrak’tan sonra iki kola ayr›l›r ve di¤er kol da Hal›s-› fiarki koludur. Bu kolun bafl›ndan ortas›nakadar olan k›sm› Müfliriye, son bölümü de Veziriye ad›n› al›r. Hal›s nahiyesinde 30 köy vard›r. Enbüyükleri fiervin, Mansuriyetülcebel, Veziriye (Askeri Çiftlik), Bire, Muradiye, H›z›riye, Raflidiye,Cizyani, Sadiye, Ana Begli (Anabeyli), Macidiye, Kasap Kalesi, Uceymi, Mühürdar Kalesi veSungur Nehri köyleridir. Merkez nahiyesi olan Deltava’n›n köyleri ise Küflkin, A¤alaryenicesi,Cizyani-i Çöl, Amire, Galibiye, Lokmaniye, Cizyani-i ‹mam, Sindiye, Masuriyetüflflat, Kayserin,Baflyenice, Deliabbas, Han Beni Sait köyleridir.

Garfa ve Azim yönlerinde –ki, nahiyenin kuzey taraf›d›r– ziraata uygun ve ya¤mur suyuylatar›m yap›lan arazi miktar› 65 k›tad›r. Bunlar›n en büyükleri Suhul, Ayn Leyla, Gökçen, fievle,Basuni, Elbu Avvad, Hatuniyat, Vadiüssebil ve Vadiülnur k›talar›d›r.

Hal›s nahiyesinin kuzey yönünde Kerkük’ten gelen Hassa Su ve Tuzhurmat›’dan gelen Aksubirlefltikten sonra Azim ad›n› al›r. Daha sonra Sindiye köyü kuzeyinden Dicle nehrine dökülen bunehrin, k›fl›n su seviyesinde meydana gelen art›fl Dicle nehrinin taflmas›na neden olmaktad›r. Yaz›nise su azal›r veya hiç kalmaz.

Bu bölge topraklar› çeflitli afliretler taraf›ndan ekilmektedir. Bunlar›n en büyükleri; AnaBegli (Anabeyli), Bayat(134), Elbu Muhammed, Beni Temim, Cubur, El-‹zze, Elbu Cerrad, ElbuBekir, Tatran ve Mecme’ afliretleridir. ‹ncana bölgesinde bir tuz madeni vard›r. Ayr›ca bölgedetoplam 9 küçük köprü vard›r.

100

133 (*) Bir tar›m feddan›n›n miktar›, bir yerden di¤erine de¤iflmekle birlikte; ço¤unlukla 1.000 okka bu¤day ve 2.000 okka arpa k›fll›kmahsul veren ekili k›tad›r. Bu feddan da yazl›k hububat’ta ekilir. Horasan kazas›nda bir feddan tahminen 500 ve di¤er bölgelerde300 dönüm itibar olunabilir. Bir tapu feddan› yaklafl›k olarak üç ziraat feddan›na denk olabilir. Bir tapu feddan› 200 eski dönüm,bir dönüm 1.600 mimari zira’›, yani 918 m2’dir (Bu dipnot salnamede verilmifltir.).

134 Bayat Aflireti veya Bayatlar, bilindi¤i üzere manevi flahsiyetler yetifltirmifl bir O¤uz boyudur. O¤uzlar›n devlet ve din adam› DedeKorkut, Bayatlardan oldu¤u gibi, ünlü flair Fuzuli de bu boya mensup bir flahsiyettir. Irak ve Cezire bölgesinde Bayatlar›n izineSelçuklu zaman›ndan beri rastlanmaktad›r. Selçuklu emirlerinden Aksungur El-Buharî’nin Basra’daki naibi, Sungur Bayati nisbesi-ni tafl›makta ve XII. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Ba¤dat’›n güneydo¤usunda Tîb çay›n›n kayna¤›na yak›n yerdeki bir kalenin ad› daBayat olarak an›lmaktayd›. Bu kalenin hâkimi de bir Türk’tü. Bu dönemde söz konusu bölge ile Huzistan’›n Avflarlar›n elindeoldu¤unu biliyoruz. Bu kale ad›n›n Bayat boyundan al›nm›fl olmas› muhtemeldir.

Zaman›m›z›n Irakl› tarihçisi Abbas El-Azzâvî’nin Tarihü’l-Irak adl› eserinde, Bayatlara dair verdi¤i bilgilere göre; Bayatlar›n pekmühim bir k›sm› flimdi Kerkük bölgesinde yerleflik hayata geçmifltir. Göçebe yaflay›fl› devam ettirenler az olup, bunlar 13 obadanmüteflekkil bulunmaktad›r ve bu obalar da birçok kollara ayr›lm›flt›r. Ayn› müellife göre göçebe Bayatlardan baz› oymaklarAraplarla kar›flm›fllard›r. Lâkin bunlar›n hepsi de ana dilleri Türkçeyi unutmam›fllad›r. bkz. Prof. Dr. Faruk Sümer, O⁄UZLAR(Türkmenler) Tarihleri-Boy Teflkilat›-Destanlar›, Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf›, ‹stanbul-1992,s.186.


fiehriban Nahiyesi, Bakuba’n›n do¤u ve kuzeydo¤usunda bulunmaktad›r. Bafll›ca mukataalar›flunlard›r; fiehriban, Beledruz, Haruniye, Mehrut, Azziye, Henbes, Vasiyud ve Sensel. fiehribancetveli Diyale nehrinden su al›r. Verimli araziye ve güzel havaya sahip olan fiehriban’da 600 fed-dan’dan fazla toprak ekilmekte, her çeflit yaz ve k›fl hububat› yetifltirilebilmektedir. fiehriban’da 30haneden fazla Çeçen muhaciri iskân edilmifltir(135).

Bakuba

Bakuba kasabas› Horasan kazas›n›n merkezi olup, Ba¤dat’›n 50 km kuzeydo¤usunda, Diyalenehrinden aç›lan Horasan cetvelinin kayna¤›nda bulunmaktad›r. Havas› güzel olan Bakuba’n›n etraf›adeta hurma ve meyve a¤açlar›yla süslenmifltir. Kasabada 800 hane, 70 dükkân, 14 kahve ve çay-hane, 12 han, 8 toptan g›da pazar›, 2 hamam, 2 düzgün cami, 1 sinagog, 1 rüfltiye mektebi, 3 s›byanmektebi, 1 hükümet kona¤›, 1 belediye dairesi, 1 telgrafhane ve 1 askeri depo bulunmaktad›r. Sonolarak flehrin iki yakas›nda 60 haneli, bak›ml› ve yeni bir mahalle infla edilmifltir(136). Kasaban›nilerisinde Diyale nehri üzerinde dubal› bir köprü ve Horasan cetveli üzerinde üç kargir ve üç küçükahflap köprü vard›r.

Deltava

Deltava köyü, Hal›s nahiyesinin merkezidir. Köyde 300’den fazla hane, 100 kadar dükkân, 5kahvehane, 1 cami ve 1 hamam bulunmaktad›r. Nahiye’ye ba¤l› olup Hal›s-› fiarki nehri üzerindebulunan köyler flunlard›r: 80 hane, 4 dükkân ve 1 mesciti bulunan Alibat; 30 haneli Keflkin; 80 hane,3 dükkân, 1 çayhane ve telgraf merkezini ihtiva eden A¤alaryenicesi köyü; 50 haneli Cizani-i Çöl;50 haneli Huveylis; 20 haneli Amire; Abutam›r; Lokmaniye, Cizyani ‹mam, Sadiye, Sindiye,Masuriyetüflflat, Huveyyifl, Kayserin ve Baflyenice köyü.

Hal›s-› Garbi nehri üzerinde bulunan köyler ise flunlard›r: 30 haneli Uceymi köyü; 50 haneliSarac›k köyü; 50 haneli, 1 cami, 3 kahvehane, 1 k›flla ve 1 ambar ihtiva eden Deliabbas köyü; 30haneli Devalip köyü ve Bakuba ile Ba¤dat aras›ndaki yol ortas›nda ve Veziriye nehri üzerinde 40haneli, 3 kahvehane ve 1 han ihtiva eden Han Beni Sait köyü. Ayr›ca Diyale nehri üzerinde, 100hane ve 1 camii olan Mansuriyetülcebel köyü de mevcuttur.

Bütün bu köylerin civar› ve etraf› ba¤ ve bahçeler ile çevrilidir.

fiehriban

fiehriban köyü, fiehriban cetvelinin iki yakas›nda, imarl› ve binalar› düzenli bir nahiyemerkezidir. 300’den fazla hanesi, 100 dükkân› ve ‹ran’dan gelen ziyaretçilerin geçifl noktas›

101

135 1318 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde ilk olarak geçmektedir.


ORSAM

oldu¤undan 15 kargir han›, 6 kahvehanesi, 1 hamam, 1 ibtidai mektebi ve çok eski ama sa¤lam vedayan›kl› bir camisi bulunmaktad›r. Ayr›ca nahiyede iki katl› ve 9 odas› bulunan bir hükümet kona¤›mevcuttur. Binalar nehre do¤ru yap›lm›fl oldu¤undan fiehriban’›n manzaras› pek güzeldir. fiehribancetveli üzerinde üç adet kargir köprü vard›r. Hurma, nar, erik, elma, incir, fleftali ve üzüm ile di¤ermeyve ve sebzeler yetifltirilmektedir. K›rk k›ta ba¤ ve bahçe köylerin etraf›na güzellik katmaktad›r.

Nahiye’ye ba¤l› köyler flunlard›r: Sabba¤iye köyü, Beledruz cetveli üzerinde ve 30 hanesi ile1 camisi bulunur. Bu köyün içinde ve etraf›ndaki yollarda 4 adet kargir köprü bulunmaktad›r.Muhuret köyü, Senice köyü, Ümraniye köyü, Burkuniye köyü ve Horasan cetveli üzerinde KadiriVak›flar›ndan Pervane köyü, bu köyde 100 hane ve 50 bahçe bulunmaktad›r. Zabab köyü, Avaflikköyü, Züheyrat köyü, Büyük Abusayda köyü, bu köyde 250 hane, 120 bahçe, çarfl›, dükkân, kahve-hane, han ve hamam bulunmaktad›r. Küçük Abusayda köyünde ise 50 hane ve 30 bahçe bulunur.

fiehriban – Bakuba aras›nda ve ana yol üzerinde, ‹ran’dan gelen ziyaretçilerin u¤rak yeri olanAbu Cisre Han› ad›yla bilinen, dayan›kl› ve genifl bir han bulunur. Han›n etraf›nda dükkânlar vekahvehaneler ile bir jandarma karakolhanesi bulunmaktad›r.

fiehriban nahiyesinin güney k›sm›nda, Kisra krallar›ndan kalma 200 metre uzunlu¤unda vedüz bir çizgi üzerinde yap›lm›fl olan Zindan diye tabir edilen gayet dayan›kl›, sa¤lam ve on iki kule-si bulunan bir yap› bulunur.

Bedre Kazas›:

Bedre kazas› kuzeyinde Mendeli kazas›, do¤usunda ‹ran, güneyinde Amara sanca¤› ileKuttu’l-Amara kazas›, bat›s›nda da Aziziye kazas›yla s›n›rl›d›r.

Bu kazada bafll›ca alt› mukataa vard›r. Bunlar; Bedre, Cessan, Z›rbatiye, Hor Cessan, Garibeve Tersak mukataalar›d›r.

Bu kaza arazisini ‹ran da¤lar›ndan gelen Gelal ve Kavi nehirleri ile Garibe nahiyesindeÇengüle ›rma¤› ve baz› di¤er çaylar sulamaktad›r. Kazada, sular›n bollu¤u ve topra¤›nverimlili¤inden yeterince istifade edilememektedir.

Kaza dâhilindeki Arap afliretleri ve di¤er afliretler; Beni Lam, Melhezavi, Ta’an, El-Mualla,Vermez Yar, Hamit ve Sayfi afliretleridir. Bunlar›n d›fl›nda bölgede tar›mla u¤raflan de¤iflik ‹ranafliretleri de vard›r.

Kazan›n en önemli kasaba ve köyleri; merkez kaza olan Bedre ile Z›rbatiye ve Cessan köy-leridir. Bütün bu köylerin etraf› ba¤ ve bahçedir. Bafll›ca mahsulleri bu¤day, arpa ve di¤er hububat-lar ile hurma, portakal, limon, nar, zerdali, fleftali, erik, üzüm, kavun, karpuz ve di¤er yeflilliklerdir.Kazada ipek kozas› da yetifltirilmektedir. Kaza dâhilinde her türlü küçük ve büyükbafl hayvanbeslenir. Hayvanc›l›ktan elde edilen yapa¤› ve ya¤›n ‹ran’la ticareti yap›lmaktad›r.

102


Bedre

Bedre kasabas› Gelal çay›n›n üzerinde olup, etraf› ba¤ ve bahçeliktir. 500 hanesi, 50 dükkân›,1 han›, 2 mesciti, 8 çayhanesi, 1 telgrafhanesi ve kasaba içinde ve civar›nda 15 un de¤irmeni bulun-maktad›r.

Bu kasaba halk›n›n tamam› Türkçe konuflur. Halk ayr›ca Farsça, Kürtçe ve Arapça dillerini debilir(137).

Z›rbatiye köyü, merkez kazan›n kuzeydo¤usunda, iki saat mesafede ve Gelal çay›n›nyak›n›ndad›r. Köyde 150 hane, 20 dükkân, 1 han, 3 çayhane ve birkaç de¤irmen vard›r.

Cessan köyü, Garibe nahiyesinin merkezi olup, Bedre kazas›n›n güneyinde ve üç saatmesafededir. 250 hane, 12 dükkân, 2 kahvehane, 2 mescit ve 1 menzilhaneye(138) sahiptir. Gelalçay›n›n suyu köyün ortas›ndan geçmektedir.

Aziziye Kazas›:

Aziziye kazas› kuzeyinde Ba¤dat vilayeti ile Mendeli ve Horasan kazalar›, do¤usunda Bedreve Kuttulamare kazalar›, bat›s›nda Cezire ve Ba¤dat kazalar› ve güneyinde yine Kuttulamarekazas›yla s›n›rl›d›r.

Dicle, Cezire ve Diyale nehirleri Ba¤dat kazalar›n›n s›n›rlar›n› belirlemektedir. Aziziye kazas›topraklar› bir hayli verimli olup; bafll›ca mahsulleri bu¤day, arpa, m›s›r, akdar›, fasulye, susam vebörülcedir. Kazan›n çeflitli bölgelerinde büyük miktarda meyan kökü (süs) mevcut olup, ticaretindençok fayda sa¤lanmaktad›r.

Kazan›n mukataalar› Dicle ve Diyale nehirleri taraf›ndan sulanmaktad›r. Bafll›ca mukataalar›flunlard›r: fiadi, Hurmaya, Samer, Memleha, Debuni, fia’ura, fiazif-i fiarki ve Garbi, Dir, Kutniye-ifiarkiye ve Garbiye, Daver fiarki ve Garbi, Safi, Samra, Badi, Tüveyse ve Diyale.

fiadi mukataas› irade-i seniyeye ait olup, fiadi adl› cetvel taraf›ndan sulanmaktad›r. fiadicetveli üzerinde kargir bir köprü bulunmakta ve bu mukataan›n topraklar› da fiammar afliretitaraf›ndan ekilmektedir. Mukataa topraklar›nda terkedilmifl bir tuz madeni bulunur. Hurmaya,Samer ve Memlehe mukataalar›nda ziraat› Da’ce f›rkas› yapmaktad›r. Debuni mukataas› ise A’tbe,Kara¤ol (Karakol) f›rkalar› taraf›ndan ziraat edilmektedir. Safi ve Sarma mukataalar› Zübeyd afliretitaraf›ndan, Badi mukataas› Dilim aflireti taraf›ndan ve Tüveyse mukataas› Cubur aflireti taraf›ndan,di¤er mukataalar›n tamam›na yak›n› ise fiammar aflireti taraf›ndan ziraat edilmektedir.

Diyale mukataas›nda bir köprü, iki kahvehane ve 20 küçük hane vard›r. Kaza dâhilinde herçeflit hayvan beslenmekte, bunlar›n yün ve ya¤› sat›lmaktad›r.

103


138 Menzilhane: Posa tatar› atlar›n›n bulundu¤u yere verilen ad. Tatar kona¤› da denilir. Tatar ise, mektup ulaflt›ran h›zl› hareketlipostac›ya verilen ad. Daha önceleri ulakl›k ve postac›l›k görevi h›zl› yürüyüflleriyle meflhur olan Tatarlar yerine getirdi¤i için buanlamda kullan›lmaktad›r.

ORSAM

Aziziye

Aziziye köyü, Ba¤dat’›n 75 km güneydo¤usunda ve Dicle’nin sol sahilinde bulunan birnahiye merkezidir. Bu nahiyede 30 hane, 10 dükkân, 1 mescit, 1 ibtidai mektebi, 1 telgrafhane, 1hükümet kona¤›, 1 han ve 2 kahvehane bulunmaktad›r. Etraf›nda ba¤ ve bahçe yoktur.

Selmanpak

Ba¤dat’›n 25 km güneydo¤usunda ve Dicle nehrinin sol sahilinde bir kaza merkezidir.Sahabelerden Selman Farisi, Huzeyfe El-Yemanî ve Abdullah El-Ensari hazretlerinin türbeleri bukazada bulunur. Ayr›ca kazada 35 hane, 2 han, 12 dükkân, 1 çeflme ve 1 ibtidai mektebi bulunmak-tad›r.

Meflhur Taku’l-Kisra veya Ayvanü’l-Kisra bu kazada bulunmaktad›r. Bu ayvan, eski Medayin(Ktesiphon) flehri harabelerinden büyük bir saray›n kal›nt›s›d›r. Buras› fiapor ve bir rivayete göre de,Nevfliran veya Hüsrev Perviz taraf›ndan yap›lm›fl ve 150 zira uzunlu¤unda, 90 zira eninde ve 80 zirayüksekli¤inde büyük bir sarayd›r. Her taraf› mermer tafllarla yap›lm›fl, içerisi heykeller ve resimler-le süslenmifltir. Medayin flehri H.16 senesinde Sait b. Abade taraf›ndan fethedilmifl ve o zaman ‹slamordular› bu ayvanda namaz k›lm›fllard›r. Büyük bir k›sm› y›k›lm›fl olan ayvan›n, bugün kalan vegörünen k›sm› Taku’l-Kisra denilen kap›n›n bir harap kemeriyle bitifli¤indeki baz› duvarlard›r.

104

Medayin (Ktesiphon) fiehrinde Bulunan Saray Kal›nt›lar›


Cezire Kazas›:

Cezire kazas› kuzeyinde Ba¤dat vilayeti ve Kaz›miye kazalar›, kuzeydo¤usunda Aziziyekazas›, bat›s›nda ve kuzeybat›s›nda Kaz›miye kazas›, güneydo¤usunda Kuttulamare kazas› ileMuntefik sanca¤› ve güneyinde Divaniye sanca¤›yla s›n›rl›d›r.

Bu kazan›n arazisi Dicle nehrinden aç›lan cetveller taraf›ndan sulanmaktad›r. Kazada bulunanmukataalar flunlard›r: Divaniye, Rahmaniye, Cevimise, Bid’at Hamit ve Bagile mukataalar›.

Kazan›n bafll›ca köyleri merkez kaza olan Hamidiye köyü ile Be¤ile mukataas›n›n idaremerkezi olan Be¤ile köyüdür.

Hamidiye

Hamidiye kasabas› Dicle’nin sa¤ sahilinde ve Ba¤dat’›n 54 km güneydo¤usunda bulunur.Kaza merkezi daha önceleri 5 km güneyde bulunurdu. Ancak, Dicle nehrinin taflmas› sonucu seller-le karfl› karfl›ya kalan merkez boflalt›lm›fl, H.1311 tarihinde bu yeni mevkii seçilerek, kaza merkeziyeniden tesis edilmifltir. Kasabada 1 cami ve cami içinde 1 medrese ve mektep, 100 kadar hane, 45dükkan, 4 kahvehane, 2 han, 1 pekmezhane, 3 kurud ve birkaç bahçe ile hükümet kona¤› vard›r.Kasabada telgrafhane olmad›¤›ndan iletiflim Aziziye merkezi kanal›yla yap›lmaktad›r.

Be¤ile köyü Dicle’nin sa¤ sahilinde olup, Hamidiye kasabas›ndan on iki saat kadar güneydebulunur. 200’den fazla hanesi, 1 minareli camisi ve 1 ibtidai mektebi bulunmaktad›r. Binalar›, özel-likle memurlara mahsus olanlar› düzgündür.

Kuttulamare Kazas›:

Kuttulamare kazas› kuzeyinde Bedre kazas›, do¤usunda yine Bedre kazas› ile Amara sanca¤›,güneyinde Amara, Muntefik ve Divaniye sancaklar›, bat›s›nda Cezire ve Aziziye kazalar›ylas›n›rl›d›r.

Kut iskele manas›nda olup, “Amara” ise kaza afliretlerinden birinin ismidir. Dolay›s›ylaKuttulamare ’nin kelime anlam› Amara ‹skelesi’dir.

Bu kazan›n arazisi Dicle nehrinden ayr›lan birçok cetvel taraf›ndan sulanmaktad›r. Kazan›nbir k›sm› Dicle’nin solunda, di¤er k›sm› da sa¤›ndad›r. Bafll›ca alt› mukataas› vard›r. Bunlar: Kutnehirleri mukataas›, Cezire fierimesi(139), Hamidiye mukataas›, Kut fierimesi, Ümmü’l-Helanemukataas›, Nehir b. Cessam mukataas› ve Ümmü’l-Hinne mukataas›d›r.

Bu mukataalarda Rubey’a aflireti (afliret reisleri; Habibü’l-Emir, Ferhanü’l-Emire veNamusü’l-Emire) ve f›rkalar›, El-Gerifl aflireti, Makasis aflireti (afliret reisleri ‹sa El-fie¤idil ve

105

139 fierime: Nehirden aç›lm›fl büyük bir cetvele verilen ad.

ORSAM

Cedd’u Elselisin), Saray Aflireti (afliret reisi; fiündi’l-Bakkal), Beni Lam aflireti (afliret reisi;Abdulmuhsin ve kardefli Fileyyih El-Hasan) ve onlara ba¤l› f›rkalar ziraat yapmaktad›rlar.

Kuttulamare

Kuttulamare kasabas› Ba¤dat’›n 157 km güneydo¤usunda ve Dicle nehrinin sol sahilinde birkaza merkezidir. Ba¤dat ile Basra aras›nda çal›flan gemilerin dura¤› oldu¤u için önemli bir ticaretmerkezidir. Konumu gayet güzel ve havas› iyidir.

Kasabada 1.500 hane, 150 dükkan, 10 han, 8 kahvehane, 2 hamam, 1 cami, 2 mescit, 1 rüfltiyemektebi, 2 s›byan mektebi ve buharla çal›flan 2 yapa¤› makinesi vard›r. Ayr›ca birkaç Musevi hane-si ve 1 sinagog mevcuttur. Hükümet kona¤› nehir üzerinde düzenli bir bina, etraf›nda birkaç bahçe-si olan kasabada, sebze ve meyve yetifltirilmesi çok k›s›tl› olup, sebze ve meyve Bedre taraflar›ndanithal edilmektedir. Kuttulamare kazas›ndan bir hayli meyan kökü ihracat› yap›lmaktad›r.

Kasabada Hamidiye Acentesi, Düyun-u Umumiye, Rüsumat ve Reji daireleri mevcuttur.Kasaban›n yirmi dakika afla¤›s›nda Arazi-i Seniye idaresi taraf›ndan bir dubal› köprü inflaedilmifltir(140) .

fieyh Sait köyü Dicle’nin sa¤ sahilinde ve Ümmü’l-Hinne mukataas›ndad›r. Köyde 130 hane,10 dükkân ve 1 kahvehane bulunmaktad›r.

Dilim Kazas›:

Dilim kazas› kuzeyinde Musul vilayeti ve Cezire çölü, do¤usunda Samarra ve Kaz›miyekazalar›, güneyinde Kerbela sanca¤›, bat›s›nda fiamiye çölü ve Ane kazas›yla s›n›rl›d›r.

Dilim kazas› halk›, Dilim aflireti ad› alt›nda toplanm›fl 26 f›rkadan oluflmaktad›r. Bu f›rkalarF›rat nehrinin iki sahilinde ikamet eder ve kurud vas›tas›yla topraklar›n› sulayarak bu¤day, arpa vedi¤er hububatlar› yetifltirirler. Tar›mla u¤raflmayanlar her sene bahar mevsiminde hayvanlar›n› al›pfiamiye ve Cezire çöllerine ç›karlar. Üç ay kadar çölde kald›ktan sonra yine geri dönerler.

Kaza dâhilinde küçük ve büyükbafl hayvan mevcuttur. Hele at ve k›sraklar› pek asil vemeflhurdur. Ayr›ca ester cinsi de yetifltirilmektedir.

Dilim kazas›n›n esas ziraat flekli olan kurud d›fl›nda, F›rat nehrinden ayr›lan cetvellerlesulanan ve ziraat edilen dört mukataas› vard›r. Bunlar Tafl mukataas›, Hasi mukataas›, Nessafmukataas› ve Abu Sedir mukataas›d›r.

Tafl mukataas› Emlak-› Hümayuna ait olup, Aziziye cetveliyle sulanmaktad›r. Bu cetvelinkayna¤› bafl›nda bir küçük kargir köprü vard›r. Hasi mukataas›nda iki kargir köprü, Nessafmukataas›nda bir ve Abu Sedir mukataas›nda da bir kargir köprü bulunur.

106



Bütün bu mukataalarda her çeflit yazl›k ve k›fll›k mahsul yetiflmekte, çiftçileri de tamamenDilim aflireti f›rkalar›ndan oluflmaktad›r.

Kazada bulunan kasaba ve köyler: Merkez kaza olan Rumadi kasabas› ve bu kasabaya ba¤l›Hit, Kübeyse, Felluce ve Rehhaliye nahiyelerinin merkezleri olan ve ayn› ad› tafl›yan köyler ileSaklaviye köyüdür. Hit nahiyesinde zift, tuz ve kükürt madenleri vard›r.

Dilim kazas› Halep–‹stanbul yolu üzerinde oldu¤undan, kazada alt› kervansaray bulunur.

Rumadi

Bu kasaba Ba¤dat’›n 110 km bat›s›nda ve F›rat nehrinin sa¤ sahilinde bulunur. Kasaban›nbinalar› düzgün ve sokaklar› da genifltir. Kasabada 500 hane, 150 dükkan, 4 kahvehane, 5 han vetoptan g›da pazar›, 1 cami, 1 ibtidai mektebi ve 2 s›byan mektebi vard›r. Ayr›ca kasabada bir taburasker, bir telgrafhane ve Arazi-i Seniye idare binas› mevcuttur.

Felluce köyü nahiye merkezidir. Konumu ve havas› gayet güzel, binalar› ve sokaklar› düzen-lidir. H.1318 tarihinde infla edilen hükümet kona¤› genifl ve güzeldir. As›l köy F›rat nehrinin solsahilindedir ve sa¤ sahile dubal› bir köprüyle ba¤l›d›r. Nahiye merkezinde 100 kadar hane, 1 cami,1 ibtidai mektebi, 20 dükkân, 4 han, 3 kahvehane ve bir telgrafhane bulunmaktad›r.

Saklaviye köyü, Felluce’nin bir saat kuzeyinde olup, nahiye merkezidir. H.1316 senesindeFelluce nahiye merkezi olmadan önce, Saklaviye köyü nahiye merkezi idi. Köy; ba¤ ve bahçeler ile70 kadar haneyi ihtiva eder.

Hit, F›rat’›n sa¤ sahilinde tepe üzerinde bir nahiye merkezidir. ‹ki yakas›nda hayli mahsuldarbahçeler vard›r. Meyve ve sebzesi boldur. 600 kadar hanesi ile 1 telgrafhanesi, 50 dükkan, 1 cami,2 mescit, 2 s›byan mektebi, 1 medrese ve 2 han› mevcuttur. Hit köyünde zift ve neft kuyular›, tuzmadeni ile kükürtlü su kaynaklar› bulunur. Bunlardan “Aynü’l Cebre” kayna¤› kükürtlü su ihtivaetti¤inden, cilt hastal›klar›na ve yan›ndaki di¤er bir kaynak da, uyuz hastal›¤›na faydasa¤lamaktad›r. Hit tuz madenleri, Düyun-u umumiye taraf›ndan tekel alt›na al›nm›flt›r. Burada birmemur ile düzenli bir Düyun-u umumiye idaresi vard›r. Hit topraklar›nda bir hayli maden tafllar›bulunmakta ve bunlar F›rat nehri yoluyla Kerbela sanca¤›na gönderilmektedir. Hit’te 20 haneMusevi ikamet etmektedir.

Kübeyse köyü, Rumadi’ye 12 ve Hit’e 3 saat mesafede, fiamiye çölünde bir nahiyemerkezidir. Surla çevrilmifl olan kasaba civar›nda bir hayli hurma a¤ac› vard›r. Köyde 600 hane, 3mescit ve bir hükümet kona¤› mevcuttur. ‹çme suyu ve tarla sulamak için kaynak sular› vard›r.

Rehhaliye köyü, Rumadi’nin 16 saat güneyindedir ve köyde 200 hane ile bir hükümet kona¤›mevcuttur. Köyde bulunan hurma ba¤lar›nda 80.000 adet hurma a¤ac› vard›r. Halk›n içme suyu vetarlalar›n›n sulanmas› için köy içinde ve civar›nda kaynak sular› mevcuttur. Nahiye dâhilinde bir detuz madeni vard›r. Ticareti bu¤day, arpa ve di¤er hububat çeflitleri ile ya¤ ve yapa¤›dan ibarettir.Tekstil olarak Arap abas› ve k›rm›z› kilim üretilir.

107

ORSAM

Ane Kazas›:

Ane kazas› F›rat nehrinin iki yakas›nda bulunan bir kazad›r. Kuzeyinde ve kuzeydo¤usundaCezire çölü ve Musul vilayeti, güneydo¤usunda Dilim kazas›, güneyinde fiamiye çölü ve bat›s›ndaZor sanca¤›yla s›n›rl›d›r.

Bu kaza dâhilinde kanallarla sulanan mukataalar yoktur. Tar›m alanlar› kurud ve “Naur”(141)

denilen su dolaplar› vas›tas›yla sulanmaktad›r. Ayr›ca ya¤mur suyuna dayal› olarak tar›m yap›lanyerler de vard›r. Afliretlerin bir k›sm› hayvanc›l›k yaparak yaflamlar›n› sürdürmektedirler. Bölgeninmahsulleri bu¤day, arpa, susam ve pamuktur. Yün ve ya¤ çoktur. Kazada zerdali, erik, nar ve incirgibi meyveler de yetiflir.

Ane kasabas›n›n biraz afla¤›s›nda ve F›rat nehrinin sol sahilinde, Romal›lar taraf›ndan Anatoolarak adland›r›lan eski bir flehrin kal›nt›lar› bulunmaktad›r. Büyük ihtimalle Ane kazas›n›n ad›, buflehrin ad›n›n yanl›fl telaffuz edilmesinden do¤mufltur.

Kaza, F›rat nehri gibi hayati öneme haiz bir kayna¤a sahip olmas›na ve arazisinin degeniflli¤ine ve verimlili¤ine ra¤men, bunlardan gerekli oranda istifade edememektedir. Kazadâhilinde yaflayan afliretler genellikle Dilim aflireti ve f›rkalar›d›r.

108

141 Naur: Bir çeflit su dolab›, ancak kurud’dan fark›, Naurlar nehrin ortas›ndaki tafl yap›d›r. Pervaneleri suyun kuvvetiyle döner vekanallarladaki su ba¤ ve bahçelere verilir.

“Naur” Tabir Edilen Su Dolaplar›


Bu kazan›n bafll›ca kasaba ve köyleri: Kaza merkezi olan Ane kasabas› ve nahiye merkezleriolan Hadise, Cebe, El-Kaim köyleri ile Âlus, Pervane ve Rave köyleridir.

Ane kazas›nda F›rat nehri üzerinde “fiahtur” denilen dikdörtgen fleklinde kay›klarla nakliyeiflleri yap›lmaktad›r. Kasaba halk› Arap olup, yaln›z 28 hanelik Musevi cemaati vard›r.

Ane

Ane kasabas› Ba¤dat’›n 250 km kuzeybat›s›ndad›r. F›rat nehri üzerinde ve her iki tarafta birerve ikifler katl› evler olmak üzere, F›rat boyunca üç saat uzanan bir sokaktan ibarettir. fiehrin arkas›,yani güney bölümü tepelerden oluflur ve flehir F›rat ile tepeler aras›ndad›r. Konumu ve havas› çokgüzel olan kazan›n karfl›s›nda, F›rat nehri ortas›nda Havice denilen yeflil bir ada vard›r. Kasabadabez ve aba dokunur ve Ba¤dat’›n sakalar› genelde bu kasabadand›r. Kasaban›n ortas›nda, da¤lardangelip nehre akan çay üzerinde kargir bir köprü vard›r. Kasabada 500’den fazla hane, birkaç dükkânve bir telgrafhane vard›r. Âlus köyü, Cebe köyünden dört saat ileride ve Hadise’ye bir buçuk saatmesafededir. Havice adas›n›n üzerinde 250 hane, 1 mescit ve 10 de¤irmen bulunmaktad›r. Hurmaba¤lar› ile zeytin ve nar bahçeleri içindedir.

Hadise köyü nahiye merkezi olup, yine F›rat üzerinde 400 hanesi, 2 cami, 3 mescit, 1.500hurma a¤ac› vard›r. Genel olarak Hadise nahiyesinde 6.000 hurma a¤ac› vard›r. Köyde, bu¤dayö¤ütmeye mahsus ve naurla dönen iki su de¤irmeni vard›r.

Hadise’nin yar›m saat güneydo¤usunda, F›rat’›n sol sahilinde bulunan Pervane köyünün ko-numu çok güzeldir ve 150 hanesi mevcuttur. Etraf›nda 3.000 hurma a¤ac› ve bir miktar da zeytina¤ac› vard›r.

Nahiye merkezi olan El-Kaim’de, F›rat nehrinin sa¤ sahilinde ve nahiye müdürü ile jandarmaefrad› ikameti için özel daire bulunmaktad›r.

109

ORSAM

KERBELA SANCA⁄ININ S‹YAS‹ VE MEDEN‹ CO⁄RAFYASI

Kerbela sanca¤›; kuzeyinde Kaz›miye kazas›, kuzeybat›s›nda Dilim kazas›, güney ve güney-do¤usunda Divaniye sanca¤›, güney ve güneybat›s›nda fiamiye çölüyle s›n›rl›d›r.

Kerbela Kazas›:

Kerbela kazas›; kuzeyinde Dilim ve Kaz›miye kazalar›, do¤usunda Hille ve Hindiye kazalar›,güneyinde Necef kazas› ve bat› ile güneybat›s›nda fiamiye çölüyle s›n›rl›d›r. Arazisi düz olup, da¤l›kve ormanl›k alanlar› yoktur. Bu kazan›n topraklar›n› F›rat nehri ile Hüseyniye kanal› sulamaktad›r.Kanuni Sultan Süleyman Han taraf›ndan kazd›r›lm›fl ve aç›lm›fl olan Hüseyniye kanal›n›n uzunlu¤usekiz saattir. Kaza dâhilinde Arazi-i Seniye’den Müseyyip, ‹skenderiye ve Nas›riye mukataalar›vard›r. Bunlar F›rat ve F›rat nehrinden do¤an cetvellerle sulanmaktad›r. Bu cetveller üzerinde üçkargir köprü vard›r.

Bafll›ca mahsulleri hurma, bu¤day, arpa, pamuk, tömbeki, afyon, Irak ve Hindistan cinsindensusam, börülce, bakla ve di¤er hububatlar ile kavun, karpuz, portakal, tatl› ve ekfli limon, nar,zerdali, incir, dut gibi meyveler ve patl›can, bamya ve di¤er sebzelerdir.

Bu¤day ve arpa yerel ihtiyac› ancak karfl›lad›¤›ndan, kazan›n ihracat› hurma, yapa¤›, deri, aba,pekmez ve bir k›s›m meyvelerden oluflur. ‹thalat› ise, bez, basma, çuha, atariye, ilaç, tütün, tömbe-ki, fleker, kahve, çay, hal› gibi eflyalardan ibarettir.

Ticari ulafl›m araçlar› karada deve, ester, beygir ve merkeptir. Nehirde ise küçük kay›klar vegemilerdir. Bu kay›klar ve gemiler her sahile kolayca yanaflabildikleri için özel olarak iskeleyap›lmam›flt›r.

Bu kazada afliretler konar-göçer ve yerleflik çiftçiler olmak üzere iki k›sma bölünmüfltür.Konar-göçer olanlar A’nze ve Zekarit afliretleridir. Bunlar zamanlar›n›n ço¤unu Kerbela’n›nbat›s›nda buluna fiamiye çölünde geçirirler. Y›lda iki defa merkez Liva ile civar kasabalara gelerekyün, ya¤ ve hayvan sat›p, karfl›l›¤›nda zahire ve di¤er malzemeleri al›rlar. Bu afliretlerin deve ver-gisi Liva taraf›ndan tahsil edilir. A’nze afliretinin fleyhi resmen Rezzaze kaymakam› olarakatanm›flt›r. Rezzaze, Kerbela’n›n bat›s›nda ve 3 saat mesafede Hüseyniye kanal›n›n sonunda bir yerolup, yerleflik nüfusu bulunmaz. Ancak A’nze afliretinin esas karargâh› oldu¤u için kaymakaml›k bubölgeye verilmifltir.

Kerbela kazas›nda çiftçilikle u¤raflan ve yerleflik olan afliretler ise El-Mesud, El-Yesar, ElbuMarsa, Elbu Ganim, Uveysat, Elbu Muhyi ve Cenabi afliretleridir.

Bütün afliretler taraf›ndan ço¤unlukla deve, at, k›srak, merkep, öküz, inek, manda, ester,koyun ve keçi beslenir. Özellikle A’nze afliretinin yetifltirdi¤i atlar ve k›sraklar çok meflhurdur.

Kerbela ile fiefatiye aras›nda ve Rezzaze taraflar›ndaki tuz madenlerinden baflka madenbulunmaz. Bu tuz madenleri henüz tekel ve kontrol alt›na al›nmam›flt›r. fiefatiye’deki büyük tuzmadeninden halen y›ll›k olarak 300.000 okka tuz ç›kar›lmaktad›r(142).

110



Kazan›n merkezi ve dünyaca flöhrete sahip olan Kerbela kasabas›n›n yan› s›ra nahiye merkeziolan Müseyyip ve fiefatiye köyleri önemli yerleflim yerleridir.

Kerbela

Ba¤dat’›n 80 km güneybat›s›nda ve Hüseyniye kanal›n›n yan› bafl›nda olan Kerbela kasabas›,Ba¤dat’tan sonra vilayetteki en büyük imarl› flehirlerden birisidir. fiehit ‹mam Hüseyin b. Ali (R.A.)Hazretlerinin flehit olduklar› yer ve türbelerinin etraf› Osmanl› idaresi taraf›ndan yenilenerek düzen-lenmifltir. Kasaba eski ve yeni iki mahalleden oluflmaktad›r.

Eski mahalle, ‹mam hazretlerinin etraf›nda oluflan bir yerleflim yeridir. Yeni mahalle ise kasa-ban›n güneyinde, önceleri batakl›k olan ve 30 y›l önce kurutularak yap›m›na bafllanm›fl, git gidegeniflleyerek büyük bir yerleflim yeri haline gelmifltir(143). Bu mahalle ‹mam Abbas’a nispetleAbbasiye Mahallesi olarak adland›r›lm›flt›r. Eski mahallenin sokaklar› dar ve evleri düzensiz ise de,Abbasiye mahallesi, Ba¤dat’ta da benzeri olmayan ve ‹stanbul’un o bilinen mahallelerine benzergüzellikte, 10–15 metre geniflli¤inde caddeler ile her iki taraf›nda düzenli ve yüksek binalardanoluflmaktad›r. Hükümet kona¤› Abbasiye mahallesinin sonunda, Necef yolu üzerinde bahçe içindetek katl› genifl ve düzenli bir binad›r. H.1318 senesinde infla olunan telgrafhane binas› zarif vedayan›kl›d›r. Kasabada k›flla, belediye, duyun-› umumiye, reji ve karantina daireleri vard›r.

111

143 H.1318 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesine göre. Yani bu mahalle, H.1288 (1870) y›l›nda kurulmufltur.

‹mam Abbas Camii

ORSAM

‹mam Hüseyin ve ‹mam Abbas (R.A.) hazretlerinin türbeleri gayet düzenli ve imarl›d›r. ‹mamHüseyin hazretlerinin türbeleri ile yan›ndaki caminin kubbesi ve minareleri alt›n kapl› tu¤lalarlasüslenmifl, di¤er bölümleri çiniyle kaplanm›flt›r. ‹mam Abbas hazretlerinin türbe ve camisi de çinitafllarla süslenmifltir. Her iki türbenin avlusu çok genifl olup, içlerinde birer saat kulesi vard›r.

Cami avlusunun etraf›nda cenaze gömülmesi için türbedarlara mahsus odalar tahsis edilmifltir.Hz. ‹mam Hüseyin’in türbesi burada bulundu¤u için, her sene ‹ran ve Hindistan’dan binlerceziyaretçi gelmekte ve bilhassa fiiiler için Kerbela flehrinin ziyareti bir farz özelli¤inde oldu¤undan,cenazelerini de burada gömmek isterler. Gerek yurt içinden ve gerekse yurt d›fl›ndan binlerce cenazeburaya getirilerek, cenaze sahibinin verece¤i vergi miktar›na göre avlunun etraf›ndaki odalara, avlu-nun alt›ndaki bodruma veya avlunun d›fl›ndaki mezarl›klara defnedilir.

Yukar›da bahsedilenlerin d›fl›nda kasabada 1 cami ve 1 medrese, çeflitli topluluklara ait mes-cit ve 8 medrese ile 10 kadar s›byan mektebi ve 1 rüfltiye mektebi mevcuttur. Çarfl›s› büyük vemükemmeldir. Birçok han›, kahve ve çayhaneleri ile toptan g›da pazarlar› vard›r. Sünni ve fiiilerdenoluflan yerli halk›n nüfusu yaklafl›k olarak 50.000’den fazlad›r(144). Halk› Arap ve Acemlerden oluflanKerbela’da genel olarak konuflulan dil, Arapça ve Farsça’d›r.

Kerbela’da bir k›s›m ahali ticaret ve sanayiyle ifltigal etmektedir. Ziyaretçilerin hediyelik eflyaolarak al›p götürdükleri tespihler, Ayet-i Kerime yaz›l› yazmalar ve benzeri eflyalar sat›lmaktad›r.fiehir etraf›ndaki ba¤ ve bahçelerin mahsulü olan hurma, meyve ve sebze boldur. Ayr›ca Kerbela’dagüzel pekmez yap›l›r.

112


‹mam Hüseyin Hazretleri Camii


Kerbela’da bir Nizamiye taburu ile Redif taburu bulunur. fiehirde ‹ran devletinin ticari masla-hatgüzar› ve ‹ngiltere devletinin bir konsolos memuru bulunmaktad›r.

Kerbela ile Ba¤dat aras›nda her gün yolcu ve posta evrak› tafl›yan arabalar oldu¤u gibi,Necef’ten de her gün hareket etmekte olan arabalar, gerek Ba¤dat’a ve gerekse Necef’e kadar olanmesafeyi 9–10 saatte kat etmektedirler.

Arabalar d›fl›nda Ba¤dat-Kerbela ve Kerbela-Necef aras›nda, özellikle ziyaret mevsimlerindekervanlar eksik olmaz. Yeri gelmiflken bölgedeki kervansaraylar›n adlar›n› ve mesafelerini vermek-te fayda görmekteyiz;

1- Ba¤dat’tan Haraba Han’a (Bu handa önemli bir fley olmad›kça durulmaz) 2,5 saat.

2- Haraba Han’dan Azat Han’a (Burada nadiren durulur) 1,5 saat.

3- Azat Han’dan Mahmutiye köyü (Burada mutlaka mola verilir ve arabalar›n istasyonudur)1,5 saat.

4- Mahmutiye köyünden fiorhan’a (Bu han harap olup, karargâht›r) 1,5 saat.

5- fiorhan’dan ‹skenderiye köyü (Nadiren burada durulur) 1,5 saat.

6- ‹skenderiye köyünden Müseyyip (Burada kervanlar mutlaka mola verir) 2 saat.

7- Müseyyip’ten Ateflihan (Bu han harap olup, burada nadiren durulur) 2 saat.

8- Ateflihan’dan Kerbela 2,5 saat.

9- Kerbela’ya bir saat kala ba¤lar aras›ndan ve daha sonra Hüseyniye kanal› üzerindekiköprüden geçilerek girilir.

10- Kerbela’dan Nehlehan’a (Bu han yapanlar›n ismiyle de an›l›r ve bu hana fiemsihan dadenilir, mamur bir hand›r ve yan› bafl›nda bir iki kahvehane ve dükkân vard›r) 3 saat.

11- fiemsihan’dan Hammad Han’a (Burada mutlaka mola verilir ve arabalar›n istasyonudur.Burada iç içe üç han ve karfl›s›nda da iki han bulunur. Birkaç dükkân, 20 kadar hane vekulübe ile küçük bahçe vard›r) 4 saat.

12- Hammad Han’dan Harap Han’a (Nadiren burada durulur) 1 saat.

13- Harap Han’dan Mirza Han’a (Burada iki han, birkaç kahve ve çayhane ve araba istasy-onu mevcuttur. Burada her zaman mola verilir) 2,5 saat.

14- Mirza Han’dan Necef flehri 3,5 saattir.

Müseyyip Nahiyesi

Müseyyip nahiyesinin merkezi olan Müseyyip kasabas›, F›rat nehrinin her iki sahilinde yeralan bir kasabad›r. Ba¤dat’›n 55 km güneybat›s›nda ve Kerbela’n›n 25 km kuzeydo¤usunda bulunur.Kasaban›n bina ve çarfl›lar›n›n pek ço¤u nehrin sol sahilinde olup, karfl› yakas›nda hükümet daireleriile birkaç hane vard›r. ‹ki yaka birbirine dubal› bir köprüyle ba¤l›d›r. Kasabada 500’den fazla hane,3.500’den fazla nüfus, 100 dükkan, 1 cami, 2 mescit, 1 ibtidai mektebi, 2 s›byan mektebi, her yaka-da birer han, 5 seyfi( 1 4 5 ), 11 toptan g›da pazar› ve 5 kahvehane vard›r. Karfl›yaka’da telgrafhane, arazi-iseniyye, karantina, düyun-u umumiye ve reji daireleri vard›r. Kasaba Ba¤dat – Kerbela araba

113

145 Seyfi: Tamam› zahireyle dolu büyük ambar demektir.

ORSAM

hatt›n›n istasyonu olup, arabalar burada aktarma yapmaktad›rlar. Birçok ticaret gemisinin u¤rak yerioldu¤undan, ticari öneme sahip bir flehirdir.

Müseyyip’in iki saat kuzeydo¤usunda bulunan ‹skenderiye köyünde 50 kadar hane ve kulübe,3 han, 1 karakolhane ve emlak-› humayun memurlar›na mahsus bir daire vard›r. ‹skenderiye cetveliköyün kenar›ndan geçmektedir.

fiefatiye nahiyesi, Kerbela’n›n bat›s›nda ve 9 saat mesafededir. Nahiyede 500.000’den fazlahurma a¤ac› vard›r. Bu nahiyede içme ve sulama suyu gözlerden (p›nar) sa¤lanmaktad›r. Nahiyede17 köy bulunur ve bu köyler birbirine yak›nd›r. Her köyde 50–250 aras› hane ve kulübe bulunur.Nahiye müdürünün ikametgâh›, 300 haneli ve 15 dükkân› bulunan Resulayn kasr›d›r(146).

Hindiye Kazas›:

Hindiye kazas› kuzeyinde Kerbela, do¤usunda Hille, güneydo¤usunda ve güneyinde fiamiyeçölü, bat›s› ve güneyinde Necef kazas›yla s›n›rl›d›r.

Arazisi düz ve gayet verimli olup, her türlü hububat yetifltirmeye müsaittir. Ancak F›ratnehriyle gelen çamurlar›n toprak seviyesini yükseltmesi sebebiyle, nehirden istenilen seviyede sual›namamaktad›r. Kazada son 9–10 sene içinde çeltik mahsulünün verimi düflmüfltür. Buna karfl› ted-bir olarak hükümet taraf›ndan nehrin uygun bir yerinde yeni bir set infla edilerek, suyun yükseltilme-si ve tarlalara verilmesi düflünülmüfl ve bunun için gereken teflebbüsler bafllat›lm›flt›r(147)

Kazan›n mahsulleri pamuk, tömbeki, bu¤day, arpa, fasulye, susam, akdar›, lobya (börülce),bakla ve az miktarda pirinçtir. Nehrin her iki yakas›nda son y›llarda hurma a¤ac› ve di¤er a¤açlar

114

“Sarife” Kam›fltan Yap›lan Kulübeler

146 Burada köylere kas›r ad› verilmektedir. Kas›rlar birbirine yak›nd›r ve her kas›rda 50-300 aras› hane ve kulübe bulunur (1319 Ba¤datVilayet Salnamesi).

147 1329 tarihli Ba¤dat Vilayet Salnamesi.


yetifltirilerek kereste ihtiyac› karfl›lanmaktad›r. Kaza dâhilinde at, k›srak, merkep, öküz, inek, koyunve keçi gibi evcil hayvanlar beslenilmektedir.

Hindiye kazas›nda çiftçilik yapan afliretler flunlard›r: El-Fetle, Beni Hasan, Beni Tarf, BeniSed, El-De’um, Celihe, Beraci, Kerakifle, Amiriye ve El-Mesut. Bunlar has›r ve kam›fltan yap›lm›flve ad›na “sarife” denilen kulübelerde ikamet ederler. Genel olarak kazada 7.000 sarife vard›r.

Kazan›n arazisi F›rat nehrinden do¤an 17 cetvelle sulanmaktad›r. Kazada bulunan mukataalarflunlard›r: Abu Nekkafl, Herka, Abu Rube, El-Fetle, Museyide, Ke’buri, Menfehan, Cenaciye,Meflrub ve Zebiliye. Bu mukataalar birer nahiye gibi müdürler taraf›ndan idare edilmektedir.Kazan›n ticari ulafl›m› nehir üzerinden kay›klarla sa¤lanmaktad›r.

Kazay› ihya eden F›rat’›n bir kolu olan Hindiye kanal›, bundan yaklafl›k yüz y›l önceHindistan’›n Lekehnu mukataas›n›n hâkimi olan Emir Asafüddevle(148) taraf›ndan aç›lm›fl ve o sebep-le de kanala Hindiye ad› verilmifltir.

F›rat nehri Hindiye Baraj› yan›nda iki kola ayr›l›r. Kollardan biri Hille taraf›ndan, di¤eri deHindiye kazas›ndan geçer ve sonra Semave kazas› dâhilinde birleflirler. Hindiye Baraj› mevkiinde–ki, Hindiye kasabas›n›n dört saat kadar kuzeyindedir– baraj muhaf›zlar› ve mühendisler için özelevler, baraj›n ihtiyac› olan malzemeler için imalathaneler ve barajda çal›flan iflçiler için de kulübe-ler infla edilmesiyle, oras› mamur ve güzel manzaral› bir köy halini alm›flt›r. Bölgede çal›flan gemi-ler baraj bölgesinde aktarma yapmaya mecburdur.

Hindiye kazas›nda, kaza merkezi olan Tuveyriç kasabas› ile nahiye merkezi olan Kefl köyüvard›r.

Tuveyriç

Tuveyriç kasabas› – ki, genelde Hindiye kasabas› diye bilinir ve adland›r›l›r – Kerbela’n›n 18km güneydo¤usunda, F›rat sahilinin sa¤ taraf›nda güzel bir kasabad›r. 5–10 hane ve sarife ihtivaeden kasaba, karfl› yakas›na dubal› bir köprüyle ba¤l›d›r. Kasabada, tu¤layla yap›lm›fl 300 hane vehas›r ile kam›fltan yap›l› olan 1.000 kadar kulübe, bir hamam, bir ibtidai mektebi, Hamidiye adl› bircami, k›rk mecrefl(149) ve çarfl›s›nda bir hayli dükkân, toptan g›da pazar›, kahve ve çayhaneler, nehrebakan üç misafirhane ve düzenli bir vak›f han› mevcuttur. Hükümet kona¤› oldukça düzenli bir binaolup, önü nehrin sahiline kadar uzanan genifl bir meydand›r. Telgrafhane, hükümet kona¤›n›nbitifli¤indedir ve di¤er yan›nda askeri k›flla vard›r. Hindiye kasabas›nda bir Nizamiye taburu ile birRedif taburu bulunmaktad›r.

Kasaban›n halk› Arap’t›r ve Caferi mezhebindendir. Kasabada ‹ran uyruklu ve baz› di¤eryabanc› uyruklu insanlar da vard›r. Genel olarak halk aras›nda Arapça konuflulur, ‹ranl›lar sayesinde

115

148 Hindistan naiplerinden olup, naip fiücaüddevle’nin o¤ludur (Naip; vekil, kaymakam veya kad› vekili anlam›nda kullan›l›r,Hindistan’da hükümdar›n vekili makam›nda olan eyalet valisi ve hâkimine verilen ad). Asafüddevle, cömertli¤i ve hay›rseverli¤iyletan›nan, ayr›ca âlimlere büyük sayg› gösteren bir emirdir. H.1188 tarihinde Feyzabat imaretinin bafl›na geçmifl ve Lekehnu flehriniimaret karargâh› olarak kullanm›flt›r. 23 y›l imaretin bafl›nda hüküm sürdükten sonra H.1212 tarihinde vefat etti. Lekehnu flehrinde‹mambare adl› yerde defnedilmifltir. Asafüddevle ayn› zamanda bir flairdir, Urduca ve Farsça fliirleri vard›r. fi.Sami, Kâmûsû’l-A’lâm, 1.Cilt, Mihran Matbaas›, ‹stanbul-1306, s.212.

149 Mecrefl: Pirinç ay›klama yeri.

ORSAM

Farsça konuflanlar da vard›r. Kasaban›n havas› esasen iyidir ancak, etraftaki batakl›klar yüzündennemli ve bozuktur.

Tuveyriç kasabas›n›n 5 saat (25 km) güneyinde, Hindiye kanal›n›n sol sahilinde Kefl köyüvard›r. Burada Zulkefl hazretlerinin türbesinin oldu¤u rivayet edilmektedir. Türbe herkes taraf›ndanve özellikle Museviler taraf›ndan ziyaret edilmektedir. Köy halk›n›n ço¤unlu¤u Arap ve bir k›sm›Musevi’dir. Zulkefl hazretlerinin ‹branice’de ad› “Hezkil” olarak geçmektedir. Bu köyde düzenlihaneler, çarfl›lar ve dükkânlar ile kahvehaneler vard›r.

Necef Kazas›:

Necef kazas› kuzeyinde Kerbela, do¤usunda Hindiye kazas› ve fiamiye çölü, güneyinde vebat›s›nda fiamiye çölüyle s›n›rl›d›r.

Necef kazas› arazisini, Kefl köyünün güneyinde Hindiye kanal›yla iki kola ayr›lan F›ratnehrinin büyük sa¤ kolu ile Hamidiye kanal› sulamaktad›r. Hamidiye kanal›, F›rat nehrinden Ce’aramukataas›nda “Abusahir” adl› yerin yak›n›nda aç›l›p, Necef kasabas›n›n güneyine ve arka kap›s›nakadar gelir. Hamidiye kanal› H.1309 y›l›nda Necef kasabas› halk›n›n ihtiyac›n› karfl›lamak için,paras› Hazine-i Hassa taraf›ndan karfl›lanarak aç›lm›flt›r. Suyun fazlas›yla, yeni kurulan birkaç ba¤ve bahçe sulanmaktad›r.

Kerbela ve Necef aras›ndaki genifl sahada, bahar ve sonbahar mevsiminde güzel meralaroluflur. A’nze ve di¤er konar-göçer afliretler hayvanlar›n› burada otlat›r.

Kûfe nahiyesinin Taciye arazisinde ve di¤er bölgelerinde 170.000’den fazla hurma a¤ac›vard›r.

Kûfe nahiyesinde çiftçilik yapan afliretler ve cemaatler flunlard›r: Belufl (‹ran as›ll›), Rubeya,Beni Hasan, A’zrat, Kerbeflat, Elbu Zibih, El-Mavafl, Elbu Numan, Abbude, El-fiibil, Zerfan veAvayit f›rka ve cemaatleri. Bunlar›n tamam› yerleflik, ba¤ ile bahçelerin çiftçileri olup, ikamet ettik-leri yerler çamur ve saz kar›fl›m› evlerdir.

Kazan›n güney bat›s›nda Rahbe nahiyesinde ekili arazi miktar› 128 feddand›r. Buralardayaln›z bu¤day ve arpa ekilmektedir. Nahiye dâhilinde Vadiü’r-Rehime ve Vadiü’r-Ruhban-› Sagiradl› yerlerde iki adet tuz madeni bulunmaktad›r. Bu iki maden tamamen kontrol alt›naal›nmad›¤›ndan y›ll›k geliri 14.000–15.000 Kurufl civar›ndad›r(150).

Necef

Necef kasabas›(151), F›rat nehrinin sa¤ sahilinde ve F›rat nehrine 5 km mesafede, Kerbela’n›n70 km güneydo¤usunda ve Ba¤dat’›n 150 km güneyinde bir kaza merkezidir. Kasaban›n etraf› üçkap›s› olan bir sur ile kuflat›lm›flt›r. Bunlar Babü’l-Murad, Babü’l-Hüseyin ve Bab kap›s›d›r.Necef’te 4.000’den fazla hane, 30.000 nüfus, birçok han, kahve ve çayhane, büyük ve düzenli

116


151 Necef kasabas›, Ba¤dat salnamelerinde Necf-i Eflref olarak geçmektedir.


çarfl›lar› ve arazi-i seniye idaresi taraf›ndan infla edilen bir mescit ve bir ibtidai mektebi bulunmak-tad›r.

Kasaban›n medar-› iftihar› ve gururu ‹mam Ali Hazretlerinin türbe ve camii flehrin tamortas›ndad›r. Kubbe ve minareleri alt›nla kapl› olan caminin, gayet genifl avlusunun dört taraf›ndaodalar, medreseler ve bir de saat kulesi bulunmaktad›r. Kasaban›n rak›m› yüksek oldu¤undan kubbeve minarelerin ›fl›lt›s› 5 saatlik mesafeden görünür. Caferiler, avlunun alt›ndaki bodruma veetraf›ndaki odalar ile d›flar›da bulunan ve ad›na Darüsselam denilen mezarl›¤a, uzak diyarlardancenazelerini getirerek defnetmektedirler. Kasaban›n halk› tamamen fiii mezhebinden olup, gelenziyaretçilerin hizmetleriyle geçinirler. Ayr›ca kasabada birçok medrese mevcuttur.

Necef’te Osmanl› vatandafllar› d›fl›nda, ‹ran, Rusya ve ‹ngiltere devletlerininvatandafllar›ndan; bir hayli fiii ulema ve ilim tahsili için gelen ö¤renciler bulunur. Bir k›s›m insan-lar da itikâfa çekilmek için buraya gelirler.

Halk genel olarak Arapça konuflur. Ancak ‹ran’dan gelenlerle iç içe yaflay›fl dolay›s›yla,Farsça konuflanlar da vard›r. Ancak Necef’te Farsça konuflanlar, Kerbela’ya göre daha azd›r.Ziyaretçilerin hat›ra olarak ald›klar› aba, kefen ve baflörtüsü gibi dokumalar vard›r. Bunlar›n d›fl›ndatesbih, a¤›zl›k ve çeflitli kutular üreten küçük sanayi dallar› da mevcuttur. Deve ve koyun yünündenüretilen abalar ve baflörtülerin, vilayetin hiçbir yerinde benzeri bulunamaz. Dernecef ad› verilenNecef tafl›, kasaban›n etraf›ndaki kumluklarda bulunan çok nadir ve de¤erli bir taflt›r. Ancak sondönemlerde Hindistan’dan çeflitli tafllar ile birlikte Necef tafl› da ithal edilmektedir.

Kasaban›n havas› kuru ve sa¤lamd›r. Ancak etraf›n›n kumluk olmas› nedeniyle, insanlar yaz›ns›caktan dolay› evlerindeki 20–40 basamakla inilen derin ve serin bodrumlar›nda vakit geçirirler.Babü’l-Hüseyin denilen sur kap›s› üzerinde H.1317 y›l›nda güzel ve düzenli bir belediye dairesi inflaedilmifltir. Hükümet kona¤› bu kap›n›n içerisinde ve çarfl›n›n bafl›ndad›r.

117

‹mam Ali Hazretlerinin Camii

ORSAM

Necef kasabas›nda bir Nizamiye taburu ile Redif deposu ve bir bölük nizamiye askeri bulun-du¤undan, bir Nizamiye k›fllas› mevcuttur. Ayr›ca telgrafhane, duyun-› umumiye, karantina ve rejidaireleri de bulunmaktad›r.

Necef’i ziyaret edenlerin büyük ço¤unlu¤unun fukara olmas› sebebiyle, bunlar›n tedavilerinikarfl›lamak üzere Necef’te bir Gureba hastanesinin aç›lmas› için, vilayetçe hükümet nezdinde gerek-li teflebbüslere bafllanm›fl ve bunun için onay beklenmektedir.

Kûfe kasabas›, Necef’in bir saat (5 km) do¤usunda ve F›rat nehrinin sa¤ sahilinde bir nahiyemerkezidir. Konumu ve havas› pek güzeldir. fiehrin etraf› ve karfl› yakas› hurma ve meyvea¤açlar›yla doludur. Kûfe, daha önceleri birkaç ufak tefek hane ve kulübeden ibaretti. Ancak konu-mu itibar›yla, Kerbela–Basra aras›nda ticaret yolunun kavflak noktas› oldu¤undan, en önemlisi deNecef flehrine yak›nl›¤›ndan dolay›, h›zla geliflmektedir. Bir hayli hane, hanlar ve çarfl›lar inflas›ylamamur bir kasaba halini alm›fl, günden güne de genifllemeye devam etmektedir. Özellikle H. 1318y›l›n›n Nisan ay› bafl›nda flehrin iki yakas›n› birbirine ba¤layan dubal› köprünün aç›l›fl› ile bu geliflmebir kat daha artm›flt›r. Köprünün yap›ld›¤› yerde F›rat nehrinin eni 150 metredir. Nehir boyunca inflaedilen evlerin manzaras› pek güzeldir. Kasabada 200 hane, çarfl›s›nda 80 dükkân, 1 hamam ve 5kahvehane bulunmaktad›r.

Hurüdduhun nahiyesinin merkezi Kûfe’nin bir saat güneyinde ve F›rat nehrinin sa¤ sahilinde,25–30 hane ve kulübeli bir yerleflim yeridir. Merkezin ad› Abu fiora olan bu nahiye, daha önceleriHindiye kazas›na ba¤l› iken yak›nl›¤› nedeniyle H.1317 senesinde Necef kazas›na ba¤lanm›flt›r.

Rahbe nahiyesinin merkezi Necef’e 5 saat mesafede ve güneybat› yönündedir. Rahbe’deharap bir kas›r bulunmaktad›r. Nahiyenin çiftçileri olan afliretler ve Urban, ziraat zaman› oraya giderve ifllerini güçlerini bittirdikten sonra da etrafa da¤›l›rlar.

118


D‹VAN‹YE SANCA⁄ININ S‹YAS‹ VE MEDEN‹ CO⁄RAFYASI

Divaniye sanca¤› kuzeyinde Ba¤dat, güneydo¤usunda Muntefik sanca¤›, güneybat›s›ndafiamiye çölü ve bat›s›nda Kerbela sanca¤›yla s›n›rl›d›r.

Divaniye Kazas›:

Divaniye kazas› kuzeyinde Hille, Cezire ve Kuttulamare kazalar›, do¤usunda Muntefiksanca¤›, güneyinde Semave kazas›, güneybat›s›nda fiamiye çölü ve kuzeybat›s›nda yine Hillekazas›yla s›n›rl›d›r.

Kazan›n arazisinin büyüklü¤ü, geniflli¤i ve topra¤›n›n verimlili¤iyle F›rat nehri gibi hayatiöneme haiz bir kayna¤a sahip olunmas›na ra¤men, bu olanaklardan yeterince fayda sa¤lanamamak-tad›r.

En fazla ve en güzel verim elde edilen topraklar üç nahiyede bulunmaktad›r. Bunlar Deggareve El-Bedir müdürlükleri ile Afek kul muaflflirli¤i(152) idaresinde bulunan topraklard›r. Yine bir kulmuaflflirli¤i idaresi alt›nda olan Fevvar mukataas› ve emlak-› hümayundan olan fiafiiye arazisi demevcuttur.

Divaniye kasabas›n›n kuzey ve kuzeydo¤u taraflar›nda bulunan üç nahiye ile Hille kazas›naba¤l› Memduhiye nahiyesi, F›rat nehrinden ayr›lan Deggare kanal› ile sulanmaktad›r. Ebcedhesab›na göre bu kanal›n aç›l›fl tarihi H.1210 (1795–1796) y›l›n› göstermektedir. Deggare nehrininsuyu bugün Divaniye’den geçen F›rat kolunun suyundan daha fazla olup, ilk olarak Deggarenahiyesinin topraklar›n›, daha sonra Afek, Celihe ve El-Bedir mukataalar›n›n topraklar›n› sulayaraksonlan›r. Mukataalar afliretlerin ad›n› tafl›maktad›r.

Tar›m alanlar› bu nehirden kurud vas›tas›yla veya 70–80 kadar cetvel vas›tas›yla sulanmak-tad›r. Bölgede çiftçilik yapan afliretler genel olarak Deggare afliretleri – ki, bunlar›n esas adlar›Aggare afliretidir – ad› alt›nda toplan›r ve 82 f›rkaya bölünür. Bunlar›n bir k›sm› ziraatla ve bir k›sm›da hayvanc›l›kla yaflamlar›n› sürdürmektedirler.

Vilayetin eskiden beri en sert mizaca sahip afliretleri, bu üç nahiyenin afliretleridir. Bunlar sonsenelerde hükümetin adaleti alt›nda huzur ve sükûn içinde, tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflmaktad›rlar.Bu afliretlerin nüfuslar› ve savaflç›l›klar›n›n etkisi bak›m›ndan birinci derecede olan› El-Bedir, ikin-cisi Deggare ve üçüncüsü Afek afliretleridir.

Kazan›n tüm afliretleri Arap’t›r ve Caferi mezhebindendir. Bunlar›n büyük ço¤unlu¤u sarifediye tabir edilen kam›fltan yap›l› kulübelerde yaflarlar. Bir k›sm› ise kerpiç ve çad›rda yaflarlar. Afliretfleyhleri ve reisleri “ M u z i f ” denilen büyük sarifeleri selaml›k ve misafirhane olarakkullanmaktad›rlar. Bu afliretler birbiri aras›nda savaflt›klar› zaman “Meftul” denilen ufak kaleleres›¤›n›rlar.

119

152 Aflar memuru, aflarc›. Ondal›kç›, gelirinin onda biri devlete verilen mukataa.

ORSAM

Kazan›n mahsulleri pirinç, bu¤day, arpa, fasulye, susam, akdar› ve kum dar› olup, yerel tüke-tim fazlas› Basra vilayetine gönderilmektedir. Kaza dâhilinde hurma ba¤lar› çok azd›r. Afeknahiyesinde küçük ormanlar vard›r. Kazada küçük ve büyükbafl hayvanlar çokça beslenir, bunlar›nya¤ ve yapa¤›s›ndan istifade edilir. Sanayi yok denecek kadar azd›r ve sadece afliretlerin giydi¤i abagibi dokumalar yap›lmaktad›r.

Kaza dâhilinde ulafl›m Meflhuf, Dank, Muheyle ve Tarrade denilen küçük kay›klarla sa¤lan›r.Karada ise deve, beygir, ester ve merkep gibi hayvanlar kullan›lmaktad›r.

Kazan›n önemli yerleflim yerleri Divaniye kasabas› ile Deggare ve Afek köyleridir. Afek böl-gesi, üç nahiyenin ve afliretlerin merkez noktas› olmas› bak›m›ndan önemli yer tutmaktad›r.

Divaniye

Divaniye kasabas› Ba¤dat’›n 160 km güneydo¤usunda ve F›rat nehrinin üzerindedir. As›lkasaba F›rat’›n sol sahilindedir ve karfl› yakaya dubal› köprüyle ba¤l›d›r.

Liva merkezi daha önceleri Hille kasabas› iken, Divaniye mevkii liva’n›n ortas›ndaoldu¤undan H.1309 y›l›nda liva merkezi olarak kabul edilmifltir. Ancak bugüne kadar havas›n›ngüzel olmas›na ra¤men, henüz istenilen düzeyde geliflememifltir. Evlerin ço¤unlu¤u kerpiçten veufak kulübelerdir. F›rat nehrine bakan hükümet kona¤› ile köprübafl›’ndaki han ve birkaç hanedüzenlidir. Kasabada 484 hane, 2.161 nüfus, 200 dükkan, 8 kahvehane, 1 mescit, 3 s›byan mektebi,

120

“Muzif” diye Tabir Edilen Büyük Sarifeler


4 han, 2 hamam, 4 toptan g›da pazar› ve 1 telgrafhane vard›r. Ahalinin ço¤unlu¤u esnaft›r.Kasaban›n içinde ve d›fl›nda 4.000 kadar hurma a¤ac› vard›r. Bundan baflka bahçesi olmad›¤›ndan,meyve ve sebze azd›r.

Divaniye kasabas›nda bir Nizamiye taburu ile bir Redif taburu mevcuttur. Eski ve tamireihtiyac› olan bir askeri k›fllas› da vard›r.

Nahiye merkezi olan Deggare köyü F›rat’›n sa¤ sahilinde ve Divaniye’ye üç saat mesafededir.Havas› güzel olan bu köyde, bir tak›m sarifenin yan› s›ra 80 kadar dükkân ve 2 kahvehane bulun-maktad›r.

Kul muaflflirli¤inin merkezi olan Afek köyü, yine Deggare nehrinin sa¤ sahilinde ve Deggareçarfl›s›ndan 3 ve Divaniye’den 4 saat mesafededir. Afek köyünde 130 dükkân, 2 kahvehane veYunus peygamberin makamlar› vard›r. Afek sakinleri ticaret ve gemicilikle u¤rafl›rlar.

Deggare ve Afek köylerine Sukü’l-Deggare ve Sukü’l-Afek ad› verilir. Bunun nedeni iseçarfl›lar›n›n evlerinden daha fazla olmas›d›r. Çünkü bu bölgedeki afliretler, her biri ayr› ayr› kendiarazilerinde yaflad›klar›ndan, bir arada yaflamak için bir köy oluflturma ihtiyac› hissetmemifllerdir.‹htiyaç oldu¤u zaman ticaret için bu iki köye gelirler ve al›flverifl yapt›ktan sonra geri dönerler.

Sukü’l-Afek bölgesinde ve bir saat d›fl›nda eski Nifer (Nipor) flehrinin harabeleri mevcuttur.Amerika’n›n Pensilvanya Üniversitesi ad›na al›nan izinle bu bölgede kaz›lar yap›lm›fl ve dahaönceleri pek çok eser ortaya ç›kar›lm›fl ise de, H.1318 y›l›n›n bafl›nda bafllayan yeni kaz›lar, 1319y›l›n›n yaz aylar›nda sona ermifltir. Ç›kar›lan eski eserler ‹stanbul Müzesine gönderilmifltir. El-Bedirbölgesinin nahiye merkezi yak›nlar›nda da eski harabeler bulunmaktad›r. Fare ve Abu Hatab mev-kileri bunlardan baz›lar›d›r.

Hille Kazas›:

Hille kazas› kuzeyinde Kerbela, do¤usunda Cezire kazas›, güneyinde Divaniye ve fiamiyeçölü ve bat›s›nda Hindiye kazas›yla s›n›rl›d›r.

Bu kaza, arazisinin büyüklü¤ü ve topra¤›n›n verimlili¤inden dolay›, vilayetin en önemlikazalar›ndand›r. Kazan›n topraklar›nda her türlü mahsul yetiflmektedir. Bafll›ca mahsulleri hurma,bu¤day, arpa, pirinç, fasulye, akdar›, kum dar› ve susamd›r. Kaza dâhilinde 100.000 kadar hurmaa¤ac› vard›r. Da¤ ve orman yoktur. F›rat k›y›lar›nda yer yer yetiflen ufak ormanlar, odun ihtiyac›n›bir dereceye kadar gidermektedir. Baz› yerlerde meyan kökü yetiflmektedir.

fiehrin ortas›ndan geçmekte olan F›rat nehrinin bat› sahiline fiamiye ve do¤u sahiline deCezire denilmektedir. Kazan›n nahiyeleri olan Mahavil, Barmane ve Memduhiye nahiyeleri Cezirebölgesindedir. Nehriflah ve Havas nahiyeleri fiamiye bölgesindedir. Kazan›n toplam nüfusu70.000’den fazlad›r(153). Bu nüfusun tamam›na yak›n› Arap ve Caferi mezhebindendir. Kazadahilinde 80 köy mevcuttur. Köy halk› ba¤ ve bahçe sahibi olup, yeterince hurma ve meyve a¤ac›yetifltirmektedir. Bu köylerin en önemlileri flunlard›r: Mehavil nahiyesinde Elbu Mustafa, Ahmet

121


ORSAM

Efendi, Vehbi Efendi, Sait Efendi, Hatuniye Kalesi, H›sn›l Begat ve Süre köyü; Barmanenahiyesinde Kerit’a, Anayic, Dolap, Nehle, Sade, Revaflit ve H›s›n köyü; Memduhiye nahiyesindeBasya, Alavine, Büyük Heykan (nahiye merkezi), Küçük Heykan, Haflhaflin ve ‹mam Hamza köyü;Nehriflah nahiyesinde Gelis, Reflidiye, Sadiye, Deble, Hac› Abit ve Busayra köyü ve Havasnahiyesinde de Anane, Sincar ve Tahmasiye köyü.

Hille kazas›n›n büyük ço¤unlu¤unun Caferi mezhebinden oldu¤unu yazm›flt›k. A n c a kHille’de bulunan H›sn›l Begat, Elbu Mustafa ve Sait Efendi köyleri halk› ile Hille’de çiftçilik yapanDilim, Elbu Elvan, El-A’ze ve El-Ammar afliretleri Sünni’dir.

Kaza dâhilindeki afliretler ve ahali çoklukla büyük ve küçükbafl hayvan besleyip, yün ve ya¤ticareti yaparlar. Hille’nin Azarat bölgesinin beyaz merkepleri meflhurdur. Ahalinin büyük bir k›sm›çiftçilik yapar, kalan k›sm› da ticaret ve sanayiyle u¤rafl›rlar. Hille’de Aba dokunmaktad›r.

Hille etraf›nda üzüm, nar, fleftali, incir, erik gibi meyveler ile bamya, patl›can, kabak, domatesgibi sebzeler de yetiflmektedir.

Kaza dâhilinde ulafl›m karada deve, beygir, ester ve merkeplerle; nehirde ise küçük kay›klar-la sa¤lanmaktad›r. Ba¤dat–Hille aras›nda çal›flan arabalar her gün yolcu tafl›maktad›r.

Hille’de bulunan eski eserler büyük bir öneme haizdir. Hille’ye 1,5 saat mesafede meflhur eskiBabil harabeleri mevcuttur. Daha önceleri kaz›ld›¤› gibi, H.1317 tarihinde al›nan izinle Almanyadevleti memurlar› taraf›ndan da yeniden kaz›larak incelenmifltir. Bu kaz›da birtak›m nadide eserlerve binalar gün ›fl›¤›na ç›kart›ld›. Hükümetimiz taraf›ndan görevlendirilen özel memur, ç›kart›lan

122

Babil Harabelerinden Ç›kart›lan Meflhur Babil Aslan›


eserleri ‹stanbul’daki müzeye göndermektedir. Meflhur Babil hükümdar› Nabukadnesar’›n saray› vebaz› garip (Tuhaf) yerler bu harabelerde ortaya ç›km›flt›r. Babil ad› eski bir isim olmakla beraber,eski zamanlarda bu flehir Katinger ad›yla an›l›rm›fl. Babil, Sami dillerinde Bab-› Mabud yani ibadetedilenin kap›s› anlam›ndad›r ve Katinger de ayn› anlama gelmektedir. Bu harabede pek çok tabletvard›r, bu tabletler ile pek çok bina yap›lmaktad›r. Tabletlerin her taraf› ziftlendi¤inden çürümemiflve üzerlerine çivi yaz›s›yla Nabukadnesar’›n ad› kaz›nm›flt›r. Nabukadnesar, M.Ö. 604 y›l›ndayaflam›fl bir krald›r.

Hille civar›nda, Tahmasiye köyü yak›nlar›nda Nemrut Tepesi ve Hille’ye befl saat mesafedeDilim’de Haflimiye Tepeleri harabeleri de vard›r.

Nehriflah kanal› fiah Abbas taraf›ndan; Nil kanal› Haccac b. Yusuf El-Sakafi taraf›ndan veMehavil kanal› da halife Harun Reflit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. fiumlu nehrine ise Osmanl› devletitaraf›ndan aç›ld›¤› zaman bu isim verilmifltir.

Hille kazas›nda en meflhur yerleflim yerleri, kaza merkezi olan Hille kasabas› ile Mehavilnahiyesinin merkezi Sabba¤iye köyü, Barmane nahiyesinin merkezi Barmane köyü, Nehriflahnahiyesinin merkezi Deble köyü, Memduhiye nahiyesinin merkezi Büyük Heykan köyü ve Havasnahiyesinin merkezi Anane köyüdür.

Hille

Hille kasabas› F›rat’›n sa¤ ve sol sahilinde, Ba¤dat’›n 95 km güneyinde bir kaza merkezidir.“Hilletü’l-Feyha” veya “Hillet Beni Mezit” ad›yla bilinen Hille flehri, H. 495 senesinde Selçukluemirlerinden Seyfüddevle lakapl› Sadaka b. Mansur b. Mezit El-Esedi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.fiehir o zaman dokuz mahalleden ibaret olup, bunlar›n iki tanesi Cezire bölgesinde, kalan mahalle-ler de fiamiye bölgesindeymifl.

Hille H.1309 senesinden önce, uzun bir müddet Divaniye livas›n›n merkezi idi. Kasaban›nbüyük bir k›sm›, çarfl›lar› ve hükümet binalar› F›rat’›n sa¤ sahilinde bulunmaktad›r. Havas› ve ko-numu oldukça iyi ve manzaras› da güzeldir. Ba¤dat ve Kerbela’dan sonra vilayetin en büyük vemahsulü en fazla olan flehirdir. Etraf› ba¤ ve bahçelerle süslenmifl, flehrin iki yakas› birbirine dubal›bir köprüyle ba¤l›d›r.

Kasabadaki resmi daire binalar› hükümet kona¤›, telgrafhane, eczane, gazhane( 1 5 4 ), seleh-hane(155), 2 adet zahire ambar›, askeri k›flla, askeri hastahane, süvari ve topçu birliklerinin 2 adet hay-van tavlas›, süvari dairesi bahçesi, askeri karakolhane, 1 mülkiye rüfltiye mektebi, 2 ibtidai mektebi,30 s›byan mektebi, eski ve büyük bir cami ile 28 mescit vard›r.

Askeri k›flla ile hükümet kona¤› büyük ve düzenli binalar olup, ön taraf› flehre kadar uzanangenifl bir meydand›r. Hille kasabas›nda bir süvari alay› ve bir Nizamiye taburu ile bir top bataryas›mevcuttur.

123

154 Sokaklar› ayd›nlatmak için lambalara konulan a¤›r kokulu bir s›v› ve bu maddeyi satan yere gazhane denir.

155 Kasaplar için kesilen koyun vb. hayvanlar›n bo¤azlan›p yüzülmelerine mahsus bir yer; kasaphane.

ORSAM

H.1318 y›l›nda infla edilen telgrafhane ve eczane, hükümet kona¤›n›n hizas›ndad›r. Yukar›dabahsi geçen iki ibtidai mektebi de H.1318 y›l›nda mükemmel bir flekilde infla edilmifltir. Süvaridairesi bahçesi F›rat k›y›s›nda güzel bir mevkidir.

Hille kasabas›nda 2.626 hane, 14.572 kay›tl› nüfus, 30 kahvehane, 18 han, 8 hamam, 17 seyfidiye tabir edilen büyük ambar, 120 toptan g›da pazar› ve büyük çarfl›s›nda 3.126 dükkân bulunur.Kay›t alt›na al›nmayan nüfus tahmini olarak hesap edilirse, kasaban›n nüfusu 30. 000 civar›ndaolur(156). Hille’de genel olarak konuflulan dil Arapça’d›r.

H. 1318 y›l›nda, Hille kasabas› ile F›rat’›n Hindiye baraj› mevkiine aç›lan kaynak aras›nda veorta mevkiindeki Bette adl› yerde, ahflaptan dubal› bir köprü infla edilmifltir.

fiamiye Kazas›:

fiamiye kazas› kuzeyinde Hindiye, do¤usunda Divaniye, güneyinde Semave, güneybat›s›ndafiamiye çölü ve bat›s›nda Necef kazas›yle s›n›rl›d›r.

F›rat nehrinin Hindiye kolu ile ondan ayr›lan cetveller ve horlar (batakl›k), bu kazan›n toprak-lar›n› sulamaktad›r.

fiamiye kazas›nda iki hor (batakl›k) vard›r. Hindiye kanal›ndan su alan ve Ümmü’fl-fievarifmukataas›nda bulunan Hor ‹bni Necim’in uzunlu¤u 3 saat ve eni de 2 saattir. Kazan›n bu k›s›marazilerine hor denilir. Sadece Gammas ile fiunafiye nahiyeleri aras›nda bulunan fiunafiye horuna“Bahir” denilmektedir.

Kazan›n arazisi düz ve deniz seviyesinden alçaktad›r. Bu yüzden sular›n azald›¤› mevsimlerdedahi, hemen hemen nehirle ayn› seviyede oldu¤u için tarlalara su ulaflt›rmak kolayd›r. Hindiye böl-gesi daha önceleri Ba¤dat vilayeti içinde en fazla pirinç yetifltiren kaza iken, Hindiye kazas›bölümünde anlat›lan nedenlerden dolay›, bu bolluk ve bereket fiamiye kazas›na nasip olmufltur.Halen fiamiye kazas›nda yetifltirilen pirinç mahsulü, Semave, Hindiye ve Divaniye kazalar›n›nyetifltirdi¤i toplam mahsule denk bir miktard›r. Pirinç mahsulünün d›fl›nda bu¤day, arpa, fasulye,susam ve akdar› gibi mahsuller de yetiflmektedir.

Kazada 50 mukataa bulunmaktad›r. Bunlar›n 30 adedi sadece pirinç ve yaz hububatlar›n›,kalan 20 mukataada da k›fl hububatlar›n› yetifltirmektedir. Pirinç ticareti Ba¤dat, Kerbela, Divaniyeve Basra vilayetiyle yap›lmaktad›r. Ulafl›m araçlar› nehir kay›klar›d›r.

Kazan›n havas› pirinç tarlalar›ndan dolay› rutubetlidir. Bafll›ca köyleri; Kaza merkezi olanHamidiye köyü, fiunafe nahiyesinin merkezi olan fiunafe köyü ve Ce’are mukataas›n›n idaremerkezi olan Abusah›r köyü ile Ce’are köyüdür. Di¤er nahiye merkezleri, afliret sarifeleri içindedir.Bölgede sarifelerden oluflan 37 köy bulunmaktad›r.

Kaza ahalisi Arap afliretlerinden olup, Caferi mezhebindendir.

124

156 1329 tarihli Ba¤dat Vilayet Salnamesine göre.


fiamiye afliretleri Hez’al (Efl-fielal), Efl-fiibl, Ez-Ziyad, El-Fetle, Beni Selame ve Hali afliret-leri ve f›rkalar›d›r. Afliretlerin bir k›sm› tar›mla ve bir k›sm› da at, k›srak, manda, inek, merkep,koyun ve keçi gibi evcil hayvanlar› beslemekle meflgul olurlar.

Kaza topraklar› befl bölgeye (Hor, Çöl, Bahir, Horullah ve Ce’are bölgeleri) ayr›lm›flt›r. Herbölgede on mukataa bulunur. Her mukataan›n ziraat› farkl› afliretler taraf›ndan yap›lmakta ve farkl›cetvellerle sulanmaktad›r. Bu befl bölgede üç köprü bulunmaktad›r.

Hamidiye

Hamidiye Hindiye kanal›n›n sol sahilinde, Divaniye ve Necef’ten 5 saat uzakl›kta olup,H.1315 y›l›nda kurulmufl bir kasabad›r(157). Daha önceleri kaza merkezi, bu bölgeden yar›m saatmesafede olan ve batakl›k bölgesi kenar›ndaki “Ümmü’l-Be’rur” köyü imifl. Ancak batakl›ktandolay› havas› çok kötü oldu¤undan ve yaflamak için elveriflli olmad›¤›ndan, terk edilmifl veHamidiye köyü kurulmufltur. Kasabay› karfl› yakaya ba¤lamak için H. 1318 y›l›nda dubal› bir köprüinfla edilmifltir.

Kasabadaki hükümet kona¤›, iki katl› ve yeterince genifl bir bina olup, kanal k›y›s›nda bulun-maktad›r. Kasabada 1.500’den fazla nüfus, tu¤layla yap›lm›fl 50 ev, has›r ve kam›fltan yap›lan 200sarife, 50 dükkân ve 5 kahvehane vard›r(158). Kasaban›n havas› rutubetli ve konumu iyidir. Kasabagöz alabildi¤ince uzanan düz bir araziye sahiptir. Bu yüzden tüm pirinç ve ekin tarlalar›n› görmekmümkündür.

Kasabada henüz telgraf hatt› kurulmad›¤›ndan, iletiflim Divaniye ve Necef telgrafhanelerivas›tas›yla yap›lmaktad›r.

fiünafe kasabas›, Hamidiye kasabas›n›n 8 saat güneyinde, nehrin sa¤›nda ve solunda ikiyeayr›lm›fl bir nahiye merkezidir. Her iki yakay› birbirine ba¤lamak için H.1318 y›l›nda dubal› birköprü infla edilmifltir. Kasaban›n büyük bir k›sm› ve çarfl›s› da sa¤ taraftad›r. Kasabada bir hükümetkona¤›, tu¤la ve kerpiçten yap›l› 150 hane ve kam›fltan 250 kulübe, 60 dükkân ve kahvehanebulunur. fiamiye kazas›n›n Basra’yla olan pirinç ticareti nedeniyle, bu kasabada bulunan iskeleye herzaman çok say›da ticari gemi gelir ve gider. Halk› ticaret ve gemicilikle u¤rafl›rlar.

Ce’are köyü, Abusah›r köyünün 20 dakika kadar güneyindedir. Köyde 300 hane, çarfl›s›nda100 dükkân, 3 mescit ve bir kahvehane bulunur. Ayr›ca köyün etraf›nda bahçeler vard›r.

Semave Kazas›:

Semave kazas› kuzeyinde Divaniye merkez kazas›, do¤u ve güneydo¤usunda Muntefiksanca¤›, güneybat›s›nda fiamiye çölü ve kuzeybat›s›nda fiamiye kazas›yla s›n›rl›d›r.

125



ORSAM

Kazan›n en bereketli mahsulü pirinç ise de, Hille kanal›n›n kumla dolmas›ndan sonra, suyunyata¤› Semave’dan geçmez olmufltur. Bu yüzden yaln›z bu¤day, arpa, fasulye, kum dar›, akdar› vesusam gibi mahsuller yetiflmektedir. Kaza, Basra vilayetiyle önemli miktarda hububat ticareti yapar.

Hille kanal›n›n t›kanmas› nedeniyle kazada verimlilik çok düflmüfltür. Bu yüzden kanal›n tem-izlenmesi ve yeniden aç›lmas› için özel olarak Avrupa’dan mühendis getirilmifltir. Bunlar ‹stanbul’-da iki ayr› mühendisle birlikte, gerekli keflif iflleri ve teknik konular üzerinde çal›flmaktad›r. En k›sazamanda suyun tekrar akmas› için gerekli çal›flmalara bafllanacakt›r(159).

Kaza afliretleri taraf›ndan ve özellikle Beni Hekim afliretince pek fazla büyük ve küçükbaflhayvan beslenir. Kazan›n inek cinsleri meflhur ve makbuldür.

Kaza dâhilinde çok fazla afliret vard›r. Bunlar›n ço¤unlu¤u kam›fltan yap›l› sarifelerde ikameteder. Bir k›sm› yani Hez’al, Beni Hekim ve Ez-Ziyad gibi afliretler de çad›rlarda ikamet etmeyi ter-cih etmektedirler. Bu afliretlerin herbiri onlarca f›rkaya bölünür ve ço¤u da çiftçilik yaparlar. Buafliretlerin tamam› Arapça konuflurlar.

Semave kazas› 80 mukataaya bölünmüfl ve bu mukataalar F›rat nehrinden ayr›lm›fl cetveller-le sulanmaktad›r.

Semave

Semave kazas› Ba¤dat’›n 235 km güneydo¤usunda ve F›rat nehri üzerinde bir kazamerkezidir. Büyüklük bak›m›ndan Hille’den sonra Livan›n en önemli kasabas›d›r. Nehir kenar›ndakibinalar, etraf›ndaki hurma ve meyve a¤açlar› manzaras›n› güzellefltirmifltir. Kasaba iki yakal› olup,birbirine dubal› bir köprüyle ba¤l›d›r. Hükümet kona¤›, çarfl›lar› ve pek çok binas› sa¤ sahilde, askerinizamiye k›fllas› ile telgrafhane sol sahilde bulunur.

Kasabada kargir bina say›s› tahminen 2.000 civar›ndad›r. 7.000’den fazla nüfusu, 1 cami ve 4mescit, 8 han, çarfl›s›nda birçok dükkân ile zahire ambar›, toptan g›da pazarlar›, kahvehaneleri vehamamlar› bulunur. Sebze ve meyvesi boldur.

Semave kasabas›ndan üç saat mesafede ve bir da¤ üzerinde “Buhayre” ad›nda büyük bir suvard›r. Bu suyun befl saat uza¤›nda büyük bir tuz madeni bulunur. Kasabada duyun-› umumiye veliman idarehaneleri de vard›r.

Kasaba halk›n›n bir k›sm› ticaretle, bir k›sm› da esnafl›k ve gemicilikle yaflamlar›n›sürdürmektedirler. Ayflan köyünde câcim, kilim ve güzel hal›lar dokunmaktad›r.

H›z›r köyü, H›z›rderraci nahiyesinin merkezidir. F›rat nehrinin Cezire sahilinde olup, köyde200 hane ve 50 dükkân bulunmaktad›r. H›z›r köyünün üç saat do¤usunda 60 kadar hane ve 5 dükkân›olan Derraci köyü bulunmaktad›r. Ayr›ca burada bir telgrafhane merkezi de bulunmaktad›r.

Semave kazas› dâhilinde eski eserlerden, kasaban›n dört saat do¤usunda bulunan ve ad›na“Verke” denilen Uruh harabeleri bulunur. Bu harabelerin güneyinde ve dört mil mesafede eskiLarsam flehrinin harabeleri de bulunmaktad›r.

126



H‹ND‹YE BARAJI

III.


H‹ND‹YE BARAJI HAKKINDA B‹LG‹LER(160)

Necef kasabas› yak›n›nda bulunan Hindiye kanal›n›n ad›, Hindistan’›n emirlerinden biri olanAsafüddevle’ye (Lekehnu mukataas›n›n hâkimi)(161) dayan›larak verilmifltir. Bundan yaklafl›k yüz y›lönce aç›lm›fl olan Hindiye kanal›, Müseyyip kasabas›n›n bir saat afla¤›s›nda F›rat nehrindenbafllayarak, bu nehre paralel olarak 200 km. mesafeyi kat ettikten sonra Semava kasabas› yak›n›ndatekrar F›rat’›n sular›na kavuflur.

Kanal ilke olarak, suyun h›z›n› azaltmak için hilal fleklinde yap›lm›flt›r. Bir do¤ru üzerindeyap›lan kanallar›n sular› h›zla gelir ve kanal›n etraf›ndaki topraklar› afl›nd›rarak zamanla geniflleme-sine neden olur. Bu gibi kanallar›n aç›lmas›nda kullan›lan yöntem, düz bir hat yerine genifl bir kavis(hilal) fleklinde kaz›lmas›d›r. Bu da suyun h›z›n› azaltmaya yarar. Buna ra¤men Hindiye kanal›,zamanla genifllemifl ancak hiçbir sorun yaratmam›flt›r.

Gözlüklü Reflit Paflan›n Ba¤dat valili¤i zaman›nda(162) Hindiye kanal›n›n genifllemesiniengellemek için baz› teflebbüslere bafllanm›flt›r. Mithat Paflan›n valili¤i s›ras›nda(163) Hille yolundakimecras› kumla dolan kanal›n temizlenmesine gidilmifl, ancak ilk selle birlikte tekrar kumladoldu¤undan, temizleme çal›flmalar›ndan hiçbir fayda sa¤lanamam›flt›r.

Eski Ba¤dat valilerinden Tak›yüddin Pafla zaman›nda bu soruna çare olarak yeni bir kanalkaz›lmas› gündeme gelmifl ve keflif bedeli de 60.000 lira olarak hesaplanm›fl, ancak yap›lmas›naonay verilmemifltir.

H. 1299 y›l› sonlar›nda 6. Ordu Komutan› Müflir Hidayet Pafla bu meselenin halli için yeni birproje haz›rlam›fl ve bu projede mevcut nehrin paralelinde yeni bir kanal aç›lmas›n› gündeme getir-

129

160 Hindiye Baraj› hakk›nda 1309 tarihli Ba¤dat vilayet salnamelerinde bilgi verilmektedir. Di¤er salnamelerde baraj hakk›nda herhan-gi bir bilgi bulunmamaktad›r.

161 Hindistan naiplerinden olup, naip fiücaü’l-Devle’nin o¤ludur (Naip; vekil, kaymakam veya kad› vekili anlam›nda kullan›l›r,Hindistan’da hükümdar›n vekili makam›nda olan eyalet valisi ve hâkimine verilen ad). Asafuddevle, cömertli¤i ve hay›rseverli¤iyletan›nan, ayr›ca âlimlere büyük sayg› gösteren bir emirdir. H.1188 tarihinde Feyzabat imaretinin bafl›na geçmifl ve Lekehnu flehriniimaret karargâh› olarak kullanm›flt›r. 23 y›l imaretin bafl›nda hüküm sürdükten sonra H.1212 tarihinde vefat etti. Lekehnu flehrinde‹mambare adl› yerde defnedilmifltir. Asafu’l-Devle ayn› zamanda bir flair, Urduca ve Farsça fliirleri vard›r. fi.Sami, Kamusu’l Alam,1.Cilt s.212, Mihran Matbaas›, ‹stanbul, 1306.

162 Reflit Pafla H.1268–1273 y›llar› aras›nda Ba¤dat valili¤i yapm›flt›r.

163 Mithat pafla H.1285–1288 y›llar› aras›nda Ba¤dat valili¤i yapm›flt›r.

ORSAM

mifltir. Bu kanalda akacak su miktar›n› s›n›rlamak için kanal›n kayna¤›nda odundan bir bent inflaetmek fikri benimsenmifltir. Bu proje vilayet idare meclisi taraf›nda da onaylanm›flt›r. Ancak os›ralarda Ba¤dat valisi de¤iflmifl ve H.1303 senesi bafl›nda As›m Pafla Ba¤dat valili¤ine atanm›flt›r.As›m Pafla, projenin bu flekilde çözüme kavuflmayaca¤›n› düflünerek, iflin ehli olan uzman kiflilertaraf›ndan incelenmesi için ‹stanbul’dan mühendis talep etmifltir. ‹stanbul’dan mühendis gelinceyekadar konuyu incelemek üzere, Ba¤dat Belediyesi mühendisi Mojel Efendi ile ordu kurmay subay-lar›ndan oluflan bir komisyon oluflturulmufltur.

Komisyon, Hidayet Paflan›n fikrini uygun bulmufl; ancak Belediye Mühendisi Mojel Efendibu karara muhalefet ederek afla¤›da tercümesi verilen (1) numaral› raporunu sunmufltur.

H.1303 y›l›n›n A¤ustos ay›nda vilayetin iste¤i üzerine ve padiflah›n emri do¤rultusunda Naf›a(Bay›nd›rl›k) Nezareti Fen ‹flleri Müflaviri Mösyö Galan ‹stanbul’dan Ba¤dat’a gelmifl ve bu pro-jenin keflif defterlerinin ve gerekli olan haritalar›n haz›rlanmas› için çal›flmalara bafllam›flt›r.

Mösyö Galan taraf›ndan verilen ve afla¤›da (2) numaral› rapor olarak sunulan projeye göre,Ömer Pafla cetvelinin biraz afla¤›s›nda kalastan bir baraj ile Hindiye kanal›n›n bendi tamam-lanacakt›r. Ayr›ca, Ömer Pafla cetvelinin eni 100 ve derinli¤i 6 metre geniflletilerek, F›rat nehrisular›n›n üçte birinin Hindiye kanal›na kapakl› köprünün yard›m›yle ak›t›lmas› teklif edilmifltir.

Kargir inflaat› için Avrupa’dan kireç ve di¤er gerekli malzemelerin hatta, tecrübeli ve bu iflintekni¤ini bilen birkaç ustabafl› ile kondüktörün getirilmesi icap etmifl ve toplam maliyeti 44.000 liraolarak tahmin edilmifltir.

Mösyö Galan’›n teklifi uygulamaya konulmufl ve derhal bir komisyon teflkil edilerek ÖmerPafla cetvelinin geniflletilmesine bafllanm›flt›r. Gerekli malzemelerin tedariki ve projenin kontrolüiçin ‹stanbul’la yap›lan görüflmeler sonucunda, Fransa’dan uzman kiflilerin getirilmesine karar ve-rilmifltir.

Dicle ve F›rat nehirlerinden gemilerin geçebilir hale gelmesi için gerekli çal›flmalar›n veHindiye Baraj› Projesinde kontrolörlük görevini yapmak üzere, 1305 y›l›n›n Eylül ay›ndaBaflmühendis Mösyö Pol Chönderfer ve yard›mc›s› Mösyö Theador Dowan Ba¤dat’a gelmifllerdir.

Baflmühendis Mösyö Pol Chönderfer Ba¤dat’a gelir gelmez, Hindiye Baraj› Projesini gözdengeçirmifl ve (3) numaral› raporunu sunmufltur. Raporda Mösyö Gala’n›n gösterdi¤i flekilde bir barajyap›l›rsa, ayr›ca bir de kap›l› bir cetvelin yap›lmas› gerekti¤i belirtilmifltir. Bu yüzden proje de¤iflti-rilmifl ve yap›lacak baraj üstünden su taflacak flekilde tasarlanm›fl ve bu da Hindiye kanal› yönü içinfazlas›yla yeterli olacak bir uygulama idi. Ancak bu durumda yaln›z Hille’ye su vermek için yeni birkanal›n kaz›lmas› gerekli hale gelecekti.

Projenin uygulamas›na hemen bafllanabilmesi için, yeni kanal›n kaz›lmas› ve baraj›n yap›m›için Babil harabelerinden 16.000 m3 sa¤lam ve k›r›k tu¤la getirilmesi, Hit ile Hadise’den de 9.000m3 tafl ç›kart›larak proje mahalline tafl›nmas› gerekliydi. Bu flekilde hem tasarruf edilmifl olaca¤›,hem de inflaat›n tamamlanmas› için Avrupa’dan kereste ve di¤er malzemelerin getirilmesine gerekkalmayaca¤› anlafl›lm›flt›r.

130


Söz konusu rapor Naf›a Nezaretine sunulmufl ve oradan cevap gelinceye kadar Mösyö PolChönderfer, Hit ve Hadise’deki tafl ocaklar›n› incelemek, hem de F›rat ve Dicle nehirlerinin gemigeçifl noktalar›n›n keflfi için Ba¤dat’tan ayr›lm›flt›r.

Bu s›rada yeni vali S›rr› Pafla Ba¤dat’a gelmifltir. H. 3 fiubat 1305 tarihli telgrafla Naf›aNezaretinden projenin onay› bildirilmifl ve derhal ifle bafllanm›flt›r. Babil harabelerinden tu¤lalar›nve Hit ile Hadise’den tafllar›n ç›kart›lmas› için ihaleler aç›larak ifl müteahhitlere verilmifltir. ‹flinh›zland›r›lmas› için gerekli memurlar›n da atamas› yap›lm›fl, baz› alet ve edevat›n Ba¤dat’a imaledilmesine ve bir tak›m ihtiyaçlar›n da Avrupa’dan getirilmesine bafllanm›flt›r.

Mösyö Pol Chönderfer’in Hindiye Projesi, Naf›a Nezaretinde onaylanmadan önce, Hindiyebaraj›nda yap›lacak ifllerin keflfi için bir komisyon kurulmufl ve bu komisyon gerekli keflif veincelemeleri yapt›ktan sonra raporunu vilayete sunmufltur. Bu komisyon afla¤›daki üyelerdenoluflmakta idi;

1. Celalettin Pafla .................................... Kerbela Mutasarr›f›

2. Yahya Bey .......................................... Eski Hille Mutasarr›f›

3. Abdulkadir Pafla ................................. Vilayet Meclisi Üyesi

4. Albay Rasim Bey.................................. Eski Komisyon Baflkan›

5. Kd. Yüzbafl› Abdülfettah Bey ............ Erkan-› Harbiye Subay›

6. Mojel Efendi ....................................... Ba¤dat Belediye Mühendisi

7. Kolaman Efendi .................................. Kerbela Belediye Mühendisi

Komisyon yapt›¤› keflif sonucunda vilayete verdi¤i raporda, Hille’ye su ak›tmak için aç›lacakkanal›n hafriyat›n›n 354.753 m3, odun ihtiyac›n›n 1.734.278 okka(164) ve Babil harabelerindenç›kart›lacak sa¤lam tu¤lan›n 55.000 adet ve k›r›k parçalar›n›n miktar›n›n da 1.000 m3 olmas›öngörülmüfltür. Hit’ten getirilecek tafllar›n da 75 m3 olmas› planlanm›flt›r.

Projenin h›zland›r›lmas› ve yerinde kontrolü amac›yla, Ba¤dat Valisi S›rr› Pafla, vilayetmemurlar›yla birlikte H.1306 y›l›n›n Temmuz ay›nda bölgeyi ziyaret etmifltir.

Kanal›n kaz›lmas›na H. 1 Temmuz 1306 tarihinde bafllanm›fl ve her gün 4.000 – 5.000 ve baz›günlerde 5.500 iflçinin çal›flt›¤› kanal hafriyat› Ekim ay›n›n bafl›nda tamamlanm›flt›r. Ba¤dat valisiS›rr› Pafla ile birlikte askeri kurmaylar ve Ba¤dat’ta bulunan yabanc› konsoloslar ile üç vilayetinâlimleri ve eflraf› davet edilmifl ayr›ca, binlerce kiflinin kat›l›m›yla H. 8 Ekim 1306 tarihinde kurban-lar kesilerek kanal›n aç›l›fl› yap›lm›fl ve sular Hille taraflar›na akmaya bafllam›flt›r.

Baflmühendis Mösyö Pol Chönderfer kanal›n aç›l›fl› s›ras›nda bir konuflma yapm›flt›r.Konuflmas›nda, Fransa Hükümeti taraf›ndan bu ifle yard›mc›s›yla birlikte görevlendirdi¤i ve birseneden beri bu muazzam proje üzerinde çal›flt›¤›n› beyan ettikten sonra sözlerini flu flekilde tamam-lam›flt›r:

“…Bu ifli baflarmam›n arkas›nda Ba¤dat Valisi S›rr› Paflan›n azim ve iradesi yatmaktad›r. Oolmasayd› yapt›¤›m plan ve projeler adi bir kâ¤›t parças› olarak kalacakt›. Ayr›ca, günlük

131

164 Okka: 400 dirhemlik (1.283 gram) a¤›rl›k ölçüsü.

ORSAM

5.000–6.000 iflçinin çal›flt›¤› bir yerde, bu insanlar›n yeme¤ini her gün zaman›nda haz›rlatan veihtiyaç duyulan malzemelerin teminini sa¤layan da S›rr› Paflad›r. Bu arada eski Ba¤dat valisiMustafa As›m Pafla ile 6. Ordu Komutan› Tevfik Pafla Hazretlerine katk›lar›ndan ve yard›mlar›ndandolay› teflekkür ederim.”

12 Ekim’de, yani aç›l›fl tarihinden üç gün sonra sular Hille’ye ulaflt› ve Vali S›rr› Paflayla bir-likte misafirleri bir gemiyle yeni kanal üzerinden Hille’ye geldiler. Sular 24 Ekim’de Divaniye’yeve 1 Kas›m’da Samava’ya ulaflm›flt›r.

Projenin hafriyat k›sm› bu suretle tamamlanm›flt›r. ‹nflaat k›sm›na gelince, raporlar›n okun-mas›yla anlafl›laca¤› üzere, tu¤la ve tafllar›n büyük bir k›sm›n›n ocaklardan ç›kart›ld›ktan sonra, iflien k›sa zamanda tamamlamak için ve gelecek seneye sarkmamas› amac›yla günde 1.000 kiflidenfazla iflçi çal›flt›r›lm›fl ve bu tafllar nehir yoluyla 200 gemi kullan›larak bölgeye nakledilmifltir.Temmuz ay›nda sular›n azalmas›ndan dolay› bir ara 5.000 m3 tu¤la develerle bölgeye tafl›nm›flt›r.

Tafllar ve asbiyeler(165) vaktinde tedarik edilerek 60–70 saatlik mesafeden proje bölgesine geti-rilmifl, flahmeran(166) ile ç›kr›klar(167) ve di¤er aletlerin tamam› Ba¤dat Belediye Mühendisi MösyöMojel kontrolünde Ba¤dat’ta yapt›r›larak, baraj ve sahil tahkimat› hiçbir zaman sekteyeu¤rat›lmam›flt›r.

16 A¤ustos günü Hindiye kanal› içine ilk tu¤la konulmufl ve as›l baraj inflaat› o günbafllam›flt›r. Baraj inflaat› 3 Ocak tarihinde tamamlanm›fl ve çal›flmalara son verilmifltir.

‹nsano¤lunun yarat›l›fl›ndan beri, koca F›rat nehrinin havzas› bir servet ve mutluluk bölgesiiken, sonralar› çöl haline gelmiflti. Daha önceleri cennet diye adland›r›lan Hille bölgesi, susuzluktankuruyup yüz binlerce halk› fluraya buraya da¤›lmaya bafllam›flt›r. Allah›n yard›m›, padiflah›n deste¤ive Ba¤dat Valisi S›rr› Paflan›n gayretiyle 100 metre eninde ve 1.200 metre uzunlu¤unda derin vegenifl bir kanal kaz›lm›flt›r. 60–70 saatlik yerden getirilen tafllar ve 4–5 saatlik yerde bulunan Babilharabelerinin 10–15 metre derinli¤inden ç›kart›lan tu¤lalar ile Avrupa, Hindistan ve Ba¤dat’tangetirilen her çeflit alet ve edevatla mühendislik sanat›na uygun bir baraj infla edilmifltir. Böylecebölge eski mamur halini alacak ve binlerce çiftçi ve bölge halk› yerlerine dönecekti. Kufllar ve hay-vanlara var›ncaya kadar milyonlarca canl› padiflah›m›za dua edecektir.

132

165 Asbiye: Hit nahiyesinde, zift ve a¤açtan imal edilen bir çeflit kay›k.

166 fiahmeran: Do¤rusu “fiahmerdan” olmas› laz›m gelir. Topra¤a kaz›k çakmakta kullan›lan, büyük ve a¤›r çekiç veya tokmak.

167 Kuyudan su ç›karmak için bilek gücü sayesinde döndürülen dolap veya ip sarmaya yarayan bir çeflit küçük çark.


(1) Numaral› Rapor

Ba¤dat Belediye Mühendisi Mojel Efendinin Raporu

Vilayetin emri do¤rultusunda Hindiye kanal›n›n keflfi için, Erkân-› Harbiye Mirliva (Tu¤ge-neral) R›fat Pafla baflkanl›¤›ndaki komisyon ile birlikte bölgeye gidildi.

Keflif sonucunda sunulan taslakta, yeni kanal›n kaz›lmas›yla baraj›n yap›m›na iliflkin ilkeolarak, kargir kap› inflaat› ve yap›l›fl flekli benimsenmifl ise de, bendeniz taraf›ndan görülen yanl›fllarafla¤›da s›ralanm›flt›r.

1. Buralarda odundan yap›lacak baraj›n ömründen hiçbir zaman emin olunamaz ve neticesi deflüphelidir.

2. Kaz›lmas› düflünülen yeni kanal›n zemininin gevflek ve birikmifl çamurdan oluflmaktaoldu¤u kenarlar›n y›k›lmas›ndan anlafl›lmaktad›r.

3. Bu gibi gevflek zeminlerin üzerinden büyük miktarda suyun geçmesi ve kargir bir binan›nbulunmas› kanaatimce uygun de¤ildir.

Bölgenin dikkatli incelenmesinden sonra, bu gibi projelere uygun olmad›¤› anlafl›lmaktad›r.Uygun yer ise, “Dair” cetvelinin yaklafl›k yedi kilometre afla¤›s›nda bulunan ve zaman›nda kaz›lanÖmer Pafla cetvelinin yak›n›nda mevcuttur. Bu bölgede Hindiye kanal› ile F›rat nehrinin aras›ndakimesafe yaklafl›k bir kilometredir ve zemini oldukça serttir.

Ömer Pafla cetvelinin biraz afla¤›s›nda Hindiye’de, tafltan bir baraj inflas› ve söz konusucetvelin yeterince geniflletilmesi sonucunda Hindiye sular›n›n büyük bir k›sm› Hille yata¤›nadökülür.

Arz etti¤im yukar›daki tedbirleri iflini bilen her mühendisin onaylayaca¤› kesindir.

H.13 A¤ustos 1303 (25 A¤ustos 1887)


Naf›a Nezareti Fen ‹flleri Müflaviri Mösyö Gala’n›n Raporu

Girifl :

Hit nahiyesi afla¤›s›ndan itibaren F›rat nehri sahilinden birkaç kilometre içeride olan sahrayüksektir. Bu yüksekli¤in, sel sular›n›n sahillere da¤›l›p çekildikten sonra, k›y›n›n yak›n›nda fazla-ca çamur ve kum b›rakmas›ndan ileri geldi¤i flüphesizdir.

133

ORSAM

Eski zamanlarda bir nehrin di¤er bir yöne çevrilmesi kolayl›kla yap›lan bir ifltir. Geri al›nmas›ve eski yata¤›na geri dönmesi de kolayd›r. fiimdi de çal›flma s›ras›nda problemlerle karfl›lafl›lmaya-ca¤› düflünülse de meseleyi iyi incelemek, ileride engellerle karfl›laflmamak ve projenin faydas›zkalmamas›n› sa¤lamak için olas›l›klar› de¤erlendirmek gerekir.

Al›nan tedbirlerin baz›lar› Hindiye kanal›n›n eski ve yeni kayna¤›n›n set ve bendinden,baz›lar› da söz konusu kanaldan akan suyun azalt›lmas› maksad›yla kargir köprülerin inflas›ndanibarettir. Yeni kayna¤›n vaziyetinde görülen eksiklikler dikkate al›n›p da, set ve bent gerekli ikeneski kayna¤›n kapat›lmas›nda ›srar edilmesi gariptir.

Al›nmas› Gereken Tedbirler :

1. F›rat nehri sa¤ sahilinin taflla tahkim edilmesi, Hindiye kanal›n›n daralt›lmas› ve tafltangayet metin bir temel at›lmas› problemi giderecek gibi görünmekte ise de, bu ifllerin masraf› 50.000lira’dan fazla olacakt›r. Ayn› zamanda taflla yap›lan inflaat›n devaml› muhafaza ve kontrol edilmesigerekmektedir, ihmali halinde bir felaketle karfl› karfl›ya kal›n›r.

2. Yeni bir kanal›n aç›lmas› için öncekinden daha münasip bir yer seçilmesi uygun olur. ÖmerPafla cetveli civar›ndaki zemin oldukça sert ve orada Hindiye ve F›rat mecralar› birbirine yak›noldu¤undan, söz konusu cetvelin yaklafl›k bir kilometre afla¤›s› Hindiye kanal›n›n set ve bendi içinuygundur. Ömer Pafla cetvelinin eni ve derinli¤i yeterince geniflletilirse, problem kalmaz ve Hindiyebaraj› hakk›nda da hiçbir kuflku bulunmaz. Yeni kanal Ömer Pafla cetvelinin afla¤› taraf›ndakaz›lacakt›r. Bu inflaatta yap›lacak iflin daha fazla güvenilir olmas› için, Hindiye kanal›ndan akansuyun miktar› ile dengesini tutturmak ve kontrol etmek için kapakl› bir köprünün yap›lmas› uygun-dur. Bu köprünün yap›m›ndan faydalanarak kumla dolmufl olan Kerbela kanal›n›n kayna¤› yerinedi¤er kaynak aç›l›r.

Kerbela kanal›n›n flimdiki kayna¤›, Hindiye kanal› kayna¤›n›n yukar›s›nda bulunup, F›ratsuyunun ak›fl h›z›na tesadüf etti¤inden konumu Hindiye kayna¤› gibi pek fenad›r. Buna ra¤menKerbela kanal›n›n e¤imi gayet az oldu¤undan, kayna¤› Hindiye kayna¤› gibi genifllememifltir.Kanala sularla dolan kum ve çamurun orada birikmesiyle e¤imi azalm›fl, dolay›s›yla h›z› da azalm›flve bilahare tamamen kumla dolmufltur.

Son olarak, yap›lacak ifllerin tamam› topraktan yüksek bir baraj vas›tas›yla birbirine ilhak vekenarlar›n›n sudan yüksek olan noktalar›na isnat edilir.

Birinci Keflif:

Yukar›daki önlemleri uygulamaya koymak için ve tanzim edilecek kalemler ve di¤ermalzemelerin Ba¤dat’tan temini yoluna gidilmesi halinde bu proje yaklafl›k olarak 1.000.000 (birmilyon) Frank veya 44.000 (k›rk dört bin) Lira masraf gerektirecektir.

‹flbu projenin harcama detaylar› afla¤›da verilmifltir.

134


SIRA NO YAPILACAK ‹fiLER BEDEL (Frank)

1. Ömer Pafla cetvelinin kaz›lmas› 187.332

2. Ömer Pafla cetveli ile kapakl› köprünün aras›nda aç›lacak 2.388Hindiye ve Kerbela kayna¤›

3. Hindiye ve Kerbela kayna¤›n›n kapakl› köprüsü 313.870

4. Nehir ile köprü aras›ndaki Hindiye kanal›nda yap›lacak 72.960ifller için

5. Köprü ile hâlihaz›rda bulunan cetvel aras›nda Kerbela 99.617kanal›nda icra edilecek ifller

6. Hindiye kanal› üzerinde topraktan bent yap›m› 159.500

7. Buhaniye ve Mehnaviye cetvelleri aras›nda koruma bentleri 75.060

8. Memur ve di¤er çal›flanlar›n maafl› ve genel giderleri 113.573

YEKÛN 1.000.000

Ömer Pafla cetvelinin kayna¤› bafl›ndaki Hindiye kanal› suyunun, söz konusu cetvel yak›n›ndabulunan ve kumla dolmufl olan F›rat’›n yata¤›na oranla yüksekli¤i 2.20 cm dir. Ya¤murlar›n mevsi-mi de yaklaflt›¤›na göre, yaln›z kanal›n aç›lmas› ile Hille mecras› 2.20 cm yüksekli¤inde ve en az 80cm eninde su ile dolacakt›r. Bununla beraber teklif olunan di¤er ifller gereksiz say›lamaz zira, di¤erifller yerine getirilmedi¤i takdirde aç›lacak Hille kanal› mecras› gibi k›sa bir zaman zarf›nda kumladolacakt›r. Bu yüzden yeni kanal aç›ld›ktan sonra kayna¤› yak›n›nda geçici bir bent yap›lmas›gerekir ve Hindiye mecras›n›n daralmas› laz›md›r.

3. Söz konusu geçici bent taflla yap›l›rsa daimi bir flekilde kalaca¤›ndan kapakl› köprününinflas›ndan vazgeçilecektir. Ancak bu da, yukar›da verilen nedenlerden dolay› baraj›n muhafazas›ndaen küçük bir ihmal oldu¤u halde bir felaketin ortaya ç›kmas› demektir. Kapakl› köprü inflas›n›nç›karlar›m›za daha uygun olaca¤› kanaatindeyim. Bu takdirde F›rat nehri üzerinde bir kapakl›köprünün yap›lmas›yla, su seviyesinin düfltü¤ü anlarda sular “Tenuh” ve “Müseyyip” cetvellerine deverilebilir.

Projenin Uygulama fiekli

Yukar›da verilen aç›klay›c› bilgilerden anlafl›laca¤› üzere, F›rat sular› en h›zl› flekilde eskiyata¤›na iade edilmelidir. Bunun için derhal kanal kazma ifllerine bafllanmas› ve Buhaniye veMehnaviye’nin eski cetvellerinin sudan yüksek olan kenarlar›n›n koruma bentleri ile muhafazaedilmesi ve bu s›rada di¤er ifller için gerekli olan kereste ve araçlar›n ifl bölgesine getirilmesi gerekir.

135

ORSAM

Kargir inflaat› ve odun ile bent iflleri s›ras›nda, ifllerin gecikmemesi için gerekli olan malzemeve donan›m›n bölgede var olup olmad›¤›n›n kolayca anlafl›labilmesi için, görünür bir yerde istifedilmesi gerekir.

Kereste ve gerekli di¤er malzemeler ifl bölgesine gelinceye kadar baraj temeli kaz›lacak vedireklerin yerine yerlefltirilmesi tamamlanacakt›r. ‹lkbaharda sular›n taflmas›ndan sonra ifle bafllan-mal› ve k›fltan önce bitirilmesi için de çaba harcanmal›d›r. Bu flekilde ifl ak›fl› sa¤lan›r, gereklimalzemelerin en niteliklisi seçilir ve zaman›nda yerine getirilirse projenin baflar›ya ulaflmas›kesindir. 29 Teflrin Evvel 1303 (10 Kas›m 1887)


Baflmühendis Mösyö Pol Chönderfer’in Raporu

Hindiye Baraj›

Hindiye kanal› esasen F›rat suyunun bir k›sm›n› teflkil ederek Necef yönünde akmas› için,sahillerin y›k›lmas›yla genifllemeyecek surette 12–15 metre eninde aç›lm›fl ve y›llar önce birHindistanl›n›n Necef’te ikameti s›ras›nda infla edilmifltir. Kaz›lmas› s›ras›nda kanal›n bafl› 5 kilo-metre yukar›ya yönlendirilmifl ve mecras› F›rat nehrine paralel olarak de¤ifltirilmifltir. Kanal›n ze-mini tuzlu çamurdan ve gayet gevflek bir topraktan oluflmaktad›r. Suyun akmas› tesiriyle zamanlagenifllemifl ve bugün sular›n en az oldu¤u mevsimde F›rat’›n tüm suyunu çekmektedir.

Mevcut Tehlike

Ba¤dat’a ulaflt›¤›m zaman Vali Mustafa As›m Paflan›n verdi¤i bilgilere göre, nehir bu haliyleiki sahilinde bulunan hurma ba¤lar›na ve di¤er mezralara büyük zararlar vermektedir. Y›lda; hazi-neye 100.000 ve ahaliye 200.000 Liradan fazla zarar vermektedir. Buna çare bulunmad›¤› takdirdeseneye bu zararlar ikiye katlanacak, bilahare Hille sanca¤›n›n tüm tar›m alanlar› mahvolacakt›r.Maddi zararlara ilave olarak bu sene meydana gelen kurakl›ktan dolay› içme suyu azalm›fl ve kolerasalg›n› zaman›na tesadüf etmesiyle Hille’de halk›n genel sa¤l›k durumu zarar görmüfltür. Kolerasalg›n›n›n en fliddetli oldu¤u zaman halk nehrin kuru yata¤›nda kazd›klar› ve 75 cm derinliktenç›kard›klar› suyu içmifllerdir.

Al›nan Tedbirler ve Baflar›s›zl›¤›n Nedenleri

Söz konusu zararlar› ortadan kald›rmak için pek çok tedbir al›nm›fl ve çok fazla para da har-canm›flt›r. Ancak hiçbirisi bir fayda sa¤lamam›flt›r.

fiöyle ki; bazen Hindiye kanal›n›n tamamen kapat›lmas› ve sular›n›n di¤er kanallara akmas›sa¤lanm›fl, bazen de kanal›n daralt›lmas› yoluna gidilmifltir. ‹lk giriflimde kullan›lan kereste, suyunh›z› ve tazyikiyle y›k›larak parçalanm›flt›r. ‹kinci denemede ise, zeminin gevflek olmas›yla beraber

136


infla edilen kargir yap›larda kullan›lan kireç kalitesiz oldu¤undan zamanla etkilenmifl ve tahripolmufltur.

Mösyö Gala’n›n Projesi

Mösyö Gala’n›n projesi incelendikten sonra baz› noktalar dikkat çekmektedir;

— Kanal›n kaz›lmas› s›ras›nda özellikle güneye do¤ru kaz›lacak kanal›n topraklar› kenardatoplanacak ve tekrar kald›r›lmas›na mecbur kal›nacakt›r.

— Mösyö Gala’n›n projesi için esas al›nan harita yanl›flt›r. Bölgede yap›lan basit bir incelemesonucunda topra¤›n baz› yerlerde tesviyesi gerekir ve suyun azald›¤› zaman suyun h›z›ölçülmemifltir.

— Mösyö Gala’n›n projesinde baz› de¤ifliklikler yap›lmas› gerekir. Bunlar:

1. 320 m3 suyun bir saniyede geçti¤i Hindiye kanal› üzerinde odundan bir bent yap›m›düflünülemez.

2. Hindiye kanal›n›n zemini gayet gevflek oldu¤undan, kapakl› köprünün boyutlar› suyunazald›¤› mevsimlerde maksada hizmet etmeyecektir.

3. Projenin kargir inflaat› için gereken malzeme (özellikle kireç) ve ustalar›n Avrupa’dangetirilmesi hem ifli zora sokmakta, hem de maliyeti yükseltmektedir.

Yeni Düzenlemeler

Yukar›da verilen izahattan sonra Mösyö Gala’n›n teklifi olan bent ve kapakl› köprü yerineyaln›z su alt›ndan bir baraj yap›m› uygun görülmektedir. fiöyle ki;

Söz konusu baraj, Babil harabelerinden ç›kart›lacak k›r›k tu¤lalarla su alt›nda infla olunacakve suyun etkisine direnç gösterebilmesi için de, Hit ve Ane’de bulunan tafl ocaklar›ndan getirilecekyontulmam›fl taflla bir metre kal›nl›¤›nda bir set tabakas›yla tahkim ve takviye edilecektir. Suyun,çal›flmalar s›ras›nda baraj içine girmesini engellemek için baraj›n kuzeyinde ziftlenmifl çuvallar›niçine toprak doldurarak 2,5 metre eninde bir set infla edilecektir.

Baraj zirvesinin uzunlu¤u ve yüksekli¤i F›rat nehri suyunun yar›s›n›n yani 1/2 metre yüksek-likte bir dalgayla 160 m3 suyun geçifline uygun flekilde hesapland›¤›ndan ve kalan yar›s›n› genifllet-tirip ve derinlefltirildi¤i zaman Ömer Pafla cetvelinden geçerek Hille yata¤›na akar ve suyunpaylafl›m›n›n sabit olmas› için de belirli bölgelerde tafltan dirsekler yap›lacakt›r. Suyun barajetraf›nda yol bulmas›n› engellemek için, baraj›n kuzeyindeki sahillerin 300 metre mesafede iyi birflekilde güçlendirilmesi gerekir. Bunun için nehrin dibinden suyun az oldu¤u zamandaki seviyesin-den en az üç metre yükseklikte k›r›k Babil tu¤lalar›ndan bir set yap›lmal› ve üstünden suyun taflmas›s›ras›ndaki düzey bir metre yüksek olmak üzere yine üç metre yükseklikte bir set yap›lmal›d›r.

Bu güçlendirilmifl inflaat›n kaidesi üç metre ve yüksekli¤i iki metrelik e¤imli bir yüzeyfleklinde yap›lacakt›r. Toplanan odunlar bunun için harcanacakt›r.

137

ORSAM

Yeni Düzenlemelerin Olumlu Yönleri

Yeni düzenlemelerin olumlu yönleri afla¤›da ç›kart›lm›flt›r:

1. Sular›n hem taflmas› s›ras›nda, hem de azalmas›nda Hille yata¤› ile Hindiye kanal› aras›ndapaylafl›m› kolay olur.

2. Proje için gerekli olan malzemenin tamam› Ba¤dat’tan temin edilmekte ve Avrupa’dansadece çok az bir k›sm› getirilmektedir.

3. fiimdiye kadar toplanan kerestenin tamam› kullan›lacakt›r.

4. Projenin tamam› uzman memurlar (Möjel, Kolaman ve Fredrech) taraf›ndan kontrol edile-cek ve yap›m› yerel halkla birlikte gerçekleflecektir.

5. Kapakl› köprünün yap›m›ndan vazgeçilmesiyle, Mösyö Gala’n›n projesinde gösterilen440.000 frank’tan en az 300.000 frankl›k yani 13.000 liral›k tasarruf edilmifltir. Projenin tamlanmas›için 16.000 liradan fazla masraf gerekmeyecektir.

Projenin Eksikleri

Arz etti¤im yeni düzenlemelerin iki eksik taraf› vard›r;

1. Kerbela’ya yeterince su verilemeyecektir.

2. Barajdan dolay› Hindiye ile Müseyyip aras›ndaki gemi seyri engellenecektir.

Mösyö Gala’n›n projesinde de bu iki eksik nokta mevcuttur. Çünkü aç›lmas› düflünülen

kanal›n bafllang›ç noktas›ndaki yükseklik, flimdiki kayna¤›ndan 1/2 metre afla¤›da oldu¤undan

Kerbela’ya su gidemeyecek ve do¤al olarak ak›nt› h›z› da gemilerin seyrine engel olacakt›r.

Projenin Eksiklerini Ortadan Kald›racak Yöntemler

En önemli madde Hille’ye su verilmesidir. Hindiye baraj›n›n neticesi göründü¤ünde veyap›lacak ifller ortaya ç›k›nca halk rahatlayacak ve Kerbela’ya su verilmesi ile Hindiye’de gemi seyriiçin gereken yap›lacakt›r. fiöyle ki; Baraj›n yap›m›ndan kaynaklanan ve suyun h›z›ndan do¤an, binbeygir gemi gücüne denk bir büyük güçten istifade edilerek, baraj›n yak›n›nda bir su de¤irmenikuruldu¤u takdirde yaln›z Kerbela’ya de¤il, Kerbela ile Hindiye kanal› aras›nda bulunan tüm araziyesu verilecektir. Bundan baflka baraj yap›ld›ktan sonra Hindiye kanal›nda su seviyesi 40 cm yüksele-cektir. Böylece, Kerbela’ya su verme s›k›nt›s› kolayl›kla ortadan kalkacakt›r. Hindiye’de gemi gidiflgelifli yapabilmek üzere Amerikan usulünde befl metre eninde ahflaptan kap› yap›lacak ve as›l projetamamland›ktan sonra yukar›da bahsi geçen iki önemli eksikli¤in giderilmesi için tedbirler arz edile-cektir.

Baraj›n Su Alt›nda Yap›m fiekli

Su seviyesi artt›¤› zamanlarda, gemilerin Hille’ye kadar gitme imkân›ndan istifade ederekgetirilebilecek baraj›n su alt›nda imalat›nda gerekli olan malzemeler afla¤›da s›ralanm›flt›r:

138


1- 1.600 m3 tu¤la (Babil harabelerinden ç›kart›lacak tu¤lalar›n 1/3’ü sa¤lam olmak üzerekalan miktar k›r›k tu¤lalardan oluflabilir).

2- Hit veya Ane’den ç›kart›lacak tafllar›n en büyü¤ü 20 okka a¤›rl›¤›nda olmak flart›yla, 9.000m3 yontulmam›fl tafl›n nakli için, 10 m3 a¤›rl›k tafl›yabilen 200 gemi efl zamanl› olarak çal›flacakt›r.

Yurt d›fl›ndan getirilecek alet ve edevat afla¤›da s›ralanm›flt›r:

1- Hindistan’dan 20.000 adet çuval.

2- Hindiye kanal›nda gemilerin bir sahilden di¤erine kolay geçmesi için, 3 cm eninde ve 150metre uzunlu¤unda çelikten imal edilmifl halat (Fransa’dan getirilecektir).

3- Tu¤la ve tafllar›n gemilerden ç›kar›laca¤› zaman, ba¤lanaca¤› kaz›klar›n imalat› içinFransa’dan 80 m3 çam a¤ac› getirilecektir. Bu a¤açlar iki boy olacak; ilki 9 metre uzunlu¤unda ve30 cm eninde (62 adet), ikincisi 6 metre uzunlu¤unda ve 25 cm. eninde (20 Adet). Bütün bua¤açlar›n bafl›nda demir külahlar› bulunacakt›r.

4- Yine Fransa’dan getirilmek üzere 300 metre uzunlu¤unda çelik zincir.

5- Kirifllerin imalat› için her bir parças› 4 metre uzunlu¤unda ve kal›nl›¤› 15 ve 25 cm olmaküzere Fransa’dan 165 metre çam a¤ac› getirilecektir.

6- Hit ve Ane’den istenilen miktarda tafl ç›kar›lmad›¤› takdirde, inflaatta kullan›lmak üzere,ince bir çinko tabakas›yla sar›lan 3 milimetre kal›nl›¤›nda demir teller ile her dü¤ümü 4 cm olan9.000 m3 demir flebekeler getirilecektir. Bu takdirde 9.000 m3 Hit tafl› yerine yine o miktarda Babiltu¤lalar›n›n büyük parçalar› konulacakt›r.*

Baz› hafriyat›n gerçekleflmesi için Basra’da bulunan t›rak vapurunun(168) tamiri ve teknik ele-manlar›n›n bölgeye getirilmesi gerekmektedir. Bu ifllerde Mösyö Mojel, Mösyö Koloman veyard›mc›m Mösyö Theador Dowan benim yard›mc›lar›m olarak çal›flacakt›r.

Projede hiç durmadan çal›fl›lacak ve bunun için ifle bafllarken tüm donan›m ve malzemelerhaz›r olacak, ayr›ca müteahhitlere ödenecek paralar flimdiden bulundurulacak ve su seviyesinindüflük oldu¤u mevsimde proje tamamlanacakt›r.

139

* Tafl ve tu¤lalar zaman›nda haz›rland›¤› için flebekenin getirilmesine ihtiyaç duyulmam›flt›r (Salnamenin dipnotu).

168 Liman ve nehirlerin dibini temizlemeye yarayan dubalar üzerinde kurulmufl bir makine.

ORSAM

Harcanmas› Gereken Paralar›n Miktar›

SIRA NO YAPILACAK ‹fiLER BEDEL (Frank)

1. 16.000 m3 k›r›k Babil tu¤las›n›n her m3’ü için nakliye 64.000ücreti olarak dörder frank hesap olunarak

2. Hit nahiyesinden getirilecek 9.000 m3 yontulmam›fl 135.000tafl için nakliye ücreti olarak her m3 için on befl frankhesap olunarak

3. Kerestelerin suda dizilmesi için ödenecek para 25.000

4. Tanesi bir frank’tan 20.000 adet toprakdoldurulmufl çuval 20.000

5. 2.000 m3 hafriyat, her m3 için iki frank 4.000

6. Vapur Tamirat› 6.000

7. 100 m3 çam a¤ac›, her m3 yüz frank. 10.000

8. 80 adet demir dire¤in topra¤a dikilmesi, her direk için 1.200on befl frank

9. Demir halat ve zincir 6.000

10. Sahil tahkimat› ve di¤er toprak iflleri 150.000 m3 45.000

11. Di¤er Masraflar 43.800

YEKÛN 360.000

Yaln›z üç yüz altm›fl bin frankt›r, 12 Kanun-i Evvel 1305 (24 Aral›k 1889)

140


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE

TARIM ve HAYVANCILIK

IV.


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE TARIM VE HAYVANCILIK

Tar›m Arazisi

Ba¤dat vilayeti arazisinin verimlilik gücü her yerden fazla ve her çeflit mahsul yetifltirilmesineelverifllidir. Dicle, Diyale, F›rat nehirleri ve onlardan do¤an pek çok cetvel ve küçük nehirler esasenbu topraklar› tamamen gübreleyerek terbiye ve ihya etmektedir.

Arazi, Dicle nehrinden “kurud” diye tabir edilen, beygir veya öküzle çal›flan bir çeflit su dolab›vas›tas›yla su al›narak “sakiye” diye adland›r›lan su yollar›yla sulanmaktad›r.

Ane kazas› dâhilinde “naur” diye adland›r›lan, F›rat nehrinin ortas›na taflla yap›lan ve suyunkuvvetiyle dönerek çal›flan bir çeflit su dolab›yla arazi sulanmaktad›r. Daha afla¤› taraflarda “kurud”ile topraklar sulanmaktad›r. Hille, Hindiye, fiamiye ve Semave kazalar›nda topraklar cetveller vekanallar vas›tas›yla sulanmaktad›r.

Ba¤dat vilayetindeki tar›m ürünlerinin fazlalaflmas› veya azalmas›, Dicle ve F›rat sular›n›nartmas› veya azalmas›na ba¤l›d›r. Bu nehirlerde sular›n azalmas›, yerel dilde “sayhud” diye

143

“Naur” Olarak Adland›r›lan Su Dolab›.

ORSAM

adland›r›l›r ve tar›ma büyük zarar verir. Sular›n taflmas› da tar›ma, hatta flehir ve kasabalara büyükzarar vermektedir. Sel fazla olursa –ki bunun zaman› Kas›m, fiubat ve Nisan aylar›d›r- nehrin ikisahilinde yap›lan ve her sene yenilenerek tahkim edilen toprak setler (bir çeflit dalgak›ran) y›k›l›r,sular tar›m alanlar›n› imha eder ve memleketi sel felaketi ile karfl› karfl›ya getirir. Nehrin sular› azmiktarda taflarsa da, bu sefer nehrin iki taraf›nda bulunan cetvel ve kanallar su alamaz, o senekurakl›k yaflan›r. Nehirde sular›n istenilen seviyede taflmas›yla bütün cetvel ve kanallar su al›r, tar›malanlar›n› sular ve ihya eder. O sene bolluk ve bereket artar.

Altm›fl yetmifl seneden beri Ba¤dat flehri etraf›nda meydana gelen seller hakk›nda bilgi vere-bilmek amac›yla afla¤›daki cetvel verilmifltir.

Y›l Olay

1256 Laz Ali R›za Pafla zaman›nda Dicle ve F›rat’›n taflmas› sonucu setleriny›k›lmas›yla büyük zarar meydana gelmifltir.

1261 Necip Pafla zaman›nda Dicle’nin taflmas› sonucu memleketin etraf› 40 gün,

1265 Ç›rpanl› Abdülkerim Pafla zaman›nda 50 gün,

1270 Reflit Pafla zaman›nda 30 gün,

1274 Serdar Ömer Pafla zaman›nda 40 gün,

1279 Nam›k Pafla zaman›nda 30 gün,


1291 Redif Pafla zaman›nda 30 gün,

1293 Abdurrahman Pafla zaman›nda 30 gün,

1294 Akif Pafla zaman›nda 20 gün,

1298 Takiyüddin Pafla zaman›nda 60 gün,

1301 Takiyüddin Pafla zaman›nda 30 gün,

1303 As›m Pafla zaman›nda 40 gün,

1306 S›rr› Pafla zaman›nda 40 gün,

1309 Hasan Pafla zaman›nda 20 gün,

1311 Hasan Pafla zaman›nda 120 gün,


1319 Feyzi Pafla zaman›nda 30 gün memleketin etraf› mahsur kalm›flt›r.

144


Vilayetin Bafll›ca Mahsulleri

Birinci derecede bu¤day, arpa, pirinç ve hurmad›r. ‹kinci derecede ise, akdar›, kum dar›,pamuk, susam, lobya (börülce), bakla, nohut, mercimek, fasulye ve hortman(169) gibi hububat eldeedilir. Vilayette halk genel olarak yaflam›n› bu¤day, pirinç, hurma ve di¤er hububatlarla sürdürmek-tedir. Baz› yerlerde tütün, tömbeki(170), ipek ve afyon da yetifltirilir. Son senelerde meyan kökü bit-kisinden fazlaca istifade olunmakta ve baz› yerlerde zeytin yetifltirilmektedir.

Vilayet dâhilinde her çeflit meyve ve sebze yetifltirilmekte, bunlardan ilk s›ralarda nar, tatl›limon, üzüm, karpuz, kavun, ekfli limon, turunç, portakal ve mandalina yer almaktad›r. ‹kinci s›radaise, incir, erik, zerdali, fleftali, beyaz dut, karadut, elma, armut ve ayva yer almaktad›r. Bamya,patl›can, kabak, bakla, fasulye, enginar, domates, börülce, salatal›k, flalgam, havuç, ›spanak, semi-zotu, p›rasa, so¤an, sar›msak gibi sebze ve yeflillikler de her tarafta yetifltirilmektedir.

Evcil Hayvanlar

Evcil hayvanlar tar›m gelirinin bir k›sm›n› teflkil etti¤inden bu bölümde ayr› olarak verilmifltir.

Vilayetin her taraf›nda deve, at, ester (kat›r), merkep, inek, manda, koyun, keçi gibi küçük vebüyük bafl hayvanlar yetifltirilmektedir. Ayr›ca tavuk, hindi, kaz, ördek gibi evcil kufllar dayetiflmekte ve F›rat, Dicle ve Diyale nehirlerinde birkaç çeflit bal›k türü de bulunmaktad›r.

Develer konar-göçer afliretlerin bafll›ca ulafl›m arac› oldu¤undan fazlaca beslenir. Ayr›ca,ticari nakliye arac› olarak da kullan›l›r. Deve yünü tekstil üretiminde kullan›lmakta ve bölgede gayetgüzel mafllahlar(171) üretilmektedir. At ve k›sraklar›n en iyi cinsi de bu bölgede bulunur. Arap afliret-leri bu hayvanlar›n asalet ve nesillerini flimdiye kadar muhafaza etmifltirler. Irak’›n her taraf›ndagüzel, dayan›kl› ve uygun vücuda sahip atlar ve k›sraklar bulunursa da, bedevi konar-göçer fiammarve A’nze afliretlerinin cins ve asalet sahibi atlar› derecesinde de¤ildirler.

Buralarda ester cinsi de az de¤ildir. Kat›rlar ço¤unlukla nakliye iflinde ve çift sürmedekullan›l›yorlar. Bazen de özel surette binek olarak da yetifltirilirler.

Merkep de buralarda iki çeflittir. Birisi bine¤e, di¤eri yük tafl›maya mahsus ve oldukça çoktur.Çemender denilen binek merkepleri Necid ile Hille taraflar›ndan getirilmektedir. Bu hayvanlar›ngidiflleri ve süratleri çok iyi olup, aç›k renklidirler. Di¤er, yük tafl›maya mahsus olanlar› ise genel-likle koyu renkli olurlar ve köylerde fakir çiftçiler taraf›ndan çift sürmede kullan›l›rlar.

‹nek vilayetin her taraf›nda bulunur, çift sürmek ve su dolaplar›n› çekmek için kullan›l›r. Heryerde sütü için beslenen inekler olmas›na ra¤men, en iyi cinsi Semave kazas›nda bulunmaktad›r.

145

169 Hortman (Burçak): Mercime¤e benzeyen ve hayvan yemi olarak yetifltirilen baklagillerden otsu ve taneli bir bitki.

170 Tömbeki: Nargileyle içilen bir cins tütün.

171 Mafllah: Alt› ve üstü bir olan, kol yerinde yar›klar olan bir çeflit üstlük elbise.

ORSAM

Manda vilayetin her yerinde bulunur. Ya¤›ndan, sütünden ve yo¤urdundan fazlas›yla istifadeolunur.

Koyun gerek afliretler aras›nda ve gerekse halk aras›nda sürüler halinde beslenir. Yapa¤›s›ço¤unlukla Avrupa’ya ihraç olundu¤u gibi derisi yemeni, pabuç ve çizme sanayi imalat›ndakullan›l›r. Ya¤› da vilayet içinde tüketilir, sütünden ve yo¤urdundan pek fazla istifade edilir.

Keçi de afliret ve urbanlar taraf›ndan koyun sürüleriyle birlikte beslenir. Sütünden ve etindenistifade edilir. Vilayet dâhilinde keçi çok fazla ise de, miktar› koyunlar›n beflte biri kadard›r.

Vilayetin her taraf›nda tavuk, hindi, kaz ve ördek beslenir. Dicle, F›rat ve Diyale nehirlerinesahili olan yerlerdeki halk bal›k av›ndan fazlaca istifade etmektedir.

Kara av›nda faydalan›lan kufllardan olan güvercin, keklik, dürrac(172) ve turna vilayetin heryerinde bulunur. Ceylan, hemen her tarafta bulunur ve baz› afliretler özellikle de fiamiye çöllerindebedevi hayat› sürdüren “Salip” aflireti için, eti yaflam kayna¤›d›r ve derisi de elbiselik olarakkullan›l›r. Baz› yerlerde tavflan da bulunur.

Tar›ma pek faydas› yok ise de, burada anlatmadan geçemeyece¤imiz bir nokta da vahfli hay-vanlar ve sürüngenlerdir. Vilayette nadiren aslan görülür ve ço¤unlukla kurt ve baz› yerlerde deyabanefle¤i ve yabankedisi bulunur. fiehirlerde ve çöllerde y›lan ve akrep çoktur. Dicle nehrineBasra körfezinden gelen “Köseç” denilen köpek bal›¤› pek zararl›d›r.

146

172 Eti gevrek, keklik cinsinden bir kufl, çil kuflu, turaç kuflu.



SANAY‹

V.


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE SANAY‹

Vilayette yeni icat edilen araç ve gereçlere henüz tamam›yla yönelmek ve ra¤bet etmek diyebir e¤ilim bulunmamaktad›r. Bu vilayette sanayi henüz arzu edilen seviyeye ulaflamam›flt›r. ‹flletile-cek madenler olmamas›ndan dolay›, ihracata yönelik sanayi bulunmamaktad›r. Ancak yurt d›fl›ndanithal edilen demir, bak›r, pirinç, alt›n, gümüfl, elmas ve di¤er de¤erli tafllar›n ifllenmesiyle yap›lanimalat pek geliflmifltir. Yayg›n sanayi meslekleri olan demircilik, bak›rc›l›k, kuyumculuk, bak›rtabak ve çanak imalat› geliflmifl ve yerel ihtiyac› karfl›layacak seviyededir.

Marangozluk, oymac›l›k, mimarl›k, pabuççuluk, kundurac›l›k, yemenicilik, serracl›k,debba¤l›k, tu¤lac›l›k, flerbe (topraktan bardak) ve teneke (topraktan testi) imalat› bafll›ca sanayi dal-lar›d›r.

149

Ba¤dat’ta Bak›rc›l›k

ORSAM

Vilayetin en meflhur ve en övünülen sanayi dal› tekstil sanayisidir. Pamuktan, yünden ve ipek-ten ifllenen nefis ürünler yerel ihtiyac› karfl›lad›ktan sonra, di¤er vilayetlere ihraç edilmektedir.Kad›nlar›n pamuk ve ipekten dokuduklar› “A¤abani” denilen kumafllar; Ba¤dat, Necef, Kerbela veHille’de yünden ve ipekten yap›lan abalar, çarflaflar, kefiyeler (bafll›k), kuflaklar ve a’kallar(173) çokitibar görmektedir. Ayr›ca ipekten yap›lan mendiller çok fl›k ve zariftir. Bu ürünler eski tezgâhlardaimal edilmektedir. Çulhalar, pamuktan yap›lan çeflitli entari ve camadaniler(174) ve di¤er iflleri imalederler.

Ba¤dat’ta alt›nc› ordu mensuplar›n›n k›l›k k›yafetiyle ilgili ihtiyaçlar›n› temin için buharlaçal›flan “‹malathane-i Askeri” veya “Abahane” diye tabir edilen fabrika bulunmaktad›r. Askerlerinkundura ve çizme ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için de yine, “Debba¤hane” ad› verilen bir fabrika dahabulunmaktad›r.

Semave kazas›yla di¤er baz› bölgelerde keçe, kilim, câcim(175) üretilmekte oldu¤u gibi,vilayetin pek çok yerinde kumafllar›n boyanmas› için boyahaneler bulunmaktad›r.

150

173 Kefiye üzerine bafla sar›lan kuflak fleklinde bir bafll›k.

174 Bafla sar›lan pamuktan imal edilmifl yaflmaklar.

175 Aba, kebe gibi kaba bir yün dokuma. Çeflitli renkteki ipliklerden dokunan bir çeflit döfleme, cicim de denir.

Ba¤dat’ta fieyh Ömer Türbe ve Camisi.Halk Taraf›ndan Kullan›lan Yün ve ‹pekten Yap›lm›fl Abalar› Görmekteyiz.



T‹CARET ve ULAfiIM

VI.


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE T‹CARET VE ULAfiIM

‹thalat ve ‹hracat

Ba¤dat vilayetinin d›fl ticaret münasebetleri Hindistan, ‹ngiltere, ‹ran, Belçika, Fransa,Almanya, Avusturya-Macaristan, ‹sviçre, Rusya, ‹sveç, Norveç, Çin, ‹talya ve Amerika ülkeleriyle;iç ticaret münasebetleri ise Basra, Musul, Halep ve Suriye vilayetleriyledir.

‹hracat›n bafll›ca kalemleri meyankökü, badem, hurma, maz›(176), kitre(177), ba¤›rsak, tiftik,afyon, deri, bu¤day, arpa, yün, at, k›srak, beyaz merkep, inek, deve, a¤abani(178) ve di¤er tekstil ürün-leridir. ‹kinci s›rada pirinç, ya¤, aba, yumurta sar›s› ve beyaz›, zernik(179), börülce, mercimek, kemik,hanzal(180), eski bak›r, atariye, kufl tüyü, dar›, tutkal, fasulye, susam, ipek, ipek kozas›, tilki ve g›damaddeleridir. Bunlar›n da toplam de¤eri yaklafl›k 970.000 lirad›r.

‹thalat›n bafll›ca kalemleri ise, mobilya, pamuklu kumafl, kahve, ilaç, pamuk ipli¤i, demir,çelik, civa, karyola, kuru çiçek, meyve, zamk, çivit, keten kumafl, keten bez, sigara kâ¤›d›, ifllenmiflderi ve kösele, fleker, kilim, ifllenmifl iplikli ve s›rmal› kumafl, kadife, flal, hal›, kefiye (baflörtüsü),çay ve tömbekidir. ‹kinci derecede ithal edilenler ise, kömür, kehribar, kibrit, kereste, alkollü içecek,flap, asit, çuha, fes, yalanc› bilezik ve inci, madeni kutu, mum, dikifl makinesi, bisiklet, Nil boya,bak›r, güderi, mercan, k›rm›z› boya, tarç›n, gümüfl, kâfur, kalay, keten iplik, çinko, tabak-çanak,teneke, alt›n tel, kök boya, karanfil, zencefil, ifllenmifl yün, civa, kâ¤›t ve mukavva, billur kadeh, gazya¤›, buhar makinesi, çatal-b›çak, nane flekeri ve di¤er flekerler, sabun, çini, cam, nohut, patates,kurflun, ip, sade pamuk, Hint kumafl›, Çin kumafl›, t›bb› aletler ve mücevherlerdir. Bunlar›n datoplam de¤eri yaklafl›k 2.620.000 lirad›r.

Ba¤dat, ‹ran ile Avrupa aras›nda bulunan önemli bir ticaret güzergâh›d›r. Sadece bu avantaj›n›kullanarak al›flveriflten önemli kazanç elde edebilir.

153

176 Servigillerden, yass› dall›, yaprakl› ve düz gövdeli bir bitki. Kozala¤›ndan solucan düflürücü ya¤ elde edilen ve Debba¤hanelerdederi ifllerinde kullan›lan bir madde.

177 Kitre veya titre. Bez dokurken pamu¤unu yap›flt›rmak için sürülen beyaz sak›z.

178 Pamuk ve ipekten dokunan bir çeflit kumafl

179 S›çanotu ile kükürtten yap›lan bir kar›fl›m ki, k›llar› dökmek için kullan›l›r.

180 Bir çeflit ac› h›yar. At h›yar› da denir.

ORSAM

Deniz Tafl›mac›l›¤›

Ba¤dat–Basra aras›nda Hamidiye ‹daresi vapurlar› ile ‹ngiliz Lynch flirketinin vapurlar›çal›flmaktad›r.

Hamidiye ‹daresinin vapurlar› Hamidiye, Burhaniye, Musul, F›rat, Rusafe ve Ba¤dati; Lynchflirketinin vapurlar› da Mecidiye ve Halife adlar›ndaki vapurlard›r. Bu vapurlar ve özellikleHamidiye vapurlar› Hindistan ve Avrupa ile olan ticaret münasebetlerini oldukça geniflletmifltir.Buna ra¤men arzu edilen düzeyde de¤ildir. Musul vilayeti ile Samarra kazas›ndan Ba¤dat’a kadarticari yaz›flmalar, Dicle’nin her yerinde kullan›lan ve “Kelek” diye tabir edilen bir çeflit kay›klasa¤lanmaktad›r. Dicle’nin di¤er bölgelerine ve Basra’ya kadar olan tafl›mac›l›k ise yelkenli gemiler-le yap›lmaktad›r.

F›rat nehri üzerinde Zor sanca¤›ndan, Felluce ve Müseyyip kasabalar›na kadar ticari nakliyat“fiehtur” ad› verilen dikdörtgen fleklinde bir salla yap›lmaktad›r.

Dilim kazas›ndan ve Müseyyip mevkiinden itibaren Hille, Divaniye, Hindiye, fiamiye veSemave kazalar› ve Basra vilayetine ba¤l› Muntefik sanca¤› aras›nda ticari mallar yelkenli gemiler-le tafl›nmaktad›r. Bu yelkenliler hacmine ve flekline göre çeflitli adlar almaktad›r. Bunlardan baz›lar›Belem, Meflhuf, Tarrade ve Saciye’dir.

Dicle nehrinin Ba¤dat flehri gibi baz› bölgelerinde, karfl›dan karfl›ya geçifl ve küçük ticari mal-lar›n tafl›nmas› “Kofe” denilen yuvarlak kay›klar vas›tas›yla yap›lmaktad›r. Yaz mevsimlerindesular›n azalmas›yla ortaya ç›kan baz› adac›klar ve s›¤ bölgeler, gemilerin gecikmesine ve a¤›rçal›flmas›na sebep olmaktad›r.

154

“Belem” Tabir Edilen Kay›klar.


Karayollar›

Vilayette genel olarak toprak yüzeyi düz oldu¤undan, özel olarak flose yol yap›m›na ihtiyaçduyulmamaktad›r. Her kasaba ve köy aras›nda karayolu mevcuttur. Bu yollarda nakliyat ve ticarimallar›n tafl›nmas› deve, ester, merkep ve beygirlerle yap›lmaktad›r. Karayollar›nda Ba¤dat’tanKaz›miye’ye kadar tramvayla; Ba¤dat’tan Horasan’a, Kerbela’ya ve Hille’ye; Kerbela’dan da Necefkasabas›na minibüs arabalar›yla her gün sefer yap›lmaktad›r.

H.1325 senesinde padiflah›n emri do¤rultusunda, vilayetin durumunu teflvik için ve her türlükolayl›¤› sa¤lamak amac›yla, Ba¤dat – Halep aras›nda düzenli bir flekilde hem yolcu, hem de yüktafl›maya yarayan arabalar iflletilerek, en az 21 günlük mesafe bir haftaya indirilecektir. Bu flekildeözellikle ticari mallar›n nakliyat›nda büyük kolayl›k sa¤lanacakt›r.

155

Ba¤dat Kaz›miyedeki Tramvay Hatt›

ORSAM

Posta ve Telgraf Hizmetleri

Evraklar, Ba¤dat’tan Tatar(181) vas›tas›yla ‹stanbul ve Avrupa’ya gönderilmektedir. Di¤er böl-gelere ise postalar belirli günlerde çal›fl›r. Bunlar:

Pazartesi günleri Musul, Diyarbak›r, Sivas yolu ile;

Sal› günleri Kerbela ile Necef ve Horasan, Mendeli, Hanekin’e kadar ve oradan ‹ran’a;

Çarflamba günleri Hille ve Divaniye yoluyla emanet, mektup ve evrak gönderilmektedir.

Perflembe günleri Hecin vas›tas›yla fiam yoluyla ‹stanbul ve Avrupa’ya yaln›z mektup veevrak nakleden postalar vard›r.

Aziziye, Cezire ve Kutu’l-Amara kasabalar› ile Basra vilayeti aras›nda posta nakli vapurlarlagerçekleflmektedir. Araba vas›tas›yla Kerbela, Hille ve Bakuba’ya her gün posta nakliyap›lmaktad›r. Di¤er bölgeler için haftada bir gün posta vard›r.

Telgraf iletiflimi afla¤›daki flekilde gerçekleflmektedir:

Ba¤dat – Musul – Diyarbak›r bir hat; Ba¤dat – Zor – Halep – ‹stanbul bir hat; Ba¤dat –Basra aras›nda ise iki hat mevcuttur. Birincisi F›rat vadisinden geçerek Basra’ya, ikincisi Diclevadisinden geçerek yine Basra’ya varmaktad›r. Telgraf hatt› Basra’dan sonra Fav ve oradan dakabloyla Hindistan’a ba¤l›d›r.

Bugün vilayet dâhilinde Samarra, Cezire ve fiamiye d›fl›nda kalan tüm sancak ve kazalar ileMüseyyip, fiehriban, Felluce, H›d›rderraci, K›z›lrabat ve Hit gibi baz› nahiye merkezlerinde veHorasan kazas› dâhilinde A¤alar Yenicesi mevkiinde telgrafhaneler mevcuttur(182).

156

181 Mektup ulaflt›ran h›zl› hareketli postac›ya verilen ad. Daha önceleri bu görevi h›zl› yürüyüflleri ile meflhur olan Tatarlar yerine getir-di¤i için bu anlamda kullan›lmaktad›r.




HALKI ve NÜFUSU

VII.


BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N HALKI VE NÜFUSU

Vilayetin Halk›

Halk›n Etnik Yap›s› – Vilayet ahalisinin ço¤unlu¤u Arap nesebini muhafaza eden Arap afliret-lerinden, bir k›sm› da Türk, Kürt ve di¤er milletlerden oluflmaktad›r. Necef, Kerbela, Kaz›miye veSamarra gibi flehirlerde de gerek Araplaflm›fl ve gerekse Araplaflmam›fl pek çok ‹ranl› vard›r.

Vilayet halk› düzgün endaml› ve esmerdirler. Genellikle kabiliyetli, zeki, istidat sahibi ve iyiahlakl›d›rlar. At›lganl›klar› ve çal›flkanl›klar› zekâlar› oran›nda de¤ildir. Halk medeniyet ve bede-viyet aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bafll›ca üç k›sma ayr›l›r.

Birinci K›s›m: fiehir ve kasabalar›n halk›d›r. Bunlar vilayet, liva ve kaza merkezlerindeyaflarlar ve bunlar›n bir k›sm› devlet memurlu¤unda çal›flmakta, bir k›sm› da emlak ve arazi sahibiolup ticaret ve tar›mla, kalan k›s›m ise amelelik, rençperlik ve gemicilik gibi ifllerle u¤rafl›rlar. II.Abdülhamit döneminde ilerlemeye bafllayan e¤itim sisteminden bu k›s›m oldukça yararlanmaktad›r.

‹kinci K›s›m: Afliret ve kabile halindedirler. Bir dereceye kadar haflin bir mizaca sahiptirler.Bunlar Divaniye, Semave, fiamiye, Hindiye, Kerbela, Dilim, Kuttulamare , Hille, Cezire ve Aziziyekasabalar›n›n civar›nda ve etraf›nda bulunurlar. Yaflamlar›n› çiftçilik ve küçükbafl hayvan besle-yerek sürdürürler. Genel olarak “Sarife” diye tabir olunan kam›fltan kulübelerde veya kerpiçtenevlerde ve baz›lar› da konar-göçer olduklar›ndan kara çad›rlarda yaflamlar›n› sürdürmektedir.

Üçüncü K›s›m: S›rf Bedevi ve konar-göçer olan afliretlerden oluflmaktad›r. Bunlar gibi olankabileler büyük fiammar ve A’nze kabileleridir. Bu k›sm›n tar›m ve çiftçilikle hiçbir ilgileri yokturve meflru zemin üzerinde yaflaman›n lezzetini henüz tatmam›fllar. Yaflamlar›n› bafll›ca deve ve koyunbeslemekle sa¤larlar.

Lisan

Genel olarak halk›n dili Arapça ise de, Türkçe konuflanlar da çoktur. Bunlar›n yan›nda Farsçave Kürtçe konuflanlar da vard›r.

Din ve Mezhep

Halk, genel olarak Müslümand›r. Bir k›sm› Hanefi ve fiâfii mezhebinden; Kerbela veDivaniye sancaklar›nda ikamet eden ve tar›mla u¤raflanlar da Caferi mezhebindendir. fiehir ve kasa-balarda Musevi, H›ristiyan Ermeni, Keldani, Süryani ve di¤er milletlerden cemaatler de vard›r.

159

ORSAM

Ba¤dat Vilayeti1303 / 1885

89.491 erkek

75.328 Müslim erkek

14.163 Gayri Müslim erkek

1310 / 1893

149.941 erkek

134.459 ‹slam erkek

13.628 Yahudi erkek

932 Katolik erkek

408 Ermeni erkek

377 Rum erkek

48 Latin erkek

35 Protestan erkek

1311 / 1894

59.696 evde 169.101 erkek

51.375 evde 153.121 ‹slam erkek

2.619 evde 13.816 Yahudi erkek

320 evde 737 Keldani erkek

195 evde 329 Ermeni kadim erkek

144 evde 260 Süryani erkek

51 evde 142 Rum Katolik erkek

27 evde 48 Latin erkek

10 evde 39 Protestan erkek

1312 / 1895

52.703 evde 175.440 erkek




175 evde 416 Ermeni erkek


51 evde 145 Ermeni Katolik erkek

117 evde 304 Süryani ve Rum erkek



1313-1314 / 1896

52.703 evde 175.440 erkek










1315 / 1897

182.009 erkek


13.301 Yahudi erkek

652 Keldani erkek

466 Ermeni erkek

323 Ermeni kadim erkek

142 Ermeni Katolik erkek

302 Süryani ve Rum erkek

48 Latin erkek

34 Protestan erkek

1316 / 1898

53.770 evde 183.617 erkek










160

NÜFUS(183)

183 Nüfus bölümünde vilayetten sonra, sancak ve kazalar alfabetik s›raya göre yer almaktad›r.


1317 / 1899

53.770 evde 183.617 erkek










1318 / 1900

54.888 evde 182.823 erkek


13.238 Yahudi erkek

641 Keldani erkek

445 Ermeni erkek



297 Süryani ve Rum Katolik erkek

57 Latin erkek

34 Protestan erkek

1319 / 1901

182.823 erkek


13.238 Yahudi erkek

641 Keldani erkek

445 Ermeni erkek




57 Latin erkek

34 Protestan erkek

1321 / 1903

182.823 erkek


13.238 Yahudi erkek

641 Keldani erkek

445 Ermeni erkek




57 Latin erkek

34 Protestan erkek

1323 / 1905

182.823 erkek


13.238 Yahudi erkek

641 Keldani erkek

445 Ermeni erkek




57 Latin erkek

34 Protestan erkek

1324 / 1906

185.962 erkek


15.641 Yahudi erkek

495 Keldani erkek

394 Ermeni erkek



356 Süryani erkek

52 Latin erkek

38 Protestan erkek

Ba¤dat Sanca¤›1292 / 1874

65.000 evde 250.000

111.885 ‹slam

10.124 Yahudi

1.324 H›ristiyan

Ba¤dat Vilayeti Salnamesi, 1292 / 1874, s. 128-133

1309 / 1892

113.298 erkek


161

ORSAM

12.739 Musevi erkek

1.645 H›ristiyan erkek

Ba¤dat Vilayeti Salnamesi, 1309 / 1892, s. 214

1324 / 1906

134.040 erkek


14.820 Yahudi erkek

495 Keldani erkek

392 Ermeni erkek



356 Süryani erkek

53 Latin erkek

38 Protestan erkek


1325 / 1907

128.698 erkek


14.949 Musevi erkek

841 Keldani erkek

561 Süryani erkek

489 Ermeni erkek



58 Latin erkek

43 Protestan erkek

34 Rum Katolik erkek


Basra Sanca¤›1292 / 1874

19.084 evde 62.905

62.580 ‹slam

150 Subbi

97 Yahudi

74 H›ristiyan


Divaniye Sanca¤›1319 / 19012.032 erkek

1.997 ‹slam erkek

35 Yahudi erkek


1321 / 1903

2.032 erkek

1.997 ‹slam erkek

35 Yahudi erkek


1323 / 1905

2.032 erkek

1.997 ‹slam erkek

35 Yahudi erkek


Kerbela Sanca¤›1319 / 1901

11.215 erkek


42 Yahudi erkek


1321 / 1903

11.215 erkek


42 Yahudi erkek


1323 / 1905

11.215 erkek


42 Yahudi erkek


162


Musul Sanca¤›1292 / 1874

48.946 evde 146.296

118.315 ‹slam

22.663 H›ristiyan

3.318 Yahudi

1.000 Yezidi


Süleymaniye Sanca¤›1292 / 1874

23.570 evde 124.790

123.000 ‹slam

1.610 Yahudi

180 H›ristiyan


fiehrizor / Kerkük Sanca¤›1292 / 1874

39.270 evde 127.060

124.177 ‹slam

1.963 Yahudi

920 H›ristiyan


Akra Kazas›1292 / 1874

15.412 evde 15.278

13.924 ‹slam

779 Yahudi

575 H›ristiyan


Ane Kazas›1292 / 1874

2.452 evde 6.250

6.129 ‹slam

121 Yahudi


1309 / 1892

5.059 erkek

5.059 ‹slam erkek


1310 / 1893

5.397 erkek

5.279 ‹slam erkek

118 Yahudi erkek


1311 / 1894

2.410 evde 6.427 erkek


44 evde 124 Yahudi erkek


1312 / 1895


6.930 ‹slam erkek

174 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896


6.930 ‹slam erkek

174 Yahudi erkek

Ba¤dat Vilayeti Salnamesi, 1313-1314 / 1896, s. 321-322

163

ORSAM

1315 / 1897


6.930 ‹slam erkek

174 Yahudi erkek


1316 / 1898


7.340 ‹slam erkek

178 Yahudi erkek


1317 / 1899


7.340 ‹slam erkek

178 Yahudi erkek


1319 / 1901

7.739 erkek

7.549 ‹slam erkek

190 Yahudi erkek


1321 / 1903

7.739 erkek

7.549 ‹slam erkek

190 Yahudi erkek


1323 / 1905

8.024 erkek

7.811 ‹slam erkek

213 Yahudi erkek


1324 / 1906

8.126 erkek7.915 ‹slam erkek

211 Yahudi erkek


1325 / 1907


215 Musevi erkek


Aziziye Kazas›1292 / 1874

6.455 evde 41.68041.680 ‹slam


Ba¤dat Kazas›1292 / 1874

18.696 evde 61.506

50.564 ‹slam

9.618 Yahudi

1.324 H›ristiyan


1303 / 1885

55.211 erkek41.511 Müslim erkek

13.700 Gayri Müslim erkek


1309 / 1892


12.248 Musevi erkek

1.645 H›ristiyan erkek


164


1310 / 1893

64.197 erkek


1.284 Yahudi erkek

932 Katolik erkek

395 Ermeni erkek

375 Rum erkek

48 Latin erkek

35 Protestan erkek


1311 / 1894

19.412 evde 63.840 erkek




135 evde 360 Süryani erkek


51 evde 142 Rum Katolik erkek




1312 / 1895

18.911 evde 67.339 erkek





119 evde 251 Ermeni Kadim erkek






1313-1314 / 1896

18.911 evde 67.339 erkek











1315 / 1897

68.321 erkek


11.962 Yahudi erkek

652 Keldani erkek

445 Ermeni erkek

303 Ermeni Kadim erkek


302 Süryani ve Rum erkek

46 Latin erkek

34 Protestan erkek


1316 / 1898

18.914 evde 67.784 erkek











1317 / 1899

18.914 evde 67.784 erkek




165

ORSAM








1318 / 1900

18.914 evde 69.879 erkek


11.706 Yahudi erkek

641 Keldani erkek

423 Ermeni erkek




53 Latin erkek

34 Protestan erkek


1319 / 1901

69.879 erkek


11.706 Yahudi erkek

641 Keldani erkek

423 Ermeni erkek




53 Latin erkek

34 Protestan erkek


1321 / 1903

72.403 erkek


13.665 Yahudi erkek

513 Keldani erkek


373 Ermeni erkek



51 Latin erkek

40 Protestan erkek


1323 / 1905

72.403 erkek


13.665 Yahudi erkek

513 Keldani erkek


373 Ermeni erkek



51 Latin erkek

40 Protestan erkek


1324 / 1906

70.944 erkek


14.007 Yahudi erkek

495 Keldani erkek

376 Ermeni erkek



356 Süryani erkek

52 Latin erkek

38 Protestan erkek


1325 / 1907

71.605 erkek


13.875 musevi erkek

809 Keldani erkek

549 Süryani erkek

487 Ermeni erkek

166




57 Latin erkek

43 Protestan erkek

34 Rum Katolik erkek


Basra Kazas›1292 / 1874

10.033 evde 25.640

25.474 ‹slam

92 Yahudi

74 H›ristiyan


Bazyan Kazas›1292 / 1874

1.600 evde 8.000

8.000 ‹slam


Bedre Kazas›1312 / 1895

800 evde 4.219 erkek

4.219 ‹slam erkek


1313-1314 / 1896


4.219 ‹slam erkek


1315 / 1897


4.158 ‹slam erkek


1316 / 1898


4.213 ‹slam erkek


1317 / 1899


4.213 ‹slam erkek


1318 / 1900


4. 031 ‹slam erkek


1319 / 1901

4.031 erkek



1321 / 1903

3.694 erkek



1323 / 1905

3.694 erkek



1324 / 1906

3.135 erkek

3.135 ‹slam erkek


167

ORSAM

1325 / 1907

2.814 erkek

2.814 ‹slam erkek


Dahuk Kazas›1292 / 1874

6.127 evde 16.149

14.644 ‹slam

874 H›ristiyan

631 Yahudi


Divaniye fiehri1309 / 1892

2.919 erkek

2.919 ‹slam erkek


Divaniye Kazas›1310 / 1893

3.213 erkek

3.176 ‹slam erkek

37 Yahudi erkek


1311 / 1894





1312 / 1895




1313-1314 / 1896




1315 / 1897



36 Yahudi erkek


1316 / 1898



37 Yahudi erkek


1317 / 1899



37 Yahudi erkek


1318 / 1900


1.997 ‹slam erkek

35 Yahudi erkek


1324 / 1906

1.845 erkek

1.804 ‹slam erkek

41 Yahudi erkek


168


Dilim Kazas›1292 / 1874

11.010 evde 50.050

50.000 ‹slam

50 Yahudi


1309 / 1892

1.898 erkek

1.898 ‹slam erkek


1310 / 1893

2.034 erkek

1.992 ‹slam erkek

42 Yahudi erkek


1311 / 1894





1312 / 1895


4.075 ‹slam erkek

68 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896


4.075 ‹slam erkek

68 Yahudi erkek


1315 / 1897


4.075 ‹slam erkek

68 Yahudi erkek


1316 / 1898


4.143 ‹slam erkek

68 Yahudi erkek


1317 / 1899


4.143 ‹slam erkek

68 Yahudi erkek


1318 / 1900



72 Yahudi erkek


1319 / 1901

4.411 erkek


72 Yahudi erkek


1321 / 1903

4.411 erkek


72 Yahudi erkek


169

ORSAM

1323 / 1905

4.411 erkek4. 339 ‹slam erkek

72 Yahudi erkek


1324 / 1906


85 Yahudi erkek


1325 / 1907

9.735 (4.866 erkek + 4.769 kad›n)9.304 ‹slam (4.695 erkek + 4.609 kad›n)

331 Musevi (171 erkek + 160 kad›n)


Erbil Kazas›1292 / 1874

4.403 evde 16.289

15.450 ‹slam

477 Yahudi

362 H›ristiyan


Gülamber Kazas›1292 / 1874

5.050 evde 25.25025.000 islam

250 yahudi


Halis Nahiyesi1324 / 1906



1325 / 1907

9.872 erkek

9.870 ‹slam erkek

2 Musevi erkek


Hanekin Kazas›1292 / 1874

2.349 evde 7.416

7.279 ‹slam

137 Yahudi


1303 / 1885

5.486 erkek5.234 Müslim erkek

252 Gayri Müslim erkek


1309 / 1892

7.211 erkek

6.949 ‹slam erkek

262 Musevi erkek


1310 / 1893

5.998 erkek

5.729 ‹slam erkek

259 Yahudi erkek

10 Ermeni erkek


1311 / 1894


2.396 evde 6. 212 ‹slam erkek




170


1312 / 1895


6.567 ‹slam erkek

321 Yahudi erkek



1313-1314 / 1896


6.567 ‹slam erkek

321 Yahudi erkek



1315 / 1897


7.250 ‹slam erkek

339 Yahudi erkek


1316 / 1898


7.273 ‹slam erkek

346 Yahudi erkek



1317 / 1899


7.273 ‹slam erkek

346 Yahudi erkek



1318 / 1900


6.857 ‹slam erkek

360 Yahudi erkek


2 Latin erkek


1319 / 1901

7.239 erkek

6.857 ‹slam erkek

360 Yahudi erkek


2 Latin erkek


1321 / 1903

7.239 erkek

6.857 ‹slam erkek

360 Yahudi erkek


2 Latin erkek


1323 / 1905

7.239 erkek

6.857 ‹slam erkek

360 Yahudi erkek


2 Latin erkek


1324 / 1906

6.787 erkek

6.469 ‹slam erkek

302 Yahudi erkek



1325 / 1907

6.297 erkek

5.918 ‹slam erkek

171

ORSAM

353 musevi erkek

12 Keldani erkek

12 Süryani erkek


1 Latin erkek


Hille fiehri1309 / 1892

10.247 erkek

9.807 ‹slam erkek

438 Musevi erkek

2 H›ristiyan erkek


Hille Kazas›1310 / 1893

11.208 erkek


471 Yahudi erkek

3 Ermeni erkek

2 Rum erkek


1311 / 1894

6.539 evde 20.239 erkek




1312 / 1895

6.300 evde 20.521 erkek


384 Yahudi erkek



1313-1314 / 1896

6.300 evde 20.521 erkek


384 Yahudi erkek



1315 / 1897

6.529 evde 24.766 erkek


233 Yahudi erkek



1316 / 1898

6.129 evde 25.207 erkek


366 Yahudi erkek



1317 / 1899

6.129 evde 25.207 erkek


366 Yahudi erkek



1318 / 1900

7.174 evde 24.275 erkek


432 Yahudi erkek



1319 / 1901

24.275 erkek


172


432 Yahudi erkek



1321 / 1903

24.275 erkek


432 Yahudi erkek



1323 / 1905

24.601 erkek


518 Yahudi erkek



1324 / 1906

24.352 erkek


513 Yahudi erkek



Hindiye fiehri1309 / 1892

3.224 erkek

3.224 ‹slam erkek


Hindiye Kazas›1303 / 1885

1.856 erkek

1.829 Müslim erkek



1310 / 1893

3.590 erkek

3.428 ‹slam erkek

862 Yahudi erkek


1311 / 1894





1312 / 1895


8.500 ‹slam erkek

156 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896


8.500 ‹slam erkek

156 Yahudi erkek


1315 / 1897


4.145 ‹slam erkek

166 Yahudi erkek


1316 / 1898



164 Yahudi erkek


173

ORSAM

1317 / 1899



164 Yahudi erkek


1318 / 1900



159 Yahudi erkek


1319 / 1901

3.992 erkek


159 Yahudi erkek


1321 / 1903

3.992 erkek


159 Yahudi erkek


1323 / 1905

3.992 erkek


159 Yahudi erkek


1324 / 1906

5.187 erkek

5.062 ‹slam erkek

125 Yahudi erkek


Horasan Kazas›1292 / 18747.450 evde 28.750

28.660 ‹slam90 Yahudi


1309 / 189213.711 erkek

13.600 ‹slam erkek111 Musevi erkek


1310 / 189313.893 erkek

13.769 ‹slam erkek424 Yahudi erkek


1311 / 18944.205 evde 15.360 erkek

4.164 evde 15.238 ‹slam erkek40 evde 120 Yahudi erkek



1312 / 18954.093 evde 15.901 erkek


2 Latin erkek


1313-1314 / 18964.093 evde 15.901 erkek


2 Latin erkek


174


1315 / 1897

4.137 evde 16.723 erkek


138 Yahudi erkek

2 Latin erkek


1316 / 1898

5.137 evde 16.624 erkek


136 Yahudi erkek

2 Latin erkek


1317 / 1899

5.137 evde 16.624 erkek


136 Yahudi erkek

2 Latin erkek


1318 / 1900

4.192 evde 16.108 erkek


143 Yahudi erkek

2 Latin erkek


1319 / 1901

16.108 erkek


143 Yahudi erkek

2 Latin erkek


1321 / 1903

16.108 erkek


143 Yahudi erkek2 Latin erkek


1323 / 190516.108 erkek


2 Latin erkek


1324 / 19069.646 erkek

9.480 ‹slam erkek

165 Yahudi erkek1 Latin erkek


1325 / 190710.506 erkek


157 Musevi erkek1 Ermeni Kadim erkek


‹madiye Kazas›1292 / 18746.650 evde 16.395

12.934 ‹slam

2.900 H›ristiyan561 Yahudi


Karada¤ Kazas›1292 / 18744.136 evde 20.650

20.000 ‹slam650 Yahudi


175

ORSAM

Kaz›miye Kazas›1292 / 1874

2.512 evde 9.039

9.039 islam


1303 / 1885

4.857 erkek

4.857 Müslim erkek


1309 / 1892

4.757 erkek

4.757 ‹slam erkek


1310 / 1893

5.177 erkek

5.177 ‹slam erkek


1311 / 1894




1312 / 1895


5.769 ‹slam erkek


1313-1314 / 1896


5.769 ‹slam erkek


1315 / 1897


5.786 ‹slam erkek


1316 / 1898




1317 / 1899




1318 / 1900


6.102 ‹slam erkek

Ba¤dat Vilayeti Salnamesi 1318 / 1900, s. 329-330

1319 / 1901

6.102 erkek

6.102 ‹slam erkek

Ba¤dat Vilayeti Salnamesi 1319 / 1901, s. 208

1321 / 1903

6.102 erkek

6.102 ‹slam erkek


1323 / 1905

6.430 erkek



176


1324 / 1906

6.527 erkek

6.527 ‹slam erkek


1325 / 1907

6.215 erkek

6.215 ‹slam erkek


Kerbela fiehri1303 / 1885

4.585 erkek

4.535 Müslim erkek



1309 / 1892

6.579 erkek

6.383 ‹slam erkek

196 Musevi erkek


Kerbela Kazas›1310 / 1893

8.058 erkek

8.029 ‹slam erkek

29 Yahudi erkek


1311 / 1894





1312 / 1895



22 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896



22 Yahudi erkek


1315 / 1897

5.952 evde 10.765 erkek


35 Yahudi erkek


1316 / 1898

5.952 evde 10.881 erkek


38 Yahudi erkek


1317 / 1899

5.952 evde 10.881 erkek


38 Yahudi erkek


1318 / 1900

5.964 evde 11.215 erkek


42 Yahudi erkek


177

ORSAM

1324 / 1906

9.539 erkek

9.491 ‹slam erkek

38 Yahudi erkek


Kerkük Kazas›1292 / 1874

14.429 evde 44.681

34.011 ‹slam

442 Yahudi

228 H›ristiyan


Köysancak Kazas›1292 / 1874

3.509 evde 10.112

9.567 ‹slam

330 H›ristiyan

215 Yahudi


Kurna Kazas›1292 / 1874

5.051 evde 17.265

17.260 ‹slam

5 Yahudi


Kuttulamare Kazas›1303 / 1885

4.798 erkek

4.764 Müslim erkek



1309 / 1892

4.461 erkek

4.461 ‹slam erkek


1310 / 1893

4.955 erkek

4.949 ‹slam erkek

6 Yahudi erkek


1311 / 1894





1312 / 1895


1.680 ‹slam erkek

20 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896


1.680 ‹slam erkek

20 Yahudi erkek


1315 / 1897



25 Yahudi erkek


178


1316 / 1898



20 Yahudi erkek


1317 / 1899



20 Yahudi erkek


1318 / 1900




1319 / 1901

1.149 erkek



1321 / 1903

1.149 erkek



1323 / 1905

1.149 erkek



1324 / 1906

1.497 erkek

1.497 ‹slam erkek


1325 / 1907

1.841 erkek

1.765 ‹slam erkek

56 Musevi erkek

20 Keldani erkek


Mendeli Kazas›1292 / 1874

2.685 evde 8.185

8.092 ‹slam

93 Yahudi


1303 / 1885

5.803 erkek

5.702 Müslim erkek



1309 / 1892

8.211 erkek

8.211 ‹slam erkek


1310 / 1893

5.981 erkek

5.857 ‹slam erkek

124 Yahudi erkek


1311 / 1894


2009 evde 5. 357 ‹slam erkek



179

ORSAM

1312 / 1895


5.405 ‹slam erkek

68 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896


5.405 ‹slam erkek

68 Yahudi erkek


1315 / 1897



64 Yahudi erkek


1316 / 1898



63 Yahudi erkek


1317 / 1899



63 Yahudi erkek


1318 / 1900


5.568 ‹slam erkek

59 Yahudi erkek


1319 / 1901

5.627 erkek

5.568 ‹slam erkek

59 Yahudi erkek


1321 / 1903

5.627 erkek

5.568 ‹slam erkek

59 Yahudi erkek


1323 / 1905

5.627 erkek

5.568 ‹slam erkek

59 Yahudi erkek


1324 / 1906

5.492 erkek

5.435 ‹slam erkek

57 Yahudi erkek


1325 / 1907

5.602 erkek

5.221 ‹slam erkek

81 musevi erkek


Merge Kazas›1292 / 1874

2.316 evde 11.560

11.500 ‹slam

60 Yahudi


180


Musul Kazas›1292 / 1874

27.462 evde 88.624

69.753 ‹slam

16.974 H›ristiyan

1.000 Yezidi

911 Yahudi


Necef fiehri1309 / 1892

6.385 erkek

6.385 ‹slam erkek


Necef Kazas›1310 / 1893

6.442 erkek

6.432 ‹slam erkek

10 Yahudi erkek


1311 / 1894





1312 / 1895

1.791 evde 810 erkek

800 ‹slam erkek

10 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896

1.791 evde 810 erkek

800 ‹slam erkek

10 Yahudi erkek


1315 / 18971.847 evde 6.462 erkek



1316 / 18981.847 evde 6.616 erkek



1317 / 18991.847 evde 6.616 erkek



1318 / 19001.842 evde 7.330 erkek



1319 / 19017.330 erkek



1321 / 19037.330 erkek



1323 / 1905

7.330 erkek7. 330 ‹slam erkek


181

ORSAM

1324 / 1906

7.362 erkek

7.362 ‹slam erkek


Raniye Kazas›1292 / 1874

4.800 evde 17.510

17.510 ‹slam


Revandüz Kazas›1292 / 1874

8.646 evde 27.582

26.858 ‹slam

724 Yahudi


Salahiye Kazas›1292 / 1874

3.413 evde 10.886

10.781 ‹slam

105 Yahudi


Samarra Kazas›1292 / 1874

3.506 evde 13.283

13.268 ‹slam

15 Yahudi


1303 / 1885

6.916 erkek

6.895 Müslim erkek



1309 / 1892

6.917 erkek

6.917 ‹slam erkek


1310 / 1893

7.187 erkek

7.187 ‹slam erkek


1311 / 1894





1312 / 1895


7.947 ‹slam erkek

17 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896


7.947 ‹slam erkek

17 Yahudi erkek


1315 / 1897



21 Yahudi erkek


1316 / 1898



182


21 Yahudi erkek


1317 / 1899



21 Yahudi erkek


1318 / 1900




1319 / 1901

8.157 erkek



1321 / 1903

8.157 erkek



1323 / 1905

8.157 erkek



1324 / 1906

9.053 erkek

9.053 ‹slam erkek


1325 / 1907

5.166 erkek

5.627 ‹slam erkek

39 Musevi erkek


Semave fiehri1309 / 1892

2.392 erkek

2.392 ‹slam erkek


Semave Kazas›1310 / 1893

2.611 erkek

2.595 ‹slam erkek

16 Yahudi erkek


1311 / 1894





1312 / 1895



10 Yahudi erkek


1313-1314 / 1896



10 Yahudi erkek


183

ORSAM

1315 / 1897



40 Yahudi erkek


1316 / 1898



41 Yahudi erkek


1317 / 1898



41 Yahudi erkek


1318 / 1900



40 Yahudi erkek


1319 / 1901

3.537 erkek


40 Yahudi erkek


1321 / 1903

3.537 erkek


40 Yahudi erkek


1323 / 1905

3.537 erkek


40 Yahudi erkek


1324 / 1906

3.647 erkek

3.592 ‹slam erkek

55 Yahudi erkek


Süleymaniye Kazas›1292 / 1874

8.472 evde 42.330

41.500 ‹slam

650 Yahudi

180 H›ristiyan


fiehr-i Pazar Kazas›1292 / 1874

2.000 evde 17.000

17.000 ‹slam


Zaho Kazas›1292 / 1874

3.295 evde 8.846

7.060 ‹slam

1.350 H›ristiyan

436 Yahudi


184


BA⁄DAT V‹LAYET‹

‹DAR‹ TAKS‹MATI

VIII.


1292Ba¤dat Sanca¤›

Ba¤dat Kazas›

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi

K›z›lrabat Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Kuttülamara Kazas›

Bedre Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Düceyl Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi

Cebe-i Âlus Nahiyesi

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Medhatiye Nahiyesi

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Azye ve Rece Nahiyesi

Semave Kazas›

Elbucevarir Nahiyesi

Necef Kazas›

fiamiyye Kazas›

Medhiyye Kalas› Nahiyesi

fienafiye Nahiyesi

Divaniyye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Musul Sanca¤›

Musul Kazas›

‹madiye Kazas›

Zaho Kazas›

Akra Kazas›

Zibar Nahiyesi

Dahuk Kazas›

Mezuri Nahiyesi

fiehrizor Sanca¤›

Kerkük Kazas›

Melha Nahiyesi

Altunköprü Nahiyesi

Tuzhurmatu Nahiyesi

fiivan Nahiyesi

Revandüz Kazas›

Dizeharir Nahiyesi

Balik Nahiyesi

Kufldiye Nahiyesi

187

BA⁄DAT V‹LAYET‹ ‹DAR‹ TAKS‹MATI

ORSAM

Salahiye Kazas›

Davde Nahiyesi

Karatepe Nahiyesi

Erbil Kazas›

Sultaniye Nahiyesi

Kufldiye Nahiyesi

Köysancak Kazas›

Raniye Kazas›

Süleymaniye Sanca¤›

Süleymaniye Kazas›

Zerküz Nahiyesi

Gülanabar Kazas›

K›z›lca Nahiyesi

Serücek Nahiyesi

Karada¤ Kazas›

Sengav Nahiyesi

Zengene Nahiyesi

Bazyan Kazas›

Kalasivke Nahiyesi

Merke Kazas›

Sürtafl Nahiyesi

Peflder Nahiyesi

fiehirbazar Kazas›

Caf Aflireti Kaymakaml›¤›

Basra Sanca¤›

Basra Kazas›

Ebulhasib Nahiyesi

Fav Nahiyesi

Zübeyr Nahiyesi

Kurna Kazas›

Amare Sanca¤›

Amare Kazas›

Aliyülgarbi Nahiyesi

Aliyüflflarki Nahiyesi

Zübeyr Nahiyesi

Tafra Nahiyesi

fiatra Nahiyesi

Muntefik Sanca¤›

Nas›riye Kazas›

Vas›t Nahiyesi

fiatra Nahiyesi

Cübeyle Nahiyesi

Sukuflflüyuh Kazas›

Ahsa / Necid Sanca¤›

Hufuf Kazas›

Cifr Nahiyesi

Uceyr Nahiyesi

Katif Kazas›

Katar Kazas›


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Aziziye Nahiyesi

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Mendeli Kazas›


Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kaz›miye Kazas›

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Medhatiye Nahiyesi

188


El-Bedir Nahiyesi

Deggare Nahiyesi


fienafiye Nahiyesi

Semave Kazas›

fiamiye Kazas›

Divaniye Kazas›

Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Amare Sanca¤›

Amare Kazas›

Zübeyr Nahiyesi

Tafra Nahiyesi

fiatra Nahiyesi

Ali-i Garbi Nahiyesi

Ali-i fiarki Nahiyesi

Muntefik Sanca¤›

Nas›riye Kazas›


fiatra Kazas›

Hay Kazas›

Hamar Kazas›

Basra Sanca¤›

Basra Kazas›

Ebulhasib Nahiyesi

Fav Nahiyesi

Zübeyr Nahiyesi

Kurna Kazas›


Necid Kazas›

Müberriz Nahiyesi

Cifr Nahiyesi

Uceyr Nahiyesi

Katif Kazas›


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Diyale Nahiyesi

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Mendeli Kazas›


Bedre Nahiyesi

Garbiye Nahiyesi

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kaz›miye Kazas›

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Cezire Kazas›

Bagile Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Medhatiye Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Deggare Nahiyesi

189

ORSAM


fienafiye Nahiyesi

Semave Kazas›

fiamiye Kazas›

Divaniye Kazas›

Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Amare Sanca¤›

Amare Kazas›

Mecr-i Kebir Nahiyesi

Tafra Nahiyesi

El-Eziric Nahiyesi



fiatra Kazas›

Zübeyr Kazas›

Düveyric Kazas›

Muntefik Sanca¤›

Nas›riye Kazas›


Kirmit Nahiyesi

fiatra Kazas›

Beda Nahiyesi

Deçe Nahiyesi

Hay Kazas›

Kala-i Sükker Nahiyesi

Muhayrice Nahiyesi

Batiha Nahiyesi

Hamar Kazas›

Basra Sanca¤›

Basra Kazas›

Ebulhasib Nahiyesi

Fav Nahiyesi

Kurna Kazas›


Necid Kazas›

Müberriz Nahiyesi

Cifr Nahiyesi

Uceyr Nahiyesi

Katif Kazas›

Katar Kazas›


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Diyale Nahiyesi

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Mendeli Kazas›


Bedre Nahiyesi

Garbiye Nahiyesi

Z›rbatiye Nahiyesi

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kaz›miye Kazas›

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Cezire Kazas›

190


Bakyan Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Mehdiye Nahiyesi

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Semave Kazas›

fiamiye Kazas›

Divaniye Kazas›

Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Amare Sanca¤›

Amare Kazas›

Mecr-i Kebir Nahiyesi

Tafra Nahiyesi

El-Eziric Nahiyesi



fiatra Kazas›

Zübeyr Kazas›

Düveyric Kazas›

Muntefik Sanca¤›

Nas›riye Kazas›


Kirmit Nahiyesi

fiatra Kazas›

Beda Nahiyesi

Deçe Nahiyesi

Hay Kazas›

Kala-i Sükker Nahiyesi

Muhayrice Nahiyesi

Hamar Kazas›

Basra Sanca¤›

Basra Kazas›

Ebulhasib Nahiyesi

Fav Nahiyesi

Harse Nahiyesi

Zübeyr Nahiyesi

Kurna Kazas›

Necid Sanca¤›

Necid Kazas›

Müberriz Nahiyesi

Cifr Nahiyesi

Uceyr Nahiyesi

Katif Kazas›

Katar Kazas›


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Diyale Nahiyesi

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Mendeli Kazas›


Bedre Nahiyesi

Garbiye Nahiyesi


Cessan Nahiyesi

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


191

ORSAM

Kaz›miye Kazas›

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Cezire Kazas›

Bagile Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Mehdiye Nahiyesi

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Semave Kazas›

fiamiye Kazas›

Divaniye Kazas›

Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Diyale Nahiyesi

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Mendeli Kazas›


Bedre Nahiyesi

Garbiye Nahiyesi


Cessan Nahiyesi

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kaz›miye Kazas›

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Cezire Kazas›

Bagile Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Semave Kazas›

fiamiye Kazas›

Divaniye Kazas›

Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

192


Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Nahiyesi

Garbiye Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Medhatiye Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi

Derraci Nahiyesi


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Nahiyesi

Garbiye Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

193

ORSAM

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi

H›z›rderraci Nahiyesi


Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Nahiyesi

Garbiye Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Hille Sanca¤›

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


194


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

HurüdDuhun Nahiyesi

Ebunefafl Nahiyesi

Harka Nahiyesi

Eburuye Nahiyesi

Elfetle Nahiyesi

Müsey’ide Nahiyesi

Ka’buri Nahiyesi

Menfehat Nahiyesi

Meflrub-› Garbi Nahiyesi

Meflrub-› fiarki Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi


1313-1314Ba¤dat Sanca¤›

Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

195

ORSAM

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi


Ebunefafl Nahiyesi

Harka Nahiyesi

Eburuye Nahiyesi

El-Fetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi

Menfehat Nahiyesi



Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi


196


Ebunefafl Nahiyesi

Harka Nahiyesi

Eburuye Nahiyesi

El-Fetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi

Menfehat Nahiyesi



Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Saklaviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi


Ebunefafl Nahiyesi

Harka Nahiyesi

Eburube Nahiyesi

El-Fetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi

Menfehat Nahiyesi



Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

197

ORSAM

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Sakalviye Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Ebunefafl Nahiyesi

HurudDuhun Nahiyesi

Harka Nahiyesi

Eburuye Nahiyesi

Elfetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi

Menfehat Nahiyesi



Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi

Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

198


Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Felluce Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Ebunefafl Harka Nahiyesi

EburuyeEl-Fetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi

Meflrub-›fiarkiGarbi Nahiye

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

199

ORSAM

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Felluce Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Ebunefafl ve Harka Nahiyesi

EburuyeveEl-Fetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi

Meflrub-› fiarki ve Garbi Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

200


Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Felluce Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi


Eburuye ve El-Fetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi


Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Felluce Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

201

ORSAM

Kefl Nahiyesi


Eburuye ve El-Fetle Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi


Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›

Ayuc Nahiyesi


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Felluce Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Meflrub Nahiyesi

Ka’buri Nahiyesi


El-Fetle ve El-Buruye Nahiyesi

Harka ve Ebunefafl Nahiyesi

Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

202


El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Deliabbas Nahiyesi

Beledruz Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Felluce Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Elkaim Nahiyesi

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi

Meflrub-› fiarki ve Garbiye Nahiyesi

Ka’buri Nahiyesi


El-Fetle ve El-Bur Nahiyesi


Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

El-Bedir Nahiyesi

Afek Nahiyesi

Hille Kazas›

Memduhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Semave Kazas›

203

ORSAM

Ebucevarir Nahiyesi



Ba¤dat Kazas›

Azamiye Nahiyesi

Kaz›miye Kazas›

Samarra Kazas›

Tikrit Nahiyesi

Mendeli Kazas›

Hanekin Kazas›

Benekdere Nahiyesi


Horasan Kazas›

fiehriban Nahiyesi

Halis Nahiyesi

Deliabbas Nahiyesi

Beledruz Nahiyesi

Aziziye Kazas›

Selmanpak Nahiyesi

Cezire Kazas›


Bedre Kazas›

Garbiye Nahiyesi

Cessan Nahiyesi

Dilim Kazas›

Hit Nahiyesi

Felluce Nahiyesi

Kübeyse Nahiyesi

Rahhaliye Nahiyesi

Ane Kazas›

Hadise Nahiyesi


Kerbela Sanca¤›

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

fiefatiye Nahiyesi

Hindiye Kazas›

Kefl Nahiyesi


Ka’buri Nahiyesi




Necef Kazas›

Kufe Nahiyesi

Rahbe Nahiyesi


Rezzaze Kazas›

Divaniye Sanca¤›

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

fiufe Meliha Nahiyesi

Hille Kazas›

Medhiye Nahiyesi

Mahavil Nahiyesi

Barmane Nahiyesi

Nehriflah Nahiyesi

Havas Nahiyesi

fiamiye Kazas›

fienafiye Nahiyesi

Gamas Nahiyesi

Salahiye Nahiyesi

Hurullah Nahiyesi

Semave Kazas›

Ebucevarir Nahiyesi


204


BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N S‹YAS‹ TAKS‹MATI (1329 / 1911)

205

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Kerbela

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Kerbela

Kerbela

Hindiye

Necef

Necef

Necef

Rezzaze

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Divaniye

Hille

Hille

Hille

Hille

Hille

fiamiye

fiamiye

fiamiye

fiamiye

Samava

Samava

Müseyyip

fiefatiye

Kefl

Küfe

Hurüdd›hn

Rehbe

Deggare

El-Bedir

A’fek

Fevvar

Memduhiye

Bermane

Nehriflah

Havas

Mehavil

fiunafiye

Horullah

Salahiye

Gemmas

H›z›rderraci

Abucevarir ( R u m e y s e )

1

1

1

1

1

1

2

1

1

3

1

2

3

1

1

1

2

2

2

2

2

2

2

2

1

2

0

0

0

4

0

44

0

2

SANCAK

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

Ba¤dat

KAZA

Ba¤dat

Kaz›miye

Samarra

Horasan

Horasan

Hanekin

Hanekin

Mendeli

Bedre

Bedre

Kuttulamare

Aziziye

Cezire

Dilim

Dilim

Dilim

Dilim

Ane

Ane

Ane

NAH‹YE

Azamiye

Tikrit

fiehriban

Hal›s

Benekdere

K›z›lrabat

Garibe

Cessan

Selmanpak

Hit

Felluce

Kübeyse

Rehhaliye

El-Kaim

Cebe-i Âlus

Hadise

SINIF

1

SINIF

3

3

1

1

2

3

2

2

2

1

3

SINIF

2

1

1

1

1

1

2

2

1

2

2

3

3

2

3

3

KÖY

0

5

5

2

0

22

0

46

74

13

4

8

184 Ba¤dat vilayeti 1329 / 1911 y›l›nda üç sancak yirmi kaza ve otuz yedi nahiyeye bölünmüfltür.



MÜLK‹ ve ASKER‹

TEfiK‹LATI

IX.


BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹NMÜLK‹ VE ASKER‹ TEfiK‹LATI

Ba¤dat Vilayet Salnamelerine göre, Ba¤dat Vilayet Teflkilât› afla¤›daki kurumlardan oluflmak-tad›r.

V‹LAYET‹N VAL‹S‹

H. 1292 y›l›nda Mehmet Redif Pafla, H. 1299-1302 y›llar› aras›nda Takiyyüddin Pafla, H. 1303y›l›nda Mustafa As›m Pafla, H. 1309 y›l›nda S›rr› Pafla, H. 1310-1314 y›llar› aras›nda Hüseyin RefikPafla, H. 1315-1316 y›llar› aras›nda Mehmet Ataullah Pafla, H. 1317-1319 y›llar› aras›nda Nam›kPafla, H. 1321 y›l›nda Ahmet Feyzi Pafla vekaleten vali olmufltur. H. 1323 y›l›nda Abdülvahhap Pafla,H. 1324 y›l›nda Mecid Bey, H. 1325 y›l›nda Haz›m Bey ve H. 1329 y›l›nda Yusuf Agah Pafla Ba¤datvalili¤i makam›nda oturmufllard›r.

V‹LAYET ERKANI

1292 Naip; Ruhi Bey, Defterdar; Seyfi Efendi, Mektupçu; Halet Bey ve TemyizDivan Reisi; Hüseyin Tevfik Efendi.

1299 Naip; Ahmet Esad Efendi, Defterdar; Rüfldi Efendi ve Mektupçu; Mustafa ZihniBey.

1300-1301 Naip; Abdülkadir Bey, Defterdar; Hakk› Bey ve Mektupçu; Sait Bey.

1309 Naip; Mustafa Hakk› Efendi, Defterdar; Cemal Bey ve Mektupçu; MahmutTalat Bey ve

1310 Naip; Aziz Efendi, Defterdar; R›fat Bey ve Mektupçu; Süleyman Faik Efendi.

1311 Naip; Aziz Efendi, Defterdar; Mustafa Niyazi Efendi ve Mektupçu; Mehmetfiakir Efendi.

209

ORSAM

1312-1314 N a i p ; Mehmet Necmeddin Efendi, D e f t e r d a r ; Ahmet Tevfik Efendi veMektupçu; Mehmet Necib Efendi.

1315 N a i p ; Mehmet Necmeddin Efendi, D e f t e r d a r ; Ahmet Tevfik Efendi veMektupçu; Ahmet Subhi Efendi.

1316 Naip; Mehmet Necmeddin Efendi, Defterdar; Vahib Efendi ve Mektupçu;fievket Bey Efendi.

1317 Naip; Kemaleddin Efendi, Defterdar; Vahib Efendi ve Mektupçu; fievket BeyEfendi.

1318-1319 Naip; Kemaleddin Efendi, Defterdar; Vahib Efendi ve Mektupçu; Rauf Bey.

1321 Naip; Ebubekir Hilmi Efendi, Defterdar; Emin Efendi ve Mektupçu; Rauf Bey.

1323 Naip; Mehmet Necmeddin Efendi, Defterdar; (bofl) ve Mektupçu; Halil RamiBey.

1324 N a i p ; Mehmet Necmeddin Efendi, D e f t e r d a r ; Mehmet fiükrü Efendi veMektupçu; Mehmet Tahir Bey.

1325 Naip; Mehmet Necmeddin Efendi, Vali Muavini Mümtaz Bey, Defterdar;Necib Bey ve Mektupçu; Mehmet Tahir Bey.

1329 Naip; Mehmet As›m Efendi, Vali Muavini Ömer Lütfi Bey, Defterdar; ‹smailRaif Bey ve Tahrirat Müdürü; Mustafa Nadi Bey.

V‹LAYET ‹DARE MECL‹S‹

Vilayet ‹dare Meclis Baflkanl›¤›, vali taraf›ndan yürütülmekte ve meclis genel olarak 6 kiflilikdo¤al üyelerin (naip, defterdar, nakip, kâtip ve müftü) yan› s›ra 5 kiflilik seçilmifl üyeden (flehrin ilerigelenleri, ruhani liderler ve afliret reisleri) oluflmaktad›r (Genel olarak seçilmifl üyelerin üçte biriGayrimüslimlerden oluflmaktad›r). Ancak y›llara göre üye say›s›nda art›fl veya eksilme de gözlen-mektedir. Y›llara göre Vilayet ‹dare Meclisi baflkan ve üyeleri afla¤›da verilmifltir.

1292Baflkan Vali Mehmet Redif Pafla

Do¤al Üyeler Seyfi Efendi, (Defterdar)

Halet Bey, (Mektupçu)

Nas›r Pafla

Ruhi Bey, (Naip)

Mehmet Feyzi Efendi, (Hanefi Müftüsü)

Dervifl Efendi (Evkaf Muhasebecisi)

210


Salman Efendi, (Nakibü’s-seyyid)

Abdülgafur Efendi, (fiafii Müftüsü)

Seçilmifl Üyeler fiavizade Ahmet Bey (Müderris)

Paçac›zade Ahmet Çelebi

Fethullah Ubud Efendi, (Kap›c›bafl›)

Yusuf Gürcü

1299Baflkan Vali Mehmet Takiyyüddin Pafla

Do¤al Üyeler Naip Ahmet Esad Efendi

Seyyid Salman Efendi (Nakibü’l-eflraf)

Rüfldi Efendi, (Defterdar)

Mehmet Feyzi Efendi (Hanefi Müftüsü)

Mustafa Zihni Bey (Vilayet Mektupçusu)

Seçilmifl Üyeler Cemilzade Mehmet Efendi

Âlusizade Numan Efendi (Müderris)

Fethullah Ubud Efendi

Yusuf Gürcü Efendi (Kap›c›bafl›)

Avanis Efendi

1300Baflkan Vali Takiyyüdin Pafla

Do¤al Üyeler Naip Abdülkadir Bey

Defterdar Hakk› Bey

Mektubi Sait Bey Bey

Nakip Seyyid Salman Efendi

Müftü Zehavizade Sait Efendi

Seçilmifl Üyeler Haydarizade Dervifl Efendi

Zeybekzade ‹brahim Efendi


Cemilzade Mehmet Efendi

Yusuf fiantob Efendi

211

ORSAM





NakibSeyyid Salman Efendi


























212





1309Baflkan Vali S›rr› Pafla

Do¤al Üyeler Mustafa Hakk› Efendi

Defterdar Cemal Bey

Mektubi Mahmut Talat Bey



Seçilmifl Üyeler Cemilzade Mehmet Cemil Efendi

Geylanizade Seyyid Abdurrahman Efendi

Abdülkadir Pafla

Rebiizade Mehmde Bey

1310Baflkan Vali Hüseyin Refik Pafla

Do¤al Üyeler Naip Aziz Efendi

Defterdar R›za Bey

Mektubi Süleyman Faik Efendi

Nakib Seyyid Süleyman Efendi


Seçilmifl Üyeler Geylanizade Seyyid Abdurrahman Efendi

Abdülkadir Pafla

Âlusizade fiakir Efendi


Menahim Salih Efendi

R›zkullah Ubud Efendi

Baflkâtip Abdürrezzak Efendi


Do¤al Üyeler Naip Aziz Bey

Defterdar Mustafa Niyazi Efendi

Mektubi Mehmet fiakir Efendi

213

ORSAM

NakibSeyyid Süleyman Efendi


Seçilmifl Üyeler Abdülkadir Pafla



Mütevelli Numan Efendi





Do¤al Üyeler Naip Mehmet Necmeddin Efrendi

Defterdar Ahmet Tevfik Efendi

Mektubi Mehmet Necib Efendi

Nakib Seyyid Süleyman Efendi

Müftü Zehavizade Mehmet Sait Efendi








1313-1314Baflkan Vali Hüseyin Refik Pafla

Do¤al Üyeler Naip Mehmet Necmeddin Efendi


Mektubi Mehmet Necib Bey

Nakibüleflraf Kaymakam› Seyyid Süleyman Efendi

Müftü Zehavizade Hac› Mehmet Sait Efendi




214






1315Baflkan Vali Mehmet Ataullah Pafla



Mektubi Ahmet Subhi Efendi

Nakibüleflraf Kaymakam› Seyyid Süleyman Efendi




Cemilzade Mahmut Efendi





1316Baflkan Vali Mehmet Ataullah Pafla


Defterdar Vahib Efendi

Mektubi fievket Bey

Nakibüleflraf Kaymakam› Seyyid Abdurrahman Efendi







Yakub Efendi


215

ORSAM

1317Baflkan Vali Nam›k Pafla

Do¤al Üyeler Naip Kemaleddin Efendi


Mektubi fievket Bey




Âlusizade Seyyid fiakir Efendi




Anton Magak Efendi



Do¤al Üyeler Naip Kemalettin Efendi


Mektubi Rauf Bey




Âlusizade Seyyid fiakir Efendi




Anton Magak Efendi



Do¤al Üyeler Naip Kemaleddin Efendi

Defterdar R›fat Efendi

Mektubi Rauf Bey


216


Mektubi Rauf Bey


Seçilmifl Üyeler Âlusizade fiakir Efendi



Çad›rc›zade R›fat Efendi


Anton Magak Efendi


1321Baflkan Vali Vekili Hac› Ahmet Fevzi Pafla

Do¤al Üyeler Naip Ebubekir Hilmi Efendi

Defterdar Emin Bey

Mektubi Rauf Bey



Seçilmifl Üyeler Âlusizade Seyyid fiakir Efendi



Kaymakamzade Abdüllatif Bey

Azra Menahim Salih Efendi

Anton Magak Efendi


1323Baflkan Vali Abdülvahhab Pafla


Mektubi Halil Rami Bey



Seçilmifl Üyeler Cemilzade ‹sa G›yaseddin Efendi

Hazirizade Yasin Çelebi

Azra Menahim Efendi

Baflkâtip Enis Efendi

217

ORSAM

1324Baflkan Vali Mecid BeyDo¤al Üyeler Naip Mehmet Necmeddin Efendi

Defterdar Mehmet fiükrü EfendiMektubi Mehmet Tahir BeyNakibüleflraf Kaymakam› Seyyid Abdurrahman EfendiMüftü Zehavizade Hac› Mehmet Sait Efendi

Seçilmifl Üyeler Cemilzade Mustafa EfendiHaz›rizade Yasin EfendiAgob Kuyumcuyan EfendiAzra Menahim EfendiBaflkâtip Abdürrezzak Efendi

1325Baflkan Vali Haz›m BeyDo¤al Üyeler Naip Mehmet Necmeddin Efendi

Vali Muavini Mümtaz BeyDefterdar Necib BeyMektubi Mehmet Tahir BeyNakibüleflraf Kaymakam› Seyyid AbdurrahmanMüftü Zehavizade Hac› Mehmet Sait Efendi

Seçilmifl Üyeler Cemilzade ‹sa EfendiÇad›rc›zade R›fat EfendiAgob Kuyumcuyan EfendiHaskil Tavik EfendiBaflkâtip Abdürrezzak Efendi

1329Baflkan Vali Yusuf Agah PaflaDo¤al Üyeler Naip Mehmet Necmeddin Efendi

Vali Muavini Ömer Lütfi BeyDefterdar ‹smail Raif BeyTahrirat Müdürü Mustafa Nadir BeyNakibüleflraf Kaymakam› Seyyid AbdurrahmanMüftü Zehavizade Hac› Mehmet Sait Efendi

Seçilmifl Üyeler Cemilzade ‹sa EfendiSüveydizade Yusuf EfendiDavud fientob EfendiHayyatzade Abdülcabbar Efendi

218


MEKTUB‹ / TAHR‹RAT KALEM‹

(1292-1303) 1 kâtip, 6 müsevvid(185)

1309 1 mümeyyiz, 6 müsevvid, 14 mübeyyiz.(186)

1310 1 mümeyyiz, 6 müsevvid, 18 mübeyyiz.

1311 1 mümeyyiz, 7 müsevvid, 21 mübeyyiz.

(1312-1316) 1 mümeyyiz, 7 müsevvid, 12 mübeyyiz, 1 Arapça kâtibi.

1317-1319 1 mümeyyiz, 9 müsevvid, 1 mühürdar(187), 10 mübeyyiz, 1 Arapça kâtibi.

1321 1 mümeyyiz, 8 müsevvid, 1 Arapça kâtibi, 11 mübeyyiz, 1 mukabeleci.(188)

1324 1 mümeyyiz, 1 sermüsevvid, 11 müsevvid, 1 flifre kâtibi, 1 sermübeyyiz, 11mübeyyiz, 1 memur.

1323 1 mümeyyiz, 1 sermüsevvid, 9 müsevvid, 1 flifre kâtibi, 1 sermübeyyiz, 11mübeyyiz.

1325 1 mümeyyiz, 1 sermüsevvid, 9 müsevvid, 2 muayyit, 1 Arapça kâtibi, 1 flifrekâtibi, 1 sermübeyyiz, 9 mübeyyiz

1329 1 mümeyyiz, 1 sermüsevvid, 3 müsevvid, 2 muayyit, 1 sermübeyyiz, 6 mübey-yiz

‹DARE MECL‹S‹ KALEM‹

Vilayet ‹dare Meclisi Kalemi’nde 1292 tarihli salnameye göre baflkâtip baflkanl›¤›nda 1yard›mc›s› ile 2 memur kadrosu bulunmaktad›r. Bu kadro 1303 y›l›na kadar ayn› flekilde devametmifl, daha sonraki y›llar afla¤›daki flekilde de¤iflmifltir.

1309-1310 1 baflkâtip, 3 müsevvid, 4 mübeyyiz

1311 1 baflkâtip, 1 yard›mc›, 3 müsevvid, 3 mübeyyiz

1312-1321 1 baflkâtip, 3 müsevvid, 3 mübeyyiz

1323 1 baflkâtip, 1 kâtip, 2 müsevvid, 2 mübeyyiz

1324-1325 1 baflkâtip, 1 muavin, 3 müsevvid, 1 mübeyyiz

1329 1 baflkâtip, 1 muavin, 1 kâtip, 2 mukayyit(189)

219

185 Müsevvid: Müsvedde, karalama taslak yapan.

186 Mübeyyiz: Müsveddeyi temize çeken kâtip.

187 Mühürdar: Resmi bir dairenin mührünü tafl›yan ve evrak› mühürlemekle görevili olan memur.

188 Mukabeleci: Müsvedde temize çekildikten sonra, yaz›lar› karfl›laflt›rmayla görevli kâtip.

189 Mukayyit: Evrak› kayda geçen memur

ORSAM

EVRAK ODASI

Evrak Odas› 1292 tarihli salnameye göre 1 müdür, 2 memur, 2 mülaz›m(190) kadrosundanoluflmakta ve 1303 y›l›na kadar bu kadroda hiçbir de¤ifliklik bulunmamaktad›r.

1309 1 müdür, 10 mukayyit



1311 1 müdür, 1 müdür muavini, 8 mukayyit

1313-1316 1 müdür, 8 mukayyit

1317-1319 1 müdür, 1 müdür muavini, 5 mukayyit



1329 1 müdür, 1 müdür muavini, 5 mukayyit

UMUR-I ECNEB‹YE KALEM‹ / TERCÜME ODASI

Umur-i Ecnebiye Kalemi / Tercüme Odas› kadrosu 1292 tarihli salnameye göre, bir tercümanve bir yard›mc›s›ndan oluflmaktad›r. 1303 y›l›na kadar kadroda hiçbir de¤ifliklik bulunmamaktad›r.Ancak 1312–1324 y›llar› aras›nda bu kadroda sadece bir mütercim görünmektedir. 1325 ve 1329 sal-namelerinde ise bir tercüman ve bir kâtip görev yapmaktad›r.

HUKUK VE YARGI

Adliye Dairesi

Yay›nlanm›fl olan Ba¤dat vilayet salnamelerinin tamam›nda, Adliye Dairesi’nde sadece birmüfettifl kadrosu vard›r. Ancak 1324 tarihli salnamede ve daha sonrakilerde bu kadroya bir kâtipilave edilmifltir.

Adliye Encümeni

Bu encümen ilk olarak 1309 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde görülmektedir. Kadrosu1309-1310 salnamesine göre bir baflkan ve 6 üyeden oluflmaktad›r. 1311 tarihli salnameden sonraAdliye Encümeni bir baflkan ve 7 üye ile 1 kâtip kadrosundan oluflmaktad›r.

Dava Vekilleri veya fiahadetnameli Avukatlar

‹lk olarak 1318 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde flahadetnameli avukatlara rastlan›lmak-tad›r, say›lar› y›llara göre de¤iflmektedir. 1318-1321 y›llar› aras›nda 7 avukat görev yapmaktad›r.1323 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde 6 avukat, 1324 salnamesine göre 9 avukat ve 1325 sal-namesinden itibaren 10 avukat›n görev yapt›¤› görülmektedir. Son salnamede geçen avukatlar›nadlar› flunlard›r.

220

190 Mülaz›m: Memur aday› ücretsiz olarak çal›fl›r ve zamanla o kadroya dahil olur.


1. Avukat Abdülcebbar Efendi (Birin biri derecesinde)

2. Avukat Rauf Efendi

3. Avukat Yakup Efendi

4. Avukat Habip Efendi

5. Avukat Paçac›zade Hasan Efendi

6. Avukat Süleyman Efendi

7. Avukat Kirop Fikri Efendi

8. Avukat Hekim Efendi

9. Avukat Naim Efendi

10. Avukat Davut Efendi

Bidayet Mahkemesi Hukuk Dairesi

1309–1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamelerinde, Hukuk Dairesinin kadrosu Hukuk DairesiBaflkan› ve üç üyeden oluflmaktad›r. Bu üyelerin ikisi sivil ve sivillerden biri Gayrimüslimdir.

Bidayet Mahkemesi Ceza Dairesi

1309–1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamelerinde, Ceza Dairesinin kadrosu Ceza DairesiBaflkan›, üç üye, bir memur ile bir muharrir ve müddei-i umumi (Baflsavc›) muavininden oluflmak-tad›r. Üyelerin ikisi sivil ve sivillerden biri Gayrimüslim, üçüncüsü ise te¤men veya üste¤men rüt-beli bir askerdir.

Bidayet Mahkemesi Kalemi

1309–1323 tarihli Ba¤dat vilayet salnamelerinde, Bidayet Mahkemesi Kaleminin kadrosu birbaflkâtip ve 4 kâtipten oluflmaktad›r. 1324-1325 tarihli salnamelerde ise bir baflkâtip, 5 kâtip, 1mukayyit, 1 mübeyyiz, ve 2 mübaflir kadrosundan oluflmaktad›r. 1329 tarihli salnamede ise, 2baflkâtip, 8 kâtip ve 2 mukayyit kadrosu görülmektedir.

‹cra Dairesi

1316–1325 tarihli vilayet salnamelerinde, ‹cra Dairesinin dört kiflilik kadrosu vard›r. Bunlar:‹cra memuru, Muharrir, tahsildar ve yard›mc›. 1329 tarihli salnamede bu kadroya bir mukayyit ve10 mübaflir ilave edilmifltir.

‹stinaf Mahkemesi Hukuk Dairesi

1292–1303 tarihli vilayet salnamelerinde, ‹stinaf Mahkemesi Hukuk Dairesi sekiz kadrodanoluflmaktad›r. Bunlar: Bir baflkan ve 7 üyedir. 1309-1315 tarihli vilayet salnamelerinde bir baflkanve 5 üyeden oluflmaktad›r. 1316-1325 tarihleri aras›nda bazen 4 üye, bazen de 5 üyeden oluflmak-tad›r. 1329 tarihli salnamede ise bir baflkan ve 7 üyeden oluflmaktad›r.

221

ORSAM

‹stinaf Mahkemesi Ceza Dairesi

1292–1303 tarihli vilayet salnamelerinde, ‹stinaf Mahkemesi Ceza Dairesi yedi kadrodanoluflmaktad›r. Bunlar: Bir baflkan ve 6 üyedir. 1309-1325 tarihleri aras›nda bazen 4 üye, bazen de 5üyeden oluflmaktad›r. 1329 tarihli salnamede ise bir baflkan ve 7 üyeden oluflmaktad›r.

‹stinaf Mahkemesi Kalemi

1292–1312 tarihli vilayet salnamelerinde, ‹stinaf Mahkemesi Kalemi alt› kadrodan oluflmak-tad›r. Bunlar: Bir baflkâtip ve 5 kâtipdir. 1313-1323 tarihli vilayet salnamelerinde kadroda birbaflkâtip ve 6 kâtip bulunmaktad›r. 1324-1325 tarihli salnamelerde ise kadro 1 baflkâtip, 2 üye, 4kâtip, 1 mukayyit, 1 müsevvid ve 4 mübaflirden oluflmaktad›r. 1329 tarihli salnamedeki kadroda ise1 baflkâtip, 1 muavin, 8 kâtip, 7 mübaflir ve 1 odac› bulunmaktad›r.

‹stinaf Mahkemesi Müddei-i Umumi Kalemi

‹stinaf Mahkemesi Müddei-i Umumi Kalemi 1324 tarihli salnameden itibaren teflkilatta yeral-maktad›r. Kadrosu 1324-1325 salnamelerinde 1 kâtip ve 1 yard›mc›s›, 1329 tarihli salnamede ise 3kâtipten oluflmaktad›r.

‹stintak(191) Dairesi

1309-1323 aras› Ba¤dat vilayet salnamelerinin tamam›nda, ‹stintak Dairesinin iki kadrosuvard›r. Bunlar; birinci müstantik ve ikinci müstantikdir. 1324 tarihinde bir, 1325 tarihinde de ikiyard›mc› (Muavin) kadrosu ilave edilmifltir. 1329 tarihinde dairenin kadrosu 3 Müstantik, 3 kâtip ve4 mübaflirden oluflmaktad›r.

‹ttihamiye Heyeti

‹ttihamiye Heyeti(192) ilk olarak 1309 salnamesinde mevcuttur. Daha sonra yay›nlanan tüm sal-namelerde de yer almaktad›r. Heyetin kadrosu afla¤›daki üyelerden oluflmaktad›r.

1309-1310 1 baflkan, 2 üye, 1 müddei-i umumi, 1 müstantik, 1 kâtip

1311-1315 1 baflkan, 2 üye, 1 kâtip

1316 1 baflkan, 1 müddei-i umumi, 1 müstantik, 3 üye, 1 kâtip

1317-1318 1 baflkan, 1 müddei-i umumi, 1 müstantik, 2 üye, 1 kâtip





222

191 ‹stintak: Sorgulama.

192 Suçlama yaz›s›n› haz›rlayan makam.


Mukavelat(193) Muharrirli¤i Dairesi

1324 tarihli vilayet salnamesinde, Mukavelat Muharrirli¤i Dairesinin bir mukavelat muharriri(noter), 2 yard›mc› ve 1 mübaflir kadrosu mevcuttur. 1325-1329 tarihli salnamelerde iki mukavelatmuharriri (noter), bir yard›mc› ve bir mübaflir kadrosu bulunmaktad›r.

fieriye Mahkemesi

Yay›nlanm›fl Ba¤dat vilayet salnamelerinin tamam›nda fieriye Mahkemesi kadrosu; y›llaragöre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 2 kâtip, 1 mukayyit, 1 eytam müdürü, 1 muavin

1309 1 naip, 1 baflkâtip, 2 kâtip, 2 mukayyit, 1 mübeyyiz, 1 eytam müdürü, 1 muavin

1310 1 naip, 1 baflkâtip, 2 kâtip, 3 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1 eytam müdürü


1312-1315 1 naip, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 3 mukayyit, 1 mübeyyiz, 1 eytam müdürü

1316 1 naip, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 6 mukayyit, 3 mübeyyiz, 1 eytam müdürü, 1müsevvid.

1317-1319 1 naip, 1 baflkâtip, 4 kâtip, 4 mukayyit, 3 mübeyyiz, 1 eytam müdürü

1321 1 naip, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 6 mukayyit, 2 mübeyyiz


1324 1 naip, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 7 mukayyit, 1 mübeyyiz, 1 müsevvid, 1 eytammüdürü

1325 1 naip, 1 baflkâtip, 4 kâtip, 5 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1 eytam müdürü, 1müsevvid

1329 1 naip, 1 baflkâtip, 9 kâtip, 2 mukayyit, 1 eytam müdürü, 1 odac›, 2 mübaflir

Ticaret Mahkemesi

Yay›nlanm›fl Ba¤dat vilayet salnamelerinin tamam›nda, Ticaret Mahkemesi kadrosu birmahkeme baflkan›n›n yan› s›ra 4 veya 6 üyeden oluflmaktad›r.

Ticaret Mahkemesi Kalemi

Yay›nlanm›fl Ba¤dat vilayet salnamelerinin tamam›nda, Ticaret Mahkemesi Kalemi afla¤›dakikadrolardan oluflmaktad›r;

1292-1303 1 baflkâtip, 2 kâtip, 2 mukayyit, 1 yard›mc›, 1 mübeyyiz

1309-1325 1 baflkâtip ve 4 kâtip

1329 1 baflkâtip, 4 kâtip ve 4 mübaflirden oluflmaktad›r.

223

193 Mukavelat Muharriri: fiah›slar aras›nda yap›lan anlaflmalar› ve di¤er evraklar› onaylamakla görevli kifli, noter.

ORSAM

MAL‹YE

Vilayet Muhasebesi

Ba¤l› Birimler: Varidat fiubesi, Masarifat fiubesi, Mesalih-i Cariye(194) fiubesi, Evrak fiubesi,Yevmiye Kitabeti. Vilayet Muhasebesi afla¤›daki kadrolardan oluflmaktad›r;

1292-1303 3 kâtip, 2 mukayyit, 4 yard›mc›, 1 mülaz›m, 2 memur

1309 1 mübeyyiz, 9 kâtip, 4 mukayyit, 12 yard›mc›, 2 muavin, 1 sand›k emini, 1 davavekili.

1310 10 kâtip, 3 mukayyit, 19 yard›mc›, 1 muavin, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

1311 1 mümeyyiz, 7 kâtip, 3 mukayyit, 22 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

1312-1315 1 mümeyyiz, 6 kâtip, 1 muavin, 3 mukayyit, 15 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1dava vekili, 5 mübeyyiz

1316 1 mümeyyiz, 1 muavin, 6 kâtip, 4 muharrir, 15 yard›mc›, 7 mukayyit, 5mübeyyiz, 1 sand›k emini, 1 dava vekili, 1 defterci

1317-1319 1 mümeyyiz, 6 kâtip, 14 yard›mc›, 3 mukayyit, 8 mübeyyiz, 1 sand›k emini, 1dava vekili

1321 8 mübeyyiz, 7 kâtip, 12 yard›mc›, 3 mukayyit, 1 dava vekili, 1 sand›k emini, 1tahsildar, 2 memur

1323 7 kâtip, 13 yard›mc›, 7 mukayyit, 1 sermübeyyiz, 6 mübeyyiz, 1 hazine vekili,1 sand›k emini, 1 tahsildar, 2 memur, 4 muharrir, 1 defterci

1324 1 mümeyyiz, 3 baflkâtip, 4 kâtip, 7 yard›mc›, 8 mukayyit, 1 sermübeyyiz, 8mübeyyiz, 1 memur, 1 sand›k emini, 1 muharrir, 1 defterci, 1 tahsildar, 1hademe, 2 hazine vekili

1325 3 baflkâtip, 4 kâtip, 7 yard›mc›, 8 mukayyit, 1 sermübeyyiz, 10 mübeyyiz, 2memur, 1 sand›k emini, 1 muharrir, 1 defterci, 1 tahsildar, 1 hademe, 2 hazinevekili

1329 1 mümeyyiz, 14 kâtip, 2 yard›mc›, 2 mukayyit, 2 mübeyyiz, 2 muavin, 1 sand›kemini, 1 defterci, 1 hazine vekili

Aflar ve A¤nam Nezareti

1292-1303 tarihli salnamelerde kadrosu 1 naz›r, 2 kâtip, 3 yard›mc› ve 1 mukayyittenoluflmaktad›r.

Defter-i Hakani Dairesi

Ba¤l› Birimler : Tahrir ve Vergi Dairesi, dairenin kadrosu;

1292-1303 1 müdür, 1 müdür muavini, 3 kâtip, 4 mukayyit ve 1 memur

224

194 Mesâlih-i Câriye: Gündelik ifller.


1309-1310 1 müdür, 3 kâtip, 3 yard›mc›, 1 memur, 3 muavin

1311 2 müdür, 2 muavin, 4 kâtip, 6 yard›mc›, 1 memur, 3 muharrir, 4 mukayyit, 1defterci

1312-1314 2 müdür, 2 muavin, 3 kâtip, 8 yard›mc›, 1 memur, 3 muharrir, 3 mukayyit, 1defterci

1315 1 müdür, 2 muavin, 3 kâtip, 10 yard›mc›, 1 memur, 1 muharrir, 2 mukayyit, 1defterci

1316 1 müdür, 2 muavin, 3 kâtip, 10 yard›mc›, 1 memur

1317-1323 1 müdür, 2 muavin, 3 kâtip, 11 yard›mc›, 1 memur, 1 muharrir, 2 mukayyit, 1defterci



1329 1 müdür vekili, 5 kâtip

Gümrük Müdürlü¤ü

1292-1303 tarihli salnamelerde kadrosu 1 müdür, 3 kâtip, 2 yard›mc›, 1 mübeyyiz ve 1 sand›kemininden oluflmaktad›r.

Merkez Tapu Kalemi

Merkez Tapu Kalemi 1324 ve 1325 tarihli salnamelerde mevcuttur. Kadrosu 1 kâtip ve 3yard›mc›dan oluflmaktad›r

Düyun-u Umumiye Nezareti

Düyun-u Umumiye Nezaretine ba¤l› birimler : Müdürlük, Muhasebe Kalemi, Tahrirat Kalemive Muamelat-› Merkeziye. Kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309-1310 1 naz›r, 2 müfettifl, 2 baflkâtip, 1 muavin, 4 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2 mukay-yit, 2 mübeyyiz, 1 müsevvid, 1 memur

1311-1314 1 naz›r, 1 müfettifl, 2 baflkâtip, 1 muavin, 5 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 mukay-yit, 4 mübeyyiz, 1 ambarc›, 1 memur

1315 1 naz›r, 3 baflkâtip, 7 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1ambarc›, 1 memur

1316 1 naz›r, 1 müfettifl, 3 baflkâtip, 5 yard›mc›, 1 sand›k emini, 3 mukayyit, 1müsevvid, 3 mübeyyiz, 2 memur

1317-1318 1 naz›r, 2 müfettifl, 4 baflkâtip, 1 müdür, 2 kâtip, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini, 3mukayyit, 1 müsevvid, 3 mübeyyiz

1319 1 naz›r, 1 müfettifl, 1 müdür, 4 baflkâtip, 2 kâtip, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2

225

ORSAM

mukayyit, 1 müsevvid, 3 mübeyyiz, 2 memur

1321 1 naz›r, 2 müfettifl, 1 müdür, 4 baflkâtip, 2 kâtip, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini, 3mukayyit, 1 müsevvid, 3 mübeyyiz, 1 dava vekili

1323 1 naz›r, 3 müfettifl, 1 müdür, 7 baflkâtip, 4 kâtip, 5 yard›mc›, 1 sand›k emini, 3mukayyit, 1 müsevvid, 3 mübeyyiz, 1 dava vekili

1324 1 naz›r, 2 müfettifl, 3 baflkâtip, 3 kâtip, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2 mukayyit,1 müsevvid, 2 mübeyyiz, 1 dava vekili

1325 1 naz›r, 1 müfettifl muavini, 3 baflkâtip, 2 kâtip, 5 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1mukayyit, 1 müsevvid, 1 mübeyyiz, 5 memur, 1 dava vekili

1329 1 naz›r, 1 müfettifl, 3 baflkâtip, 4 kâtip, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 mukayyit,1 müsevvid, 1 mübeyyiz, 5 memur, 1 dava vekili

Reji Nezareti

Reji Nezaretine ba¤l› birimler: Baflmüdürlük, Muhasebe Kalemi, Tahrirat Kalemi, MerkezKalemi, Muhafaza Kalemi ve Ambar. Kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309 1 naz›r, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 2 kâtip, 2 muhasebeci muavini, 3 yard›mc›,1 sand›k emini, 1 mübeyyiz, 1 müsevvid, 1 mukayyit, 1 kantarc›, 1 ambarc›, 1memur, 1 kap›c›, 1 hamalbafl›, 13 kolcu

1310-1312 1 naz›r, 1 muhasebeci, 3 baflkâtip, 2 kâtip, 6 muhasebeci muavini, 3 yard›mc›,1 sand›k emini, 2 mübeyyiz, 1 kantarc›, 1 ambarc›, 3 memur, 1 müsevvid, 2mülaz›m, 1 doktor

1313-1314 1 naz›r, 1 muavin, 2 baflkâtip, 1 kâtip, 1 muhasebeci, 4 muhasebeci muavini, 6yard›mc›, 1 sand›k emini, 3 mübeyyiz, 1 kantarc›, 1 ambarc›, 1 memur

1315 1 naz›r, 1 muavin, 2 baflkâtip, 1 kâtip, 1 muhasebeci, 5 muhasebeci muavini, 6yard›mc›, 1 sand›k emini, 3 mübeyyiz, 1 kantarc›, 2 ambarc›, 1 memur, 1 odac›

1316 1 naz›r, 2 müfettifl, 2 baflkâtip, 1 kâtip, 1 muhasebeci, 10 yard›mc›, 1 sand›kemini, 1 mukayyit, 1 mübeyyiz, 1 kantarc›, 1 memur

1317-1318 1 naz›r, 1 müfettifl, 3 kâtip, 1 muhasebeci, 10 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1mukayyit, 1 mübeyyiz, 1 kantarc›, 1 memur

1319 1 naz›r, 2 müfettifl, 3 baflkâtip, 1 kâtip, 1 muhasebeci, 10 yard›mc›, 1 sand›kemini, 1 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1 kantarc›, 1 memur, 1 dava vekili

1321 1 naz›r, 2 müfettifl, 3 baflkâtip, 1 kâtip, 1 muhasebeci, 9 yard›mc›, 1 sand›kemini, 1 mukayyit, 3 mübeyyiz, 1 dava vekili, 2 memur, 1 kantarc›

1323 1 naz›r, 1 muavin, 2 müdür, 1 müfettifl, 3 baflkâtip, 2 kâtip, 1 muhasebeci, 9yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1 dava vekili, 2 memur

1324-1325 1 naz›r, 1 muavin, 1 müfettifl, 2 müdür, 5 kâtip, 1 muhasebeci, 8 yard›mc›, 1sand›k emini, 1 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1 dava vekili, 3 memur, 1 kantarc›

226


227

1329 1 baflmüdür, 1 baflmüdür muavini, 1 müdür, 6 kâtip, 1 muhasebeci, 4 muhasebemuavini, 2 mübeyyiz, 1 sand›k emini, 2 mübeyyiz, 1 dava vekili, 2 memur, 2muhaberat müdürü (1 Türkçe, 1 Frans›zca), 1 kantarc›, 2 ambarc›, 1 kolcu

Ecnebi Tömbeki fiirketi(195)

Bu flirket ilk olarak 1317 tarihli salnamede geçmektedir. Kadrolar› y›llara göre afla¤›da veril-mifltir.

1317-1321 1 müdür, 2 kâtip, 1 muharrir

1323-1329 1 müdür, 3 kâtip, 1 muharrir, 2 kolcu, 1 odac›

Osmanl› Bankas› Ba¤dat fiubesi

Osmanl› Bankas› Ba¤dat fiubesi ilk olarak 1316 tarihli salnamede mevcuttur. Bankan›n bi-rimleri: Sand›k Kalemi, Tahrirat Kalemi, Kambiyo Kalemi ve Sermaye Kalemi. Kadrolar› y›llaragöre afla¤›da verilmifltir.

1316 1 direktör, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 1 muavin, 11 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2Kavas(196), 1 odac›

1317-1318 1 direktör, 1 muavin, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 1 kâtip, 1 memur, 7 yard›mc›,1 sand›k emini, 2 kavas, 1 odac›

1319 1 direktör, 1 muavin, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 8 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2kavas, 1 odac›

1321-1323 1 direktör, 1 muavin, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 11 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1kavas, 2 odac›

1324 1 direktör, 1 muavin, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 13 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2kavas, 2 odac›

1325 2 direktör, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 14 yard›mc›, 1 sand›k emini, 2 kavas

1329 1 direktör, 1 direktör muavini, 1 kontrol, 1 muhasebeci, 2 baflkâtip, 16 yard›mc›,1 sand›k emini, 2 kavas

Rüsumat(197) Nezareti

Rüsumat Nezaretine ba¤l› birimler: Baflmüdürlük, Muhasebe Kalemi ve Tahrirat Kalemi.Kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 1 naz›r, 3 kâtip, 7 yard›mc›, 1 mukayyit, 1 mübeyyiz

195 Tömbeki: Nargile ile içilen bir cins tütün.

196 Elçilik ve bankalarda çal›flan ve özel k›yafeti olan koruma memuru.

197 Rüsumat: “rüsum”un ço¤ulu, vergiler.

ORSAM

1309-1314 1 naz›r, 2 baflkâtip, 5 yard›mc›, 2 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1 müsevvid

1315-1319 1 naz›r, 2 baflkâtip, 8 yard›mc›, 2 mukayyit, 1 mübeyyiz

1321-1325 1 naz›r, 2 baflkâtip, 7 yard›mc›, 2 mukayyit, 1 mübeyyiz

1329 1 baflmüdür, 8 kâtip, 1 odac›

Rüsum-› Sitte Nezareti

Rümum-› Sitte Nezaretine ba¤l› birimler: Baflmüdürlük, Muhasebe Kalemi ve TahriratKalemi. Kadrolar› 1292-1303 y›llar› aras›nda verilmifltir, daha sonraki salnamelerde mevcutde¤ildir. 1292-1303 y›llar› aras›nda kadrosu: 1 naz›r, 1 kontrolör, 2 kâtip, 4 yard›mc›, 3 mübeyyiz,3 mukayyit, 1 memur, 1 muavin, 1 sand›k emini.

Rüsum-› Sitte Merkez Müdürlü¤ü

Rüsum-› Sitte Merkez Müdürlü¤ü 1292-1303 salnamelerinde mevcut olup, kadrosu 1 müdür,2 kâtip, 3 mukayyit ve 1 sand›k emininden oluflmaktad›r.

Ba¤dat Rüsumat Müdürlü¤ü

Rüsumat Dairesi veya bugünkü tabirle vergi dairesinin kadrosu di¤er dairelere nazaran birhayli fazlad›r. Rüsumat Dairesinin kadrosu y›llara göre afla¤›ya ç›kart›lm›flt›r.

1309-1310 1 müdür, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 5 yard›mc›, 4 muayeneci, 1 sand›k emini, 4mubass›r(198), 3 memur, 1 istimator (199)

1311-1312 1 müdür, 1 baflkâtip, 4 kâtip, 5 yard›mc›, 4 muayeneci, 1 sand›k emini, 5mubass›r, 3 memur, 1 istimator


1315 1 müdür, 1 baflkâtip, 4 kâtip, 4 yard›mc›, 5 muayeneci, 1 sand›k emini, 6mubass›r, 3 memur, 1 istimator


1324 1 müdür, 1 baflkâtip, 4 kâtip, 5 yard›mc›, 1 sand›k emini, 6 mubass›r, 5muayeneci, 3 memur, 1 istimator

1325 1 müdür, 1 baflkâtip, 5 kâtip, 5 yard›mc›, 1 sand›k emini, 5 mubass›r, 5 aray›c›,5 memur, 1 istimator

1329 1 müdür, 1 baflkâtip, 10 kâtip, 2 sand›k emini, 2 istimator, 2 muhasip, 24memur, 3 markatör.

228

198 Mubass›r: Gözetleyici, durumlar› kontrol eden memur.

199 ‹stimator: Gümrüklere gelen ticari mallara paha biçen kifli veya tahminci.


DA‹RE ve KOM‹SYONLAR

Emlak-› Müdevvene(200) ‹daresi

Bu daire sadece 1329 tarihli salnamede bulunmaktad›r. Daireye ba¤l› birimler: MuhasebeKalemi, Tahrirat Kalemi ve Evrak Kalemidir. Kadrosu 1 müdür, 2 kâtip, 10 yard›mc›, 1 mübeyyiz,2 mukayyit, 1 memur, 1 kolcu, 1 hademe, 1 odac› ve 1 bekçiden ibarettir.

Evkaf Dairesi

Ba¤dat vilayet salnamelerinin tamam›nda bulunan Evkaf Dairesine ba¤l› birimler: EvkafMuhasebesi, Evkaf Tahsildarlar›, Orman Memurlar› ve Vakf-› Nebevi birimleridir. Kadrolar› y›llaragöre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 1 muhasebeci, 3 kâtip, 1 muavin, 3 mukayyit, 1 sand›k emini, 1 yard›mc›

1309 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 1 muavin, 2 mukayyit, 1 mübeyyiz, 1 sand›kemini, 1 yard›mc›, 8 tahsildar, 2 memur

1310-1311 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 1 yard›mc›, 1 muavin, 1 mukayyit, 1mübeyyiz, 1 sand›k emini, 1 mülaz›m, 4 tahsildar, 5 memur

1312-1314 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 5 kâtip, 1 mukayyit, 4 mübeyyiz, 1 sand›k emini, 6tahsildar, 4 memur

1315-1316 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 5 kâtip, 1 yard›mc›, 1 mukayyit, 3 mübeyyiz, 1sand›k emini, 7 tahsildar, 4 memur

1317-1318 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 5 kâtip, 1 yard›mc›, 1 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1sand›k emini, 7 tahsildar, 3 memur

1319 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 5 kâtip, 1 yard›mc›, 1 mukayyit, 5 mübeyyiz, 1sand›k emini, 6 tahsildar, 3 memur

1321 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 3 kâtip, 1 yard›mc›, 1 mukayyit, 1 memur, 1 sand›kemini, 5 tahsildar

1323 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 7 kâtip, 2 mukayyit, 3 mülaz›m, 1 memur, 1 sand›kemini, 5 tahsildar

1324 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 8 kâtip, 2 mukayyit, 3 memur, 6 tahsildar, 1 sand›kemini

1325 1 muhasebeci, 1 baflkâtip, 8 kâtip, 2 mukayyit, 6 memur, 6 tahsildar

1329 1 müdür, 1 baflkâtip, 4 kâtip, 2 muavin, 5 tahsildar.

Evkaf Dairesi / Komisyonu / Evkaf-› Münderise(201) Komisyonu

Evkaf Dairesi Komisyonlar› ve Münderis Vak›flar Komisyonlar› kadrolar› 1309 y›l›ndan1323 y›l›na kadar bir baflkan ve 4 üyeden oluflmaktad›r. 1324 y›l›nda bir baflkan ve 6 üye, 1325y›l›nda ise bir baflkan ve 5 üyeden oluflan alt› kiflilik kadrosu vard›r.

229

200 Müdevven: Tedvin olunmufl, dîvan, kitap haline konulmufl. Bir araya getirilip çeki düzen verilmifl.

201 Münderis Vak›flar: Eseri kalmam›fl vak›flard›r.

ORSAM

‹statistik Komisyonu ve Kalemi

‹statistik Komisyonu ve Kaleminin kadrolar› 1310 y›l›ndan 1325 y›l›na kadar bir baflkan 2 üyeve 1 kâtipten oluflmaktad›r. 1329 tarihli salnamede ise kadrosunda sadece bir memur görevli olarakgörülmektedir.

Nafia Komisyonu(202)

Nafia Komisyonu ilk defa 1324 tarihli vilayet salnamesinde görülmektedir. Ba¤dat Naf›aKomisyonunun kadrosu 1324-1325 y›llar›nda bir baflkan ve 7 üyeden oluflmaktad›r. 1329 tarihli sal-namede ise bir baflkan ve 3 üyeden oluflmaktad›r

Nüfus Dairesi ve Kalemi

Nüfus Dairesi ilk olarak 1309 tarihli salnamede bulunmaktad›r. Vilayetin Nüfus Dairesi veKalemi 1309-1325 tarihleri aras›nda bir baflkâtip ve iki kâtip kadrosuyla idare edilmektedir. 1329tarihli salnamede dairenin kadrosu bir müdür, üç kâtip ve bir mukayyidden oluflmaktad›r.

Sicill-i Ahval Komisyonu ve Memurlar›

Sicil Ahval Komisyonu ilk olarak 1309 tarihli salnamede geçmektedir. Komisyonun kadrosuy›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309-1318 1 baflkan, 4 üye


1329 1 baflkan, 2 üye, 1 memur

Ticaret Odas›

Ba¤dat Ticaret Odas› sadece 1329 tarihli salnamede geçmektedir. Kadrosu bir baflkan, birikinci baflkan, 2 müflavir, 7 üye, 1 kâtip ve 2 mübaflirden oluflmaktad›r.

Ziraat Dairesi

Ba¤dat Ziraat Dairesi sadece 1329 tarihli salnamede geçmektedir. Kadrosu bir müdür, birmüdür yard›mc›s›, 1 kâtip ve 1 memurdan oluflmaktad›r.

y ¤

230

202 Nafia Komisyonu: Bay›nd›rl›k Komisyonu.


GÜVENL‹K / EMN‹YET

Ba¤dat Zabtiye Heyeti

Yay›nlanm›fl Ba¤dat vilayet salnamelerinde bulunan, Ba¤dat’›n zabtiye kadrolar› y›llara göreafla¤›da ç›kart›lm›flt›r:

Ba¤l› Birimler : Jandarma Dairesi, Alay Meclisi, Kalem

1292-1303 1 alaybeyi(203), 2 tabur a¤as›, 1 bölük a¤as›, 1 bölük muavini, 1 jurnal emini, 1idare emini, 2 muavin, 2 mukayyit

1309-1312 1 alaybeyi, 1 tabur a¤as›, 2 bölük a¤as›, 2 bölük muavini, 1 jurnal emini, 1 idareemini, 1 hesap emini, 1 muavin, 2 mukayyit

1313-1314 1 mirmiran(204), 2 tabur a¤as›, 2 bölük a¤as›, 3 bölük muavini, 1 idare emini

1315 1 mirmiran, 1 tabur a¤as›, 2 bölük a¤as›, 2 bölük muavini, 1 jurnal emini, 1idare emini

1316 1 alaybeyi, 1 tabur a¤as›, 2 bölük a¤as›, 2 bölük muavini, 1 jurnal emini, 1 idareemini

1317-1318 1 alaybeyi, 1 tabur a¤as›, 1 bölük a¤as›, 2 bölük muavini, 1 jurnal emini, 1 idareemini

1319 1 alaybeyi, 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 3 mülaz›m(205), 1 alay emini

1321-1323 1 mirliva(206), 1 binbafl›, 2 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 1 alay emini

1324-1325 1 kumandan, 2 binbafl›, 2 yüzbafl›, 4 mülaz›m, 1 idare emini

1329 1 miralay(207), 1 kaymakam(208), 1 binbafl›, 1 bölük kumandan›, 3 mülaz›m, 1 flubemüdürü, 2 flube müdür muavini, 2 kâtip, 1 kâtip muavini

Ba¤dat Zabtiye Alay› Erkan› ve Subaylar›

Yay›nlanm›fl Ba¤dat vilayet salnamelerinde Ba¤dat Zabtiye Alay›n›n erkan ve subay kadrosuafla¤›da ç›kart›lm›flt›r:

1309–1312 1 alaybeyi, 5 tabur a¤as›, 6 hesap emini

1313–1314 1 mirmiran, 5 tabur a¤as›, 6 hesap emini, 1 idare emini

1315–1318 1 mirmiran, 6 tabur a¤as›, 6 hesap emini, 1 idare emini

231

203 Alaybeyi: Alay Komutan›.

204 Osmanl› taflra teflkilat›nda en büyük idarî birim olan eyaletin askerî ve idarî bak›mdan en üst düzey yetkilisine mîrmîrân ya dabeylerbeyi denmektedir. Beylerbeyilere ayn› zamanda “vali” de denmekteydi. Bununla birlikte “vali” teriminin kullan›l›fl›, daha çokXIX. yüzy›lda, idarî teflkilatta yap›lan birtak›m de¤ifliklikler sonucunda yayg›nl›k kazanm›flt›r. Bkz. Mehmet ‹pflirli, “Beylerbeyi”,D‹A, VI, ‹stanbul 1992, s.69.

205 Mülazim, askeri rütbe olarak ikiye ayr›l›r: Mülazim Sani (Te¤men) ve Mülazim Evvel (Üste¤men).

206 Mirliva: Tu¤general

207 Miralay: Albay

208 Kaymakam: Yarbay

ORSAM

1319 1 alaybeyi, 6 binbafl›, 6 tabur kâtibi, 1 alay emini

1321 1 mirliva, 7 binbafl›, 5 tabur kâtibi, 1 alay emini

1323 1 miralay, 7 binbafl›, 7 tabur kâtibi, 1 alay emini

Ba¤dat Merkez Zabtiyesi

Ba¤dat Merkez Zabtiyesi ilk olarak 1309 tarihli salnamede kay›tl›d›r ve o y›lki kadrosu 1tabur a¤as› ve 2 kâtipten oluflmaktad›r. Daha sonraki kadrosu y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1310-1318 1 tabur a¤as›, 1 kâtip, 1 hapishane müdürü

1319 1 binbafl›, 2 yüzbafl›, 4 mülaz›m, 1 kâtip

1321 1 binbafl›, 1 kâtip, 2 yüzbafl›, 4 mülaz›m

1323 1 binbafl›, 1 kâtip, 1 hapishane müdürü

1324 1 binbafl›, 1 kâtip, 1 hapishane müdürü, 18 gardiyan

Polis Dairesi

Polis Dairesine ba¤l› birimler: Polis Meclisi Heyeti ile Hükümet Kona¤›nda, Karakollarda,Hapishanede ve Limanda Görevli Polisler. Kadrosu y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309 2 komiser, 7 polis, 1 hapishane kâtibi, 20 gardiyan

1310 3 komiser, 9 polis, 1 hapishane müdürü, 18 gardiyan

1311-1319 3 komiser, 10 polis, 1 hapishane müdürü, 18 gardiyan

1321 1 baflkomiser, 8 komiser, 30 polis, 1 hapishane müdürü, 18 gardiyan

1323 1 baflkomiser, 8 komiser, 29 polis, 1 hapishane müdürü, 18 gardiyan

1324 1 baflkomiser, 10 komiser, 31 polis, 1 memur

1325 1 baflkomiser, 7 komiser, 25 polis, 12 memur

1329(209) 1 müdür (kola¤as›), 9 komiser, 57 polis, 5 memur, 1 kâtip, 2 mukayyit

232

209 1329 y›l›nda Ba¤dat merkezde mevcut polis karakollar›, fiorca, Çarfl›, Dükkan-› fienave, Karfl›yaka, Sur, Cuayfir, Fazl, Haydarhane,fior Hamam, Kanberali, Ebuflibil, Hazret-i fieyh, Senk, Murabbaa idi. bkz. Ba¤dad Vilayeti Salnamesi, 1329, s. 97-99


BA⁄DAT V‹LAYET‹ JANDARMA ALAYI

Ba¤dat Vilayeti Jandarma Alay›na ba¤l› taburlar ve kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1- Birinci Merkez Ba¤dat Taburu

1292-1303 1 tabur a¤as›, 7 bölük a¤as›, 7 bölük muavini, 7 jurnal emini

1309-1316 1 alay beyi, 1 idare emini, 1 muavin, 2 mukayyit, 1 tabur a¤as›, 1 hesap emini,8 bölük a¤as›, 8 bölük muavini, 8 jurnal emini, 78 kol vekili, 78 kol vekilimuavini, 370 asker

1317-1318 1 tabur a¤as›, 1 hesap emini, 9 bölük a¤as›, 9 bölük muavini, 9 jurnal emini, 83kol vekili, 89 kol vekili muavini, 410 asker

1319-1321 34 ümera ve zabitan, 570 asker

1323 1 binbafl›, 2 yüzbafl›, 5 mülaz›m, 1 kâtip, 25 ümera ve zabitan, 570 asker

1324 1 binbafl›, 10 yüzbafl›, 20 mülaz›m, 1 kâtip, 570 asker

1325 32 ümera ve zabitan, 570 asker

1329 1 binbafl›, 4 yüzbafl›, 20 mülaz›m

2- ‹kinci Merkez Ba¤dat Taburu


1309-1312 1 tabur a¤as›, 1 hesap emini, 9 bölük a¤as›, 10 bölük muavini, 10 jurnal emini,74 kol vekili, 74 kol vekili muavini, 376 asker


233

Ba¤dat Yak›nlar›nda Askeri Mutfak’ta Yemek Da¤›t›m›

ORSAM

3- Horasan Taburu

1318 1 tabur a¤as›, 1 hesap emini, 9 bölük a¤as›, 10 bölük muavini, 10 jurnal emini,74 kol vekili, 74 kol vekili muavini, 476 asker





4- Ba¤dat Merkez Seyyar / Ester Süvari Taburu



1319-1325 1 binbafl›, 5 yüzbafl›, 12 mülaz›m, 1 kâtip, 336 asker

1329 1 yüzbafl›, 9 mülaz›m

5- Kerbela Taburu

1292-1303 1 tabur a¤as›, 1 hesap emini, 4 bölük a¤as›, 4 bölük muavini, 4 jurnal emini






6- Hille Taburu

1292-1303 1 tabur a¤as›, 1 hesap emini, 7 bölük a¤as›, 7 bölük muavini, 7 jurnal emini


7- Divaniye Taburu






234


8- Hanekin Taburu

1292-1303 2 bölük a¤as›, 4 bölük muavini, 3 jurnal emini, 1 hesap emini





1329 1 kumandan, 9 mülaz›m, 1 kâtip

8- Ester Süvari Taburu




BELED‹YE

Belediye Dairesi

Ba¤dat Belediyesi üç daireden oluflmaktad›r. Bunlar 1, 2 ve 3. Belediye Dairesi diyeadland›r›lmaktad›r(210). 1292 tarihli ilk salnamede Ba¤dat’›n sadece bir belediye baflkan› var iken,daha sonraki y›llarda üç belediye baflkan› bulunmaktad›r. 1325 y›l›ndan sonra tekrar tek belediyebaflkanl›¤›na dönüflmüfltür. Kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292 1 baflkan (‹brahim Efendi), 9 kâtip, 14 üye, 1 mühendis, 1 tabip, 3 sand›k emini,1 mukayyit, 1 muavin

1299-1303 3 baflkan (‹smail Efendi, fieyh Abdürrezzak Efendi ve Abdullah Efendi), 9kâtip, 14 üye, 1 mühendis, 1 tabip, 3 sand›k emini, 1 mukayyit, 1 muavin

1309 3 baflkan (Mustafa Efendi, fieyh Abdürrezzak Efendi ve Abdullah Çelebi), 1müfettifl, 14 üye, 1 mühendis, 1 tabip

1310 3 baflkan (Cemilzade Mustafa Efendi, fieyh Abdürrezzak Efendi ve AbdullahÇelebi), 18 üye, 1 mühendis, 3 tabip

1311 3 baflkan (Cemilzade Mustafa Efendi, fieyh Abdürrezzak Efendi ve Hac›Mahmut Efendi), 16 üye, 1 mühendis, 3 tabip

1312-1315 3 baflkan (Cemilzade Mustafa Efendi, Rebiizade Ahmet Bey ve Hac› MahmutEfendi), 16 üye, 1 mühendis, 3 tabip

1316 3 baflkan (Cemilzade Mustafa Efendi, Rebiizade Ahmet Bey ve Hac› MahmutEfendi), 17 üye, 1 mühendis, 3 tabip, 1 s›hhiye müfettifli

1317-1318 3 baflkan (Cemilzade Mustafa Efendi, Rebiizade Ahmet Bey ve Hac› MahmutEfendi), 15 üye, 1 mühendis, 2 tabip

235

210 Ba¤dat flehri Rusafa bölgesinde iki ve Kerh bölgesinde bir olmak üzere üç belediyeye ayr›lm›flt›r.

ORSAM

1319 3 baflkan (Cemilzade Mustafa Efendi, Kaymakamzade Abdüllatif Bey ve Hac›Mahmut Efendi), 14 üye, 1 mühendis, 1 tabip

1321 3 baflkan (Âlusizade Sabit Efendi, Mehmet Paflazade ‹brahim Vefa Bey veZeybekzade Süleyman Efendi), 15 üye, 1 mühendis, 1 tabip

1323 3 baflkan (Cemilzade Mustafa Efendi, Haydarizade Abdurrahman Efendi veKafltanc›zade Hac› Mahmut Çelebi), 15 üye, 1 mühendis, 1 tabip

1324 3 baflkan (Çad›rc›zade R›fat Efendi, vekaleten, Haydarizade AbdurrahmanEfendi ve Kafltanizade Mahmut Çelebi), 17 üye, 1 mühendis

1325 1 baflkan vekili (Haydarizade Abdurrahman Efendi), 10 üye, 1 tabip, 1mühendis

1329 1 baflkan vekili (Miralay ‹smail Besim Bey), 10 üye, 1 tabip, 2 mühendis

Belediye Kalemi

Ba¤dat vilayet salnamelerinde, vilayetin belediyesi üç daire oldu¤undan Belediye Kalemi deüç kaleme ayr›lm›flt›r. Bunlar›n kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309 3 baflkâtip, 3 yard›mc›, 2 muavin, 5 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 1 kâtip, 32çavufl, 376 çarhac›(211) ve bekçi

1310 3 baflkâtip, 4 yard›mc›, 6 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 2 muavin, 2 memur, 39çavufl, 364 çarhac› ve bekçi

1311-1312 3 baflkâtip, 1 memur, 4 yard›mc›, 6 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 1 muavin, 41çavufl, 294 çarhac› ve bekçi

1313-1315 3 baflkâtip, 1 kâtip, 1 memur, 5 yard›mc›, 6 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 3muavin, 42 çavufl, 377 çarhac› ve bekçi

1316 3 baflkâtip, 2 kâtip, 2 memur, 4 yard›mc›, 7 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 3muavin, 1 mukayyit, 43 çavufl, 377 çarhac› ve bekçi

1317-1319 3 baflkâtip, 2 memur, 5 yard›mc›, 7 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 3 muavin, 47çavufl, 377 çarhac› ve bekçi

1321 3 baflkâtip, 4 memur, 5 yard›mc›, 7 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 2 muavin, 47çavufl, 343 çarhac› ve bekçi

1323 3 baflkâtip, 4 memur, 5 yard›mc›, 8 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 2 muavin, 1mukayyit, 47 çavufl, 343 çarhac› ve bekçi

1324 3 baflkâtip, 5 memur, 3 yard›mc›, 7 teftifl neferi, 3 sand›k emini, 2 muavin, 1kâtip, 1 mukayyit, 47 çavufl, 378 çarhac› ve bekçi

1325 1 baflkâtip, 1 kâtip, 8 memur, 3 yard›mc›, 1 mübeyyiz, 5 teftifl neferi, 1 sand›kemini, 46 çavufl, 90 çarhac› ve bekçi

1329 1 baflkâtip, 4 kâtip, 5 memur, 1 sand›k emini, 1 mukayyit, 55 çavufl, 320 çarhac›ve bekçi

236

211 Çarhac›: Asayifli temin etmek için gece gezen bekçi, kolcu veya karakolcu.


Su Tulumbas›(212)

1309-1310 1 tahsildar, 1 makineci, 4 iflçi

1311-1314 1 tahsildar, 1 makinist, 5 iflçi

1315-1318 1 tahsildar, 2 makinist, 5 iflçi

1319-1323 1 memur, 1 tahsildar, 2 makinist, 5 iflçi

1324 1 memur, 1 tahsildar, 2 makinist, 4 tulumbac›, 1 bekçi

1325 1 memur, 1 tahsildar, 2 makinist, 1 bafltulumbac›, 4 tulumbac›, 1 bekçi

Demir Fabrikas› Heyeti

Demir fabrikas› hakk›nda sadece 1323 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde kay›t bulunmak-tad›r. Kadrosu: 1 müdür, 1 kâtip, 1 tornac›, 1 kazanc›, 1 dökümcü ve 1 marangozdan oluflmaktad›r.Ayr›ca Levaz›m ve Fabrika Ambar› diye bir birim de mevcuttur. Bu ambar›n tek bir memuru bulun-maktad›r.

SA⁄LIK ‹fiLER‹ VE HASTAHANELER

Ba¤dat S›hhiye / Karantina Memurlar›

Ba¤dat S›hhiyesi ve Karantinas›’n›n en eski salnamede dahi kayd› bulunmaktad›r. Kadrolar›y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 1 müdür, 1 kâtip, 1 memur, 2 yard›mc›

1309-1325 1 doktor, 1 baflkâtip, 1 kâtip, 1 memur, 4 gardiyan

1329 3 tabip, 1 afl› memuru, 1 ebe

Ba¤dat Umur-› Baytariye Dairesi(213)

1324 1 müfettifl, 2 kolcu, 1 memur

1325 1 müfettifl, 2 baytar

Ba¤dat Belediyesi Gureba Hastanesi

Ba¤dat Gureba Hastanesinin kadro mevcudu y›llara göre afla¤›da verilmifltir:

1292-1303 1 müdür, 1 tabip, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 imam, 1 kâtip

1309-1312 1 müdür, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 vekilharç, 2 ebe, 5 hademe

237

212 ‹tfaiye.

213 Veteriner Dairesi

ORSAM

1313-1314 1 müdür, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 eczac› muavini, 1 afl›c›, 1 vekilharç, 2 ebe, 5hademe

1315 1 müdür, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 eczac› muavini, 1 afl›c›, 1 vekilharç, 2 ebe, 6hademe

1316 1 müdür, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 eczac› muavini, 1 ebe, 6 hademe

1317-1318 1 müdür, 1 eczac›, 1 eczac› muavini, 1 afl›c›, 1 vekilharç, 2 ebe, 6 hademe

1319 1 baflkan, 1 müdür, 1 tabip, 1 operatör, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 eczac› muavini, 1kâtip, 1 imam, 1 afl› memuru, 1 vekilharç, 26 hademe

1321 1 baflkan, 1 müdür, 1 tabip, 1 operatör, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 eczac› muavini, 1kâtip, 1 imam, 1 afl› memuru, 1 vekilharç, 1 ilaç da¤›t›c›s›, 25 hademe

1323 1 baflkan, 1 müdür, 1 tabip, 1 operatör, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 kâtip, 1 imam, 1 afl›memuru, 1 vekilharç, 1 ilaç da¤›t›c›s›, 25 hademe

1324 1 baflkan, 1 müdür, 1 tabip, 1 göz tabibi, 1 operatör, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 kâtip,1 imam, 1 afl› memuru, 1 vekilharç, 1 ecza memuru, 25 hademe

1325 1 baflkan, 1 müdür, 1 tabip, 2 operatör, 1 cerrah, 2 eczac›, 1 kâtip, 12 hademe(10 erkek, 2 kad›n)

1329 1 müdür-tabip, 1 operatör, 1 kehhal(214), 1 eczac›, 1 kâtip, 2 t›marc›(215), 1 imam,18 hademe (16 erkek, 2 kad›n)

Ba¤dat Merkez Askeri Hastanesi

Bu hastane ilk olarak 1309 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde görülmektedir. Ba¤datMerkez Hastanesinin kadro mevcudu y›llara göre afla¤›da verilmifltir:

1309 1 müdür, 5 tabip (2 miralay, 1 kaymakam, 2 kola¤as›), 4 eczac› (1 binbafl›, 3sivil), 4 cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as›, 1 vekilharç, 1 imam, 1 esvab emini(216),1 kap›c›, 43 asker hademe

1310-1312 1 müdür, 7 tabip (2 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 3 kola¤as›), 4 eczac› (1binbafl›, 3 sivil), 4 cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as›, 1 vekilharç, 1 imam, 1 esvabemini, 43 asker hademe

1313-1314 1 müdür, 4 tabip (1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 1 kola¤as›), 3 eczac› (1yüzbafl›, 2 sivil), 3 cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as›, 1 vekilharç, 1 imam, 1 esvabemini, 43 asker hademe

1315 1 müdür, 3 tabip (1 mirliva, 1 miralay, 1 kola¤as›), 3 eczac› (1 kaymakam, 1kola¤as›, 1 yüzbafl›), 4 cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as›, 1 vekilharç, 1 imam, 1esvab emini, 43 asker hademe

238

214 Kehhal: Gözlere sürme süren, sürmeci veya göz tabibi. Burada büyük ihtimal tabip kastedilmektedir.

215 T›marc›: Hasta bak›c›.

216 Esvab Emini: Elbiseyile ilgili tüm ifllere bakan memur.


1316 1 müdür, 27 tabip (1 mirliva, 1 miralay, 1 kola¤as›, 24 yüzbafl›), 3 eczac› (1binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 sivil), 4 cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as›, 1 vekilharç, 1imam, 1 esvab emini, 32 asker hademe, 45 bafl›bozuk(217) hademe

1317-1318 1 müdür, 5 tabip (1 mirliva, 2 miralay, 1 binbafl›, 1 kola¤as›), 2 eczac› (1binbafl›, 1 yüzbafl›), 4 cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as›, 1 vekilharç, 1 imam, 32asker hademe, 45 bafl›bozuk hademe

1319 1 müdür, 6 tabip (2 miralay, 2 kola¤as›, 2 yüzbafl›), 3 eczac›, 6 cerrah, 2 kâtip,1 hastalar a¤as›, 1 vekilharç, 1 esvab emini (mülaz›m), 4 t›marc›, 1 imam, 56asker hademe, 45 bafl›bozuk hademe

1321 1 müdür, 5 tabip (2 miralay, 1 kaymakam, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 3 eczac›, 4cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as› (mülaz›m), 1 vekilharç, 1 esvab emini(mülaz›m), 4 t›marc›, 1 imam, 29 asker hademe, 29 bafl›bozuk hademe

1323 1 müdür (kola¤as›), 5 tabip (1 miralay, 1 kaymakam, 2 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 5eczac› (1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 sivil), 4 cerrah, 2 kâtip, 1 hastalar a¤as›(mülaz›m), 1 vekilharç, 1 esvab emini (mülaz›m), 4 t›marc›, 1 imam, 29 askerhademe, 29 bafl›bozuk hademe

1324 1 müdür (kola¤as›), 5 tabip (1 miralay, 1 binbafl›, 6 yüzbafl›), 1 operatör binbafl›,1 göz tabipi kola¤as›, 4 eczac› (1 kola¤as›, 2 mülaz›m, 1 sivil), 2 cerrah, 2 kâtip,1 hastalar a¤as› (mülaz›m), 1 vekilharç, 1 esvab emini (mülaz›m), 3 t›marc›, 28hademe

1325 1 müdür (kola¤as›), 13 tabip (1 mirliva, 2 binbafl›, 6 kola¤as›, 3 yüzbafl›, 1 sivil),2 cerrah, 1 kehhal (kola¤as›), 5 eczac› (1 kola¤as›, 1 müalz›m, 3 sivil), 2 t›marc›,1 esvap emini (mülaz›m), 1 vekilharç (mülaz›m), 1 hastalar a¤as› (mülaz›m), 1kâtip, 131 asker hademe, 22 bafl›bozuk hademe

239

217 Düzensiz memur veya asker. Yani gönüllü.

Ba¤dat Merkez Askeri Hastanesi Binas›

ORSAM

Hille Askeri Hastanesi

Bu hastane ilk olarak 1309 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde görünmektedir. Hille AskeriHastanesinin kadro mevcudu y›llara göre afla¤›da verilmifltir:

1309 2 tabip (1 binbafl›, 1 kola¤as›), 1 kola¤as› cerrah, 2 kâtip, 1 vekilharç, 1 t›marc›,1 hastalar a¤as›, 17 hademe

1310-1312 2 tabip (1 binbafl›, 1 kola¤as›), 1 kola¤as› cerrah, 1 eczac›, 2 kâtip, 1 vekilharç,1 t›marc›, 1 hastalar a¤as›, 17 hademe

1313-1314 2 tabip (1 binbafl›, 1 kola¤as›), 2 kâtip, 1 vekilharç, 1 hastalar a¤as›, 1 t›marc›,17 hademe

1315 1 tabip binbafl›, 2 kâtip, 1 vekilharç, 1 t›marc›, 17 hademe

1316-1317 3 tabip (1 kaymakam, 1 binbafl›, 1 kola¤as›), 2 kâtip, 1 vekilharç, 1 t›marc›, 13hademe

Kerkük Askeri Hastanesi

Bu hastane ilk olarak 1318 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde görünmektedir. Kerkük AskeriHastanesinin kadro mevcudu y›llara göre afla¤›da verilmifltir:

1318 2 tabip (1 binbafl›, 1 kd.yüzbafl›), 1 kâtip, 1 vekilharç, 1 t›marc›, 13 hademe

1319 3 tabip (1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 kd.yüzbafl›), 2 cerrah, 1 eczac›, 2 kâtip, 1 esvabemini (te¤men), 1 vekilharç, 2 t›marc›, 1 imam, 13 hademe

1321 2 tabip (1 binbafl›, 1 kola¤as›), 2 cerrah, 1 eczac›, 1 kâtip, 1 esvab emini(te¤men), 1 vekilharç, 2 t›marc›, 1 imam, 13 hademe

1323 1 müdür (yüzbafl›), 2 tabip (1 binbafl›, 1 kd.yüzbafl›), 2 cerrah, 1 eczac›, 1 kâtip,1 esvab emini (te¤men), 1 vekilharç, 1 t›marc›, 1 imam, 1 baflhademe (te¤men),13 hademe

1324 1 müdür (yüzbafl›), 2 tabip (1 binbafl›, 1 kola¤as›), 2 cerrah, 1 eczac›, 1 esvabemini (te¤men), 1 vekilharç, 1 t›marc›, 1 imam, 1 baflhademe (te¤men), 13hademe

1325 1 müdür (binbafl›), 4 tabip (1 binbafl›, 2 kd. yüzbafl›, 2 yüzbafl›), 1 baflcerrah, 2eczac› (1 üste¤men, 1 sivil), 1 kâtip, 1 baflhademe (te¤men), 1 imam, 13 hademe

HABERLEfiME

Ba¤dat Telgraf ve Posta Baflmüdürlü¤ü

Ba¤dat Telgraf ve Posta Baflmüdürü Ba¤dat, Musul ve Basra Telgraf ve PostaBaflmüdürü’dür. Baflmüdürlü¤e ba¤l› birimler: Telgraf ve Posta Dairesi, Müfettifllik Dairesi veBaflmüdürlük Kalemi’dir. Bu dairelerin kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 1 baflmüdür, 2 müfettifl, 2 kâtip, 1 mukayyit

1309 1 baflmüdür, 1 müfettifl, 2 müfettifl muavini, 1 kâtip, 1 mukayyit

1310-1312 1 baflmüdür, 1 müfettifl, 2 kâtip, 1 mukayyit

240


1313-1314 1 baflmüdür, 1 müfettifl, 1 muavin, 1 baflkâtip, 2 kâtip

1315 1 baflmüdür, 1 müfettifl, 1 muavin, 1 baflkâtip, 3 kâtip

1316-1325 1 baflmüdür, 1 müfettifl, 1 baflkâtip, 3 kâtip

1329 1 baflmüdür, 1 müfettifl, 2 baflkâtip, 2 yard›mc›, 1 memur

Ba¤dat Telgraf Merkezi

1292-1312 1 müdür, 9 memur, 1 tahsildar

1313-1314 1 müdür, 8 memur, 1 mukayyit



1321 1 müdür, 15 memur, 1 tahsildar

1323 1 müdür, 12 memur, 1 makineci, 1 tahsildar

1324 1 müdür, 1 flef, 19 memur, 1 makineci, 1 mukayyit

1325 1 flef, 22 memur, 1 makineci, 1 mukayyit

1329 1 müdür, 21 memur, 5 mülaz›m, 1 makineci, 1 pilci, 3 ihtiyat memuru

Ba¤dat Posta Merkezi ve Memurlar›

1309 2 memur, 2 kâtip, 1 makineci, 5 da¤›t›c›, 4 çavufl

1310-1312 2 memur, 2 kâtip, 1 makineci, 4 da¤›t›c›, 5 çavufl

1313-1314 4 memur, 1 kâtip, 1 makineci, 6 da¤›t›c›, 6 çavufl

1315 4 memur, 1 kâtip, 1 makineci, 6 da¤›t›c›, 10 çavufl, 6 tatar(218)

1316-1321 1 müdür, 4 memur, 1 kâtip, 1 makineci, 5 da¤›t›c›, 10 çavufl, 6 tatar

1323 1 müdür, 4 memur, 1 kâtip, 4 da¤›t›c›, 11 çavufl

1324-1325 1 müdür, 4 memur, 1 kâtip, 1 mukayyit

1329 1 müdür, 5 memur, 8 da¤›t›c›, 8 çavufl(219)

Ba¤dat Muhaberat-› Ecnebiye

1292-1303 3 memur, 1 makineci

1309 1 flefedistasyon(220), 3 memur

1310 1 müdür, 3 memur

241

218 Tatar: Mektup ulaflt›ran h›zl› hareketli postac›ya verilen ad. Daha önceleri bu görevi h›zl› yürüyüflleriyle meflhur olan Tatarlar ye-rine getirdi¤i için bu anlamda kullan›lmaktad›r.

219 Haftada birer defa olmak ve o günün akflam›nda hareket etmek üzere pazartesi günleri Musul-Diyarbak›r yoluyla ‹stanbul’a veayr›ca Hille, Divaniye ve Semave’ye; sal› günleri Ane-Deyrizor-Halep yoluyla ‹stanbul’a ve ayr›ca Müseyyip, Kerbela, Necef,Bakuba, fiehriban, K›z›lribat ve Hanekin’e; çarflamba günleri Dicle nehri üzerinden vapurla Basra’ya; perflembe günleri fiam yoluy-la ‹stanbul’a ve ayr›ca Samarra’ya posta ç›kar›l›r. bkz. Ba¤dat Vilayeti Salnamesi, 1329, s. 87-88

220 fiefedistasyon: ‹stasyon fiefi.

ORSAM

1311-1312 1 flefedistasyon, 3 memur


1316 1 flefedistasyon, 3 memur


Vilayet Matbaas› (221)

1292 tarihli ilk vilayet salnamesinde, Vilayetin Matbaas› olarak ad› geçen bu birim, son sal-nameye kadar genifl kadrosuyla dikkat çekmektedir. Matbaa üç k›s›mdan oluflmaktad›r. BunlarTertip K›sm›, Makine K›sm› ve Sanayi Talebesi K›sm›’d›r. Matbaan›n kadrosu y›llara göre afla¤›yaç›kart›lm›flt›r.

1292-1303 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 müdür muavini, 2 mütercim, 1 muhar-rir, 1 kâtip, 1 musahhih, 3 mürettip, 1 makinist, 2 litografyac›

1309 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 mütercim, 1 kâtip, 1 muharrir, 3mürettip, 2 makinist, 2 litografyac›, 1 tahsildar, 1 da¤›t›c›, 4 iflçi

1310 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 mütercim, 2 kâtip, 5 mürettip, 1makinist, 1 litografyac›, 1 hattat, 1 da¤›t›c›, 1 kap›c›, 4 iflçi, 5 ö¤renci

1311 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 müdür muavini, 1 muharrir, 1 kâtip,1 sand›k emini, 2 mürettip, 1 makinist, 1 hattat, 1 da¤›t›c›, 1 kap›c›, 2 iflçi, 5ö¤renci

1312-1314 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 2 muharrir, 1 kâtip, 1 sand›k emini, 3mürettip, 2 makinist, 1 hattat, 1 da¤›t›c›, 1 kap›c›, 2 iflçi, 7 ö¤renci

1315 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 3 muharrir, 1 kâtip, 1 sand›k emini, 3mürettip, 2 makinist, 1 da¤›t›c›, 1 kap›c›, 2 iflçi

1316 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 2 muharrir, 1 kâtip, 3 mürettip, 2 maki-nist, 2 iflçi, 5 ö¤renci

1317-1319 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 2 muharrir, 1 kâtip, 4 mürettip, 2 maki-nist, 1 da¤›t›c›, 1 iflçi, 5 ö¤renci

1321 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 2 muharrir, 1 kâtip, 2 mürettip, 3 maki-nist, 1 iflçi, 2 ö¤renci

1323 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 mütercim, 1 kâtip, 3 mürettip, 2makinist, 2 iflçi, 3 ö¤renci

1324 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 mütercim, 3 mürettip, 1 makinist, 1memur, 1 tahsildar, 1 da¤›t›c›, 2 iflçi, 3 ö¤renci

1325 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 memur, 2 mürettip, 2 makinist, 1 iflçi,6 ö¤renci

1329 1 Yaz› ‹flleri Müdürü (Naz›r), 1 müdür, 1 mürettip ve 1 da¤›t›c›.

Merkez Vilayette Mevcut Matbaalar (222)

Vilayet Matbaas›n›n d›fl›nda, merkez vilayette bulunan matbaalar ve imtiyaz sahiplerininadlar› afla¤›da verilmifltir.

242

221 Vilayetin resmi gazetesi “Zevra” ad›yla Türkçe ve Arapça olarak Vilayet Matbaas›’nda haftada bir defa cumartesi günleriyay›mlan›r. bk. Ba¤dat Vilayeti Salnamesi, 1310 / 1893, s. 114, ve 1323 / 1905, s. 67).

222 1325 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesi


MATBAANIN ADI ‹MT‹YAZ SAH‹B‹ BASMA USULÜ

Zevra Resmi Harfler ve Litografya

Askeriye Resmi Litografya

Daru’s-Selam Ali Efendi Harfler ve Litografya

fioa Bihor fioa Bihor Harfler

fiems Haham Azra Denkor Harfler ve Litografya

E⁄‹T‹M ve OKULLAR

Ba¤dat Maarif Meclisi

Ba¤dat Maarif Meclisi afla¤›daki kadrolardan oluflmaktad›r.

1292-1303 1 müdür, 3 üye, 1 kâtip, 1 mübeyyiz, 1 sand›k emini

1309 1 baflkan, 5 üye

1310-1311 1 baflkan, 6 üye

1312-1314 1 baflkan, 5 üye





1325 1 baflkan, 6 üye, 1 kâtip


Ba¤dat Maarif ‹daresi

Ba¤dat Maarif Meclisine ba¤l› olan Ba¤dat Maarif ‹daresine ba¤l› birimler: Kalem veMuayene Odas›. Bu birimlerin kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309 3 kâtip, 1 memur, 1 tahsildar

1310 1 kâtip, 1 sand›k emini, 2 mübeyyiz, 1 tahsildar, 1 mukayyit, 1 memur

1311 1 kâtip, 1 sand›k emini, 1 mübeyyiz, 1 yard›mc›, 1 tahsildar, 1 mukayyit

1312 2 kâtip, 1 sand›k emini, 1 yard›mc›, 1 tahsildar, 1 mukayyit

1313-1314 1 baflkâtip, 1 kâtip, 1 sand›k emini, 1 mukayyit, 1 yard›mc›, 1 tahsildar

1315 1 memur, 1 baflkâtip, 1 kâtip, 1 sand›k emini, 1 mukayyit

1316 2 memur, 1 baflkâtip, 1 kâtip, 1 sand›k emini

243

ORSAM

1317-1319 3 memur, 1 baflkâtip, 1 kâtip, 1 sand›k emini, 1 tahsildar

1321 4 memur, 1 baflkâtip, 1 kâtip, 1 mukayyit, 1 tahsildar, 1 sand›k emini

1323 6 memur, 1 baflkâtip, 1 kâtip, 1 tahsildar, 1 sand›k emini

1324 1 müdür, 4 memur, 2 kâtip, 1 sand›k emini, 1 mukayyit, 3 tahsildar, 2 sansürcü

1325 1 müdür, 2 memur, 2 baflkâtip, 1 sand›k emini, 1 mukayyit, 3 tahsildar, 2 san-sürcü

1329 1 müdür, 3 kâtip, 2 müfettifl, 1 hademe

Ba¤dat Sanayi Okulu Komisyonu

Bu komisyon ilk olarak 1324 tarihli salnamede görülmekte ve kadrosu Düyun-u UmumiyeNaz›r› baflkanl›¤›nda 7 üyeden oluflmaktad›r (üyelerin ikisi belediye mühendisi, ikisi vak›flardabaflkâtip, biri s›hhiye müfettifli, biri mektep müdürü ve biri de avukatt›r). Ayn› kadro 1325 ve 1329tarihli salnamelerde de mevcuttur.

ALTINCI ORDU’YA BA⁄LI ASKER‹ OKULLAR

Ba¤dat Askeri ‹dadi Mektebi

1292-1303 1 müdür (binbafl›), 9 ö¤retmen (Riyaziye, Resim, Münfleat(223), Co¤rafya,Tarama, Jimnastik, Tarih, Lisan dersleri), 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 2mülaz›m, 61 ö¤renci

1309 1 müdür (binbafl›), 4 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 1 yüzbafl›, 1 vekil-harç, 68 ö¤renci (birinci sene: 38, ikinci sene: 16, üçüncü sene: 14)

1310 1 müdür (kola¤as›), 8 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 1 yüzbafl›, 2mülaz›m, 1 vekilharç, 123 ö¤renci (birinci sene: 24 ikinci sene:30, üçüncüsene:47 ve mahreç s›n›f› (mezun): 22)

1311-1312 1 müdür (binbafl›), 8 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 1 mülaz›m, 1 vek-ilharç, 201 ö¤renci [birinci sene: 61 (61 karac›), ikinci sene: 44 (31 karac›, 3denizci), üçüncü sene:30 (28 karac›, 2 denizci), 66 mahreç s›n›f› (mezun):66 (66karac›)]

1313-1314 1 müdür vekili (kaymakam), 7 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 3mülaz›m, 218 ö¤renci [birinci sene: 62 (60 karac›, 2 denizci), ikinci sene:46 (45karac›, 1 denizci), üçüncü sene: 38 (35 karac›, 3 denizci), mahreç s›n›f›:72 (sons›n›f): (70 karac›, 2 denizci)]

1315 1 müdür vekili (kola¤as›), 7 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 3 mülaz›m,263 ö¤renci [birinci sene: 93 (93 karac›), ikinci sene:96 (94 karac›, 2 denizci),üçüncü sene: 38 (37 karac›, 1 denizci), mahreç s›n›f› (mezun):36 (32 karac›, 4denizci)]

244

223 Münfleat: Dikte sanat› ile ilgili eserler, kaleme al›nan fleyler, nesir yaz›lar, mektuplar ve yaz›flmalar.


1316 1 müdür (binbafl›), 6 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 3 mülaz›m, 290ö¤renci [birinci sene: 137, ikinci sene: 103, üçüncü sene: 87 ve mahreç s›n›f›:40]

1317 1 müdür (binbafl›), 10 ö¤retmen (‹ngilizce, Resim, Kitabet, Kozmo¤rafya,Co¤rafya, Tarih, Jimnastik, Müsellesat, Cebir, Lisan dersleri), 1 memur, 1yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 imam, 1 cerrah, 365 ö¤renci [birinci sene: 104 (99 karac›,5 denizci), ikinci sene: 76 (75 karac›, 1 denizci), üçüncü sene: 79 (78 karac›, 1denizci), mahreç s›n›f› (mezun): 104 (99 karac›, 5 denizci)]

1318 1 müdür (binbafl›), 9 ö¤retmen (‹ngilizce, Resim, Kitabet, Kozmo¤rafya,Co¤rafya, Tarih, Jimnastik, Müsellesat, Cebir, Lisan dersleri), 1 memur, 1yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 imam, 1 cerrah, 372 ö¤renci [birinci sene: 117 (116karac›, 1 denizci), ikinci sene:87 (87 karac›), üçüncü sene:72 (70 karac›, 2denizci), mahreç s›n›f› (mezun): 96 (92 karac›, 4 denizci)]

1319 1 müdür (binbafl›), 10 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 imam, 1 yüzbafl›, 2mülaz›m, 403 ö¤renci [birinci sene:70, ikinci sene:88, üçüncü sene:92, mahreçs›n›f›: (son s›n›f):76]

1321 1 müdür (binbafl›), 9 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 yüzbafl›, 1 imam, 266ö¤renci, [birinci sene: , ikinci sene:103, üçüncü sene:87, mahreç s›n›f›: (sons›n›f):76], hademe ve müstahdem 46 kifli.]

1323 1 müdür (binbafl›), 9 ö¤retmen, 1 cerrah, 1 memur, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 128ö¤renci (60 birinci sene ve 68 ikinci sene), hademe ve müstahdem 25 kifli.

Ba¤dat Askeri Rüfltiye Mektebi

1292-1300 1. okul 7 ö¤retmen (Resim, ‹mla, Hendese (Geometri), Türkçe, Farsça, Arapça,Sarf, Nahiv, Mant›k, Hüsnü Hat dersleri) 1 mülaz›m, 1 imam, 164 ö¤renci

2. okul 1 müdür (kola¤as›), 8 ö¤retmen (Resim, Co¤rafya, Riyaziye, ‹mla,Türkçe, Farsça, Arapça, Sarf, Hüsnü Hat , ‹lmihal dersleri), 67 ö¤renci

1301-1309 1 müdür (kola¤as›), 8 ö¤retmen, 3 mülaz›m, 402 ö¤renci (34 mahreç, 81 birin-ci sene, 129 ikinci sene, 98 üçüncü sene, 60 dördüncü sene)

1310 1 müdür (kola¤as›), 10 ö¤retmen, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 542 ö¤renci (86mahreç, 138 birinci sene, 149 ikinci sene, 103 üçüncü sene, 68 dördüncü sene)

1311-1312 1 müdür (kola¤as›), 8 ö¤retmen, 1 yüzbafl›, 755 ö¤renci (66 mahreç, 140 ihti-yat, 185 birinci sene, 175 ikinci sene, 251 üçüncü sene, 66 dördüncü sene)

1313-1314 1 müdür (kola¤as›), 6 ö¤retmen, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 778 ö¤renci (150mahreç, 134 birinci sene, 243 ikinci sene, 130 üçüncü sene, 121 dördüncü sene)

1315 1 müdür (kola¤as›), 9 ö¤retmen, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 652 ö¤renci (110 ihti-yat, 123 birinci sene, 174 ikinci sene, 151 üçüncü sene, 94 dördüncü sene)

1316 1 müdür (kola¤as›), 7 ö¤retmen, 2 mülaz›m, 696 ö¤renci (94 ihtiyat, 114 birin-ci sene, 185 ikinci sene, 170 üçüncü sene, 133 dördüncü sene)

245

ORSAM

1317 1 müdür (kola¤as›), 11 ö¤retmen (Frans›zca, Resim, Hesap, Co¤rafya, Hendese,‹mla, Hüsnü Hat, Arapça, Kavaid-i Osmaniye (dilbilgisi), Farsça, ‹lm-i Hal der-sleri), 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 777 ö¤renci (115 üçüncü sene, 160 ikinci sene, 196birinci sene, 149 iptidai ikinci sene, 157 iptidai birinci sene)

1318 1 müdür (kola¤as›), 10 ö¤retmen (Frans›zca, Resim, hesap, Co¤rafya, Hendese(Geometri), ‹mla, Hüsnü Hat, Arapça, Kavaid-i Osmaniye (dilbilgisi), Farsçadersleri), 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 704 ö¤renci (137 üçüncü sene, 160 ikinci sene,159 birinci sene, 117 iptidai ikinci sene, 131 iptidai birinci sene)

1319 1 müdür (kola¤as›), 9 ö¤retmen, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 655 ö¤renci (90 üçüncüsene, 162 ikinci sene, 186 birinci sene, 217 iptidai ikinci sene), 9 hademe

1321 1 müdür (kola¤as›), 8 ö¤retmen, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 522 ö¤renci (46dördüncü sene, 106 üçüncü sene, 108 ikinci sene, 173 birinci sene, 89 ibtidaiikinci sene), 9 hademe

1323 1 müdür (kola¤as›), 7 ö¤retmen, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 449 ö¤renci (391 gün-düzlü, 58 yat›l›), 9 hademe

1324 11 ö¤retmen (‹mla, Kitabet, Hatt-› Osmani, Riyaziye, Arapça, Frans›zca,Farsça, ‹ngilizce, Kavaid-i Osmaniye (dilbilgisi), Jimnastik, Co¤rafya, Resimdersleri), 1 yüzbafl›, 434 ö¤renci (hepsi gündüzlü), 9 hademe

1325 10 ö¤retmen, 1 mülaz›m, 383 ö¤renci (hepsi gündüzlü), 9 hademe

Ba¤dat Mekteb-i Harbiye-i fiahane (Harp Okulu)

Ba¤dat Mekteb-i Harbiye-i fiahane Mektebi 6.Ordu idaresi alt›nda ve ilk olarak 1324 tarihlisalnamede kayd› bulunmaktad›r. Y›llara göre kadrosu ve okutulan dersler afla¤›da verilmifltir.

1324 1 müdür (Erkan-› Harb Kaymakam), 1 kâtip, 1 kola¤as›, 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 7ö¤retmen (Riyaziye, Almanca, Frans›zca, Rusça, H›fz›s›hha, Kitabet, Akaid-iDiniye, ‹stihkâm, Tabya, Topografya, Ordu Teflkilat› dersleri), 1 imam, 1 cer-rah, 172 ö¤renci (33 piyade, 11 süvari, 64 idadi, 64 s›n›f-› mahsus), 28 hademeve müstahdem

1325 1 müdür (Erkan-› Harb Binbafl›), 1 ders naz›r› (binbafl›), 1 kâtip, 1 kola¤as›, 9ö¤retmen, 1 esvab emini (te¤men), 1 imam, 1 cerrah, esvab emini yard›mc›s›,evrak memuru, (Riyaziye, Almanca, Frans›zca, Rusça, H›fz›s›hha, Kitabet,Akaid-i Diniye, ‹stihkâm, Tabya, Topografya, Kitabet, Ordu Teflkilat› dersleri),207 ö¤renci (81 piyade, 17 süvari, 57 idadi s›nf›, 52 s›n›f-› mahsus), 29 hademeve müstahdem

1329 1 müdür (Erkan-› Harb Binbafl›), 1 ders naz›r› (binbafl›), 1 kâtip, 1 kola¤as›, 9ö¤retmen, 1 esvab emini (te¤men), 1 imam, 1 cerrah, esvab emini yard›mc›s›,evrak memuru, (Riyaziye, Almanca, Frans›zca, Rusça, H›fz›s›hha, Kitabet,Akaid-i Diniye, ‹stihkâm, Tabya, Topografya, Kitabet, Ordu Teflkilat› dersleri),29 hademe ve müstahdem

246


MÜSLÜMAN OKULLARI

A. ‹btidai(224) Mektebler

Ane ‹btidai Mektebi

1311-1312 1 ö¤retmen, 20 ö¤renci

1313-1315 1 ö¤retmen, 1 hatip, 20 ö¤renci

1316 1 ö¤retmen, 1 hatip, 10 ö¤renci

1317-1323 1 ö¤retmen, 1 hatip, 60 ö¤renci

1324-1325 1 ö¤retmen mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

1329 4 ö¤retmen ve 1 kap›c› mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

Azamiye ‹btidai Mektebi

1310-1312 1 ö¤retmen, 1 kap›c›, 30 ö¤renci



1329 3 ö¤retmen, 66 ö¤renci

Bagile ‹btidai Mektebi


1325 1 ö¤retmen, 1 hademe


Ba¤dat Merkez Cedid Hasan Pafla ‹btidai Mektebi

1309 2 ö¤retmen, 1 kap›c›, 114 ö¤renci


Ba¤dat Merkez Darülmuallimin ‹btidai Mektebi

1317-1318 4 ö¤retmen (tecvid, kelam-› kadim, Hüsnü Hat , ‹mla ve Tehzib-i Ahlak ders-leri), 2 hademe, 40 ö¤renci

1319-1323 4 ö¤retmen, 2 hademe, 40 ö¤renci

1324 3 ö¤retmen mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.


247

224 ‹lkokul. Okullar alfabetik s›rayla verilmifltir.

ORSAM

Ba¤dat Merkez Yat›l› Darülmuallimini

1329 1 müdür, 7 üye, 7 ö¤retmen (Jimnastik, el iflleri, hat, müzik dersleri), 3 memur,1 tabip, 12 hademe, 190 ö¤renci.

Ba¤dat Merkez Fazl ‹btidai Mektebi




Ba¤dat Merkez Hamidiye ‹btidai Mektebi





1323 1 müdür, 4 ö¤retmen, 1 kap›c›, 211 ö¤renci

1324 1 müdür, 4 ö¤retmen ve 1 mubass›r, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

1325 1 müdür, 4 ö¤retmen, 1 mubass›r, 192 ö¤renci

Ba¤dat Merkez Kerh Ciheti / Karfl›yaka ‹btidai Mektebi





Ba¤dat Merkez Osmani ‹btidai Mektebi





Ba¤dat Merkez Raflidiye ‹btidai Mektebi


248


Beled ‹btidai Mektebi


Ca’ara ‹btidai Mektebi


Cessan ‹btidai Mektebi


Dilim ‹btidai Mektebi


Düceyl ‹btidai Mektebi


Ebugark ‹btidai Mektebi



Abugarip ‹btidai Mektebi


Halis ‹btidai Mektebi


Hanekin ‹btidai Mektebi




249

ORSAM




Hille ‹btidai Mektebi

1319-1325 2 ö¤retmen, 1 kap›c› mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

Hille Hamidiye ‹btidai Mektebi

1323 2 ö¤retmen ve 1 mubass›r mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

Hindiye Hamidiye Mektebi





Hindiye ‹btidai Mektebi





Hit ‹btidai Mektebi


Horasan ‹btidai Mektebi

1329 2 ö¤retmen ve 1 hademe mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

‹skenderiye ‹btidai Mektebi


250


Kufe ‹btidai Mektebi


Kuttülamara ‹btidai Mektebi

1329 2 ö¤retmen ve 51 ö¤renci mevcudu var.

Mahmudiye ‹btidai Mektebi


1325 2 ö¤retmen ve 1 hademe mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

Mendeli ‹btidai Mektebi

1319-1323 (1. Okul) 2 ö¤retmen, 1 hademe, 25 ö¤renci

(2. Okul) 2 ö¤retmen, 1 hademe, 23 ö¤renci




Müseyyip ‹btidai Mektebi





Müseyyip ‹mam Kas›m ‹btidai Mektebi


Necef ‹btidai Mektebi




251

ORSAM

Rahhaliye ‹btidai Mektebi


Samarra ‹btidai Mektebi

1313-1315 1 ö¤retmen, 108 ö¤renci




Selmanpak ‹btidai Mektebi



Semike ‹btidai Mektebi

1317-1325 1 ö¤retmen ve 1 kap›c› mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

fiamiye ‹btidai Mektebi


fiehriban ‹btidai Mektebi


Tak ‹btidai Mektebi





252


Tafl ‹btidai Mektebi





Aliyave ‹btidai Mektebi

1310-1325 1 ö¤retmen ve 1 hademe mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.


Ba¤dat Merkez Erkek ‹btidai ve K›z ‹btidai Okullar›

1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde 8 Erkek Mektebinde 733 erkek ö¤renci mevcutolup, 3 K›z Mektebinde ise, 149 k›z ö¤renci bulundu¤u kaydedilmektedir.

B. Rüfltiye(225) Mektebleri

Ba¤dat Merkez Mülkiye Rüfltiye Mektebi

1292-1301 1. okul 4 ö¤retmen, 95 ö¤renci

2. okul 3 ö¤retmen, 42 ö¤renci



1317-1321 5 ö¤retmen, 1 hademe ve 130 ö¤renci (Hüsnü Hat, Riyaziye, H›fz›s›hha,Co¤rafya dersleri).

1323 4 ö¤retmen, 1 hademe, 130 ö¤renci


1325 3 ö¤retmen ve 30 ö¤renci

1329 3 ö¤retmen ve 112 ö¤renci

Ba¤dat Merkez K›z Rüfltiye Mektebi

1317-1318 4 ö¤retmen (Nak›fl, el hüneri dersleri), 1 mubass›ra, 1 hademe, 1 kap›c›, 95 k›zö¤renci

1319 3 ö¤retmen, 1 mubass›ra, 1 hademe, 1 kap›c›, 95 k›z ö¤renci

1321-1323 3 ö¤retmen, 1 mubass›ra, 1 hademe, 1 kap›c›, 137 k›z ö¤renci

253

225 Ortaokul

ORSAM

1324 4 ö¤retmen ve 1 mubass›ra, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

1325 4 ö¤retmen, 1 mubass›ra, 116 k›z ö¤renci

1329 4 ö¤retmen, 1 mubass›ra, 75 k›z ö¤renci

Amare Rüfltiye Mektebi


Ane Rüfltiye Mektebi


Dilim Rüfltiye Mektebi

1329 1 ö¤retmen ve 1 kap›c› ö¤renci say›s› verilmemifltir.

Hanekin Rüfltiye Mektebi


Hille Rüfltiye Mektebi




1319-1323 3 ö¤retmen ve 1 kap›c›, ö¤renci say›s› verilmemifltir.




Horasan Rüfltiye Mektebi






254






1329 3 ö¤retmen, 1 kap›c› ve 1 hademe mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

Kerbela Rüfltiye Mektebi










1329 6 ö¤retmen, 2 hademe, 67 ö¤renci

Kuttulamare Rüfltiye Mektebi





Mendeli Rüfltiye Mektebi










255

ORSAM

Samarra Rüfltiye Mektebi








C. ‹dadi(226) Mektebleri

Ba¤dat Merkez Mülkiye ‹dadisi Mektebi / ‹dare ve Talim Heyeti

1309 1 müdür, 2 mubass›r, 8 ö¤retmen, 4 hademe, 24 ö¤renci

1310 1 müdür, 2 mubass›r, 6 ö¤retmen, 4 hademe, 19 ö¤renci

1311-1312 1 müdür vekili, 2 mubass›r, 9 ö¤retmen, 4 hademe, 72 ö¤renci

1313-1314 1 müdür, 1 muavin, 1 mubass›r, 5 ö¤retmen, 1 memur, 3 hademe, 60 ö¤renci

1315 1 müdür, 1 muavin, 1 mubass›r, 8 ö¤retmen, 2 hademe, 45 ö¤renci


1317-1318 1 müdür, 1 muavin, 1 mubass›r, 17 ö¤retmen (Hesap, Müsellesat, Hendese(Geometri), Cebir, Kimya, Kozmografya, Makine, Malumat-› Nafia, DefterUsulü, ‹lm-i Servet, Kavanin, Hikmet, Ulum-› Diniye, Mevalid, Edebiyat,Ahlak, Kitabet-i Resmiye, Arapça, Türkçe, Farsça, Frans›zca, Tarih, Co¤rafya,Resim, Hüsnü Hat, H›fz›s›hha dersleri), 2 hademe, 127 ö¤renci



1323 1 müdür, 1 muavin, 2 mubass›r, 24 ö¤retmen, 3 hademe, 1 bahç›van, 234ö¤renci

1324 1 müdür, 3 muavin, 1 mubass›r, 13 ö¤retmen (Hikmet, Kimya, Mevalid, Servet,Lisan-i Osmani, Tarih, Ziraat, Ulum-i Diniye, Ahlak, Mant›k, Hendese(Geometri), Türkçe, Hüsnü Hat , Resim, Hesap, Kavanin, Co¤rafya, Edebiyat,Kitabet, Cebir, Müsellesat, Defter Usulü, Farsça, Makine, Kozmografya,Frans›zca dersleri), 226 ö¤renci (195 Müslim, 31 gayrimüslim)

1325 1 müdür, 3 muavin, 5 ö¤retmen

1329 1 müdür, 1 muavin, 14 ö¤retmen (‹ktisat, Medeni Bilgiler, Kanun Bilgileri, DinBilgisi, Farsça, Arapça, Frans›zca, Türkçe, Hikmet-i tabiiye, Resim, Kuran,Matematik, Co¤rafya, Tarih, Do¤a Tarihi, Kimya, Hat, Jimnastik dersleri), 3mubass›r, 1 kap›c›, 4 hademe

256

226 Lise


Ba¤dat Merkez Sanayi Mektebi

Sanayi Mekteplerinde okutulan dersler Müzik, Kundurac›l›k, Hal›c›l›k, Tornac›l›k,Marangozluk, Demircilik, Çulhac›l›k ve Dikifl Makinesi Tamiri dersleridir.

1292-1303 1 müdür, 1 kâtip, 1 memur, 3 ö¤retmen, 1 zabit, 56 ö¤renci

1309 1 müdür, 1 kâtip, 1 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 memur, 2 ö¤retmen, 1 usta, 6hademe, 64 ö¤renci

1310 1 müdür, 1 kâtip, 1 memur, 1 sand›k emini, 3 ö¤retmen, 2 usta, 1 kap›c›, 6hademe, 58 ö¤renci

1311-1312 1 müdür, 2 kâtip, 1 memur, 1 sand›k emini, 2 ö¤retmen, 2 usta, 1 kap›c›, 6hademe, 65 ö¤renci

1313-1316 1 müdür, 1 kâtip, 1 memur, 1 muavin, 1 sand›k emini, 3 ö¤retmen, 2 usta, 1kap›c›, 6 hademe, 60 ö¤renci

1317-1318 1 müdür, 1 kâtip, 2 yard›mc›, 1 memur, 2 muavin, 1 vekilharç, 4 ö¤retmen, 3usta (Marangozluk, Çulhac›l›k, Kundurac›l›k, Müzik dersleri), 1 kap›c›, 11hademe, 130 ö¤renci

1319 1 müdür, 1 kâtip, 2 yard›mc›, 1 memur, 2 muavin, 1 vekilharç, 4 ö¤retmen, 3usta, 1 marangoz, 1 kap›c›, 11 hademe, 130 ö¤renci

1321 1 müdür, 1 kâtip, 2 yard›mc›, 2 muavin, 2 memur, 1 sand›k emini, 5 ö¤retmen,1 marangoz, 3 usta, 1 kap›c›, 11 hademe, 75 ö¤renci

1323 1 müdür, 1 kâtip, 1 memur, 2 muavin, 1 sand›k emini, 2 yard›mc›, 4 ö¤retmen,1 marangoz, 3 usta, 1 kap›c›, 11 hademe, 120 ö¤renci

1324 1 genel müdür, 2 müdür, 1 baflkâtip, 2 kâtip, 1 vekilharç, 4 ö¤retmen, 5 usta, 2kalfa (Kundurac›l›k, Marangozluk, Demircilik, Hal›c›l›k, Makineli Dikiflçilik,Çulhac›l›k, Tornac›l›k, Müzik dersleri), 9 hademe, 85 ö¤renci

1325 1 genel müdür, 1 müdür, 1 baflkâtip, 2 kâtip, 1 vekilharç, 4 ö¤retmen, 5 usta,1imam, 3 kalfa, 1 sand›k emini, 9 hademe, 66 ö¤renci

1329 1 müdür, 1 imalat müdürü, 2 kâtip, 1 vekilharç, 4 ö¤retmen, 4 usta, 4 kalfa(Kundurac›l›k, Marangozluk, Demircilik, Hal›c›l›k, Makineli Dikiflçilik,Çulhac›l›k, Tornac›l›k, Müzik dersleri), 1 sand›k emini, 1 mubass›r, 10 hademe,105 ö¤renci.

Ba¤dat Merkez Jandarma Efrad-› Cedide Mektebi

Bu mektebin kayd› sadece son salnamede geçmektedir. Kadrosu, 1 müdür, 9 ö¤retmen, 1tabip, 1 eczac›, 3 karakol kumandan›, 1 usta, 3 kâtip ve 1 depo müdüründen oluflmaktad›r.

Ba¤dat Hukuk Mektebi

1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde, bu okul hakk›nda afla¤›daki bilgiler verilmifltir.Okulun kadrosu: 1 müdür, 12 ö¤retmen, 1 kâtip, 1 memur, 3 hademe, 252 ö¤renci (haz›rl›k s›n›f›nda

257

ORSAM

Farsça, Co¤rafya, Matematik dersleri; 1. s›n›fta Ceza Hukuku, Ceza Usulü, Ceza Esas›, Mecelle,Devletler Hukuku, ‹dare Hukuku, ‹ktisat, Maliye Usulü Dersleri; 2. s›n›fta Ceza Hukuku, CezaUsulü, Ceza Esas›, Mecelle, Devletler Hukuku, ‹dare Hukuku, Vasiyetler, Feraiz dersleri; 3. s›n›ftaNikah ‹fllemleri, F›k›h Usulü, Ticaret Kanunu dersleri verilmektedir).

GAYR‹MÜSL‹M OKULLARI

Ermeni Kadim Mektebi

1309 1 müdür, 2 ö¤retmen, 60 ö¤renci


1311-1312 1 müdür, 4 ö¤retmen, 1 memur, 75 ö¤renci

1313-1316 1 müdür, 5 ö¤retmen, 1 memur, 70 ö¤renci

1317-1318 1 müdür, 5 ö¤retmen (Frans›zca, Lisan-› Osmani, ‹ngilizce, Arapça dersleri), 1memur, 75 ö¤renci

1319 1 müdür, 4 ö¤retmen, 1 memur, 75 ö¤renci



1324 1 müdür, 5 ö¤retmen (Ermenice, Frans›zca, Lisan-› Osmani, ‹ngilizce dersleri),1 mubass›r

1325 6 ö¤retmen, 1 mubass›r, 80 ö¤renci

Ermeni Kadim K›z Mektebi

1310-1312 2 ö¤retmen, 45 k›z ö¤renci

1313-1316 2 ö¤retmen, 40 k›z ö¤renci

1317-1318 1 (erkek) ö¤retmen, 2 (bayan) ö¤retmen (Ermenice, Frans›zca dersleri), 50 k›z ö¤renci

1319-1321 1 (erkek) ö¤retmen, 2 (bayan) ö¤retmen, 50 k›z ö¤renci

1323 1 (erkek) ö¤retmen, 3 (bayan), 50 k›z ö¤renci

1324 1 müdür, 1 müdür muavini, 1 ö¤retmen (Ermenice, Frans›zca, Dikifl, Nak›fl dersleri), 1 mubass›ra

1325 1 müdür, 1 müdür muavini, 1 ö¤retmen, 1 mubass›ra, 70 k›z ö¤renci

Keldani Katolik ‹ptidai Mektebi


258


Keldani Katolik Mektebi

1313-1314 1 müdür, 1 müdür muavini, 6 ö¤retmen, 133 ö¤renci


1317-1318 1 müdür, 1 müdür muavini, 6 ö¤retmen (Co¤rafya, Arapça, Sarf, Türkçe,Frans›zca, ‹ngilizce, hesap dersleri) , 150 ö¤renci

1319 1 müdür, 1 müdür muavini, 6 ö¤retmen, 150 ö¤renci


1324 1 müdür, 5 ö¤retmen (Frans›zca, Lisan-› Osmani, Arapça, Hesap, Co¤rafya,Riyaziye, ‹ngilizce dersleri)


Latin Mektebi

1309-1310 1 müdür, 4 ö¤retmen, 300 ö¤renci


1316 1 müdür, 3 ö¤retmen mevcudu var, ö¤renci say›s› verilmemifltir.

1317-1318 1 müdür, 5 ö¤retmen (Frans›zca, Edebiyat, Belagat, Riyaziye, Resim, Arapça,‹ngilizce dersleri)

1319-1323 1 müdür, 5 ö¤retmen


Latin K›z ve Erkek / Etfal (Çocuk) Mektebi

1309 1 müdüre, 2 ö¤retmen, 300 ö¤renci (100 erkek, 200 k›z)

1310-1319 1 müdüre, 2 ö¤retmen, 400 ö¤renci (100 erkek, 300 k›z)



Latin K›z Mektebi

1309-1314 (1. Okul) 1 müdüre, 4 ö¤retmen, 40 k›z ö¤renci (30 gündüzlü, 10 yat›l›)

(2. Okul) 1 müdüre, 300 k›z ö¤renci

1315-1316 (1. Okul) 1 müdüre, 4 ö¤retmen, 46 k›z ö¤renci (40 gündüzlü, 6 yat›l›)


1317-1318 (1. Okul) 1 müdüre, 4 ö¤retmen (Co¤rafya, Riyaziye, Piyano, Resim, Arapçadersleri), 62 k›z ö¤renci (56 gündüzlü, 6 yat›l›)


259

ORSAM

1319 (1. Okul) 1 müdüre, 5 ö¤retmen, 62 k›z ö¤renci (56 gündüzlü, 6 yat›l›)






Latin Yetimlerine Mahsus Yat›l› K›z Mektebi

1309-1314 1 müdüre, 10 k›z ö¤renci



Latin K›z Sanayi Mektebi

1321 1 müdüre, 1 ö¤retmen, 52 k›z ö¤renci


Musevi Cemaati - ‹ttihad-› ‹sraili Mektebi





1317-1318 1 müdür, 6 ö¤retmen (Lisan-› Osmani, Frans›zca, ‹ngilizce, Arapça, ‹branicedersleri), 281 ö¤renci


1321 (1. Okul) 1 müdür, 9 ö¤retmen, 350 ö¤renci

(2. Okul) 1 müdür, 9 ö¤retmen, 350 ö¤renci


1323 (1. Okul) 1 müdür, 9 ö¤retmen, 450 ö¤renci



1324 1 müdür, 1 müdür muavini, 10 ö¤retmen (Türkçe, K›raat, ‹lm-i Eflya, Do¤aTarihi, ‹ngilizce, Frans›zca, Hesap, Tarih, Co¤rafya, ‹branice dersleri)


260


Musevi Cemaati K›z Mektebi

1315-1316 1 müdüre, 3 ö¤retmen, 82 k›z ö¤renci

1317-1319 1 müdüre, 3 ö¤retmen (Arapça, Frans›zca, ‹branice dersleri), 160 k›z ö¤renci




Protestan Erkek Mektebi



1317-1319 1 müdür, 1 müdür muavini, 4 ö¤retmen (Arapça, Türkçe, ‹ngilizce dersleri), 45ö¤renci



Protestan K›z Mektebi

1315 3 ö¤retmen, 28 k›z ö¤renci


1317-1318 3 ö¤retmen (‹ngilizce, Arapça, Sanayi dersleri), 26 k›z ö¤renci




Süryani Mektebi

1313-1323 1 müdür, 4 ö¤retmen (Arapça, Frans›zca, ‹ngilizce, Türkçe dersleri), 60 ö¤renci

1324 1 müdür, 6 ö¤retmen (Arapça, Süryanice, Türkçe, Frans›zca, ‹ngilizce dersleri)

1325 1 müdür, 5 ö¤retmen, 1 mubass›r, 60 ö¤renci

Süryani ve Keldani ‹ttifak Katolik Mektebi


261

ORSAM

EMLAK-I EM‹R‹YE ‹DARES‹ / ARAZ‹-‹ SEN‹YE KOM‹SYONU

Emlak-› Emiriye ‹daresi / Arazi-i Seniye Komisyonu Heyeti her zaman 6. Ordu komutan›nezaretinde ve 4-5 üyeden oluflmaktad›r. Y›llara göre heyet kadrosu afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 4 üye

1309 1 reis (S›rr› Pafla), 2 üye

1310 1 reis (Receb Pafla), 1 idare müdürü, 1 müfettifl, 1 keflif müdürü, 1 üye

1311-1316 1 reis (Receb Pafla), 1 idare müdürü, 1 müfettifl, 1 keflif müdürü, 3 üye

1317-1319 1 reis (Ahmet Feyzi Pafla), 1 idare müdürü, 1 müfettifl, 3 üye

1321 1 reis (Ahmet Feyzi Pafla), 1 keflif müdürü, 1 idare müdürü, 1 tahrirat baflkâtibi,1 muhasebeci, 2 müfettifl

1323 1 reis (Ziya Pafla), 1 keflif müdürü, 1 idare müdürü, 1 tahrirat baflkâtibi, 2 müfet-tifl, 1 vapur idaresi müdürü

1324 1 naz›r (Süleyman fievki Pafla), 1 reis , 1 keflif müdürü, 1 idare müdürü, 1 tahri-rat baflkâtibi, 2 muhasebeci

1325 1 naz›r (S›dk› Pafla), 1 reis, 1 keflif müdürü, 1 idare müdürü, 1 tahrirat müdürü,1 muhasebeci

Muhasebe Kalemi

Muhasebe Kalemine ba¤l› birimler: Tahrirat Kalemi, Evrak Kalemi. Memur, Hademe veOdac›lar›n kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 4 kâtip, 1 yard›mc›, 2 memur, 1 sand›k emini

1309 2 kâtip, 1 mühendis

1310 4 kâtip, 6 yard›mc›, 1 mukayyit, 11 mübeyyiz, 3 memur, 1 dava vekili, 1mühendis, 1 sand›k emini, 1 bekçi, 1 kantarc›

1311-1312 4 kâtip, 5 yard›mc›, 1 mukayyit, 10 mübeyyiz, 2 memur, 1 dava vekili, 1 sand›kemini, 1 bekçi, 1 odac›

1313-1314 4 kâtip, 5 yard›mc›, 1 mukayyit, 14 mübeyyiz, 2 memur, 1 dava vekili, 1 sand›kemini, 1 odac›, 1 bekçi

1315 4 kâtip, 5 yard›mc›, 1 mukayyit, 12 mübeyyiz, 3 memur, 1 dava vekili, 1 sand›kemini, 1 mümeyyiz

1316 4 kâtip, 5 yard›mc›, 1 mukayyit, 10 mübeyyiz, 3 memur, 1 dava vekili, 1 sand›kemini

1317-1318 6 kâtip, 11 yard›mc›, 1 mukayyit, 4 mübeyyiz, 4 memur, 1 dava vekili, 3muavin, 1 sand›k emini

1319 6 kâtip, 12 yard›mc›, 1 mukayyit, 4 mübeyyiz, 4 memur, 1 dava vekili, 3muavin

262


1321 6 kâtip, 11 yard›mc›, 3 muavin, 4 mübeyyiz, 4 memur, 1 mukayyit, 1 dava vek-ili, 1 sand›k emini, 2 hademe

1323 6 kâtip, 11 yard›mc›, 3 muavin, 5 mübeyyiz, 4 memur, 1 dava vekili, 1 sand›kemini, 2 hademe

1324 11 kâtip, 7 yard›mc›, 4 mübeyyiz, 6 memur, 1 dava vekili, 1 sand›k emini, 1mukayyit

1325 8 kâtip, 9 yard›mc›, 1 mukayyit, 3 mübeyyiz, 1 müsevvid, 5 memur, 1 dava vek-ili, 1 sand›k emini, 3 kâtip, 1 bekçi, 2 hademe, 4 odac›

Mukataalar

Ba¤dat vilayeti dahilinde bulunan mukataalar›n her birinde bir vekil, bir kâtip ve bir memurbulunur. Ancak bu mukataalar›n büyüklük ve küçüklü¤üne göre kâtip ve memur say›s› de¤iflmekte-dir. Örne¤in Abugarip fiubesinde bulunan kadro y›llara göre afla¤›da verilmifltir. Bu flubenin görevibölgede bulunan mukataalar›n kay›tlar›n› ve gelirlerini tespit etmektir.

Abugarip fiubesi

1292-1309 1 memur

1310-1312 1 memur, 1 kâtip

1311 1 memur, 1 kâtip


1313-1314 1 kâtip

1315-1319 1 memur, 1 kâtip

1321-1323 1 memur, 2 kâtip

1324 1 memur, 2 kâtip, 1 imam, 1 müezzin

1325 1 memur, 2 kâtip, 2 kolcu, 1 odac›, 1 imam, 1 müezzin, 1 kap›c›

1329 1 memur ve 1 kâtip kadrosu bulunmakatd›r.

Di¤er mukatalar ve flubeler ise; Amiye Mukataas›, Alac Mukataas›, Bagile fiubesi, Ca’arafiubesi, Cerbuiye fiubesi, Devasir Mukataas›, Düceyl fiubesi, Ebugark ve Ümmülheva Mukataas›,Hanak fiubesi, Hille fiubesi, ‹skenderiye Mukataas›, Kerbela Ba¤lar›, Mahmudiye fiubesi, Mehrutfiubesi, Müseyyip fiubesi, Nil Mukataas›, Semike Mukataas›, fiadi fiubesi, fiafiiye Mukataas›,Tarmiye Mukataas›, Tafl fiubesi, Aliyave fiubesi ve Zerufiye Mukataas›d›r.

263

ORSAM

ULAfiIM

Ba¤dat Tramvay ‹daresi

Ba¤dat Tramvay hatt›n›n idaresi 1292 ve 1303 tarihli salnamelerde verilmifltir. ‹dare heyeti 1baflkan, 1 müdür, 3 üye ve 2 kâtipten oluflmaktad›r.

Kaz›miye Tramvay ‹daresi

Ba¤dat Kaz›miye tramvay hatt›n›n idaresi 1292 ile 1323 tarihli salnamelerde verilmifltir. ‹dareheyeti y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 1 müdür

1309-1310 1 reis, 3 üye, 2 müdür, 2 kâtip



1315 1 reis, 5 üye, 1 müdür, 2 kâtip



Umman-› Osmanî ‹daresi(227)

Ba¤dat vilayet salnamesinde, Umman Merkez ‹daresinin kadro mevcudu y›llara göre afla¤›daverilmifltir:

1292-1303 1 reis, 1 müdür, 1 müfettifl, 1 muhasebeci, 7 kâtip, 4 yard›mc›, 2 mukayyit, 1sand›k emini, 4 idare vekili, 3 memur, 2 usta, 1 muavin

1309 1 müfettifl, 1 acente, 1 memur, 1 kâtip, 1 kantarc›

1310 1 müfettifl, 2 memur, 1 kâtip, 1 kantarc›

1311-1315 1 acente, 1 memur, 1 kâtip, 1 kantarc›

1316 1 acente, 1 memur, 1 muavin, 1 kâtip, 1 kantarc›

1317-1321 1 acente, 1 memur, 1 kâtip, 1 kantarc›

Ba¤dat Liman Dairesi veya ‹daresi

Ba¤dat Liman Dairesinin 1317 ile 1329 y›llar› aras›nda yay›nlanan tüm Ba¤dat vilayet sal-namelerinde bir Liman Reisi taraf›ndan idare edilmekte oldu¤u görülmektedir.

264

227 Mithat Pafla, 1870 tarihinden sonra bir taraftan Dicle nehri üzerinde ifllemekte olan ‹ngiliz vapurlar›yla rekabet etmek için “‹dare-i Nehriye” ve di¤er taraftan da yeni aç›lm›fl olan Süveyfl kanal› yoluyla Basra’dan ‹stanbul’a do¤ru vapurlar iflletmek için “Umman-› Osmanî” adl› birer seyr-ü sefer idaresi tesis etmifltir. Darkot-Gökbilgin, “Basra”, s.326.


Ba¤dat Hamidiye Vapurlar› ‹daresi / ‹dare-i Nehriye

Ba¤dat Hamidiye Vapurlar› idaresine ba¤l› birimler: Muhasebe Kalemi, Tahrirat Kalemi,Merkez Acente ‹daresi ve Fabrika ‹daresi. Bu birimlerin kadrolar› y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1323 1 müdür, 1 muhasebeci, 7 yard›mc›, 5 kâtip, 1 sand›k emini, 1 acente, 1 simsar,2 mukayyit,

1324 1 müdür, 1 acente, 1 inspektör, 6 kâtip, 2 muhasebeci, 3 yard›mc›, 2 memur, 1sand›k emini, 1 kantarc›, 1 tornac›, 1 dökmeci, 1 marangoz

1325 1 acente, 1 kâtip, 2 memur, 1 kantarc›

1329 1 müdür, 2 muhasebeci, 2 acente, 1 baflkâtip, 7 kâtip, 3 yard›mc›, 1 sand›kemini, 4 memur, 1 kantarc›, 1 odac›, 2 hademe, 3 kay›kç›, 3 bekçi

Basra Acente ‹daresi

1323 1 acente, 4 memur, 1 kâtip, 1 muavin, 1 kantarc›

1324 1 acente, 6 memur, 2 kâtip, 1 kantarc›

Amare Acente ‹daresi

1323-1324 1 acente, 1 kâtip, 1 kantarc›

Kuttulamare Acente ‹daresi

1323-1325 1 acente, 1 kantarc›

Hamidiye Vapuru

1323-1325 2 kaptan, 1 kâtip, 1 k›lavuz

1329 2 kaptan, 1 kâtip, 1 k›lavuz, 1 ambarc›

Burhaniye Vapuru

1323 Yap›m halindedir.



265

ORSAM

Musul Vapuru

1292-1303 2 kaptan, 2 makinist, 1 kâtip


Rusafa Vapuru




F›rat Vapuru




Ba¤dat Vapuru


1323 1 kaptan

1324 2 kaptan, 1 k›lavuz

1325 2 kaptan, 1 kâtip, 1 k›lavuz


Meskene Vapuru



Telafer Vapuru


266


Basra Vapuru



Necid Vapuru


Dubalar

1329 1 no’lu dubada 1 kaptan, 3 tayfa

2 no’lu dubada 1 kaptan, 3 tayfa









11 no’lu dubada 1 kaptan, 3 tayfa, 1 kâtip






267

ORSAM

ALTINCI ORDU-YU HÜMAYUN

Ba¤dat 1857’de yeni kurulan 6.Ordu’nun merkezi olmufltur. Daha sonra 1913 y›l›nda ise 4.Ordu müfettiflli¤ine ba¤l› 13.Kolordu’nun merkezi haline gelmifltir(228).

Alt›nc› Ordu Komutanlar›

Müflir(229) Hidayet Pafla (1292-1301)

Müflir Recep Pafla (1309-1316)

Müflir Ahmet Feyzi Pafla (1317-1321)

Ferik(230) Süleyman fievki Pafla (1323-1324)

Ferik S›dk› Pafla (1325- ...... )

Komutan Yaverleri

1292-1303 1 binbafl›, 2 yüzbafl›

1309 1 kola¤as›(231), 1 yüzbafl›

1310 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m(232)

1311-1312 1 kaymakam, 2 yüzbafl›

1313-1314 1 binbafl›, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›

1315-1316 1 binbafl›, 1 kola¤as›

1317-1319 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m

1321 2 binbafl›

1323 1 binbafl›, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›

1324 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m

1325 1 kola¤as›, 1 mülaz›m

Erkan-› Harbiye Dairesi

6. Ordu’nun kurmay baflkanl›¤›na ba¤l› birimler: 1. fiube, 2. fiube, Divan-› Harb-i Daimi,Teftifl Heyeti ve ‹mtihan Komisyonu. Bu birimlerin kadrosu y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

268

228 “Ba¤dat”, D‹A, C.4, 1991-‹stanbul, s.436

229 Müflir: Mareflal

230 Ferik rütbesi Ordu Komutan› ise Orgeneral; Tümen Komutan› ise Korgeneral rütbesine tekabül eder.

231 Kola¤as›: K›demli Yüzbafl›

232 Mülaz›m: ‹kiye ayr›l›r Mülaz›m Sani (Te¤men) ve Mülaz›m Evvel (Üste¤men)


1292-1303 2 miralay(233), 1 kaymakam(234), 1 binbafl›, 4 mülaz›m, 1 yoklamac›, 9 kâtip

1309 2 mirliva(235), 1 miralay, 5 kaymakam, 5 binbafl›, 2 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 3mülaz›m, 3 mümeyyiz(236), 4 alay emini, 15 kâtip

1310 2 mirliva, 3 miralay, 4 kaymakam, 4 binbafl›, 3 kola¤as›, 2 yüzbafl›, 14 kâtip, 1mülaz›m, 2 mümeyyiz, 5 alay emini

1311-1312 2 mirliva, 4 miralay, 3 kaymakam, 4 binbafl›, 4 kola¤as›, 3 yüzbafl›, 1 müdürvekili, 14 kâtip, 1 mülaz›m, 3 mümeyyiz, 5 alay emini

1313-1314 3 mirliva, 3 kaymakam, 5 miralay, 10 binbafl›, 3 kola¤as›, 5 yüzbafl›, 1 baflkâtip,14 kâtip, 16 mülaz›m, 3 mümeyyiz, 4 alay emini

1315 3 mirliva, 3 kaymakam, 4 miralay, 7 binbafl›, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 1 baflkâtip,12 kâtip, 15 mülaz›m, 3 mümeyyiz, 9 alay emini

1316 3 mirliva, 7 kaymakam, 2 miralay, 2 müdür (1 binbafl›, 1 sivil), 5 binbafl›, 2kola¤as›, 1 yüzbafl›, 1 baflkâtip, 16 kâtip, 15 mülaz›m, 1 mümeyyiz, 1 alay emini

1317-1318 1 mirliva, 2 kaymakam, 2 binbafl›, 1 baflkâtip, 12 kâtip, 14 mülaz›m, 2 mümey-yiz

1319-1321 1 mirliva, 2 kaymakam, 1 binbafl›, 1 baflkâtip, 12 kâtip, 12 mülaz›m, 3 mümey-yiz, 2 tabip, 1 eczac›

1323 1 mirliva, 2 kaymakam, 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 baflkâtip, 11 kâtip, 12 mülaz›m,3 mümeyyiz, 1 tabip, 1 baytar, 1 eczac›

269

233 Miralay: Albay

234 Kaymakam: Yarbay

235 Mirliva: Tu¤general

236 Bir dairede yaz›c›lar›n yazd›klar› yaz›lar› düzelten kâtip.

Ba¤dat Ordu Karargah Binas›

ORSAM

1324 1 ferik, 2 kaymakam, 1 binbafl›, 2 yüzbafl›, 1 baflkâtip, 11 kâtip, 12 mülaz›m, 3mümeyyiz, 1 eczac› binbafl›

1325 1 mirliva, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 1 kola¤as›, 1 baflkâtip, 2 kâtip, 13 mülaz›m,1 yüzbafl›, 3 mümeyyiz, 8 memur, 1 tabip, 1 baytar, 1 eczac›

Levaz›m Dairesi

Ba¤l› Birimler : 1. fiube, 2. fiube, 3. fiube, 4. fiube, Vezne K›sm› ve Evrak Kalemidir. Bu bir-imlerin kadrosu y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 1 mirliva, 4 müdür, 6 muavin, 3 mülaz›m, 18 kâtip, 1 imam1309 1 mirliva, 6 müdür, 9 muavin, 3 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 20 kâtip, 1

imam1310 1 mirliva, 6 müdür, 11 muavin, 2 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 18 kâtip, 1

imam1311-1312 1 mirliva, 6 müdür, 9 muavin, 2 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 19 kâtip, 1

imam, 6 çavufl1313-1314 1 mirliva, 6 müdür, 8 muavin, 1 mümeyyiz, 2 yüzbafl›, 20 mülaz›m, 22 kâtip, 1

imam, 4 çavufl1315 1 mirliva, 6 müdür, 7 muavin, 1 mümeyyiz, 2 yüzbafl›, 20 mülaz›m, 21 kâtip, 1

imam, 5 çavufl1316 1 mirliva, 6 müdür, 8 muavin, 1 mümeyyiz, 2 yüzbafl›, 18 mülaz›m, 20 kâtip, 1

imam1317-1319 1 miralay, 6 müdür, 8 muavin, 1 mümeyyiz, 20 mülaz›m, 23 kâtip, 2 yüzbafl›, 1

imam1321 1 mirliva, 6 müdür, 8 muavin, 1 mümeyyiz, 21 mülaz›m, 25 kâtip, 4 yüzbafl›, 1




imam

‹malat-› Askeri Komisyonu / Dairesi

‹malat-› Askeri Komisyonu ilk olarak 1309 tarihli salnamede kay›tl›d›r. Bu komisyona ba¤l›birimler: Askeri Fabrika ve Ustalard›r. Bu komisyonun kadrosu y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309-1310 1 müdür (kaymakam), 5 yüzbafl›, 2 kola¤as›, 4 mülaz›m, 4 kâtip, 1 mukayyit, 1mübeyyiz, 2 imam, 2 makinist, 1 tornac›, 3 usta, 1 modelci, 1 çarkç›, 1 odac›, 1kap›c›, 2 ambarc›, 1 arabac›, 2 ateflçi

1311-1312 1 müdür (miralay), 5 yüzbafl›, 3 kola¤as›, 3 mülaz›m, 3 kâtip, 1 mukayyit, 1mübeyyiz, 1 imam, 2 makinist, 1 tornac›, 3 usta, 1 modelci, 1 çarkç›, 1 odac›, 1kap›c›, 2 ambarc›, 1 arabac›, 2 ateflçi

270


1313-1314 1 müdür (binbafl›), 4 yüzbafl›, 2 kola¤as›, 11 mülaz›m, 4 kâtip, 1 mukayyit, 1mübeyyiz, 1 imam, 2 makinist, 1 tornac›, 3 usta, 1 modelci, 1 çarkç›, 1 odac›, 1kap›c›, 2 ambarc›, 1 arabac›, 2 ateflçi

1315 1 müdür (alay emini), 4 yüzbafl›, 2 kola¤as›, 11 mülaz›m, 2 kâtip, 1 mukayyit,1 mübeyyiz, 1 imam, 2 makinist, 1 tornac›, 3 usta, 1 modelci, 1 çarkç›, 1 odac›,1 kap›c›, 2 ambarc›, 1 arabac›, 2 ateflçi

1316 1 müdür (alay emini), 5 yüzbafl›, 1 kola¤as›, 9 mülaz›m, 5 kâtip, 1 mukayyit, 2makinist, 1 tornac›, 2 usta, 1 modelci, 1 çarkç›, 1 odac›, 1 kap›c›, 2 ambarc›, 1arabac›, 1 ateflçi, 1 kundurac›

1317-1319 1 müdür (binbafl›), 5 kâtip, 4 makinist, 1 yüzbafl›, 1 tornac›, 1 çarkç›, 1 model-ci, 1 ö¤retmen, 1 ateflçi, 1 usta

1321-1323 1 müdür (binbafl›), 5 kâtip, 4 makinist, 1 mülaz›m, 1 tornac›, 1 çarkç›, 1 model-ci, 1 ö¤retmen, 1 ateflçi, 2 usta

1324 1 müdür (binbafl›), 5 kâtip, 2 makinist, 1 modelci, 1 ö¤retmen, 1 ateflçi, 1 usta1325 1 müdür (binbafl›), 6 kâtip, 2 makinist, 1 modelci, 1 ö¤retmen, 1 ateflçi, 13 usta

Nakliye Taburu

Nakliye Taburu ilk olarak 1309 tarihli salnamede kay›tl›d›r. Bu tabura ba¤l› üç bölü¤ünkadrolar› afla¤›da verilmifltir.

1309 1 binbafl›, 3 kola¤as›, 1 tabip kola¤as›, 1 baytar kola¤as›, 3 yüzbafl›, 7 mülaz›m,1 kâtip, 1 imam

1310-1314 1 binbafl›, 3 kola¤as›, 3 yüzbafl›, 8 mülaz›m, 1 kâtip, 1 imam

1315 1 binbafl›, 3 kola¤as›, 2 yüzbafl›, 8 mülaz›m

1316 2 kola¤as›, 3 yüzbafl›, 9 mülaz›m, 1 cerrah, 1 eczac›, 1 imam

1317-1318 1 binbafl›, 1 kola¤as›, 3 yüzbafl›, 9 mülaz›m, 1 baytar yüzbafl›, 1 kâtip, 1 cerrah,1 eczac›, 1 imam

1319 1 binbafl›, 1 baytar yüzbafl›, 1 imam

1321 1 binbafl›, 1 kola¤as›, 1 baytar yüzbafl›, 1 imam

Sanayi Taburu

Sanayi Taburu ilk olarak 1309 tarihli salnamede kay›tl›d›r. Bu tabura ba¤l› dört bölü¤ünkadrolar› afla¤›da verilmifltir.

1309-1312 1 kola¤as›, 3 kola¤as› (1 tabip, 1 eczac›, 1 cerrah), 4 yüzbafl›, 8 mülaz›m, 2kâtip, 1 imam, 1 usta

1313-1314 1 kola¤as›, 1 tabip kola¤as›, 4 yüzbafl›, 9 mülaz›m, 1 kâtip, 1 muavin, 1 eczac›,1 cerrah, 1 imam, 1 usta

1315-1318 1 kola¤as›, 1 tabip kola¤as›, 4 yüzbafl›, 8 mülaz›m, 1 kâtip, 1 eczac›, 1 cerrah, 1imam, 1 marangoz

1319 1 kola¤as›, 1 tabip kola¤as›, 1 imam

271

ORSAM

1321 1 tabip kola¤as›, 1 imam

1323 1 kola¤as›, 1 tabip binbafl›, 1 imam

1324 1 tabip kola¤as›, 1 imam

1325 1 kola¤as›, 1 imam

S›hhiye Memurlar›

6. Ordu’nun S›hhiye memurlar› 1300-1303 y›llar› aras›nda ayr› olarak verilmifltir. Kadrosu, 4tabip (bu tabiplerin rütbeleri 2 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›), 1 müdür, 2 eczac› ve 1 binbafl›danoluflmaktad›r.

Ekmek Komisyonu

Ekmek Komisyonu ilk olarak 1309 tarihli salnamede kay›tl›d›r. Bu komisyonun kadrosuy›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1309 1 baflkan (kaymakam), 2 mülaz›m, 2 kâtip

1310 1 baflkan (kola¤as›), 2 mülaz›m, 2 kâtip1311-1312 1 baflkan (kola¤as›), 3 mülaz›m, 2 kâtip1313-1314 1 baflkan (alay emini), 3 mülaz›m, 2 kâtip1315 1 baflkan (yüzbafl›), 5 mülaz›m, 2 kâtip

1316 1 baflkan (yüzbafl›), 2 mülaz›m, 1 kâtip1317-1318 1 baflkan (kola¤as›), 5 mülaz›m, 2 kâtip1319 1 baflkan (kola¤as›), 2 kâtip1321-1323 1 baflkan (binbafl›), 2 kâtip

1324 1 baflkan (kaymakam), 2 kâtip

ALTINCI ORDUYA BA⁄LI OLAN B‹RL‹KLER

11. Piyade F›rkas› (237)

1292-1303 2 kola¤as›, 2 mülaz›m1309-1310 1 ferik, 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 tabip binbafl›1311-1312 1 ferik, 2 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 mülaz›m1313-1314 1 binbafl›, 1 kola¤as›, 2 yüzbafl›, 1 tabip binbafl›

1315-1316 1 ferik, 2 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 mülaz›m1317-1318 1 kaymakam, 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 tabip kola¤as›1319 1 ferik, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 2 yüzbafl›, 1 tabip kola¤as›1321-1324 1 ferik, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 2 yüzbafl›

1325 1 ferik, 1 miralay, 1 binbafl›, 3 yüzbafl›

272

237 F›rka: Tümen


21. Piyade Livas›

1300-1303 1 yüzbafl›

1313-1314 1 mirliva1315-1316 1 mirliva, 1 mülaz›m1317-1324 1 mirliva, 1 yüzbafl›1325 1 yüzbafl›

41. Piyade Alay›

1292-1303 1 miralay, 1 kaymakam, 6 binbafl›, 1 alay emini

1309 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 alay emini

1310 1 miralay, 4 binbafl›, 1 alay emini


1316 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

1317-1318 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip (1 kola¤as›, 2 yüzbafl›), 1 alay emini

1319-1321 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

1323 1 miralay, 4 binbafl›, 4 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

1324 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 3 tabip (2 yüzbafl›, 1 sivil), 1 alay emini


42. Piyade Alay›



1300-1303 1 miralay, 1 kaymakam, 5 binbafl›


1315 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›

1316 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip (1 yüzbafl›, 3 kola¤as›), 1 alay emini

1317-1318 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip (1 yüzbafl›, 3 kola¤as›)

1319 1 miralay, 4 binbafl›, 3 tabip (1 yüzbafl›, 2 kola¤as›)

1321-1323 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip (1 yüzbafl›, 2 kola¤as› ve 1 sivil), 1alay emini

1324 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 2 tabip (2 yüzbafl›), 1 alay emini

1325 1 miralay, 4 binbafl›, 3 tabip (1 yüzbafl›, 2 sivil), 1 alay emini

22. Piyade Livas›

1292-1303 1 yüzbafl›

1309-1314 1 mirliva

1315-1325 1 mirliva, 1 yüzbafl›

273

ORSAM

43. Piyade Alay›

1292-1303 1 miralay, 1 kaymakam, , 6 binbafl›

1309 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 alay emini

1310 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 alay emini

1311-1314 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 alay emini

1315 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 alay emini

1316 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 2 tabip kola¤as›, 2 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

1317-1318 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

1319 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip yüzbafl›, 1 alay emini


1323 1 mirliva, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

1324 1 kaymakam, 2 binbafl›, 3 tabip yüzbafl›


44. Piyade Alay›



1310 1 miralay, 3 binbafl›, 4 tabip binbafl›, 1 alay emini

1311-1312 1 miralay, 3 binbafl›, 4 tabip (2 binbafl›, 2 kola¤as›), 1 alay emini

1313-1314 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 4 tabip (2 binbafl›, 2 kola¤as›), 1 alay emini

1315 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip (2 binbafl›, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini


1317-1318 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip yüzbafl›


1321-1323 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

1324-1325 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip yüzbafl›

12. Piyade F›rkas›

12. Piyade f›rkas›na, F›rka Teftifl Heyeti de ba¤l›d›r. Kadrosu y›llara göre afla¤›da verilmifltir.

1292-1303 1 ferik, 1 kaymakam, 1 kola¤as›, 2 mülaz›m

1309 1 ferik, 1 mülaz›m

274


1310 1 ferik, 1 yüzbafl›

1311-1312 1 yüzbafl›

1313-1314 1 ferik, 1 yüzbafl›

1315 1 mirliva, 1 yüzbafl›

1316 1 ferik, 1 miralay, 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 kâtip

1317-1319 1 ferik, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›

1321 1 ferik, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m

1323 1 ferik, 1 kola¤as›, 2 yüzbafl›

1324 1 binbafl›, 2 yüzbafl›


23. Piyade Livas›

1292-1300 1 mülaz›m

1301-1309 1 mirliva, 1 binbafl›, 1 tabip binbafl›

1310 1 mirliva, 1 kola¤as›, 1 mülaz›m

1311-1312 1 mirliva, 1 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 mülaz›m

1313-1316 1 mirliva, 1 binbafl›, 1 tabip kola¤as›

1317-1318 1 yüzbafl›, 2 tabip (1 binbafl›, 1 kola¤as›)

1319 1 mirliva, 1 binbafl›, 1 tabip kola¤as›

1321 1 mirliva, 1 tabip kola¤as›

1323 1 mirliva, 1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 tabip kola¤as›

1324 1 mirliva, 1 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 mülaz›m

1325 1 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 mülaz›m

45. Piyade Alay›



1310-1312 1 miralay, 4 binbafl›, 1 alay emini



1316 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 2 tabipyüzbafl›, 1 alay emini

1317-1318 1 kaymakam, 3 binbafl›, 3 tabip (2 yüzbafl›, 1 sivil)

1319 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 3 tabip (2 yüzbafl›, 1 sivil)

275

ORSAM

1321 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 1 sivil), 1alay emini

1323 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 2 tabip kola¤as›, 1 tabip yüzbafl›, 1 alayemini

1324 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip (1 kola¤as›, 3 yüzbafl›), 1 alay emini


46. Piyade Alay›


1309-1312 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 alay emini

1313-1314 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 alay emini

1315 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 kola¤as›, 1 alay emini

1316 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 2 tabipkola¤as›, 1 alay emini

1317-1318 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 3 tabip ( 2 yüzbafl›, 1 kola¤as›)

1319 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip ( 3 yüzbafl›, 1 kola¤as›)




1325 3 binbafl›, 2 tabip yüzbafl›, 1 alay emini

24. Piyade Livas›

1300-1303 1 mirliva, 1 mülaz›m


1313-1314 1 ferik


47. Piyade Alay›



1309 1 mirliva, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 alay emini

1310 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›

1311-1312 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›

276


1313-1314 1 miralay, 4 binbafl›, 1 tabip binbafl›

1315 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 1 tabip binbafl›

1316 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 1 tabipkola¤as›, 1 alay emini

1317-1318 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 2 tabip (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›)

1319 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip (1 binbafl›, 2 yüzbafl›)



1324 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 4 tabip (2 yüzbafl›, 2 sivil), 1 alay emini

1325 1 kaymakam, 3 binbafl›, 2 tabip yüzbafl›, 2 tabip, 1 alay emini

48. Piyade Alay›



1310-1312 1 miralay, 4 binbafl›


1315 1 kaymakam, 4 binbafl›

1316 1 miralay, 3 binbafl›, 3 tabip (2 kola¤as›, 1 sivil)

1317-1318 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 1 sivil)

1319 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 4 tabip (2 kola¤as›, 1 yüzbafl›, 1 sivil)

1321 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip (2 kola¤as›, 1 sivil), 1 alay emini

1323-1324 1 miralay, 1 kaymakam, 4 binbafl›, 3 tabip (2 kola¤as›, 1 sivil)

1325 1 miralay, 4 binbafl›, 3 tabip (1 yüzbafl›, 1 kola¤as›, 1 sivil), 1 alay emini

6. Süvari F›rkas›


1309-1316 1 ferik

1317-1318 1 ferik, 1 binbafl›, 2 mülaz›m

1319 1 ferik, 1 binbafl›, 1 mülaz›m

1321 1 ferik, 1 binbafl›, 2 mülaz›m

1323 1 ferik, 1 kaymakam, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m

1324 1 kaymakam, 2 yüzbafl›

1325 1 ferik, 1 binbafl›, 2 yüzbafl›

277

ORSAM

16. Süvari Livas›

1300-1325 Liva komutan› mirliva rütbesindedir.





31. Süvari Alay›






1313-1314 1 binbafl›, 1 kaymakam, 1 tabip kola¤as›

1315 2 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 baytar binbafl›, 1 alay emini

1316 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 2 baytar (1 binbafl›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini

1317-1318 1 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 2 tabip (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›)

1319 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 2 tabip (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini

1321 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini

1323-1325 1 miralay, 2 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini

32. Süvari Alay›



1309 1 miralay, kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip kola¤as›

278


1310-1312 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 baytar binbafl›, 1 tabip kola¤as›

1313-1314 1 miralay, 1 kaymakam, 1 tabip kola¤as›, 1 baytar kola¤as›

1315 1 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 binbafl›, 1kola¤as›)

1316 1 miralay, 2 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 binbafl›, 1 kola¤as›), 1 alay emini

1317-1319 1 kaymakam, 1 binbafl›, 2 tabip (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 2 baytar (1 yüzbafl›, 1 kola¤as›)

1321-1323 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 binbafl›, 1 kola¤as›), 1 alay emini

1324 1 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 1 baytar yüzbafl›, 1 alay emini

1325 1 tabip yüzbafl›, 1 baytar yüzbafl›, 1 alay emini

33. Süvari Alay›



1309 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip binbafl›

1310 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 baytar binbafl›

1311-1312 1 miralay, 1 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 baytar binbafl›

1313-1314 1 miralay, 1 binbafl›, 1 binbafl›, 1 baytar binbafl›

1315 1 miralay, 1 binbafl›, 1 tabip binbafl›, 1 baytar binbafl›

1316 1 miralay, 1 binbafl›, 2 binbafl›, 2 baytar yüzbafl›

1317-1319 1 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 1 baytar binbafl›, 1 alay emini

1321 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 2 tabip (1 yüzbafl›, 1 sivil), 1 baytar binbafl›, 1 alay emini

1323 1 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 2 tabip yüzbafl›, 1 baytar binbafl›, 1 alay emini

1324 1 miralay, 1 kaymakam, 2 tabip yüzbafl›, 1 baytar binbafl›, 1 alay emini

1325 1 miralay, 1 kaymakam, 2 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 binbafl›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini

34. Süvari Alay›



279

ORSAM

1309-1312 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 baytar kola¤as›, 2 tabip kola¤as›


1315 1 miralay, 1 kaymakam, 1 baytar kola¤as›, 1 tabip kola¤as›

1316 1 miralay, 1 kaymakam, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 1 tabip kola¤as›

1317-1319 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 2 tabip (1 yüzbafl›, 1 kaymakam), 1 baytar, 1 alay emini

1321-1323 1 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 2 tabip (1 yüzbafl›, 1 kaymakam), 2 baytar yüzbafl›, 1 alay emini

1324 1 binbafl›, 2 tabip yüzbafl›, 2 baytar yüzbafl›

1325 1 binbafl›, 2 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›)

35. Süvari Alay›





1316 1 miralay, 1 kaymakam, 1 binbafl›, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 2 tabip kola¤as›

1317-1319 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›)

1321-1323 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 2 baytar yüzbafl›, 1 alay emini

1324 1 miralay, 2 tabip (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 2 baytar kola¤as›, 1 alay emini

1325 1 miralay, 1 binbafl›, 1 baytar yüzbafl›, 1 alay emini

36. Süvari Alay›



1309 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 2 tabip (1 kaymakam, 1 kola¤as›)

1310 1 kaymakam, 2 binbafl›, 2 tabip (1 kaymakam, 1 kola¤as›)

1311-1312 1 miralay, 1 kaymakam, 1 tabip kaymakam

1313-1314 1 kaymakam, 2 tabip (1 kaymakam, 1 kola¤as›)

1315 1 kaymakam, 1 binbafl›, 1 tabip kola¤as›, 1 baytar kola¤as›

1316 1 kaymakam, 2 binbafl›, 2 tabip (1 kaymakam, 1 kola¤as›), 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›)

1317-1319 1 miralay, 1 kaymakam, 1 tabip yüzbafl›, 1 baytar kola¤as›

280


1321 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 1 baytar kola¤as›, 1 alay emini

1323 1 miralay, 1 kaymakam, 2 binbafl›, 1 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini

1324 1 kaymakam, 1 tabip yüzbafl›, 2 baytar (1 kola¤as›, 1 yüzbafl›), 1 alay emini

1325 1 baytar kola¤as›, 1 baytar yüzbafl›, 1 alay emini

6. Topçu Alay›


1300-1303 1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 9 binbafl›, 1 alay emini

1309-1310 1 miralay, 1 kaymakam, 1 baytar binbafl›, 4 binbafl›, 1 müftü, 1 alay emini

1311-1312 1 miralay, 1 kaymakam, 2 baytar (1 miralay, 1 binbafl›), 2 binbafl›, 1 müftü, 1 alay emini, 1 kâtip

1313-1314 1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 1 baytar binbafl›, 3 binbafl›, 1 müftü, 1 alay emini, 1 kâtip

1315 1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 1 baytar kaymakam, 2 binbafl›, 1 müftü, 1 alay emini, 1 kâtip

1316 1 mirliva, 1 kaymakam, 1 baytar, 4 binbafl›, 1 imam, 1 alay emini, 1 kâtip

1317-1319 1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 1 baytar kaymakam, 4 binbafl›, 1 alay emini, 1 kâtip, 1 imam

1321 1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 1 baytar, 4 binbafl›, 1 alay emini, 1 kâtip, 1 imam

1323 1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 1 baytar, 4 binbafl›, 1 alay emini, 1 kâtip

1324 1 mirliva, 1 miralay, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 1 alay emini, 1 kâtip

16. Topçu Livas›

1325 1 mirliva, 1 kaymakam, 3 binbafl›, 1 alay müftüsü, 1 alay emini

25. Redif F›rkas›

1300-1303 1 ferik

1309 1 ferik, 1 kola¤as›, 1 mülaz›m


1313-1314 1 ferik, 1 binbafl›, 2 yüzbafl›



281

ORSAM

30. Redif Livas›

1300-1303 1 mirliva, 2 kaymakam, 11 binbafl›

49. Redif Livas›



97. Redif Alay›



1313-1314 1 kaymakam, 3 binbafl›



98. Redif Alay›



50. Redif Livas›


1311-1314 1 mirliva


99. Redif Alay›


100. Redif Alay›



282



1309 1 ferik, 1 kaymakam

1310-1312 1 ferik, 1 mülaz›m

1313-1314 1 ferik, 1 kola¤as›

1315-1316 1 ferik, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m

51. Redif Livas›

1309-1314 1 mirliva


101. Redif Alay›


1310 1 miralay, 4 binbafl›





102. Redif Alay›




52. Redif Livas›


1313-1314 1 ferik


103. Redif Alay›




283

ORSAM

104. Redif Alay›






1321 1 ferik, 1 kaymakam, 2 yüzbafl›

1323 1 kaymakam, 1 yüzbafl›


1325 1 ferik, 1 kaymakam, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m

41. Redif Livas›

1317-1325 1 mirliva, 1 yüzbafl›, 1 kâtip

81. Ba¤dat Redif Alay›


1321 4 binbafl›



82. Bakube Redif Alay›




42. Redif Livas›


1321 1 mirliva, 1 mülaz›m, 1 kâtip


284


83. Kaz›miye Redif Alay›



1324 4 binbafl›

1325 1 mirliva, 4 binbafl›

84. Hille Redif Alay›


1319-1321 4 binbafl›



22. Basra Redif F›rkas›

1325 1 ferik

43. Basra Redif Livas›

1317-1319 1 miralay, 1 yüzbafl›

1321 1 yüzbafl›, 1 kâtip

1323 1 mirliva, 1 mülaz›m, 1 kâtip

1324-1325 1 kâtip

85. Basra Redif Alay›


1323 2 binbafl›


86. Muntefik Redif Alay›


285

ORSAM

23. Kerkük Redif F›rkas›






45. Kerkük Redif Livas›



89. Kerkük Redif Alay›





90. Köysancak Redif Alay›

1317-1319 3 binbafl›

1321 4 binbafl›



1325 2 binbafl›

46. Süleymaniye Redif Livas›

1317-1319 1 mirliva, 1 kâtip


1325 1 mirliva

91. Süleymaniye Redif Alay›



1323 3 binbafl›


286


92. Salahiye (Kifri) Redif Alay›



24. Musul Redif F›rkas›

1317-1319 1 ferik, 2 yüzbafl›



1324 1 kola¤as›, 2 yüzbafl›

1325 1 ferik, 1 kola¤as›, 1 yüzbafl›

47. Musul Redif Livas›



93. Musul Redif Alay›

1317-1319 4 binbafl›


94. Baflika Redif Alay›



48. Revandüz Redif Livas›



1323 1 mirliva, 1 yüzbafl›


287

ORSAM

95. Revandüz Redif Alay›





96. Dahuk Redif Alay›

1317-1321 4 binbafl›



DÖRDÜNCÜ ORDU MÜFETT‹fiL‹⁄‹(238)

Dördüncü Ordu Müfettifli

Ferik Yusuf Pafla (vekaleten)

Dördüncü Ordu Müfettiflli¤inin Erkan-› Harbiye Heyeti (Kurmay Baflkanl›¤›) 1329 tarihliBa¤dat vilayet salnamesine göre 1 miralay, 1 kaymakam ve 1 s›n›f kâtipten oluflmaktad›r. DördüncüOrdu Müfettiflli¤i üç müfettifllikten oluflmaktad›r. Bunlar Süvari Müfettiflli¤i, Dördüncü SahraMüfettiflli¤i ve S›hhiye Müfettiflli¤idir. Her müfettifllikte bir kurmay albay ve kurmay üste¤menkadrosu bulunmaktad›r.

ON ÜÇÜNCÜ KOLORDU

Kolordu Komutan›: Mirliva Ali R›za Pafla,

Kolordu Erkan-› Harbiyesi

1 miralay, 1 kola¤as›, 1 binbafl›, 3 yüzbafl›, 5 kâtip, 1 tahrirat müdürü

288

238 Bu bölüm 1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesinde bulunmaktad›r. Bölgedeki askeri teflkilat›n yeniden düzenlemesi hakk›nda bkz.Osmanl› Ordu Teflkilat›, Milli Savunma Bakanl›¤›, Ankara, 1999, s.148 ve158’de; Osmanl› Devleti Balkan Savafl›n›n ard›ndan veMahmut fievket Pafla hükümetinin 1913 y›l›nda bafllatt›¤› iç ›slahat meselesi, Osmanl› ‹mparatorlu¤una ekonomik canl›l›kkazand›racak kanunlar›n ç›kar›lmas› s›ras›nda Ordunun da yeniden teflkilâtlanmas› kararlaflt›r›lm›fl ve 28 Teflrin Evvel 1329 (11Aral›k 1913) tarihinde ç›kan yeni Teflkilat Nizamnamesi’yle; Türk Kara Ordusu Harbiye Nezaretine ba¤l› olarak dört OrduMüfettiflli¤i haline getirilmifltir. Bu ordulara, biri ba¤›ms›z olmak üzere 13 piyade kolordusu, 38 piyade tümeni (ikisi ba¤›m›z) ve4 süvari tümeninden teflekkül ediyordu. Irak bölgesi Dördüncü Ordu Müfettiflli¤ine ba¤l› 12. ve 13. kolordular›n konuflland›¤› bölgeidi. 12. kolordu merkezi Musul 35. Tümen merkezi Musul ve 36. Tümen de Kerkük’e konuflland›r›lm›flt›r. 13. kolordu merkeziBa¤dat 37. Tümen Ba¤dat’ta ve 38. Tümende Basra’da konuflland›r›lm›flt›r.


Kolordu ‹dare Heyeti

Ba¤l› Birimler : 1. fiube, 2. fiube, 3. fiube, 4. fiube

1 binbafl›, 4 müdür, 4 müdür muavini, 2 mümeyyiz, 17 kâtip

Kolordu S›hhiye Heyeti

1 tabip kaymakam, 1 tabip yüzbafl›

Kolordu Baytar Heyeti

1 baytar binbafl›

37. Ba¤dat Nizamiye F›rkas›

1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesine göre 37. Ba¤dat F›rkas›n›n kadrosunda, f›rka komu-tan› mirliva d›fl›nda 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 4 kâtip, 1 alay kâtibi ve 1 tabur kâtibi bulunmaktad›r.Ayr›ca bu f›rkaya ba¤l› 4 alay bulunmakta ve her alay›n iki taburu Ba¤dat ve civar›ndakonuflland›r›lmaktad›r. Her alay›n kadrosunda, alay komutan› kaymakam ve maiyetinde bir yüzbafl›ve her taburda bir binbafl›, 3-5 yüzbafl› ve bir mülaz›m bulunmaktad›r.

38. Basra Nizamiye F›rkas›

1329 tarihli Ba¤dat vilayet salnamesine göre 38. Basra F›rkas›n›n kadrosunda, f›rka komutan›mirliva d›fl›nda 1 tabip binbafl›, 1 mülaz›m, 4 kâtip, 1 alay kâtibi ve 2 idare memuru bulunmaktad›r.Ayr›ca bu f›rkaya ba¤l› olarak 2 alay bulunmakta ve her alay›n iki taburu Basra ve civar›ndakonuflland›r›lmaktad›r. Her alay›n kadrosu; alay komutan› kaymakam ve maiyetinde bir yüzbafl› veher taburda bir binbafl›, 3-5 yüzbafl› ve bir mülaz›m bulunmaktad›r.

4. RED‹F MÜFETT‹fiL‹⁄‹

1 ferik, 2 yüzbafl›

4. Redif Müfettiflli¤i Erkan-› Harbiye Heyeti

1 mümeyyiz, 1 kâtip

289

ORSAM

4. Redif Müfettiflli¤i ‹dare Heyeti

1 binbafl›, 1 yüzbafl›, 1 mümeyyiz, 2 kâtip, 1 alay emini

BA⁄DAT RED‹F FIRKASI

Kadrosunda; 1 mülaz›m, 2 alay kâtibi ve 2 kâtip ile bu f›rkaya ba¤l› üç alay bulunur. Bunlar;Mercan Redif Alay›: Alay komutan› binbafl›. Kaz›miye Redif Alay›: Alay komutan› binbafl›. BakubaRedif Alay›: Alay komutan› binbafl›.

KERBELA RED‹F FIRKASI

Kadrosunda; 1 zabit, 2 kâtip, 1 alay emini ve 1 alay kâtibi ile bu f›rkaya ba¤l› iki alay bulunur,bunlar; Kerbela Redif Alay›: Alay komutan› binbafl›. Kerh Redif Alay›: Alay komutan› binbafl›.Basra Redif Alay›: Alay komutan› kaymakam.

KERKÜK RED‹F FIRKASI

Kadrosunda;1 miralay, 1 mülaz›m, 2 kâtip ve 2 alay kâtibi ile bu f›rkaya ba¤l› iki alay bulunur,bunlar; Kerkük Redif Alay›: Alay komutan› kaymakam. Dakuk Redif Alay›: Alay komutan› binbafl›.

SÜLEYMAN‹YE RED‹F ALAYI(239)

MUSUL RED‹F FIRKASI

Kadrosunda; 1 mülaz›m, 2 kâtip, 1 alay kâtibi ve 1 tabur kâtibi ile bu f›rkaya ba¤l› iki alaybulunur, bunlar; Musul Redif Alay›: Alay komutan› binbafl›. Bafl›ka Redif Alay› Alay komutan›binbafl›. Erbil Redif Alay›: Alay komutan› binbafl›.

290

239 Kadrosu verilmemifltir.


BA⁄DAT SANCA⁄I

Ba¤dat Sanca¤› Erkan›

1292 1 kaymakam (Asaf Efendi), 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü

1299-1303 1 mutasarr›f (Ataullah Efendi), 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü

Ba¤dat Sanca¤› Muhasebesi

1292-1303 1 muhasebeci, 4 kâtip, 3 yard›mc›, 1 muavin ve 1 sand›k emininden oluflmak-tad›r.

Ba¤dat Sanca¤› Tahrirat Kalemi

1292-1303 1 müdür, 1 muavin, 1 kâtip ve 6 memurdan oluflmaktad›r.

Ba¤dat Sanca¤› Evrak Odas›

1292-1303 1 müdür ve 7 memurdan oluflmaktad›r.

Ba¤dat Sanca¤› Adliyesi

Bidayet Mahkemesi

1292-1303 1 mahkeme baflkan› bulunmaktad›r.


1292-1303 3 üyeden oluflmaktad›r.


1292-1303 3 üye ve 1 müddei umumiden oluflmaktad›r.


1292-1303 6 kâtipten oluflmaktad›r.

291

ORSAM

Aflar Memurlar›

1292-1303 1 müdür, 2 memur, 5 kâtip ve 4 tahsildardan oluflmaktad›r.

Azamiye Nahiyesi

1299-1325 1 müdür, 1 naip

1329 1 müdür, 1 kâtip ve 1 polis kadrosundan oluflmaktad›r.

Diyale Nahiyesi

1300-1303 1 müdür kadrosundan oluflmaktad›r.

Kaz›miye Kazas›

Kaz›miye Kazas› Memurlar›

1292 1 kaymakam (Aziz A¤a), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1299-1303 1 kaymakam (Abdülvahap Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›kemini

1309 1 kaymakam (Abdüllatif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1310-1316 1 kaymakam (Yusuf R›fat Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317-1319 1 kaymakam (Defterizade Mehmet Mümtaz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1kâtip

1321 1 kaymakam (Ahmet Salim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (Ahmet Salih Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam vekili (Haydar Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam (Mehmet Rasim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (‹brahim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Kaz›miye Kazas› ‹dare Meclisi

1292-1329 1 baflkan, 3 do¤al üye ve 4 seçilmifl üyeden oluflmaktad›r.

292


Kaz›miye Kazas› Bidayet Mahkemesi

1292-1303 1 baflkan, 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik(240)

1309 1 baflkan, 2 üye, 1 müstantik

1310 1 baflkan, 4 üye, 1 müstantik

1311-1312 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik

1312 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik

1313-1314 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik, 2 mübaflir


1323-1329 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik, 2 mübaflir, 1 odac›

Kaz›miye Kazas› Belediye Meclisi

1292-1303 1 baflkan (fieyh ‹sa Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1309 1 baflkan (Hamdi Efendi), 5 üye

1310 1 baflkan (Seyyid Hamid Efendi), 5 üye

1311-1317 1 baflkan (Cafer Çelebi), 5 üye

1318-1325 1 baflkan (Sad›k Çelebi), 5 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan (Seyyid Cafer Efendi), 4 üye, 1 kâtip

Kaz›miye Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 1 aflar memuru, 2 aflar kâtibi, 1 karantina memuru

1309-1314 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 karantina memuru

1315-1319 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 karantina memuru

1321-1323 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 karan-tina memuru

1324-1325 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 karantina memuru

1329 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 karantina memuru, 1 fleriyemahkemesi kâtibi, 1 evkaf memuru

293

240 Sorgu hakimi.

ORSAM

Kaz›miye Kazas› Rüsumat ‹daresi

1292-1303 2 memur, 1 kâtip

1309-1310 1 müdür, 1 kâtip, 1 tahsildar

1311-1329 1 memur, 1 kâtip, 1 tahsildar

Kaz›miye Kazas› Zab›ta Memurlar›

1292-1309 2 bölük a¤as›, 1 bölük muavini, 1 jurnal emini

1310-1312 2 bölük a¤as›

1313-1316 2 bölük a¤as›, 1 polis

1317-1319 2 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 polis

1321-1323 2 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 komiser, 1 polis

1324 2 mülaz›m, 1 komiser, 2 polis

1325 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 1 komiser, 2 polis


Samarra Kazas›

Samarra Kazas› Memurlar›

1292 1 kaymakam (Emin Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1299-1303 1 kaymakam (Mahmut Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1309 1 kaymakam (Abdullah Muhlis Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1310-1311 1 kaymakam (Mehmet Sait Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1312-1314 1 kaymakam (Aziz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315 1 kaymakam (Abdülkadir Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1316 1 kaymakam (Kadri Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317 1 kaymakam vekili (Mehmet fiefik Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318 1 kaymakam (Hac› Abbas Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319-1321 1 kaymakam (Salih Saip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (Mehmet fierif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324-1325 1 kaymakam (Mehmet Tevfik Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Yusuf Kenan Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Samarra Kazas› ‹dare Meclisi

1292-1329 1 baflkan, 3 do¤al üye, 3 seçilmifl üye

294


Samarra Kazas› Bidayet Mahkemesi




1321 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik, 1 mübaflir, 1 odac›

1323 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik, 1 mübaflir

1324 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik

1325-1329 1 baflkan, 2 kâtip, 2 üye, 1 müstantik, 1 mübaflir, 1 odac›

Samarra Kazas› Belediye Meclisi

1309 1 baflkan (Mahmut A¤a), 2 üye, 1 kâtip

1310-1312 1 baflkan (Seyyid Mehmet El-Hamid Efendi), 2 üye, 1 kâtip

1313-1316 1 baflkan (Seyyid Mehmet El-Hamid Efendi), 3 üye, 1 kâtip, 2 çavufl

1317-1324 1 baflkan (Seyyid Casim Efendi), 3 üye, 1 kâtip, 2 çavufl

1325-1329 1 baflkan (Seyyid Hasan Efendi), 5 üye, 1 kâtip, 2 çavufl

Samarra Kazas› fieriye Mahkemesi

1329 2 kâtip, 1 mübaflir ve 1 odac›dan oluflmaktad›r.

Samarra Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 1 aflar memuru, 1 aflar kâtibi, 1 ambar memuru, 1 karantina memuru, 1 müder-ris

1309 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 karantinamemuru, 1 tahsildar

1310-1312 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 karantinamemuru

1313-1316 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1düyun-u umumiye memuru, 1 karantina memuru, 1 karantina gardiyan›, 1 rejimemuru, 1 kilitdar

1317-1323 1 nakib, 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memu-ru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 karantina memuru, 1 karantina gardiyan›, 1reji memuru, 1 kilitdar

1324 1 nakib, 2 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-uumumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 karantina memuru, 1 rejimemuru, 1 kilitdar

295

ORSAM

1325 1 nakib, 2 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-uumumiye memuru, 1 karantina memuru, 2 reji memuru, 1 kilitdar, 1 hademe, 1esnaf memuru

1329 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1karantina memuru, 1 reji memuru, 1 telgraf müdürü

Samarra Kazas› Zab›ta Memurlar›



1315-1316 1 bölük a¤as›, 2 bölük muavini

1317-1319 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m



1324 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 polis



Tikrit Nahiyesi

1292-1303 1 müdür, 1 kâtip

1309-1310 1 müdür, 1 kâtip, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru

1311-1312 1 müdür, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru

1313-1314 1 müdür, 1 kâtip

1315-1319 1 müdür, 1 kâtip, 1 düyun-u umumiye memuru

1321-1323 1 müdür, 1 kâtip, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 imam

1324 1 müdür, 1 kâtip

1325 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 4 üye, 2 memur

1329 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 4 üye, 1 reji memuru, 1 düyun-u umumiye memuru

Mendeli Kazas›

Mendeli Kazas› Memurlar›

1292 1 kaymakam (‹nayetullah Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1299-1303 1 kaymakam (Abdülkadir Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1309-1311 1 kaymakam (Raflit Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1312-1314 1 kaymakam (Neflet Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

296


1315-1317 1 kaymakam (Numan Sabit Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318-1319 1 kaymakam (Hamdi Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1321 1 kaymakam (Hac› Abdülaziz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (Abdüllatif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam (‹shak Hakk› Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam vekili (Abdullah Muhlis Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Mehmet Tevfik Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Mendeli Kazas› ‹dare Meclisi




1329 1 baflkan, 4 do¤al üye, 4 seçilmifl üye

Mendeli Kazas› Bidayet Mahkemesi

1292-1303 1 baflkan, 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik

1309 1 baflkan, 1 üye, 2 kâtip, 1 müstantik


1313-1323 1 baflkan, 1 üye, 2 kâtip, 2 müstantik, 2 mübaflir

1324 1 baflkan, 1 üye, 1 kâtip, 2 müstantik

1325 1 baflkan, 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir

1329 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 2 mübaflir, 1 odac›

Mendeli Kazas› Belediye Meclisi

1309 1 baflkan (Seyyid Ali A¤a), 5 üye, 1 kâtip

1310-1310 1 baflkan (Müslim Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1311 1 baflkan (Müslim Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1312-1315 1 baflkan (Mehmet A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1316-1318 1 baflkan (Müslim A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1319 1 baflkan (Abdürrezzak Çelebi), 4 üye, 1 kâtip

1321-1323 1 baflkan (Müslim Efendi), 4 üye, 1 kâtip



1329 1 baflkan (Yusuf Efendi), 4 üye, 1 kâtip, 3 çavufl

297

ORSAM

Mendeli Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 1 sand›k emini, 1 aflar memuru, 1 aflar kâtibi, 1 ambar memuru, 1 karantinamemuru

1309-1312 1 sand›k emini, 1 maarif baflkan›, 1 evkaf memuru, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi,1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru, 1 karantinamemuru

1313-1314 1 nakib, 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 maarif baflkan›, 1 evkaf memuru, 1 tapukâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 telgrafve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 karantina memuru, 4 karantina gardiyan›

1315-1323 1 nakib, 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 maarif baflkan›, 1 evkaf memuru, 1 tapukâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 telgrafve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 karantina memuru, 4 karantina gardiyan›

1324 1 nakib, 1 sand›k emini, 1 maarif baflkan›, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfusmemuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 kantarc›, 1 telgraf ve posta müdürü, 1reji memuru, 1 karantina memuru, 4 karantina gardiyan›

1325 1 nakib, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-uumumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kantarc›s›, 1 telgraf müdürü, 1 telgrafmüvezzii, 2 telgraf çavuflu, 1 reji memuru, 1 karantina memuru, 3 karantinagardiyan›

1329 1 nakib, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kantarc›s›, 1 düyun-u umumiye kol-cusu, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgraf müvezzii, 2 telgraf çavuflu, 1 rejimemuru, 5 reji kolcusu, 1 karantina memuru, 3 karantina gardiyan›, 1 evkafmemuru,

Mendeli Kazas› Rüsumat ‹daresi

1292-1303 1 müdür, 2 kâtip


1310-1312 1 müdür, 1 kâtip, 1 yard›mc›

1313-1316 1 müdür, 1 kâtip, 1 yard›mc›, 1 kolcu, 1 kantarc›

1317 1 müdür, 2 kâtip, 1 kolcu, 1 kantarc›

1318-1323 1 müdür, 2 kâtip, 1 kolcu, 1 kantarc›



1329 2 kâtip, 7 muhafaza memuru

y ¤

298


Mendeli Kazas› Zab›ta Memurlar›







1329 1 Komutan, 4 mülaz›m, 1 polis

Hanekin Kazas›

Hanekin Kazas› Memurlar›

1292 1 kaymakam (Habib Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1299-1303 1 kaymakam (Abdullah Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1309-1314 1 kaymakam (Mehmet Tahir Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315 1 kaymakam (Neflet Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1316-1317 1 kaymakam (Mustafa Salim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318 1 kaymakam (Edip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319-1321 1 kaymakam (Abdullah Muhlis Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (Mehmet Ali Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam (Abdullah Remzi Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam vekili (Haydar Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (‹nayetullah Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Hanekin Kazas› ‹dare Meclisi




Hanekin Kazas› Bidayet Mahkemesi

1292-1329 1 baflkan, 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir

Hanekin Kazas› Belediye Meclisi

1292-1303 1 baflkan (Emin A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1309-1317 1 baflkan (Mehmet Salih A¤a), 4 üye, 1 kâtip

299

ORSAM

1318-1321 1 baflkan (Mahmut Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1323-1325 1 baflkan (Mehmet Salih A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan vekili (Mehmet Sait Efendi), 4 üye, 1 kâtip, 1 tabip

Hanekin Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 1 aflar memuru, 1 aflar kâtibi, 1 ambar memuru, 1 telgraf müdürü, 1 telgrafmemuru,

1309-1312 1 düyun-u umumiye memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgraf memuru, 1 reji memuru, 1tahsildar

1313-1314 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfuskâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgraf memuru, , 1 rejimemuru, 1 reji kâtibi

1315-1317 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfuskâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgraf memuru, , 1 rejimemuru

1318-1319 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfuskâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgraf memuru, , 1 rejimemuru, 1 tömbeki memuru

1321-1323 1 müderris, 1 evkaf memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 sand›k emini, 1tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgrafmemuru, , 1 reji memuru, 1 tömbeki memuru

1324 1 müderris, 1 evkaf memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 kantarc›, 1 sand›kemini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü,1 reji memuru, 1 tömbeki memuru, 1 fleriye kâtibi

1325 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve postamüdürü, 1 telgraf memuru, 1 reji memuru, 1 tömbeki memuru

1329 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve postamüdürü, 1 telgraf memuru, 1 reji memuru, 1 tömbeki memuru, 1 memur(Aliyave’de)

Hanekin Kazas› Rüsumat ‹daresi

1292-1303 1 müdür, 2 kâtip, 1 memur

1309-1329 1 müdür, 3 kâtip

Hanekin Kazas› Karantina / S›hhiye ‹daresi

1292-1325 1 tabip, 3 kâtip, 1 memur

1329 1 tabip, 3 kâtip, 1 dezenfektör

300


Hanekin Kazas› Zab›ta Memurlar› / 6. Hudut Taburu

1309 1 tabur a¤as›, 3 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 3 jurnal emini

1310-1312 1 tabur a¤as›, 4 yüzbafl›, 4 mülaz›m, 4 jurnal emini, 1 hesap emini

1313-1314 3 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 4 jurnal emini, 1 hesap emini

1315 1 tabur a¤as›, 3 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 4 jurnal emini, 1 hesap emini

1316-1317 1 tabur a¤as›, 2 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 5 jurnal emini, 1 hesap emini

1318-1319 1 binbafl›, 5 yüzbafl›, 10 mülaz›m, 1 kâtip

1321 1 binbafl›, 4 yüzbafl›, 10 mülaz›m, 1 komiser, 1 polis, 1 kâtip


1324-1325 1 mülaz›m, 1 komiser, 1 polis

1329 1 komiser, 1 polis

Benekdere Nahiyesi

1292-1324 1 müdür, 1 kâtip

1325-1329 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye

K›z›lribat Nahiyesi

1292-1303 1 müdür, 1 kâtip

1309-1312 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf müdürü, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-u umumiyememuru, 1 yüzbafl›, 1 yüzbafl› muavini, 1 jurnal emini

1313-1314 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf müdürü, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-u umumiyememuru, 1 mülaz›m, 1 jurnal emini

1315-1317 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf müdürü, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-u umumiyememuru, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 jurnal emini

1318-1321 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf müdürü, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-u umumiyememuru, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m

1323-1324 1 müdür, 1 naip, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m

1325 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-uumumiye memuru, 1 yüzbafl›

1329 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-uumumiye memuru, 2 mülaz›m

301

ORSAM

Horasan Kazas›

Horasan Kazas› Memurlar›

1292 1 kaymakam (Hüseyin Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1299-1303 1 kaymakam (Rüfltü Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1309-1315 1 kaymakam (Mehmet Edip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1316 1 kaymakam (Zühdü Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317-1318 1 kaymakam vekili (R›fat Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319-1323 1 kaymakam (Abdülhalim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam vekili (Mehmet Necip Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam (Abdullah Remzi Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam vekili (Yüzbafl› Tevfik Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Horasan Kazas› ‹dare Meclisi



Horasan Kazas› Bidayet Mahkemesi


1309-1312 1 baflkan, 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 muharrir



1318-1324 1 baflkan, 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 muharrir

1325-1329 1 baflkan, 2 üye, 2 kâtip, 1 müddei umumi, 1 müstantik, 1 muharrir, 2 mübaflir

Horasan Kazas› Belediye Meclisi

1299 1 baflkan (Yard›mc› Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1300-1303 1 baflkan (Yard›mc› Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1309 1 baflkan vekili (Mehmet Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1310 1 baflkan (Mehmet Efendi), 3 üye, 1 kâtip


1312 1 baflkan (Mehmet Tevfik Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1313-1315 1 baflkan (Mehmet Tevfik Efendi), 4 üye, 1 kâtip

302


1316 1 baflkan (Hüseyin fiükrü Efendi), 5 üye, 1 kâtip



1325 1 baflkan (‹zzet Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan vekili (Süleyman Bey), 4 üye, 1 kâtip, 1 müfettifl

Horasan Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 2 aflar memuru, 2 aflar kâtibi, 2 telgraf müdürü, 1 rüsum memuru

1309 1 düyun-u umumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 maarif baflkan›, 1evkaf memuru, 3 evkaf tahsildar›, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memu-ru, 1 nüfus kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru, 6 tahsildar

1310-1312 1 düyun-u umumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 maarif baflkan›, 1evkaf memuru, 2 evkaf tahsildar›, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memu-ru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1313-1314 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 2 evkaf memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 aflar kâtibi

1315 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 müderris, 2 evkaf memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 emlak kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 aflar kâtibi

1316 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 müderris, 2 evkaf memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 emlak kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji müdürü, 1 fleriye mahkemesi kâtibi, 1 aflar kâtibi

1319-1321 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 müderris, 2 evkaf memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 emlak kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji müdürü

1323 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 müderris, 2 evkaf memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 emlak kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji müdürü, 2 reji kâtibi, 1 dava vekili

1324 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 müderris, 1 evkaf memuru, 1 evkaf tahsildar›, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 emlak kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji müdürü, 2 reji kâtibi

1325-1329 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 müderris, 2 evkaf memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 emlak kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji müdürü, 1 reji kâtibi

303

ORSAM

Horasan Kazas› Zab›ta Memurlar›

1309 2 bölük a¤as›, 1 bölük muavini, 1 jurnal emini




1324 2 yüzbafl›, 3 mülaz›m, 1 komiser, 1 polis, 1 kâtip



fiehriban Nahiyesi

1292-1303 1 müdür, 1 kâtip

1309-1312 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf memuru, 1 bölük a¤as›

1313-1316 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf memuru, 1 bölük a¤as›, 1 bölük muavini, 1 jurnal emini

1317-1321 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m

1323 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m

1324 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 3 üye, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m

1325 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 tömbeki memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 binbafl›, 1 mülaz›m

1329 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf müdürü

Halis Nahiyesi

1292-1303 1 müdür, 1 kâtip

1309 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf memuru, 3 bölük a¤as›, 1 bölük muavini, 2 jurnal emini

1310-1312 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf memuru, 1 bölük a¤as›, 3 bölük muavini, 1 jurnal emini

1313-1314 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf memuru, 3 bölük muavini

1315 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 telgraf memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 3 bölük muavini

1316 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru, 1 düyun-› umu-miye memuru, 1 bölük a¤as›, 2 bölük muavini

1317-1321 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru, 2 yüzbafl›, 3 mülaz›m

304


1323-1324 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 4 üye, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru, 2 yüzbafl›, 3 mülaz›m

1325 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 3 üye, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru, 1 su memuru, 2 mülaz›m

1329 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf müdürü

Deliabbas Nahiyesi

1325 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye, 2 yüzbafl› 3 mülaz›m


Beledruz Nahiyesi

1325 1 müdür, 1 kâtip, 4 üye


Aziziye Kazas›

Aziziye Kazas› Memurlar›

1292 1 kaymakam (Hüseyin Efendi), 1 mal müdürü, 1 kâtip

1300-1303 1 kaymakam (Mustafa Bey), 1 mal müdürü, 1 kâtip

1309-1314 1 kaymakam (Mustafa Talip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315-1316 1 kaymakam (Mehmet Faik Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317 1 kaymakam (Hamdi Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318-1319 1 kaymakam (Numan Sabit Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1321 1 kaymakam (Mehmet fierif Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (Mehmet Kaz›m Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324-1325 1 kaymakam (Seyyid Salih Saip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


Aziziye Kazas› ‹dare Meclisi

1309 1 baflkan , 3 do¤al üye, 3 seçilmifl üye


1311-1325 1 baflkan , 3 do¤al üye, 4 seçilmifl üye


305

ORSAM

Aziziye Kazas› Di¤er Memurlar›

1309 1 sand›k emini, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 vergi tahsildar›, 2 bölük a¤as›

1310-1312 1 sand›k emini, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 vergi tahsildar›, 1 jurnal emini

1313-1314 1 sand›k emini, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 jurnal emini

1315 1 sand›k emini, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 bölük muavini

1316 1 sand›k emini, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 jurnal emini

1317-1325 1 sand›k emini, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 mülaz›m

1329 1 sand›k emini, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 nüfus memuru, 1 nüfus kâtibi, 1 mübaflir, 1 çavufl, 1 müvezzi

Salmanpak Nahiyesi

1309-1329 1 müdür ve 1 kâtipten oluflmaktad›r.

Cezire Kazas›

Cezire Kazas› Memurlar›

1300-1303 1 kaymakam (Mehmet Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1309 1 kaymakam (Cemil Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1310 1 kaymakam (Halil S›dk› Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1311 1 kaymakam (Salih Rahmi Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1312-1316 1 kaymakam (Yakup Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


1324 1 kaymakam (Ahmet Salim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam (fievket Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Abdülaziz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Cezire Kazas› ‹dare Meclisi




Cezire Kazas› Belediye Meclisi

1318-1321 1 baflkan (Mehmet El-Abbas Efendi), 4 üye

1323 1 baflkan (Mehmet El-Abbas Efendi), 4 üye, 1 kâtip

306


1324 1 baflkan (Mehmet El-Abbas Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1325 1 baflkan vekili (Seyyid Mehdi Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan vekili (Ahmet Efendi), 4 üye, 1 kâtip

Cezire Kazas› Di¤er Memurlar›

1309 1 sand›k emini, 1 rüsumat memuru, 1 tahsildar, 2 bölük muavini

1310 1 sand›k emini, 1 bölük muavini

1311-1312 1 rüsumat memuru, 1 sand›k emini, 1 bölük muavini

1313-1314 1 rüsumat memuru, 1 sand›k emini, 1 jurnal emini

1315-1316 1 müderris, 1 rüsumat memuru, 1 sand›k emini, 1 bölük muavini

1317-1324 1 müderris, 1 rüsumat memuru, 1 sand›k emini, 1 mülaz›m

1325 1 müderris, 1 rüsumat memuru, 1 rüsumat kolcusu, 1 posta memuru, 1 muharrir, 1 sand›k emini, 1 mülaz›m

1329 1 muharrir, 1 sand›k emini

Bagile Nahiyesi

1300-1303 1 müdür kadrosu bulunmaktad›r.

Ayuc Nahiyesi

1309-1324 1 müdür ve 1 kâtip kadrosu bulunmaktad›r.

Kuttulamare Kazas›

Kuttulamare Kazas› Memurlar›

1292 1 kaymakam vekili (Aziz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1299-1303 1 kaymakam vekili (Lami Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1309-1311 1 kaymakam (fievket Bey), 1 naip, 1 mal müdürü

1312-1314 1 kaymakam (Raflit Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü

1315 1 kaymakam vekili (Mehmet Ferid Pafla), 1 naip, 1 mal müdürü

1316 1 kaymakam vekili (Cafer Bey), 1 naip, 1 mal müdürü

1317-1321 1 kaymakam (Rasim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü

1323-1324 1 kaymakam (Hac› Abdülaziz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü

1325 1 kaymakam vekili (Hayrullah Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü

1329 1 kaymakam vekili (Mehmet Rasim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü

307

ORSAM

Kuttulamare Kazas› ‹dare Meclisi





Kuttulamare Kazas› Bidayet Mahkemesi

1292-1325 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik

1329 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 hademe, 1 mübaflir

Kuttulamare Kazas› Belediye Meclisi

1292 1 baflkan (Ahmet Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1299-1303 1 baflkan (Abbas Fahri Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1309-1312 1 baflkan (Abdullah Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1313-1316 1 baflkan (Abdullah Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1317 1 baflkan vekili (Hac› Hüseyin Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1318 1 baflkan vekili (Ümran ‹sa Ensaf Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1319 1 baflkan (H›z›r Es-Seb Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1321 1 baflkan vekili (H›z›r Es-Seb Efendi), 2 üye, 1 kâtip

1323 1 baflkan (Abdurrahman Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1324 1 baflkan (Abdurrahman Efendi), 2 üye, 1 kâtip

1325 1 baflkan vekili (Seyyid Faz›l Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan (Nasif El-Casim Efendi), 4 üye, 1 kâtip

Kuttulamare Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 1 aflar memuru, 1 aflar kâtibi, 1 ambar memuru, 1 karantina memuru, 2 gümrük memuru, 2 gümrük kâtibi, 1 rüsum memuru

1309 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 nüfus kâtibi, 1 rüsumat memuru, 1 rüsumat kâtibi, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 Umman-› Osmani memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memur

131 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 2 rüsumat kâtibi, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 Umman-› Osmani memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

308


1311-1312 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 1 rüsumat kâtibi, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 Umman-› Osmani memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1313-1314 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 2 rüsumat memuru, 1 rüsumat kâtibi, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-› umumiye memuru, 1 Umman-› Osmani memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1315-1316 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 2 rüsumat memuru, 1 rüsumat kâtibi, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-› umumiye memuru, 1 Umman-› Osmani memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1317-1319 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 1 rüsumat kâtibi, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-›umumiye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 Umman-› Osmani memuru

1321-1325 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 2 rüsumat memuru, 1 rüsumat kâtibi, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-› umumiye memuru, 1 liman baflkan›, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1329 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 liman baflkan›, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 acente memuru, (fieyh Sait köyünde) 1 kul muaflflirli¤i(241), 1 acente memuru

Kuttulamare Kazas› Zab›ta Memurlar›






1323-1324 2 yüzbafl›, 4 mülaz›m, 1 komiser, 1 polis



309

241 Aflar memuru, aflarc›. Ondal›kç›, gelirinin onda biri devlete verilen mukataa.

ORSAM

Bedre Nahiyesi

1292-1303 1 müdür, 1 kâtip

1309 1 müdür, 1 kâtip, 1 rüsumat memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 2 karanti-na memuru

1310 1 müdür, 1 kâtip, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru

1311 1 müdür, 1 kâtip, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru, 1 yüzbafl›, 2 mülaz›m

Garbiye Nahiyesi

1300-1311 1 müdür, 1 kâtip, 1 rüsumat memuru

Bedre Kazas›

Bedre Kazas› Memurlar›

1312-1314 1 kaymakam (Mustafa Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315 1 kaymakam vekili (fievket Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1316 1 kaymakam vekili (Zehavizade Abdüllatif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317-1318 1 kaymakam (Seyyid Salih Saip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319-1321 1 kaymakam (Mehmet Tevfik Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


1324 1 kaymakam vekili (Mehmet Rasim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam (Davut Niyazi Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Emin Efl-fierif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Bedre Kazas› ‹dare Meclisi



Bedre Kazas› Bidayet Mahkemesi

1315-1329 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir

310


Bedre Kazas› Belediye Meclisi

1312-1315 1 baflkan (Hüseyin Tahir A¤a), 5 üye, 1 kâtip

1316 1 baflkan vekili (Hac› Taha Efendi), 6 üye, 1 kâtip

1317 1 baflkan (münhal), 5 üye, 1 kâtip

1318-1319 1 baflkan vekili (Abdülhüseyin Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1321 1 baflkan vekili (Hac› Mehmet Salih Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1323 1 baflkan vekili (Muhsin Tahsin), 6 üye, 1 kâtip

1324 1 baflkan vekili (Mehmet Tahir Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1325 1 baflkan (Kaz›m A¤a), 6 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan (Muhsin Efendi), 4 üye, 1 kâtip, 1 çavufl

Bedre Kazas› Di¤er Memurlar›

1312 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 evkaf memuru

1313-1314 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 evkaf memuru,1 düyun-u umumiye memuru

1315-1316 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 evkaf memuru

1317-1321 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru, 1 telgraf ve posta müdürü

1323 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru, 1 telgraf ve posta memuru, 1 reji memuru, 3 gardiyan

1324-1329 1 evkaf memuru, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memu-ru, 1 rüsumat memuru, 1 karantina memuru, 1 telgraf ve posta memuru, 1 reji memuru

Bedre Kazas› Zab›ta Memurlar›



1329 3 mülaz›m, 1 polis

Garbiye Nahiyesi


311

ORSAM

Cessan Nahiyesi

1312-1329 1 müdür ve 1 muhz›r kadrosu bulunmaktad›r.

Dilim Kazas›

Dilim Kazas› Memurlar›

1292-1303 1 kaymakam (Mustafa Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1309 1 kaymakam (Ahmet Enveri Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1310 1 kaymakam (Abdullah Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1311 1 kaymakam vekili (Ahmet Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1312-1314 1 kaymakam (Abdülaziz Sabri Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


1317 1 kaymakam (Edip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318 1 kaymakam (Abdullah Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319-1321 1 kaymakam (Seyyid Mustafa Salim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (Remzi Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam vekili (Mehmet Hayri Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam (Mehmet Behçet Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Mehmet Mümtaz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Dilim Kazas› ‹dare Meclisi




Dilim Kazas› Bidayet Mahkemesi


1310 1 baflkan , 1 kâtip, 3 müstantik



1325-1329 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir, 1 odac›

312


Dilim Kazas› Belediye Meclisi

1309-1311 1 baflkan (Seyyid Ahmet Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1312-1316 1 baflkan (Ahmet Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1317-1319 1 baflkan (Seyyid Ahmet Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1321 1 baflkan (Seyyid H›z›r Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1323 1 baflkan (Seyyid Ahmet Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1324-1325 1 baflkan (Ahmet Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan (Hamdi Efendi), 3 üye, 1 kâtip

Dilim Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 1 aflar memuru, 2 aflar kâtibi, 1 ambar memuru, 2 telgraf memuru, 1 rüsum memuru, 1 rüsum kâtibi

1309-1312 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memu-ru

1313-1314 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru

1315-1324 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru

1325 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1329 1 sand›k emini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 tapu kâtibi

Dilim Kazas› Zab›ta Memurlar›


1310 2 bölük a¤as›, 2 bölük muavini


1313-1314 2 bölük a¤as›, 1 mülaz›m

1315-1316 2 bölük a¤as›, 1 mülaz›m



1324-1325 2 yüzbafl›, 4 mülaz›m, 1 komiser, 1 polis, 2 gardiyan

1329 1 Komutan , 4 mülaz›m, 1 polis

313

ORSAM

Hit Nahiyesi

1292-1303 1 müdür, 1 naip



1313-1321 1 müdür, 1 kâtip, 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru

1323 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip, 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru

1324-1325 1 müdür, 1 kâtip, 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 telgraf müdürü,1 telgraf memuru

1329 1 müdür vekili, 1 kâtip, 1 müderris, 1 düyun-u umumiye memuru

Felluce Nahiyesi

1318-1329 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf memuru

Kübeyse Nahiyesi

1292-1299 1 müdür, 1 naip

1300-1303 1 müdür, 1 müderris

1309-1325 1 müdür


Rehaliye Nahiyesi

1312-1323 1 müdür, 1 kâtip

1324 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip

1325-1329 1 müdür, 1 kâtip

Saklaviye Nahiyesi

1299-1303 1 müdür, 1 kâtip

1309-1317 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf memuru

314


Ane Kazas›

Ane Kazas› Memurlar›

1292-1303 1 kaymakam vekili (fierif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 sand›k emini

1309 1 kaymakam vekili (Halil S›dk› Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 müftü

1310-1311 1 kaymakam vekili (Mehmet S›rr› Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 müftü

1312-1314 1 kaymakam (Salih Rahmi Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


1316 1 kaymakam vekili (Dervifl Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317-1321 1 kaymakam (Yusuf R›fat Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323-1324 1 kaymakam (Mehmet fievket Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam vekili (Abdullah Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Mehmet Fehmi Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Ane Kazas› ‹dare Meclisi









Ane Kazas› Bidayet Mahkemesi




1324 1 baflkan , 2 üye, 1 kâtip, 1 müstantik

1325-1329 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir, 1 odac›

1329 1 baflkan , 2 üye, 1 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir, 1 odac›

315

ORSAM

Ane Kazas› Belediye Meclisi

1292-1303 1 baflkan (Kaftan Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1309-1315 1 baflkan (Kaftan Efendi), 4 üye, 1 kâtip, 2 çavufl

1316-1319 1 baflkan (Kaftan Efendi), 2 üye, 1 kâtip, 2 çavufl

1321-1323 1 baflkan (Abdürrezzak Efendi), 6 üye, 1 kâtip, 1 çavufl

1324 1 baflkan vekili (Ahmet Arif Efendi), 6 üye, 1 kâtip, 1 çavufl

1325 1 baflkan vekili (Hac› Habib Efendi), 4 üye, 1 kâtip, 1 çavufl

1329 1 baflkan (Mehmet Emin Efendi), 1 kâtip

Ane Kazas› Di¤er Memurlar›

1292-1303 1 aflar memuru, 1 aflar kâtibi, 1 ambar memuru

1309 1 nüfus memuru, 1 nüfus kâtibi, 1 tapu kâtibi, 1 sand›k emini, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 reji memuru

1310 1 nüfus memuru, 1 tapu kâtibi, 1 sand›k emini

1311-1312 1 nüfus memuru, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru

1313-1315 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 reji memuru, 2reji kolcusu, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru

1316 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 reji memuru, 7reji kolcusu, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru



1324 1 müderris, 1 hatip, 1 sand›k emini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 rejimemuru, 4 reji kolcusu, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 telgrafmemuru

1325 1 müderris, 1 sand›k emini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf müdürü,1 telgraf memuru, 1 reji memuru, 1 reji kolcusu, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umu-miye memuru

1329 1 sand›k emini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf müdürü, 1 tapu kâtibi,1 reji memuru, 4 reji kolcusu, 1 düyun-u umumiye memuru

Ane Kazas› Zab›ta Memurlar›



1313-1316 1 bölük a¤as›, 1 bölük muavini, 1 mülaz›m, 1 jurnal emini

316








1329 1 yüzbafl›, 1 polis

El-Kaim Nahiyesi


Hadise Nahiyesi


Cebe-i Ulus Nahiyesi


D‹VAN‹YE SANCA⁄I

Divaniye Sanca¤› Memurlar›

1312-1314 1 mutasarr›f (Edip Efendi), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1315 1 mutasarr›f (Hakk› Bey), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1316 1 mutasarr›f (Safvet Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1317-1318 1 mutasarr›f (Mustafa Lütfi Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1müftü

1319-1321 1 mutasarr›f (Süleyman Faik Efendi), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü,1 müftü

1321 1 mutasarr›f (Süleyman Faik Efendi), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü,1 müftü

1323-1324 1 mutasarr›f (Hamdi Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1325 1 mutasarr›f (Mehmet Tahir Bey), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1müftü

1329 1 mutasarr›f vekili (Fuad Bey), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1müftü

317

ORSAM

Divaniye Sanca¤› ‹dare Meclisi

1312-1329 1 baflkan , 4 do¤al üye, 4 seçilmifl üye kadrosu bulunmaktad›r.

Divaniye Sanca¤› ‹dare Meclisi Tahrirat Kalemi

1312 1 müdür muavini, 1 kâtip, 1 memur, 3 mübeyyiz

1313-1314 1 müdür muavini, 1 memur, 4 mübeyyiz


1317-1319 1 müdür muavini, 1 kâtip, 1 memur, 5 mübeyyiz





1329 2 kâtip, 2 müsevvid, 1 mukayyit, 2 mübeyyiz, 1 müvezzi

Divaniye Sanca¤› ‹dare Meclisi Muhasebe Kalemi

1312-1316 4 kâtip, 1 muavin, 1 mukayyit, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

1317-1319 5 kâtip, 1 mukayyit, 5 mübeyyiz, 2 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

1321-1323 4 kâtip, 1 muavin, 1 mukayyit, 5 mübeyyiz, 2 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 davavekili

1324 6 kâtip, 2 mübeyyiz, 1 mukayyit, 2 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

1325 6 kâtip, 1 mukayyit, 2 mübeyyiz, 2 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

1329 6 kâtip, 1 mukayyit, 1 tahsildar, 1 mülaz›m, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

Divaniye Sanca¤› Adliyesi


1312-1329 1 baflkan ve 3 üyeden oluflmaktad›r.


1312-1329 1 baflkan , 1 müddei umumi, 3 üyeden oluflmaktad›r.

318



1312-1319 5 kâtip, 1 memur, 1 tahsildar

1321 4 kâtip, 1 memur

1323 5 kâtip, 1 memur, 1 tahsildar

1324 6 kâtip, 1 memur

1325 4 kâtip, 1 memur, 1 mübaflir

1329 5 kâtip, 1 memur, 2 mübaflir

Divaniye Sanca¤› Defter-i Hakani Dairesi


1313-1314 1 memur, 1 kâtip

1315-1316 2 memur, 1 kâtip

1317-1325 1 memur, 2 kâtip


Divaniye Sanca¤› Nüfus Dairesi

1312-1325 1 memur, 1 kâtip


Divaniye Sanca¤› Telgraf ve Posta ‹daresi

1312 1 müdür, 2 memur

1313-1314 1 müdür, 1 memur

1315-1316 1 müdür, 2 memur

1317-1329 1 müdür, 1 memur

Divaniye Sanca¤› Düyun-u Umumiye ‹daresi

1312-1325 1 memur

1329 1 memur, 1 kolcu

Divaniye Sanca¤› Zab›ta Memurlar›

1312 1 tabur a¤as›, 8 bölük a¤as›, 10 bölük muavini, 10 jurnal emini, 1 hesap emini,1 polis

319

ORSAM

1313-1314 1 tabur a¤as›, 9 bölük a¤as›, 10 bölük muavini, 8 jurnal emini, 1 hesap emini,1 polis

1315 1 tabur a¤as›, 8 bölük a¤as›, 10 bölük muavini, 10 jurnal emini, 1 hesap emini,1 polis

1316 1 tabur a¤as›, 8 bölük a¤as›, 10 bölük muavini, 10 jurnal emini, 1 hesap emini


1321 1 binbafl›, 8 yüzbafl›, 18 mülaz›m, 1 kâtip, 1 komiser, 1 polis

1323 1 binbafl›, 10 yüzbafl›, 20 mülaz›m, 1 kâtip, 1 komiser, 1 polis

1324 1 binbafl›, 4 yüzbafl›, 12 mülaz›m, 1 kâtip, 1 komiser



Divaniye Sanca¤› Belediye Meclisi

1312-1317 1 baflkan (H›z›r A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1318 1 baflkan (Mehdi A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1319 1 baflkan (Hac› Hamid Efendi), 6 üye, 1 kâtip

1321 1 baflkan (Hasan A¤a), 5 üye, 1 kâtip

1323 1 baflkan (Tevfik Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1324 1 baflkan (Seyyid Mustafa Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1325 1 baflkan (Seyyid Mustafa Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan (Kemunizade Ahmet Efendi), 4 üye, 1 tabip, 1 kâtip

Divaniye Sanca¤› Maarif fiubesi

1315-1324 1 baflkandan oluflmaktad›r.

Divaniye Sanca¤› fieriye Mahkemesi Kalemi

1329 1 kâtip, 1 mukayyit, 1 muhz›r

Divaniye Kazas›

Deggare Nahiyesi

320


1312-1324 1 müdür, 1 kâtip

1325-1329 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip

Elbudir Nahiyesi

1312-1325 1 müdür ve 1 kâtip kadrosundan oluflmaktad›r.

A’fek Nahiyesi

1312 1 kul muaflflirli¤i, 2 kâtip

1313-1314 1 kul muaflflirli¤i, 1 kâtip, 1 memur


1316-1323 2 kul muaflflirli¤i, 2 kâtip



fiufe Meliha Nahiyesi

1329 1 müdürden oluflmaktad›r.

Hille Kazas›

Hille Kazas› Memurlar›

1312-1315 1 kaymakam (fievket Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1316 1 kaymakam vekili (Rebiizade Ahmet Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317 1 kaymakam (Halil Rasih Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318 1 kaymakam (fievket Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319-1321 1 kaymakam (Hayri Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323-1324 1 kaymakam (Salih Pafla), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


1329 1 kaymakam vekili (Yüzbafl› Hac› Nam›k Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü,1 kâtip

Hille Kazas› ‹dare Meclisi



321

ORSAM





Hille Kazas› Bidayet Mahkemesi


1317-1323 1 baflkan , 2 üye, 3 kâtip, 1 müstantik, 1 muharrir

1324 1 baflkan , 2 üye, 3 kâtip, 1 müstantik, 1 muharrir, 1 tahsildar

1325 1 baflkan , 2 üye, 3 kâtip, 1 müstantik, 1 muharrir

1329 1 baflkan , 2 üye, 4 kâtip, 1 müstantik, 1 muavin

Hille Kazas› Maarif Meclisi

1312-1323 1 baflkan , 2 üye

1324-1325 1 baflkan , 3 üye

Hille Kazas› Belediye Meclisi

1312-1315 1 baflkan ( Hac› Ali Efendi), 5 üye, 1 kâtip, 1 tabip, 1 eczac›

1316-1317 1 baflkan ( Hac› Ali Galip Efendi), 5 üye, 1 kâtip, 1 eczac›

1318-1323 1 baflkan (Ali Galip Efendi), 4 üye, 1 kâtip, 1 doktor, 1 eczac›, 1 sand›k emini

1324-1325 1 baflkan (SelimBeyzade Hurflit Bey), 4 üye, 1 kâtip, 1 doktor, 1 eczac›, 1müfettifl

1329 1 baflkan (Emin Çelebi), 4 üye, 1 kâtip

Hille Kazas› Di¤er Memurlar›

1312-1314 1 evkaf müdürü, 1 mal müdürü muavini, 1 ambar memuru, 1 emlak kâtibi, 1sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye müdürü, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgrafve posta memuru, 1 reji memuru

1315-1316 1 evkaf müdürü, 1 mal müdürü muavini, 1 ambar memuru, 1 emlak kâtibi, 1sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgrafve posta memuru, 1 reji memuru

322


1317-1321 1 müderris, 1 evkaf müdürü, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 tel-graf ve posta müdürü, 1 telgraf memuru, 1 reji memuru

1323 1 müderris, 1 mal müdürü, 1 evkaf müdürü, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umu-miye kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgraf ve posta ve 1 reji memuru

1324 1 müderris, 1 mal müdürü, 1 evkaf müdürü, 1 tapu ve emlak kâtibi, 1 sand›kemini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-uumumiye kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 2 telgraf ve posta memuru, 1 rejimemuru, 1 liman baflkan›

1325 1 müderris, 1 mal müdürü, 1 evkaf müdürü, 1 emlak kâtibi, 1 sand›k emini, 1tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 2düyun-u umumiye kâtibi, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 telgraf ve posta memu-ru, 1 reji memuru

1329 1 evkaf müdürü, 1 evkaf kâtibi, 1 sand›k emini, 2 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1nüfus memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 2 düyun-u umumiye kâtibi, 1 tel-graf ve posta müdürü, 1 telgraf ve posta memuru, 1 reji memuru, 1 reji kâtibi,1 reji kantarc›s›, 1 fleriye kâtibi

Hille Kazas› Zab›ta Memurlar›










Barmane Nahiyesi


Havas Nahiyesi


323

ORSAM

Mehavil Nahiyesi


1313-1314 1 müdür, 1 kâtip, 1 ambar memuru

1315-1329 1 müdür, 1 kâtip

Memduhiye Nahiyesi


1313-1316 1 müdür, 1 kâtip, 1 ambar memuru

1317-1329 1 müdür, 1 kâtip

Nehirflah Nahiyesi


fiamiye Kazas›

fiamiye Kazas› Memurlar›

1312-1314 1 kaymakam (Cuma Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315 1 kaymakam vekili (Resul Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1316 1 kaymakam (Neflet Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317-1318 1 kaymakam vekili (Akif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319 1 kaymakam vekili (Abdurrahman Nafiz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1321 1 kaymakam vekili (Mahmut Siret Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323-1325 1 kaymakam (‹smail Enver Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Seyyid Mehmet Akif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

fiamiye Kazas› ‹dare Meclisi



fiamiye Kazas› Bidayet Mahkemesi


1329 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir

324


fiamiye Kazas› Belediye Meclisi

1324 1 baflkan (Cevat A¤a), 2 üye, 1 kâtip

1325 1 baflkan (Razi A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan vekili (Abdülhadi Efendi), 2 üye, 1 kâtip

fiamiye Kazas› Di¤er Memurlar›

1312 1 mal müdürü muavini, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiyememuru

1313-1314 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru

1315 1 mal müdürü muavini, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiyememuru


1324-1325 1 mal müdürü muavini, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiyememuru

1329 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 nüfus memuru, 1nüfus kâtibi

fiamiye Kazas› Zab›ta Memurlar›





1325 2 mülaz›m, 1 polis

1329 1 polis

Gamas Nahiyesi


Hurullah Nahiyesi


325

ORSAM

Salahiye Nahiyesi


fienafiye Nahiyesi


1329 1 müdür, 1 kâtip ve 1 mülaz›mdan oluflmaktad›r.

Semave Kazas›

Semave Kazas› Memurlar›

1312-1314 1 kaymakam (Arif Hikmet Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315 1 kaymakam (Raflit Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1316-1317 1 kaymakam (Abdülaziz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318 1 kaymakam (Hac› Abdülaziz Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319 1 kaymakam (Hac› Abdülaziz Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1321 1 kaymakam (Mümtaz Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (Salih Saip Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam vekili (Yakup Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


1329 1 kaymakam (Sultan Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Semave Kazas› ‹dare Meclisi








Semave Kazas› Bidayet Mahkemesi


1324 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip, 1 müstantik, 1 mübaflir


326


Semave Kazas› Belediye Meclisi

1312-1315 1 baflkan (Cabir Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1316 1 baflkan (Cercis A¤a), 5 üye, 1 kâtip

1317-1318 1 baflkan (Hac› Hasan Efendi), 5 üye, 1 kâtip

1319-1321 1 baflkan (Ali El-Musa A¤a), 3 üye, 1 kâtip

1323-1329 1 baflkan (Hac› Hasan Efendi), 3 üye, 1 kâtip

Semave Kazas› Di¤er Memurlar›

1312 1 mal müdürü muavini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve postamüdürü, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 rejimemuru

1313-1314 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 sand›k emini, 1tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru

1315 1 mal müdürü muavini, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve postamüdürü, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 rejimemuru

1316 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 sand›k emini, 1tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru

1317-1319 1 müderris, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 sand›kemini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru

1321 1 müderris, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 sand›kemini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru

1323 1 müderris, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 sand›kemini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru

1324 1 vaiz, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 limanbaflkan›, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 rejimemuru

1325 1 vaiz, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 limanbaflkan›, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru

1329 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 liman baflkan›, 1sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 tahsildar

Semave Kazas› Zab›ta Memurlar›


1313-1314 1 bölük a¤as›, 1 jurnal emini


327

ORSAM

1319 2 mülaz›m

1321-1323 2 mülaz›m, 1 komiser, 1 polis

1324 1 yüzbafl›

1325 2 yüzbafl›, 2 bölükbafl›

1321 1 yüzbafl›

Abucevarir Nahiyesi




1324-1329 1 müdür, 1 kâtip, 1 telgraf ve posta memuru

KERBELA SANCA⁄I

Kerbela Sanca¤› Memurlar›

1299-1303 1 mutasarr›f (Mazhar Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü

1309 1 mutasarr›f (Celaleddin Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1müftü

1310 1 mutasarr›f (Mahmut Bey), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1311 1 mutasarr›f (Ferit Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1312-1314 1 mutasarr›f vekili (Rebiizade Ahmet Bey), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahriratmüdürü, 1 müftü

1315-1323 1 mutasarr›f (Abdüllatif Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1324 1 mutasarr›f (Yahya Tevfik Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü

1325 1 mutasarr›f (Hasan Hüsnü Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü

1329 1 mutasarr›f (Tahir Bey), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

Kerbela Sanca¤› ‹dare Meclisi



328





Kerbela Sanca¤› ‹dare Meclisi Mahkeme Heyeti

1310 1 müddei umumi, 1 müstantik

1311-1312 1 müddei umumi, 1 müstantik, 1 tahrirat müdürü, 1 müsevvid

1313-1314 1 müddei umumi, 1 müstantik

1315-1316 1 müddei umumi, 1 müstantik, 1 tahrirat müdürü, 1 müsevvid

1317-1319 1 müddei umumi, 1 müstantik, 1 müdür, 1 müsevvid

1321-1324 1 müddei umumi, 1 müstantik

1325 3 üye

1329 4 üye

Kerbela Sanca¤› ‹dare Meclisi Tahrirat Kalemi

1299-1312 1 müsevvid, 1 mukayyit, 1 kâtip, 2 mübeyyiz


1316 1 müsevvid, 1 mukayyit, 1 kâtip, 3 mübeyyiz


1324 1 müdür, 1 kâtip, 1 memur, 2 mübeyyiz

1325 1 müsevvid, 1 kâtip, 1 memur, 2 mübeyyiz

1329 2 müsevvid, 2 kâtip, 1 mukayyit, 1 müvezzi, 3 mübeyyiz

Kerbela Sanca¤› ‹dare Meclisi Muhasebe Kalemi

1299-1303 5 kâtip, 1 mukayyit, 1 yard›mc›, 1 sand›k emini

1309 3 kâtip, 1 mukayyit, 2 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili, 1 tahsildar


1311-1323 3 kâtip, 2 mukayyit, 1 mübeyyiz, 1 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili

1324 3 kâtip, 1 mukayyit, 1 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili


1329 4 kâtip, 1 mukayyit, 1 sand›k emini, 2 tahsildar, 1 mülaz›m

329

ORSAM

Kerbela Sanca¤› Arazi Memurlar›

1299-1303 1 müdür, 3 kâtip ve 1 memurdan oluflmaktad›r.

Kerbela Sanca¤› Aflar Memurlar›

1299-1303 1 memur ve 3 kâtipten oluflmaktad›r.

Kerbela Sanca¤› Rüsum Memurlar›

1299-1303 1 memurdan oluflmaktad›r.

Kerbela Sanca¤› Adliye Daireleri


1299-1310 1 baflkan , 3 üye

1311-1312 1 baflkan , 4 üye

1313-1321 1 baflkan , 3 üye

1323 1 baflkan , 2 üye, 1 müstantik, 1 memur, 1 muharrir

1324 1 baflkan , 3 üye, 1 müstantik

1325 1 baflkan , 1 müddei umumi, 3 üye, 1 müstantik, 1 muharrir

1329 1 baflkan , 1 müddei umumi, 3 üye, 1 müstantik


1299-1303 1 baflkan , 3 üye, 1 müddei umumi

1309-1310 1 baflkan , 3 üye, 1 müddei umumi, 1 müstantik, 1 memur, 1 muharrir

1311-1312 3 üye, 1 müddei umumi, 1 müstantik, 1 memur, 1 muharrir



1324 1 baflkan , 3 üye, 1 müddei umumi, 1 memur

1325 1 baflkan , 1 müderris, 3 üye, 1 memur

1329 1 baflkan , 3 üye, 1 memur, 1 muharrir

330



1299-1325 5 kâtip, 1 memur, 1 muharrir

1329 9 kâtip, 1 mukayyit

fieriye Mahkemesi Kalemi

1309-1325 1 kâtipten oluflmaktad›r.

1329 1 kâtip, 1 müsevvid, 2 mukayyit

Kerbela Sanca¤› Evkaf Dairesi / ‹daresi

1309-1316 1 müdür, 1 kâtip

1317-1323 1 müdür, 2 kâtip

1324 1 müdür, 1 kâtip, 1 sand›k emini


1329 1 memur, 1 kâtip, 1 tahsildar, 1 sand›k emini

Kerbela Sanca¤› Evkaf Komisyonu

1309 1 baflkan ve 4 üyeden oluflmaktad›r.

Kerbela Sanca¤› Defter-i Hakani Dairesi / ‹daresi

1309 2 kâtip,

1310-1312 1 memur, 1 kâtip

1313-1314 1 memur, 2 kâtip

1315-1316 1 memur, 3 kâtip

1317-1325 1 memur, 2 kâtip


Kerbela Sanca¤› Nüfus Dairesi

1309-1325 1 memur, 1 kâtipten oluflmaktad›r.


331

ORSAM

Kerbela Sanca¤› Maarif Meclisi

1309-1318 1 baflkan , 4 üye

1321-1324 1 baflkan , 1 üye

1325-1329 1 baflkan , 2 üye

Kerbela Sanca¤› Telgraf ve Posta ‹daresi

1299-1314 1 müdür, 1 memur

1315-1325 1 müdür, 2 memur

1329 1 müdür, 3 memur, 2 da¤›t›c›

Kerbela Sanca¤› Düyun-u Umumiye ‹daresi

1309-1312 1 memur

1313-1314 1 müdür, 2 kâtip, 1 sand›k emini

1315-1329 1 müdür, 2 kâtip

Kerbela Sanca¤› S›hhiye ‹daresi

1299-1312 1 memur

1313-1324 1 memur, 2 gardiyan


1329 1 memur, 2 gardiyan

Kerbela Sanca¤› Reji ‹daresi


1310-1312 1 kâtip

1313-1314 1 müdür, 2 kâtip

1315-1316 1 müdür, 1 kâtip

1317-1325 1 müdür, 2 kâtip

1329 1 müdür, 2 kâtip, 1 memur

Kerbela Sanca¤› Zab›ta Memurlar›

1309-1316 1 tabur a¤as›, 4 bölük a¤as›, 4 bölük muavini, 4 jurnal emini, 1 hesap emini


332





1329 1 Komutan , 3 yüzbafl›, 8 mülaz›m

Kerbela Sanca¤› Polis Dairesi


1321-1325 1 komiser, 3 polis


Kerbela Sanca¤› Belediye Dairesi

1309-1310 1 baflkan (Seyyid Hasan Efendi), 4 üye, 1 kâtip, 1 tabip, 1 cerrah, 1 sand›k emini

1311 1 baflkan (Mehmet Ali Efendi), 3 üye, 2 kâtip, 1 cerrah, 1 sand›k emini

1312-1317 1 baflkan (Seyyid Hasan Efendi), 3 üye, 2 kâtip, 1 tabip, 1 cerrah, 1 afl› memu-ru, 1 sand›k emini

1318-1321 1 baflkan vekili (Hulusi Efendi), 2 üye, 1 kâtip, 1 tabip, 1 sand›k emini

1323 1 baflkan (Hac› Abdülmehdi Efendi), 2 üye, 1 kâtip, 1 tabip, 1 afl› memuru, 1sand›k emini

1324 1 baflkan vekili (Süleyman Efendi), 3 üye, 1 kâtip, 1 tabip, 1 afl› memuru, 1sand›k emini

1325 1 baflkan vekili (Mehdi Efendi), 3 üye, 1 kâtip, 1 afl› memuru, 1 sand›k emini

1329 1 baflkan (Salman Efendi), 3 üye, 1 kâtip, 1 tabip, 1 eczac›, 1 afl› memuru, 1sand›k emini, 7 çavufl

Kerbela Kazas›

Müseyyip Nahiyesi

1299-1303 1 müdür, 1 kâtip

1309 1 müdür, 1 belediye baflkan› (Mehmet Efendi), 1 kâtip, 1 telgraf memuru, 1karantina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 mülaz›m

1310-1323 1 müdür, 1 belediye baflkan› (fieyh Mehdi Efendi), 1 kâtip, 1 telgraf memuru, 1karantina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 mülaz›m

1324 1 müdür, 1 naip, 1 belediye baflkan› (fieyh Mehdi Efendi), 1 kâtip, 1 telgraf veposta müdürü, 1 karantina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memu-ru, 1 mülaz›m

333

ORSAM

1325 1 müdür, 1 belediye baflkan› (fieyh Mehmet Efendi), 1 kâtip, 1 telgraf ve postamüdürü, 1 karantina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru, 1yüzbafl›

1329 1 müdür, 1 naip, 1 liman baflkan› (Abdullah Efendi), 1 kâtip, 1 telgraf ve postamüdürü, 1 karantina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru, 1emlak memuru

fiefatiye Nahiyesi

1299-1312 1 müdür, 1 kâtip

1313-1324 1 müdür, 1 naip, 1 kâtip

1325-1329 1 müdür, 1 kâtip

Rehaliye Nahiyesi


Hindiye Kazas›

Hindiye Kazas› Memurlar›

1299-1303 1 kaymakam (Ahmet Nazif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›kemini

1309-1311 1 kaymakam (Mehmet Reflit Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1312-1314 1 kaymakam (Ahmet Enveri Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315-1316 1 kaymakam (Reflit Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317 1 kaymakam vekili (‹brahim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318 1 kaymakam (Mustafa Salim Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1319 1 kaymakam vekili (fievket Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1321 1 kaymakam vekili (fiakirefendizade Mehmet Nuri Efendi), 1 naip, 1 malmüdürü, 1 kâtip

1323 1 kaymakam (‹smail Enver Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam (Behçet Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam (Salih Pafla), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Mehmet Halit Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

334


Hindiye Kazas› ‹dare Meclisi





Hindiye Kazas› Bidayet Mahkemesi



1329 1 baflkan , 1 üye, 2 kâtip, 1 mübaflir

Hindiye Kazas› Belediye Meclisi

1309-1312 1 baflkan (Hassun A¤a), 3 üye, 1 kâtip, 1 cerrah

1313-1321 1 baflkan (Hassun A¤a), 4 üye, 1 kâtip, 1 cerrah

1323 1 baflkan (Hassun A¤a), 4 üye, 1 kâtip

1324 1 baflkan (Hassun A¤a), 3 üye, 1 cerrah, 1 kâtip

1325 1 baflkan (Hassun A¤a), 4 üye, 1 cerrah, 1 kâtip

1329 1 baflkan vekili (Emin Efendi), 4 üye, 1 kâtip

Hindiye Kazas› Di¤er Memurlar›

1299-1303 1 aflar memuru, 2 aflar kâtibi, 1 ambar memuru1 telgraf müdürü

1309-1312 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü

1313-1325 1 sand›k emini, 1 imam-hatip, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1düyun-u umumiye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1329 1 hatip, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgrafve posta müdürü, 1 reji memuru, 1 eytam müdürü

Hindiye Kazas› Zab›ta Memurlar›

1309 1 yüzbafl›

1312-1315 1 bölük a¤as›, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 kâtip, 22 gece bekçisi

1316 2 bölük a¤as›, 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 kâtip, 22 gece bekçisi

335

ORSAM

1317-1319 1 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 kâtip, 22 gece bekçisi

1321-1323 2 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 1 kâtip, 1 polis, 22 gece bekçisi

1324 2 yüzbafl›, 2 mülaz›m, 1 kâtip, 1 polis, 22 gece bekçisi

1325 2 yüzbafl›, 1 mülaz›m, 35 asker

1329 2 yüzbafl›, 4 mülaz›m, 1 kâtip, 34 gece bekçisi

Ebunefafl Nahiyesi

1312 1 müdür, 1 kâtip, 1 bölükbafl›, 10 gece bekçisi

1313-1314 1 müdür, 1 kâtip, 1 bölükbafl›, 4 gece bekçisi



El-Buruye Nahiyesi





El-Fetle Nahiyesi







1323 1 müdür, 1 kâtip, 7 gece bekçisi




336


Harka Nahiyesi










1329 1 kul muaflflirli¤i

Hurüduhun Nahiyesi





Kaburi Nahiyesi






Kifl Nahiyesi


Menfehat Nahiyesi



337

ORSAM

















Müseyide Nahiyesi


1313–1316 1 müdür, 1 kâtip, 1 bölükbafl›, 6 gece bekçisi






Rahbe Nahiyesi

1299 1 müdür ve 1 kâtipten oluflmaktad›r.

338


Necef Kazas›

Necef Kazas› Memurlar›

1299-1303 1 kaymakam (Abdülfettah Bey), 1 naip, 1 kâtip, 1 mal müdürü, 1 sand›k emini

1309-1311 1 kaymakam (Seyyid Hayri Efendi), 1 naip, 1 kâtip, 1 mal müdürü

1312-1314 1 kaymakam (Mehmet fiefik Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1315-1316 1 kaymakam (Cuma Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1317 1 kaymakam (Mehmet Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1318-1323 1 kaymakam (Raflit Pafla), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1324 1 kaymakam vekili (fievket Pafla), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1325 1 kaymakam (fievket Pafla), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1329 1 kaymakam (Aziz Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Necef Kazas› ‹dare Meclisi





Necef Kazas› Bidayet Mahkemesi




1329 1 baflkan , 1 müddei umumi, 2 kâtip, 2 müstantik, 4 mübaflir

Necef Kazas› Belediye Meclisi

1299-1303 1 baflkan (Ahmet Sait Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1309-1310 1 baflkan (Hac› Ahmet Sait Efendi), 2 üye, 1 kâtip

1311 1 baflkan (Ahmet Emin Efendi), 2 üye, 1 kâtip

1312-1315 1 baflkan (Ahmet Cevat Efendi), 3 üye, 1 kâtip

1316-1319 1 baflkan (Mehmet Cevat Efendi), 3 üye, 2 kâtip


1325 1 baflkan vekili (Hac› Ahmet Mirza Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1329 1 baflkan vekili (Hac› Ahmet Efendi), 1 sand›k emini, 1 tabip, 1 kâtip

339

ORSAM

Necef Kazas› Di¤er Memurlar›

1299-1303 1 aflar memuru, 1 rüsum memuru, 1 karantina memuru

1309 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 doktor, 1s›hhiye memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru, 1 jurnal emini

1310-1312 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 doktor, 1s›hhiye memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 reji memuru

1313–1314 1 hatip, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 karan-tina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 tel-graf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1315-1319 1 hatip, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 karan-tina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 düyun-u umumiye kâtibi, 1 tel-graf ve posta müdürü, 1 reji memuru

1321-1323 1 hatip, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 karan-tina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 rejimemuru, 1 komiser, 1 polis

1324 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 karantinamemuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memu-ru, 1 komiser, 1 polis

1325 1 vaiz, 1 hatip, 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1karantina memuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 zab›ta memuru, 1 telgraf veposta müdürü, 1 reji memuru, 1 komiser, 1 polis

1329 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 karantinamemuru, 1 düyun-u umumiye memuru, 1 telgraf ve posta müdürü, 1 reji memu-ru, 1 komiser, 1 polis, 1 fleriye kâtibi, 2 tahsildar

Kûfe Nahiyesi

1299-1303 1 müdür

1309-1325 1 müdür, 1 kâtip

1329 1 müdür, 1 kâtip, 1 polis

Rehbe Nahiyesi

1300-1324 1 müdür

1325-1329 1 müdür, 1 kâtip

340


Hurüduhun Nahiyesi


1319-1321 1 müdür, 1 kâtip, 1 mülaz›m, 1 bölükbafl›, 18 gece bekçisi

1323 1 müdür, 1 kâtip, 1 mülaz›m, 19 gece bekçisi

1324-1325 1 müdür, 1 kâtip


Rezzaze Kazas›

Rezzaze Kazas› Memurlar›

1299-1321 1 kaymakam (Fehd Bey)

1323-1329 1 kaymakam (Fehdülhendal Bey)

H‹LLE SANCA⁄I (242)

Hille Sanca¤› Memurlar›

1292-1303 1 mutasarr›f vekili (Abdülgani Pafla), 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

1309 1 mutasarr›f vekili (Salih Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1müftü

1310 1 mutasarr›f vekili (Abdülkadir Pafla), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü,1 müftü

1311 1 mutasarr›f (Ali R›za Bey), 1 naip, 1 muhasebeci, 1 tahrirat müdürü, 1 müftü

Hille Sanca¤› ‹dare Meclisi



Hille Sanca¤› ‹dare Meclisi Tahrirat Kalemi

1292-1303 1 müsevvid, 1 kâtip, 1 mukayyit, 1 mübeyyiz

1309 1 müsevvid, 1 kâtip, 1 mukayyit, 3 mübeyyiz

1310-1311 1 muavin, 1 kâtip, 1 memur, 1 yard›mc›, 3 mübeyyiz

341

242 Hille, 1311 tarihli salnameye kadar sancak olarak geçmektedir. 1312 tarihli salnamede kaza olarak Divaniye sanca¤›na ba¤l›d›r.

ORSAM

Hille Sanca¤› ‹dare Meclisi Muhasebe Kalemi

1292-1303 4 kâtip, 1 mukayyit, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini

1309-1311 3 kâtip, 2 mukayyit, 3 yard›mc›, 1 sand›k emini, 1 dava vekili, 3 mübeyyiz

Hille Sanca¤› Arazi Memurlar›

1292-1303 1 memur ve 3 kâtipten oluflmaktad›r.

Hille Sanca¤› Aflar Memurlar›

1292-1303 1 müdür, 2 memur, 5 kâtipten oluflmaktad›r.

Hille Sanca¤› Rüsum Memurlar›

1292-1303 1 müdür, 2 kâtip, 1 sand›k emininden oluflmaktad›r.

Hille Sanca¤› Defter-i Hakani Dairesi


Hille Sanca¤› Nüfus Dairesi


Hille Evkaf Dairesi

1310-1311 1 memur bulunmaktad›r.

Hille Sanca¤› Maarif Meclisi


342


Hille Sanca¤› Adliye Daireleri



Hille Sanca¤› Adliye / Bidayet Mahkemesi Ceza Dairesi

1292-1303 1 baflkan , 3 üye, 1 müddei umumi

1309 1 baflkan , 1 müddei umumi, 3 üye, 1 müstantik, 1 memur, 1 muharrir

1310-1311 1 baflkan , 1 müddei umumi, 3 üye, 1 müstantik, 1 memur

Hille Sanca¤› Bidayet Mahkemesi Kalemi

1292-1303 4 kâtip, 1 memur, 1 muharrir

1309-1310 5 kâtip

1311 4 kâtip

Hille Sanca¤› Telgraf ve Posta ‹daresi

1292 1 müdür ve 2 memurdan oluflmaktad›r.

Hille Sanca¤› Düyun-u umumiye ‹daresi


Hille Sanca¤› Reji ‹daresi

1309 1 memur bulunmaktad›r.

Hille Sanca¤› Zab›ta Memurlar›

1309 1 tabur a¤as›, 5 bölük a¤as›, 5 bölük muavini, 9 jurnal emini, 1 hesap emini

1310-1311 1 tabur a¤as›, 10 bölük a¤as›, 9 bölük muavini, 10 jurnal emini, 1 hesap emini

Hille Sanca¤› Polis Dairesi

1309 1 komiser ve 1 polisten oluflmaktad›r.

343

ORSAM

Hille Sanca¤› Belediye Dairesi

1292-1303 1 baflkan (Sait Efendi), 6 üye, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1309-1311 1 baflkan (Hac› Ali Çelebi), 8 üye, 1 kâtip, 1 sand›k emini, 1 tabip

Hille Kazas›

fiunafiye Nahiyesi

1300 1 kâtip bulunmaktad›r.


1300 1 müdür ve 1 kâtip bulunmaktad›r.

Deggare Nahiyesi


Elbudir Nahiyesi


Memduhiye Nahiyesi

1292-1311 1 müdür ve 1 kâtip bulunmaktad›r.

fiamiye Kazas›

fiamiye Kazas› Memurlar›

1299-1303 1 kaymakam vekili (‹brahim Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›kemini

1309 1 kaymakam vekili (Mehmet Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1310-1311 1 kaymakam vekili (Abdülfettah Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

fiamiye Kazas› ‹dare Meclisi

1299-1311 1 baflkan , 3 do¤al üye ve 4 seçilmifl üyeden oluflmaktad›r.

344


fiamiye Kazas› Bidayet Mahkemesi

1299-1311 1 baflkan , 2 üye, 2 kâtip ve 1 müstantikten oluflmaktad›r.

fiamiye Kazas› Di¤er Memurlar›

1299-1303 1 aflar memuru, 2 aflar kâtibi, 1 ambar memuru


fiamiye Kazas› Zab›ta Memurlar›


1310-1311 2 bölük muavini, 2 jurnal emini

fienafiye Nahiyesi

1309 1 müdür ve 1 kâtipten oluflmaktad›r.

Divaniye Kazas›

Divaniye Kazas› Memurlar›

1299-1303 1 kaymakam (‹brahim Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip, 1 sand›k emini

1309 1 kaymakam (Akif Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1310 1 kaymakam (Rüstem Lami Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip


Divaniye Kazas› ‹dare Meclisi


Divaniye Kazas› Bidayet Mahkemesi


Divaniye Sanca¤› Belediye Dairesi

1309 3 üye

1310-1311 1 baflkan (Seyyid Salih Efendi) ve 3 üye

345

ORSAM

Divaniye Kazas› Di¤er Memurlar›

1300-1303 1 aflar memuru, 2 aflar kâtibi, 1 ambar memuru, 1 telgraf müdür, 1 telgrafmemuru

1309 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 nüfus kâtibi, 1 telgraf memu-ru, 1 düyun-u umumiye memuru

1310 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru, 1 düyun-uumumiye memuru, 1 ambar memuru

1311 1 sand›k emini, 1 memur, 1 nüfus memuru, 1 telgraf memuru, 1 düyun-u umu-miye memuru

Divaniye Kazas› Zab›ta Memurlar›

1309 1 bölük a¤as›

1310-1311 1 bölük muavini

Deggare Nahiyesi


Elbudir Nahiyesi


Semave Kazas›

Semave Kazas› Memurlar›

1300-1303 1 kaymakam (Hüseyin Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1309 1 kaymakam (Rüstem Bey), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1310 1 kaymakam (Davut Niyazi Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

1311 1 kaymakam (At›f Efendi), 1 naip, 1 mal müdürü, 1 kâtip

Semave Kazas› ‹dare Meclisi


346


Semave Kazas› Bidayet Mahkemesi


Semave Sanca¤› Belediye Dairesi

1309 1 baflkan (Cercis A¤a), 4 üye

1310 1 baflkan vekili (Hac› Halef Efendi), 4 üye, 1 kâtip

1311 1 baflkan (bofl), 4 üye, 1 kâtip

Semave Kazas› Di¤er Memurlar›

1300-1303 1 aflar memuru, 2 aflar kâtibi, 1 ambar memuru, 1 telgraf müdürü, 1 rüsummemuru

1309-1311 1 sand›k emini, 1 tapu kâtibi, 1 nüfus memuru, 1 nüfus kâtibi, 1 telgraf memu-ru, 1 düyun-u umumiye memuru

Semave Kazas› Zab›ta Memurlar›

1309 1 bölük muavini

1310-1311 1 bölük a¤as› ve 1 jurnal emininden oluflmaktad›r.

Abucevarir Nahiyesi


H›z›rderraci / Derraci Nahiyesi


347



RUHAN‹ RE‹SLER‹

X.


BA⁄DAT V‹LAYET‹N‹N RUHAN‹ RE‹SLER‹

1292 Yusuf Odo Efendi, Musul Keldani Patri¤i

Kasilyas Çakar, Ba¤dat Keldani Patri¤i Vekili

Kasilyas Abu, Basra Keldani Patri¤i Vekili

Yuhanna Temrez, fiehrizor ve Nahiyelerinin Matran›(243)

Polos, ‹madiye Keldani Matran›

‹lyas, Musul fieyhmena Manast›r› Matran›

Mariya Yusuf, Ba¤dat Latin Milletinin Vekili

Kasilyas Abu, Basra Latin Milletinin Vekili

Filibes Magak, Ba¤dat kadim Ermeni Milleti Matran›

Magakiye, Ba¤dat Ermeni Milletinin Murahhas›

Kasilyas, Basra’da Ermeni Milletinin Papas›

Athanasyos Rufael Çarhi, Ba¤dat Süryani Milleti Matran›

Hori Markaryos fiemun, Ba¤dat Rum Milletinin Vekili

Haham Avidye, Ba¤dat Musevi Milletinin Hahambafl›s›

Sason ‹lyaho, Ba¤dat Musevi Milletinin Haham›

Haham Harun, Musul’da Musevilerin Haham›

1309-1310 Monsenyör Henri Alenmayir, Latin Milletinin Serpiskoposu ve Papa’n›n Vekili

Padre Henri Bernar, Latin Milletinin Serpiskoposu Vekili

Ökesten Sayig, Latin Serpiskoposu Serkakâtibi

Matran Efram Bolis Rahmani Efendi, Süryani Milletinin Ruhani Reisi

Teodor Mesih Efendi, Keldani Milletinin Ruhani Reisi

Deber Artin Efendi, Ermeni kadim / Ortodoks Milleti Ruhani Reisi

Hori Filibos Magakyan Efendi, Ermeni Katolik Ruhani Reisi

Hori Romanos Kalab Efendi, Rum Katolik Ruhani Reisi

Haham Elyefla Efendi, Musevi Milletinin Ruhani Reisi

351

243 Matran: piskopos

ORSAM

1311-1312 Monsenyör Henri Alenmayir, Latin Milletinin Serpiskoposu ve Papa’n›n Vekili

Padre Henri Bernar, Latin Milletinin Serpiskoposu Vekili


Kes(244) Yusuf Sekmen Efendi, Süryani Milletinin Ruhani Reisi

Matran Mihail Efendi, Keldani Milletinin Patrik Vekili

Piskopos Tersakyan Arisdakis Efendi, Ermeni kadim / Ortodoks MilletiRuhani Reisi

Hori Filibos Magakyan Efendi, Ermeni Katolik Ruhani Reisi

Kes Romanos Kalab Efendi, Rum Katolik Ruhani Reisi

Haham Elyefla Efendi, Musevi Milletinin Ruhani Reisi

1313-1316 Athanasyos Nuri Efendi, Süryani Katolik Serpiskoposu

Monsenyör Henri Alenmayir, Latin Milletinin Serpiskoposu ve Papa’n›n Vekili


Mariya Cozif, Latin Keremiltan Reisi

Kes Teyodor Mesih Efendi, Keldani Milletinin Patrik Vekili

Tersakyan Arisdakis Efendi, Ermeni kadim / Ortodoks Milleti Patrik Vekili

Elhori Filibos Magakyan Efendi, Ermeni Katolik Patrik Vekili

Kes Romanos Kalab Efendi, Rum Katolik Patri¤i Vekili

Haham ‹shak Efendi, Musevi Milletinin Ruhani Reisi Vekili

1317-1319 Athanasyos Nuri Efendi, Süryani Katolik Serpiskoposu

Monsenyör Henri Alenmayir, Latin Milletinin Serpiskoposu ve Papa’n›n Vekili

Ökesten Sayig, Latin Serpiskoposu SSerkakâtibi

Piyerdi Bezirvila, Latin Keremiltan (?) Reisi

Kes Teyodor Mesih Efendi, Keldani Milleti Patrik Vekili


Tersakyan Arisdakis Efendi, Ermeni kadim / Ortodoks Patrik Vekili

Kes Ramanos Kalab Efendi, Rum Katolik Patri¤i Vekili

Ereki Mandirit Dorotoer Efendi, Rum Katolik Patri¤i Vekili


1321 Athanasyos Nuri Efendi, Süryani Katolik Verpiskoposu


Elhori Teyodor Mesih Efendi, Keldani Milleti Patrik Vekili

Serrahip Kapriyil Efendi, Ermeni Milleti Patrik Vekili

352

244 Kes: Papaz, keflifl.



Kes Ramanos Kalab Efendi, Rum Katolik Patri¤i Vekili

Haham ‹shak Efendi, Musevi milletinin ruhani Reisi Vekili

Haham Sason Elyaho Levi Efendi, Haham

1323 Kes Abdülahad Cerci Efendi, Süryani Katolik Serpiskopos Vekili


Elhori Teyodor Mesih Efendi, Keldani Milleti Patrik Vekili

Serrahip Karpil Efendi, Ermeni Milleti Patrik Vekili


Kes Ramanos Kalab, Rum Katolik Patri¤i Vekili



1324 Elhori Behna Bedriye Efendi, Süryani Katolik Serpiskoposu

Serahip Serüpe Samuelyan Efendi, Ba¤dat, Basra ve Musul Ermeni Murahhasl›¤›


David Papo Efendi, Ba¤dat Hahambafl›s›

Elhori Mihail Efendi, Keldani Milleti Patrik Vekili

Elhori Filibos Magakyan Efendi, Ermeni Katolik Patri¤i Vekili


1325-1329 Kes Abdülahad Cerci, Süryani Katolik Serpiskoposu

münhal, Ba¤dat, Basra ve Musul Ermeni Murahhasl›¤›


David Papo Efendi, Ba¤dat Hahambafl›s›

Elhori Mihail Efendi, Keldani Milleti Patrik Vekili

Elhori Filibos Magakyan Efendi, Ermeni Katolik Patri¤i


353



BULUNAN

YABANCI DEVLET

KONSOLOSLUKLARI

XI.


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE BULUNAN YABANCI DEVLETKONSOLOSLUKLARI

1292 Flemenk

Mösyö Charles Genel Konsolos

Fransa

Mösyö Alfred Perite, Musul Konsolosu

Mösyö Charles Dietre, Ba¤dat Konsolosu

‹ngiltere

Mr. Robertson, Basra Konsolos Vekili

Mr. John Nickson, Ba¤dat Baflkonsolosu

?(245), Musul Konsolosu

‹talya

Mösyö Alberto Molinari, Musul Görevli Memuru

‹ran

Mehmet Ali Han, Ba¤dat Maslahatgüzar›

1300 Fransa

Mösyö Alfired Petriye, Konsolos

‹ngiltere

Mr. Tovidi, Genel Konsolos Vekili

‹ran

Mirza Mahmut Han, Baflflehbender

Rusya

Mösyö Eberhard, Konsolos

1309 ABD

Mr. Con Henri Hens, Konsolos

357

245 ‹smi yaz›lmam›fl, bkz. Ba¤dat Salnamesi, 1292 (1875), s. 65

ORSAM

Fransa

Mösyö Poniyon, Konsolos

Mösyö Janiye, Kanç›lar (246)

Habefl Efendi, Tercüman

Yusuf Asfar Efendi, Tercüman

‹ngiltere

Kolonel Vilyam Tovidi, Genel Konsolos

Anton Marin Efendi, Tercüman

Yakup Tatyos Efendi, Tercüman

‹ran

Mirza Mahmut Han, Birinci Maslahatgüzar

Mirza Ebulkas›m, Tercüman

Rusya

Mösyö Piyer Ponafdin, Konsolos

Mösyö Koroglof, Kâtip ve Tercüman

Melkun Ba¤dasar Efendi, Tercüman

1310-1311 Fransa


Mösyö Janiye, Kanç›lar

Aflil Murad Efendi, Tercüman


Yusuf Asfar Efendi, Tercüman

‹ngiltere

Kolonel Edvard Mokler, Genel Konsolos Vekili

Anton Efendi, Tercüman


‹ran

Mirza Ali Naki Han, Baflflehbender

Mirza Ebulkas›m, Tercüman

Rusya


Mösyö Koroglof, Kâtip ve Tercüman


ABD

Mr. Con Sondberg, Konsolos (sadece 1311’de)

358

246 Konsoloslukta yaz› ifllerine bakan görevli.


1312-1314 Almanya

Mösyö Rihariz, Konsolos


ABD

Mr. Con Sondberg, Konsolos

Fransa


Habib Efendi, Tercüman

‹ngiltere

Kolonel Edvard Mokler, Genel Konsolos



Seyyid Hasan Efendi, Tercüman

‹ran

Mirza Mahmut Han, Baflflehbender

Hasan A¤a, Tercüman

Rusya



1315 Almanya


Mösyö Hesse, Kanç›lar


ABD


Fransa

Mösyö Röe, Vis Konsolos

‹ngiltere

Kolonel Luk, Genel Konsolos




‹ran

(Bofl), Baflflehbender


Rusya



359

ORSAM

1316 Almanya


Mösyö Hesse, Kanç›lar

ABD


Fransa


Habib fievriz Efendi, Tercüman

‹ngiltere

Kolonel Luk, Genel Konsolos




‹ran

Mirza Ali Naki Han, Baflflehbender


Rusya

Mösyö Koroglof, Konsolos

Mösyö Osyanko, Kanç›lar


1317-1318 Almanya


Mirza R›za Han, Tercüman

ABD

Mr. Con Sondenberg, Konsolos

Fransa



‹ngiltere

Macör Melvil, Genel Konsolos Vekili




‹ran

Müflavirülmülk Mahmut Han, Baflflehbender

Nas›r Bey, Tercüman

Rusya

Mösyö Koroglof, Konsolos

360


Mösyö Osyenko, Kanç›lar

Malkun Ba¤dasar Efendi, Tercüman

1319 Almanya


Mösyö Andres, Kanç›lar

ABD

Mr. Con Sondenberg, Konsolos

Avusturya ve Macaristan

Mösyö Alfired Apapor, Konsolos

Mösyö Ruz Nefled, Tercüman

Fransa



‹ngiltere

Macör Melvil, Genel Konsolos




‹ran

Müflavirülmülk Mahmut Han, Baflflehbender


Rusya

Mösyö Koroglof, Genel Konsolos

Mösyö Viladimir Dinofal, Kanç›lar

1321 Almanya

Mösyö Rihartis, Konsolos

Sait Efendi, Tercüman

ABD





Fransa



‹ngiltere

Macör Niyomarc, Genel Konsolos vekili

361

ORSAM




‹ran

Müflavirü’l-Mülk Mahmut Han, Baflflehbender


Mirza ‹brahim, Tercüman

Rusya

Mösyö Keroglof, Genel Konsolos

Mösyö Viladimir Dinofal, Kanç›lar

1323 Almanya

Mösyö Rihartis, Konsolos Vekili

Mösyö G›rosi, Kanç›lar


ABD

Mr. Rodölfer Herner, Konsolos




Belçika

Mösyö Arnit Botmen, Konsolos

Fransa

Mösyö Röe, Konsolos


‹ngiltere

Macör Niyomarc, Genel Konsolos

Agop Nersis, Bafltercüman

Seyyid Hasan Askeri Efendi, Tercüman

Seccad Haydar Efendi, Tercüman

‹ran

Mümtehinü’s-Saltanat Mirza Kaz›m Han, Baflflehbender



Rusya

Mösyö Maflkof, Genel Konsolos

Mösyö Paymaski, Kanç›lar

Artin Avanisyan Efendi, Tercüman

362


1324 Almanya

Mösyö Riflarifl, Konsolos

Mösyö G›rosi, Kanç›lar


ABD

Mr. Rodölfer Herner, Konsolos Vekili

Hüsrev Kuyumcuyan Efendi, Tercüman


Mösyö Alfired Reve, Konsolos


Belçika

Mösyö Arnist Botmen, Konsolos

Rezzuki Numan Efendi, Tercüman

Fransa

Mösyö Röe, Konsolos


‹ngiltere

Macör Ramzey, Genel Konsolos

Agop Nersisyan Efendi, birinci Tercüman

Harun fiuhit Efendi, Tercüman


Seyyid Hasan Askeri, Tercüman

‹ran

Yeminü’l-Memalik Mirza Cafer Han, Baflflehbender

‹sveç ve Norveç

Mösyö Bari, Konsolos

Rusya



Melkun Baldasar Efendi, Tercüman


1325 Almanya

Doktor Hesse, Konsolosu Vekili


ABD

Mr. Makasen, Konsolos


363

ORSAM


Mösyö Reve, Konsolosu Vekili


Belçika

Mösyö Karilberk, Konsolos Vekili

Rezzuk Numan Efendi, Tercüman

Fransa

Mösyö Reve, Konsolos


‹ngiltere

Macör Ramzey, Genel Konsolos

Agob Nersisyan Efendi, Birinci Tercüman


Harun fiuhit Efendi, Tercüman

‹ran

Yeminü’l-Memalik Mirza Cafer Han, Baflflehbender


‹spanya

Mösyö Jozef Asfar, Konsolos

‹sveç ve Norveç

Mösyö Bari, Konsolos

Rusya



Melkun Baldazyan Efendi, Tercüman


1329 Almanya

Doktor Hesse, Konsolos Vekili

Selim Efendi, Tercüman

ABD

Mösyö Legak, Konsolos Vekili



Mösyö Eksantopolo, Konsolosu Vekili


Belçika

Mösyö Potmen, Konsolos

Rezzuk Numan Efendi, Tercüman

364


Fransa

Mösyö Veyet, Konsolosu Vekili

Mehmet Mirza ‹brahim Han, Tercüman

‹ngiltere

Mister Lorimir, Genel Konsolos

Agob Nersisyan Efendi, Birinci Tercüman

‹ran

Mirza Mehmet Kali Han, Baflflehbender

Nas›r Han, Tercüman

‹spanya

(Bofl), Konsolos

(Bofl), Tercüman

‹sveç

Mister Bari, Konsolos

Davud Narpustan Efendi, Tercüman

‹talya

Mösyö Zinini, Konsolos

‹brahim Kebir Efendi, Tercüman

Norveç

Mr. Tiler, Konsolos Vekili

Rusya

Mösyö Orlof, Genel Konsolos


365



BULUNAN ESK‹ ESERLER

XII.


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE BULUNAN ESK‹ ESERLER

Vilayet Merkezi

Abbasi halifeleri taraf›ndan flehrin etraf›nda yapt›r›lan hisar, mevcut sa¤lam yap›s›yla HulefaCamiinin yüksek ve dayan›kl› minaresi, Nizamiye Medresesi, Mercan Camii ve Kerh taraf›nda bulu-nan Harun Reflid’in türbesi üzerinde kule fleklinde ve garip bir tarzda yap›lm›fl olan kubbe veKaz›miye kazas›nda bulunan Akrakof Suru ve Nemrut Tepesi, Ba¤dat vilayet merkezinde mevcutolan eski eserlerden en önemlileridir.

Horasan Kazas›

Eski dönem meliklerinin eserlerinden fiehriban nahiyesi sonunda Zindan tabir olunan, uzun-lu¤u takriben iki yüz ve eni yirmi metre olan gayet metin ve muhkem bir bina bulunup, do¤usundaon befl ve bat›s›nda bir tane kulesi vard›r. Konumu müstakim bir hat üzerindedir.

Aziziye Kazas›

Selmanpak nahiyesinde zaman›nda eski meliklerin baflkenti olan Medayin flehrinde AnuflirvanAdil’in hükümdarl›k saray› olup, bu saray Peygamberimizin do¤du¤u gecede ve peygamberli¤inebir delil olmak üzere (ikiye) yar›lm›fl olan sarayd›r.

Samarra Kazas›

Abbasi halifelerinden Mütevvekkil’in zaman›ndan kalan köflk ve zindan.

Samarra’n›n karfl› yakas›nda Halife Mütevekkil zaman›nda yap›lan ve afl›k olarak adland›r›lankemer.

Samarra kasabas›ndan on befl dakika uzakl›kta, yine Abbasi halifelerinden Mustans›r’›n inflaettirdi¤i büyük caminin suruyla yetmifl metre yüksekli¤inde Meluye olarak adland›r›lan minaresi.

369

ORSAM

Samarra’dan bat›ya üç saat uzakl›kta yap›lm›fl olan Ebu Delfin Camii ve minaresi.

Yine Abbasi halifelerinden Mütevekkil’in fiinasi ad›ndaki vezirinin hükümet kona¤›n›n suru.

Abbasi vezirlerinden ‹sa’n›n annesinin yapt›rd›¤› büyük kalenin ve Cebire ad›yla meflhur olanhisar›n surlar› ve Zenkur ad›ndaki büyük hisar.

Samarra kasabas›n›n kuzeyinde bir saat mesafede bulunan eski kas›r -halen Tellü’l-Alukismiyle bilinir- enkaz›n› oluflturan büyük bir tepe.

Samarra kasabas›n›n do¤usunda iki saat mesafede Mezir’e adl› nehrin üzerinde bulunan, onmetre yüksekli¤inde Kas›m ad›nda bir tepe.

Samarra kasabas›n›n do¤usunda üç saat mesafede bulunan, meflhur Kadisiye Kalesinin binakal›nt›lar›ndan birkaç oda.

Necef Kazas›

Kûfe nahiyesinde, Kûfe ve Sehle adlar›yla meflhur iki mescit.

Divaniye Sanca¤›

Uffun nahiyesinde Nifer harabesi.

Hille kazas›nda meflhur Babil harabeleri.

Kerbela Sanca¤›

fiefatiye nahiyesinde Acemler zaman›nda ve rivayete göre o zaman Arap hükümdar› olanNuman b. El-Münzer’in eserlerinden Ahzar ad›yla bilinen bir kale ve ondan bir saat mesafede di¤erbir kale vard›r ki, henüz ayaktad›r.

fiem’un ve Bervezil ad›ndaki Yahudilerin içi y›k›k ve d›fl duvarlar› ile baz› eserleri flimdiyekadar ayakta kalm›fl olan kaleleri.

370


BA⁄DAT

GENEL KÜTÜPHANES‹

K‹TAP MEVCUDU

XIII.


373

ORSAM

BA⁄DAT GENEL KÜTÜPHANES‹ K‹TAP MEVCUDU

Cilt Kitab›n Konusu

8 Kuran-› Kerim ve Semavi Kitaplar

8 K›raat ve Tecvit

115 Tefsir

87 Hadis

24 F›k›h ve Usul

206 F›k›h, Fetva ve Faraiz

49 Tasavvuf, Ahlak ve Vaiz

48 Akide ve Kelam

21 Hikmet ve Tabiat

23 Mant›k

37 Geometri ve Matematik

6 T›p

79 Tarih

70 Edebiyat ve fiiir

25 Anlam ve Beyan

5 Münazara

43 Nehu (Dilbilgisi)

12 Serf

22 Arap Dili

Yekün: 888 adet kitap bulunmaktad›r.

Bu kütüphane Ba¤dat’›n merkezindeki Hayderhane camiinde olup, biri mülkiyeden di¤eriilmiyeden iki görevlisi vard›r. Her gün sabahtan akflama kadar okuma sevenler için kap›s› aç›kt›r.

374



PAD‹fiAH TARAFINDAN

‹LM‹YE ‹LE MÜLK‹YE

RÜTBELER‹ VE N‹fiANLA

TALT‹F ED‹LENLER

XIV.


377


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE PAD‹fiAH TARAFINDAN ‹LM‹YE‹LE MÜLK‹YE RÜTBELER‹ VE N‹fiANLA TALT‹F

ED‹LENLER

Ba¤dat Sanca¤› (‹lmiye)

Ad› Rütbe Osmani Mecidi

Cemilzade Muhammed Cemil Efendi ‹stanbul Payesi - 2

Ravizade Seyyid ‹brahim Efendi ‹stanbul Payesi - 3

Geylanizade Seyyid Abdurrahman Efendi Haremeyn-iMuhteremeyn - 3

Geylanizade Seyyid Zeynelabidin Efendi Musul Haremeyn - -

Âlusizade Seyyid Numan Efendi Bilad-› Hamse - -

Haydarizade Abdullah Salim Efendi Bilad-› Hamse 3 -

Zehavizade Cemil S›dk› Efendi Bilad-› Hamse - 3

Geylanizade Seyyid Zeyneddin Efendi Bilad-› Hamse - -

Eski Amara Naibi Salih Efendi Edirne Payesi - -

Geylanizade Seyyid Davud Ziyaeddin Efendi Mahrec - -

Geylanizade Seyyid Muhammed Dervifl Efendi Mahrec - -

Azamiye Mütevellisi Mustafa Efendi Mahrec - -

Geylanizade Seyyid Ahmet Efendi Edirne Payesi - -

Geylanizade Seyyid Abdullah Efendi Edirne Payesi - -

Geylanizade Seyyid Mahmut Efendi ‹zmir Payesi - -

Muntefik Müftüsü Seyyid Abdurrahman Efendi ‹zmir Payesi - -

Müftüzade Seyyid Muhammed Nafi Efendi Bursa Müderrisi - -

Cemilzade Mahmut Efendi Mus›la-i Sahn - -

Geylanizade Seyyid Muhyiddin Efendi Mus›la-i Sahn - -

379

ORSAM


Geylanizade Seyyid Safaeddin Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Muhammed Hamid Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Hüseyin Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Abdurrezzak Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Abdulvahhab Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Muhammed El-Yasin Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Ahmet El-Yasin Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Mahmut Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Hüsameddin Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Abdulmecid Efendi Müderris - -

Geylanizade Seyyid Muhammed Efendi Müderris - -

Âlusizade Hac› Ali Efendi Müderris - -

Âlusizade Seyyid Sabit Efendi Müderris - -

Âlusizade Seyyid Hüsameddin Efendi Müderris - -

Âlusizade Seyyid Muhammed Dervifl Efendi Müderris - -

Âlusizade Seyyid Hüseyin Efendi Müderris - -

Cemilzade Abdülbaki Fahreddin Efendi Müderris - -

Cemilzade Abdülmecid Efendi Müderris - -

Hafizade Naci Efendi Müderris - -

Süveydizade ‹brahim Naci Efendi Müderris - -

Süveydizade Muhammed Arif Efendi Müderris - -

Müftidizade Muhammed Ataullah Efendi Müderris - -

Sünevizade Mahmut Kemaleddin Efendi Müderris - -

380


Ba¤dat Sanca¤› (Mülkiye)

Ad› Rütbe Osmanî Mecidi

Paçac›zade Hac› Abdurrahman Efendi Ula Evveli 3 -

Rübeyizade Ahmet Bey Ula Evveli - -

Zehavizade Reflid Pafla Mirmiran 4 3

Babanzade Mecid Pafla Mirmiran - -

Baclanl› Mustafa Pafla Mirmiran 2 3

Eski Dilim Kaymakam› Raflid Pafla Mirmiran - -

Huzeyrizade Abdülkadir Pafla Mirmiran - 3

Zeybekzade Süleyman Efendi Ula Sanisi 2 2

Paçac›zade Numan Efendi Ula Sanisi - 4

Kethüdazade Rauf Efendi Mütemayiz - -

Defterizade ‹smail Efendi Mütemayiz - -

fiabenderzade Muhammed Salih Efendi Mütemayiz - -

fiabenderzade Mahmut Efendi Mütemayiz - -

Müftüzade Abdullatif Efendi Mütemayiz - -

Paçac›zade Necib Efendi Saniye - -

Paçac›zade Mustafa Efendi Saniye - -

fiakirefendizade Muhammed Nuri Efendi Saniye - -

Eski Merkez Posta Müdürü Sait Efendi Saniye - -

Borazanl›zade Salih Efende Salise - -

Mehmedpaflazade fievket Bey Salise - -

Rübeyizade Mahmut Bey Salise - -

Hac› Abdulvahhab A¤a b. Kas›m A¤a Kap›c› Bafl› - -

Haydarizade Enver Bey Rabia - -

381

ORSAM

Ba¤dat Sanca¤› (Yerel ‹leri Gelenler)


Musevi Milletinden Menahim Salih Efendi Ula Sanisi - -

Musevi Milletinden Yusuf fiantob Efendi Mütemayiz - -

Musevi Milletinden Sason Efendi Mütemayiz 4 -

Keldani Milletinden ve Dava VekiliAbdulcabbar Efendi Mütemayiz - -

Ermeni Milletinden ve Tüccar KirobKuyumcuyan Efendi Mütemayiz - -

H›ristiyan Cemaatinden Yakub ‹sevi Pafla Mirülümera - -

Musevi Milletinden Salih Kerküklü Efendi Saniye - -

Musevi Milletinden Danyal Sason Efendi Salise - -

Musevi Milletinden ve Tüccar Abdullah‹lyaho Efendi Rabia - -

Ba¤dat Sanca¤› (Sadece Niflan Alanlar)

Ad› Mecidi Mecidi Osmanî

Ermeni Milletinden Matrani ‹staki Kebos 2 - -

Eski ‹stanbul Keldani Patrik Vekili Kas ‹lyaEfendi 3 - -

Eski Keldani Patrik Vekili Kas Nodrod Efendi 4 - -

Ermeni Milletinden Naom Serkis Papa Efendi 5 - -

Kaz›miye Kazas›


Kiliddar fieyh Abdülmecid Efendi Müderris - -

y ¤

382


Horasan Kazas›


Hüveyder Köyünden Hac› Mehdi A¤a Salise - -

Mahdumu Salih Efendi Salise - -

Samarra Kazas›


Samarra Nakibü’l-Eflraf Kaymakam›Seyyid Ahmet Hamdi Efendi Edirne Payesi - -

Hanekin Kazas›


Hac›kara Ahalisinden Ahmet Efendi - - 4

Kerbela Sanca¤›


Hakimzade Seyyid Hasan Efendi Edirne Payesi - -

‹mam Hüseyin Hudemalar›ndanSeyyid Salih Efendi Mütemayiz - 2

Hudemalar›ndan Seyyid Mehdi Efendi - - 4

Hudemalar›ndan Seyyid Hassun Efendi - - 4

Hudemalar›ndan Seyyid Ahmet Efendi - - 4

Necef Kazas›ndan KilitdarzadeMuhammed Hasan Efendi - - 4

Tabatabaizade Seyyid Cafer - - 3

Necef Kazas›ndan Kilitdarzade Seyyid Ali Efendi - - 4

Necef Kazas›ndan Kilitdarzade Seyyid Hadi Efendi - - 4

383

ORSAM

Hille Kazas›


fiebibzade Muhammed A¤a Saniye - -

Muhammeda¤azade Abdulkerim A¤a Salise - -

Abdulcelilbeyzade ‹brahim Bey Kap›c› Bafl› - -

Afliret Reisleri


Hindiye Kazas›ndan Tafil Aflireti Reisifieyh Mutlak El-Gaydan - - 5

Hindiye Kazas›ndan Kerit Aflireti Reisifieyh Munzur El-Luti - - 5

fiammar Aflireti fieyhi Mücvel Bey - - 5

Zübeyd fieyhi Reflid Bey - - 5

Rübey Aflireti Reisi Habib En-Nusayyif - - 5

384



BULUNAN PEYGAMBER,

EVL‹YA VE fiEYHLER‹N

TÜRBELER‹

XV.


BA⁄DAT V‹LAYET‹NDE BULUNAN PEYGAMBER,EVL‹YA VE fiEYHLER‹N TÜRBELER‹

Ba¤dat Sanca¤›

Ba¤dat’›n fierkiye Yakas›nda Bulunan Türbeler;

1- fieyh Abdulkadir Geylani Hazretleri

2- Peygamber Efendimiz Hazretlerinin o¤lu fieyh Abdulvahab

3- Peygamber Efendimiz Hazretlerinin o¤lu fieyh Abdulcebbar

4- Evliyalardan fieyh Seraceddin

5- Evliyalardan fieyh Sadreddin

6- Evliyalardan fieyh Sultan Ali

7- Evliyalardan fieyh Ahmet Kadduri

8- Evliyalardan fieyh Ahmet El-Vutri

9- Evliyalardan fieyh Necibuddin Seher Verdi

10- Evliyalardan fieyh fiahabeddin Seher Verdi

11- Evliyalardan fieyh ‹bnu’l-Cozi

12- Evliyalardan fieyh Muhasipi

13- Evliyalardan fieyh Muhammed Ezheri

14- Evliyalardan fieyh Muhammed El-Ulfi

15- Evliyalardan fieyh Muhammed Refi

16- Evliyalardan fieyh Seyyid ‹brahim

17- Evliyalardan fieyh Abdülkerim El-Habli

18- Evliyalardan fieyh Vas›l

19- Evliyalardan fieyh Muhammed El-Habli

20- Evliyalardan fieyh Zahruddin

21- Evliyalardan fieyh Muhammed El-Ahsai

22- Evliyalardan fieyh Numan

23- Evliyalardan fieyh Muhammed Hellani

24- Evliyalardan fieyh Ali Sahrani

387

ORSAM

25- Evliyalardan ‹mam Muhammed El-Fazl

26- Evliyalardan ‹mam ‹brahim El-Fazl

27- Evliyalardan ‹mam Muhammed El-Akuli

28- fiehitlerden Genç Osman

29- fiehitlerden Abu Seyfeyin

30- fiehitlerden Civan Mert Kasap

31- fiehitlerden Kanber Ali

32- Meflayihten fieyh Muhammed Mecnun

33- Meflayihten fieyh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed El-Gazali

34- Meflayihten fieyh Ali Bendeci

35- Meflayihten fieyh Mekki

36- Meflayihten fieyh Muhammed Cemel

37- Meflayihten fieyh Ömer Kazaz

38- Meflayihten fieyh Muhammed El-Bekri

39- Meflayihten fieyh Ahmet Ba¤dadi

40- Seyyid Feracullah

41- Seyyid Muhammed Tahir

42- Seyyid Ali Efendilerimiz Hazretlerinin türbeleri mevcuttur.

388

Ba¤dat’ta Bulunan Genç Osman’›n Türbesi


Ba¤dat’›n fierkiye Bölümünde ve Merkezden Befl Saat Mesafede Bulunan Türbeler;

1- Sahabelerden Selman Farisi (R.A.) hazretlerinin türbesi,

2- Sahabelerden Huzeyfe El-Yemani (R.A.) hazretlerinin türbesi,

3- Sahabelerden Abdullah El-Ensari (R.A.) hazretlerinin türbesi,

4- ‹mam Muhammed Taceddin,

5- ‹mam Abdullah El-A’rec türbesi mevcuttur.

Ba¤dat’›n Karfl›yaka’s›nda (Kerh) Bulunan Türbe ve Makamlar;

1- H›z›r ‹lyas (A.S.) hazretlerinin Makam›,

2- Yufl’a Nebi (A.S.) hazretlerinin Türbeleri,

3- Evliyalardan fieyh Maruf El-Kerhi,

4- Evliyalardan fieyh S›rr› Sukti,

5- Evliyalardan fieyh Cüneyt Ba¤dadi,

6- Evliyalardan fieyh Davut Zahiri,

7- Evliyalardan fieyh Habip El-Acmi,

8- Evliyalardan fieyh Abu’l-Hasan El-Afl’ri,

9- Evliyalardan fieyh Davut Tai,

10- Evliyalardan fieyh Veyim b. Ahmed,

11- Evliyalardan fieyh Necmeddin,

12- Evliyalardan fieyh Behlül Dana,

389

fieyh Maruf El-Kerhi Camii

ORSAM

13- Evliyalardan fieyh Sandal,

14- Evliyalardan fieyh Musa El-Cuburi,

15- Evliyalardan fieyh Abdulgafur,

16- Sitti Zübeyde Hazretlerinin kabri flerifleri mevcuttur.

Ba¤dat’›n Azamiye Kasabas›nda Bulunan Türbeler;

1- ‹mam Abu Hanife Numan b. Sabit (R.A.) hazretleri,

2- Mücahitlerden Ahmet b. Hanbel hazretleri,

3- Evliyalardan fieyh Befliru’l-Hafi,

4- Evliyalardan fieyh fiibli,

5- Evliyalardan fieyh Celaleddin,

6- Evliyalardan fieyh Muhammed El-Nuri,

7- Evliyalardan fieyh Muhammed El-Debbas,

8- Evliyalardan fieyh Üryan’n›n türbeleri mevcuttur.

390

‹mam Musa El-Kaz›m Camii


Ba¤dat’›n Kaz›miye Kazas›nda Bulunan Türbeler;

1- On ‹ki ‹mamlardan ‹mam Musa El-Kaz›m (R.A.) hazretleri,

2- Evlatlar›ndan Seyyid ‹brahim ve Seyyid ‹smail,

3- Torunlar›ndan Muhammed El-Cevad b. Ali R›za,

4- ‹çtihat Sahiplerinden ‹mam Abu Yusuf,

5- Evliyalardan Nasrullah Nam› di¤er ‹bni Esir,

6- fieyh Muhammed El-Ambari,

7- Seyyid Murtaza hazretlerinin türbesi mevcuttur.

Ba¤dat’›n Samarra Kazas›nda Bulunan Türbe ve Makamlar;

1- On ‹ki ‹mamlardan ‹mam Ali El-Hadi (R.A.) hazretleri,

2- On ‹ki ‹mamlardan ‹mam Hasan El-Askeri (R.A.) hazretleri,

3- ‹mam Ali El-Hadi Hazretlerinin Amcas› ‹mam Muhammed Ed-Dur,

4- ‹mam Ali El-Hadi Hazretlerinin K›z Kardefli Helime,

5- ‹mam Hasan El-Askeri Hazretlerinin Efli Nergis Han›m,

6- Meflhur Yedi Okuyuculardan H›f›z hazretleri,

7- ‹mam Mehdi Hazretlerinin Makamlar› mevcuttur.

Ba¤dat’›n Tikrit Nahiyesinde Bulunan Türbeler;

1- Sahabelerden Ömer b. Cündil El-Gafari (R.A.) hazretlerinin türbe ve camisi,

2- Hz. Ömer (R.A.) zamanlar›nda bu beldenin fethi için görevlendirilen 40 flehidin türbelerimevcuttur.

Ba¤dat’›n Horasan Kazas›nda Bulunan Türbe ve Makamlar;

1- Danyal Nebi hazretlerinin Makamlar›

2- Sahabelerden Mikdat

3- Lokman Hekim Hazretlerinin Makamlar›

4- Evliyalardan fieyh ‹brahim Edhem Hazretleri

5- fieyh Abdullah

6- fieyh Mahmut

7- fieyh Ali Müderris

8- fieyh Abu’l-Kerim

9- fieyh fiahabettin Abu Feyyaz

10- fieyh Zengi

391

ORSAM

11- fieyh Salih

12- fieyh Muhammed Ferzini

13- fieyh Abu Hamis

14- Molla Kas›m Tevicri

15- fieyh Abu ‹dris

16- fieyh Abdulhamid

17- Muhammed El-Bariki

18- fieyh Rezec

19- fieyh Abu Meflail

20- fieyh Ali Abu Cesravi

21- fieyh Abbas

22- fieyh Sultan Ali Abu Hadid

23- fieyh Said

24- Abdullah b. Ali

25- Muhammed b. Ali

26- Seyyid Muhammed

27- fieyh Muhammed Seyyid Ali

28- Ümran b. Ali

29- ‹mam Asker

30- fieyh Zeynuddin

31- Dede Veli

32- fieyh Salih

33- fierehbil

34- ‹mam Mansur

35- fieyh Serkan Hazretlerinin Türbeleri mevcuttur.

Ba¤dat’›n Bedre Kazas›nda Bulunan Türbeler;

1- Hz. Ömer (R.A.) sülalesinden fieyh Süleyman,

2- ‹mam Hasan El-Müctebi Hazretlerinin evlad›ndan ‹mam Ali,

3- ‹mam Musa El-Kaz›m (R.A.) Hazretlerinin evlad›ndan Eyyid Hasan,

4- Evliyadan fieyh Abdullah El-Salih Hazretlerinin türbeleri mevcuttur.

392


Ba¤dat’›n Hit Nahiyesinde Bulunan Türbe ve Makamlar;

1- H›d›r (A.S.) Hazretlerinin makamlar›,

2- Evliyadan fieyh Abdullah,

3- fieyh Abdullah’›n o¤lu Abu’l-Vefa ile Ahmet El-H›d›r,

4- fiehitlerden fieyh Muhammed Ali Nurettin,

5- fiehitlerden Hac› Abdulmunim,

6- fiehitlerden fieyh Tacettin ve onun gibi pek çok flehidin türbeleri mevcuttur.

Ba¤dat’›n Kerbela Sanca¤›nda Bulunan Türbe ve Makamlar;

1- Hz. ‹mam Hüseyin (R.A.), Hz. ‹mam Abbas ve ‹mam Hüseyin’in o¤ullar› Ali Ekber veAli As¤ar’›n türbeleri birliktedir. Bunun d›fl›nda 72 flehidin türbesi ile saçak alt›nda flehitHabip b. Mazah›r hazretlerinin türbeleri mevcuttur.

2- ‹bnu’l-Riyaz

3- fiehit Seyyid Kaz›m b. Hamza ve onun yan›nda Nuh isminde bir türbe mevcuttur.

4- ‹brahim b. Hasan

5- fieyh Abu’l-Fehd

6- fiefatiye nahiyesinde ‹mam Hasan (R.A.) Hazretlerinin Makamlar›

7- Rehaliye nahiyesinde Musa b. Cafer’in evlatlar›ndan Seyyid Ahmet ve SeyyidMuhammed’in türbeleri.

8- Necef kasabas›nda, ‹mam Ali (R.A.) Hazretlerinin türbeleri

9- ‹mam Hasan (R.A.) Hazretlerinin k›z› ile Ali b. Hüseyin ve Mustafa’n›n k›z›n›n türbelerimevcuttur.

10- Vadil Selam adl› yerde Hud ve Salih (A.S.) hazretleri ile ‹mam Mehdi hazretlerinin tür-beleri.

11- Küfe nahiyesinde Nebi Yunus (A.S.) hazretlerinin makam›.

12- Küfe caminde Müslüm b. Ukeyil ve Hani b. A’rve hazretlerinin türbeleri.

13- Hindiye kazas›nda Nebi Yunus (A.S.) hazretlerinin makamlar›.

14- Hindiye kazas›nda ‹bnul Hasan, ‹bnul Hüseyin ve ‹bnul Hamza hazretlerinin türbeleri.

15- Hindiye kazas›n›n Kefl nahiyesinde Zülkefl Peygamber hazretleri ile ‹mam Raflir hazret-lerinin türbeleri mevcut olup bunlar›n tamam› halk taraf›ndan ziyaretgâht›r.

393

ORSAM

Ba¤dat’›n Divaniye Sanca¤›nda Bulunan Makamlar;

1- Divaniye kasabas›nda ‹mam Musa El-Kaz›m’›n o¤ullar›ndan Muhammed Abu Faz›lhazretlerinin makam› mevcuttur.

2- Deggare yolunda Nebi fiuayp (A.S.) hazretlerinin makam› mevcuttur.

3- A’fek nahiyesinde Nebi Yunus (A.S.) hazretlerinin makam› mevcuttur.

4- Daggare’de ‹mam Hasan (R.A.) hazretlerinin evlatlar›ndan Abu Faz›l hazretlerininmakam› mevcuttur.

Ba¤dat’›n Hille Kazas›nda Bulunan Makamlar;

1- Hille kazas›nda Nebi Eyüp hazretleri ve ‹brahim Nebi hazretlerinin (A.S.) makamlar›mevcuttur.

2- ‹mam Musa El-Kaz›m hazretlerinin evlatlar›ndan Kas›m’›n makam›,

3- Hz. ‹mam Ali hazretlerinin evlatlar›ndan Muin, A’vun, Umran ve Zeyd hazretlerininmakamlar›,

4- ‹mam Hasan hazretlerinin evlatlar›ndan Ali’nin makam›,

5- ‹mam Hüseyin hazretlerinin evlatlar›ndan Ali’nin makam› mevcuttur.

Ba¤dat’›n Samava Kazas›nda Bulunan Makamlar;

Samava kazas›nda H›z›r Nebi (A.S.) hazretlerinin makam› bulunmaktad›r ve buras› her zamanziyaretgaht›r.

394



‹STAT‹ST‹K CETVELLER‹

(GEL‹R-G‹DER, ÜRET‹M-

TÜKET‹M, EMLAK)

XVI.


Ba¤dat Vilayetinin 1291 / 1874 Y›l› Gelir ve Giderleri(247)

GEL‹RLER

Gelirin Türü Kese Küsur

Yerleflik halk›n ve afliretlerin vergileri 10906 389

Askerlik bedelleri 1033 444

Aflar vergisi 85471 395

A¤nam vergisi 13392 404

Camus vergisi 497 360

Müteferrik gelirler 18388 241

Yekûn 129691 239

ÖDEMELER VE MASRAFLAR

Ödeme ve Masraf›n Türü Kese Küsur

Birinci K›s›m: ‹ç ifller 42161 357

‹kinci K›s›m: Mali ifller 10702 335

Üçüncü K›s›m: fieri ve Hukuki ifller 3458 200

Dördüncü K›s›m: Genel E¤itim 21 488

Alt›nc› K›s›m: Bay›nd›rl›k iflleri 654 144

Yekûn 57179 24

397

ORSAM

Ba¤dat Vilayeti Arazi Ürünlerinin Üretim, Tüketim ve ‹hracat Miktarlar›(248)

Ba¤dat Sanca¤›

Ürün üretim (Okka)(249) tüketim (Okka) ihracat (Okka)

Bu¤day 30.000.000 15.174.656 14.825.344

Arpa 35.000.000 19.594.328 15.405.678

Dar› 281.384 0 281.384

fiilep 226.080 126.080 100.000

Susam 52.648 40.648 12.000

Hortman 232.784 132.784 100.000

Mafl 42.435 40.035 2.400

Mercimek 3.000 0 3.000

Bakla 10.000 0 10.000

D›h›n 996.364 696.364 300.000

Fasulye 40.000 30.000 10.000

Hurma 1.195.850 295.850 900.000

Pamuk 209.350 109.450 100.000

‹pek Kozas› 5.000 1.000 4.000

Tebennak 2.000 0 2.000

Meyve 20.000.000 20.000.000 0

Sebze 8.000.000 8.000.000 0

Yekûn 96.296.995 64.241.195 32.055.800

398

248 Ba¤dat Vilayeti Salnamesi, 1292 / 1874, s. 134–140

249 1 Okka = 400 dirhem = 1200 gram = 1,2 kilogram


Musul Sanca¤›

Ürün Üretim (Okka) Tüketim (Okka) ‹hracat (Okka)

Bu¤day 20.000.000 18.000.000 2.000.000

Arpa 16.000.000 14.400.000 1.600.000

Pirinç 1.200.000 1.200.000 0

Dar› 550.000 550.000 0

Susam 350.000 166.667 83.333

Mafl 100.000 100.000 0

Mercimek 400.000 200.000 200.000

Nohut 80.000 26.666 53.334

So¤an 530.000 364.166 165.834

Sumak 50.000 33.334 16.666

Bakla 150.000 150.000 0

Çörek Otu 1.500 500 1.000

Kezire 250 62 188

Rezene 2.500 2.500 0

Pamuk 450.000 300.000 150.000

Tütün 200.000 160.000 40.000

Ze¤rek 20.000 20.000 0

Keten Tohumu 1.500 1.500 0

Karis 150.000 150.000 0

Meyve 570.000 293.333 286.667

Sebze 100.200 100.200 0

Yekûn 40.805.950 36.218.928 4.587.022

399

Not: Yekûn’de Toplama Hatalar› Salnameden Kaynaklanmaktad›r.

ORSAM

Kerkük Sanca¤›


Bu¤day 33.370.000 27.370.000 6.000.000

Arpa 36.714.000 34.714.000 2.000.000

Pirinç 380.000 380.000 0

Dar› 30.000 30.000 0

Susam 5.250 5.250 0

Hortman 5.000 5.000 0

Mafl 45.000 45.000 0

Mercimek 40.000 26.667 13.333

Bakla 25.000 25.000 0

Duhun 200.000 200.000 0

Fasulye 10.000 10.000 0

Pamuk 150.000 150.000 0

‹pek Kozas› 143.000 143.000 0

Nohut 8.900 4.450 4.450

Herzin 100.000 100.000 0

Kezen 50.000 50.000 0

Kakuz 50.000 50.000 0

Kenekircik 20.000 20.000 0

Maz› 4.000 0 4.000

Meyve 6.000.000 6.000.000 0

Sebze 5.000.000 5.000.000 0

Yekûn 82.656.150 74.598.367 8.057.783

400



Süleymaniye Sanca¤›


Bu¤day 13.846.385 12.776.385 1.070.000

Arpa 9.868.376 8.798.376 1.070.000

Pirinç 2.142.575 1.842.575 300.000

Dar› 125.293 120.293 5.000

Susam 10.000 3.000 7.000

Mafl 41.000 21.000 20.000

Mercimek 80.000 55.000 25.000

Nohut 31.227 16.227 15.000

Badem 50.000 25.000 25.000

Ceviz 1.150.000 450.000 700.000

Kezen 133.600 118.600 15.000

Bülke 400.062 400.062 0

So¤an 230.000 230.000 0

Sar›msak 5.000 1.000 4.000

Dimile 2.849 2.849 0

Tütün 21.370 21.370 0

Pamuk 100.000 75.000 25.000

Maz›(250) 100.000 10.000 90.000

Sak›z 50.000 5.000 45.000

Kitre(251) 10.000 0 10.000

Sumak 75.000 50.000 25.000

Meyve-Sebze 5.031.132 4.691.132 34.000

Yekûn 33.503.889 29.712.889 3.798.000

401

250 Servigillerden, yass› dall›, yaprakl› ve düz gövdeli bir bitki. Kozala¤›ndan solucan düflürücü ya¤ elde edilir ve Debba¤hanelerdederi ifllerinde kullan›lan bir madde.

251 Kitre veya titre. Bez dokurken pamu¤unu yap›flt›rmak için sürdükleri beyaz sak›z.


ORSAM

Basra Sanca¤›


Bu¤day 230.000 230.000 0

Arpa 200.000 200.000 0

Pirinç 200.000 200.000 0

Dar› 200.000 200.000 0

Hurma 35.000.000 5.000.000 30.000.000

Meyve 410.000 320.000 90.000

Sebze 50.000 50.000 0

Yekûn 36.290.000 6.200.000 30.090.000

Hille Sanca¤›


Bu¤day 16.300.000 11.100.000 5.600.000

Arpa 51.500.000 40.000.000 11.100.000

Duhun 9.800.000 9.800.000 0

Mafl 1.520.000 1.000.000 520.000

Susam 300.000 150.000 150.000

Mercimek 60.000 60.000 0

fiilep 29.600.000 20.000.000 9.600.000

Hortman 400.000 300.000 100.000

Fasulye 290.000 290.000 0

Dar› 1.500.000 1.000.000 500.000

Pamuk 180.000 180.000 0

Meyve ve Sebze 7.005.800 7.005.800 0

Yekûn 118.455.800 90.855.800 27.570.000

402


Muntefik Sanca¤›


Bu¤day 3.000.000 1.500.000 1.500.000

Arpa 6.000.000 3.000.000 3.000.000

Pirinç 500.000 250.000 250.000

D›h›n 200.000 100.000 100.000

Susam 20.000 10.000 10.000

Dar› 500.000 250.000 250.000

Mafl 100.000 50.000 50.000

Hurma 100.000 50.000 50.000

Yekûn 10.420.000 5.210.000 5.210.000

Amare Sanca¤›


Bu¤day 4.000.000 1.000.000 3.000.000

Pirinç 9.000.000 4.500.000 4.500.000

Duhun 100.000 100.000 0

Dar› 4.000.000 1.000.000 3.000.000

Susam 50.000 10.000 40.000

Mafl 50.000 10.000 40.000

Pamuk 500.000 500.000 0

Meyve ve Sebze 31.000 31.000 0

Yekûn 20.981.000 7.963.500 13.017.500

403

ORSAM

Ahsa Sanca¤›


Bu¤day 100.000 100.000 0

Arpa 50.000 50.000 0

Dar› 20.000 20.000 0

fiilep 2.000.000 2.000.000 0

Susam 100.000 100.000 0

Anason 100.000 100.000 0

Fasulye 150.000 150.000 0

Yabani Nohut 50.000 50.000 0

Basur 50.000 50.000 0

So¤an 200.000 200.000 0

Hurma 30.000.000 15.000.000 15.000.000

‹ç Çice¤i Tohumu 10.000 10.000 0

Kitre 400.000 100.000 300.000

Tömbeki 100.000 100.000 0

Meyve 200.000 200.000 0

Sebze 30.000 30.000 0

Yekûn 33.920.000 18.620.000 15.300.000

Ba¤dat Vilayeti 1296–1297–1298 Y›llar› Varidat› (252)

Sancaklar 1296 1297 1298

Kurufl Kurufl Kurufl

Ba¤dat Sanca¤› 12.818.612 7.696.156 8.054.963

Hille Sanca¤› 16.484.247 6.847.610 8.942.249

Kerbela Sanca¤› 8.387.237 4.966.015 7.242.196

Amare Sanca¤› 9.174.927 9.622.357 5.520.040

Basra Sanca¤› 5.574.188 4.116.262 4.553.476

Muntefik Sanca¤› 3.089.752 6.470.781 4.950.835

Necid Sanca¤› 2.983.086 3.027.657 2.852.623

Yekûn 58.512.049 42.746.838 42.116.392

404

252 Ba¤dat Vilayeti Salnamesi, 1300 / 1883, s. 218


Ba¤dat Vilayeti 1301 Y›l› Genel Varidat›(253)

Kerbela Livas› Hille Livas› Ba¤dat Livas› Yekûn

Afliretler vergisi 99.870 147.550 410.598 608.018

Askerlik bedeli 0 3.589 185.849 189.438

A¤nam vergisi 331.337 1.357.383 2.697.113 4.385.833

Canavar vergisi 15.474 66.520 83.092 165.087

Deve vergisi 94.680 21.510 245.360 361.650

‹haleli aflar bedeli 290.425 1.931.534 553.025 2.774.994

Aflar Hâs›lat› Emaneti 306.026 5.133.487 4.077.830 12.814.343

Orman ve kereste vergisi 17.231 14.500 86.829 118.650

Madenler 0 0 45.725 45.725

Emlak ve icar geliri 7.500 50 6.253 13.803

Su avc›l›¤› 20.352 26.350 47.714 94.416

Mahkeme harçlar› 86.242 38.437 334.377 459.047

Çeflitli vergiler 873.898 732.800 706.275 2.312.972

Müteferrik gelirler 26.925 15.000 194.338 236.273

Yekûn 5.467.080 9.488.700 9.674.479 24.630.259

Ba¤dat Vilayeti 1301 Y›l› Genel Masraflar›(254)

Kerbela Livas› Hille Livas› Ba¤dat Livas› Yekûn

Dahiliye 277.426 354.474 1.844.038 2.475.974

Adliye 137.500 153.270 674.540 965.310

Maarif 7.760 9.928 80.976 98.664

Nafia 0 0 44.094 44.094

Maliye 87.364 144.620 478.748 710.732

Maafllar 49.986 31.549 531.841 613.376

fieriye 38.100 45.462 188.106 271.668

Tahsil giderleri 15.000 12.000 70.000 97.000

Yekûn 613.172 751.303 3.912.343 5.277.818

405

253 Ba¤dat Salnamesi, 1303 / 1887, s. 201


ORSAM

Ba¤dat Defter-i Hakani ‹daresinin 1301 Y›l› Genel Varidat› (255)

Emlak has›lat› Arazi has›lat› Yekûn

Ba¤dat Sanca¤› 50.000 45.000 95.000

Hille Sanca¤› 8.000 14.000 22.000

Kerbela Sanca¤› 11.600 13.000 24.600

Yekûn 69.600 72.000 141.600

Ba¤dat Defter-i Hakani ‹daresinin 1301 Y›l› Genel Masraflar› (256)

Aidatlar Maafllar Yekûn

Ba¤dat Sanca¤› 4.750 86.400 91.150

Hille Sanca¤› 1.100 16.416 17.516

Kerbela Sanca¤› 1.230 16.416 17.646

Yekûn 7.080 119.232 126.313

Ba¤dat Telgraf ve Posta ‹daresinin 1300 Y›l› Gelirleri (257)

Resmi olmayan telgraf ücretleri 994.592

Resmi olmayan posta ücretleri 370.942

Resmi olan telgraf ücretleri 2.138.717

Resmi olan posta ücretleri 346.609

Yekûn 3.850.860

406





Ba¤dat Telgraf ve Posta ‹daresinin 1300 Y›l› Giderleri (258)

Telgraf maafllar› 980.408

Telgraf masraflar› 164.979

Posta maafllar› 966.000

Posta masraflar› 265.760

Yekûn 1.377.147

Ba¤dat Rüsumat Nezaretinin 1300 Y›l› Gelir ve Gideri (259)

Gelirler 13.127.469

Giderler 1.709.459

Ba¤dat fiehrinde Bulunan Cami, Mescit, Mabed ve Medreseler (260)

Mabed Medrese Mescit Cami

Birinci Belediye dahilinde 6 0 26 28

‹kinci Belediye dahilinde 15 19 19 12

Üçüncü Belediye dahilinde 0 0 21 9

Yekûn 21 19 66 49

407




ORSAM

Ba¤dat Vilayeti 1300 Y›l› Haberleflmeleri (261)

Muharrerat Telgraf

MAKAM Yaz›lan Gelen Yaz›lan Gelen

Bab-› Ali 10 13 5 9

Dahiliye Nezareti 204 258 69 60

Meflihat-› Kübra 58 50 1 5

Hariciye Nezareti 26 25 11 9

Makam-› Seraskeri 109 138 22 24

fiura-i Devlet Nezareti 10 8 18 18

Maarif Nezareti 80 44 6 9

Evkaf-› Hümayun Nezareti 55 45 14 21

Adliye Nezareti 26 37 2 5

Maliye Nezareti 206 318 144 202

Tekaüt Sand›¤› Nezareti 138 131 4 2

Di¤er Daireler 98 105 50 41

Ordu Müflirli¤i 312 328 0 0

Komflu Vilayetler 373 1.028 510 250

Tahran’daki Osmanl› Elçili¤i 26 45 0 0

Ba¤dat Rüsumat Nezareti 80 116 0 0

Düyun-u umumiye Nezareti 65 46 0 0

Ba¤dat’taki ‹ran Baflflehbenderli¤i 192 127 0 0

Ba¤dat’taki ‹ngiltere Konsoloslu¤u 63 80 0 0

Ba¤dat’taki Fransa Konsoloslu¤u 37 58 0 0

Ba¤dat’taki Rusya Konsoloslu¤u 38 46 0 0

Kirmanflah’daki Osmanl› Sefareti 2 3 0 0

Ba¤dat’a Ba¤l› Sancaklar 0 583 140 0

Ba¤dat Mutasarr›fl›¤› 135 331 0 0

Kerbela Mutasarr›fl›¤› 590 746 244 151

Hille Mutasarr›fl›¤› 651 880 289 844

Vilayet D›fl›nda 902 555 116 804

Yekûn 5.094 6.384 1.545 2.908

408

261 Ba¤dat Salnamesi, 1303 / 1887, s. 206-208


Ba¤dat Vilayeti’nin 1311 Y›l› Gelir ve Giderleri (262)

Gelirler Kurufl Giderler Kurufl

Çad›r vergisi 704.865 fieriye 262.851

Askerlik bedeli 532.961 Dahiliye 2.040.501

A¤nam Resmi 5.707.935 Adliye 949.862

Camus Resmi 161.950 Maliye 1.168.526

Deve Resmi 410.320 Deve resmi 410.320

‹haleli Aflar Bedeli 3.955.192 Jandarma 4.770.206

Aflar Has›lat› Emaneti 7.345.281 Polis 77.724

Emlak ve ‹car Has›lat› 18.517 Emekli ve Yetimler 800.525

Çeflitli Resimler 3.327.707 Alt›nc› Ordu 10.610.882

Orman ve Kereste resmi 107.342

Madenler 40.418

Emlak ve Tapu harçlar› 501.359

Mahkeme harçlar› 233.384

Müteferrik has›lat 294.985

Yekûn 23.342.216 Yekûn 20.681.077

Ba¤dat Vilayeti’nde Bulunan Kamu Binalar›

Ba¤dat Kazas›

1 hükümet kona¤›, 1 piyade k›fllas›, 1 topçu k›fllas›, 1 bahriye k›fllas›, 2 süvari dairesi, 2 redifdairesi, 1 merkez hastanesi, 1 guraba hastanesi, 1 imalat-› askeriye, 1 debba¤hane, 1 baruthane, 2redif deposu, 1 belediye dairesi, 1 umman-› Osmani dairesi, 1 askeri idadi mektebi, 1 mülki idadimektebi, 1 askeri rüfltiye mektebi, 1 mülki rüfltiye mektebi, 1 sanayi mektebi, 1 vilayet matbaas›, 2zahire ambar›, 2 ekmekhane, 1 buzhane, 1 zaptiye tavlas›, 14 zaptiye karakolhanesi, 1 millet bahçe-si, 4 ahflap köprü, 1 telgrafhane, 1 hamam, 1 hapishane.

Hanekin Kazas›

3 hükümet kona¤›, 2 harem dairesi, 1 miri ambar, 1 miri de¤irmen, 1 s›n›r karakolhanesi.

409

262 Ba¤dat Salnamesi, 1312 / 1895, s. 344–346

ORSAM

Horasan Kazas›

3 hükümet kona¤›, 3 dükkân, 5 zahire ambar›, 1 ev.

Dilim Kazas›

4 hükümet kona¤›, 1 dükkân, 1 kahvehane.

Aziziye Kazas›

2 hükümet kona¤›, 1 ev.

Kaz›miye Kazas›

1 hükümet kona¤›, 1 zahire ambar›.

Mendeli Kazas›

2 hükümet kona¤›.

Ane Kazas›

1 hükümet kona¤›.

Kuttulamare Kazas›

1 hükümet kona¤›, 1 ambar.

Cezire Kazas›

2 hükümet kona¤›, 2 zahire ambar›.

Kerbela Sanca¤›

5 hükümet kona¤›, 1 hapishane, 2 harem, 1 belediye dairesi, 1 karantina idaresi, 1 ev, 1gazhane, 1 telgrafhane, 1 süvari tavlas›, 2 zahire ambar›, 1 daire yeri, 1 telgrafhane idaresi, 1 boflarsa, 1 hamam.

410


Necef Kazas›

1 hükümet kona¤›, 1 karantina yeri, 5 ev, 2 kahvehane, 2 dükkân, 1 harem.

Ba¤dat fiehrindeki Emlak ‹statisti¤i (263)

1 idare-i nehriye, 1 imalat-› askeriye, 1 otel, 9 eczahane, 10 ekmekhane, 22 iplik kârhanesi,29 oda, 117 ah›r, 1 belediye dairesi, 1 bahriye k›fllas›, 2 baruthane, 38 pekmezhane, 19 boyahane, 7basmahane, 135 bahçe, 1 piyade k›fllas›, 1 telgrafhane, 1 tramvay idaresi, 1 tahsishane, 20 tekke, 33türbe, 1 damgahane, 103 cami, 129 çulhahane, 11 çayhane, 1 hükümet kona¤›, 67 odun iskelesi, 38hamam, 1 askeri hastahane, 208 han, 15.993 ev, 9 debba¤hane, 116 de¤irmen, 3.580 dükkân, 7zahire ambar›, 1 rüsumat idaresi, 1 reji idaresi, 1 redif k›fllas›, 2 redif deposu, 2 zorhane, 1 süvarik›fllas›, 3 susam ba¤hanesi, 15 sebilhane, 4 flekerhane, 1 sabunhane, 1 topçu k›fllas›, 1 askeri mutfak,200 arsa, 182 toptan g›da pazar›, 1 guraba hastanesi, 1 fabrika, 18 f›r›n, 13 karakolhane, 210 kahve-hane, 1 k›raathane, 12 kütüphane, 8 kilise, 3 kârhane, 13 gözehane, 27 kireçhane, 13 köflk, 53 kömüriskelesi, 2 lokanta, 42 mescit, 31 medrese, 1 fleriye mahkemesi, 3 matbaa, 1 mülki idadi Mektebi, 1mülki mektebi, 1 sanayi mektebi, 1 askeri idadi mektebi, 1 askeri rüfltiye mektebi, 42 okul, 33ma¤aza, 2 misafirhane, 3 makine, 4 mahzen, 8 meyhane, 1 kad›n hapishanesi, 1 neft kârhanesi, 1yapa¤› makinesi, 2 Yahudi mektebi.

Ba¤dat Rüsumat Nezaretinin 1311 Y›l› Gelir ve Giderleri(264)


‹thalat 11.778.132 Maafllar ve Masraflar 1.581.163

‹hracat 844.947

Sarfiyat 1.306.906

Arazi resimleri 40.521

Perakende resimleri 82.460

Müteferrik gelirler 2.273

Yekûn 14.055.239

411

263 Ba¤dat Salnamesi, 1317 / 1899, s. 286-288 ve 1318 / 1900, s. 322-323


ORSAM

Ba¤dat Vilayetinin 1315 Y›l› Gelir ve Giderleri (265)


Vergi 736.205 fieriye memurlar› 413.607

Askerlik bedeli 547.233,2 Dahiliye memurlar› 1.940.018

A¤man resmi 4.506.332 Adliye memurlar› 918.118

Camus resmi 140.627,2 Maliye memurlar› 787.232

Deve resmi 410.887 Maafllar 307.980

Maktu Aflar 11.977.997,1 Aflar ve A¤nam 500.000

Aflar Memurlar› 3.929.890,1 Alt›nc› Ordu 14.735.064

‹car 23.768,2 Jandarma 4.472.974

Rüsumat 3.540.397 S›hhiye 37.380

Orman 120.000 Polis 65.020

Madenler 32.941 Müteferrik Havaleler 2.149.333

Mahkeme Has›lat› 360.000

Müteferrik Has›lat 91.125,2

Yekûn 26.407.304,2 Yekûn 26.306.736

Ba¤dat Rüsumat Nezaretinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (266)

Gelirler Kurufl/Para Giderler Kurufl/Para

Emtia ithalat› 10.965.527,10 Daimi maafllar 746.445,30

Tömbeki ithalat› 547.297,00 Geçici maafllar 14.239,30

‹hracat 725.636,00 Tamirat 46.486,10

Emtia sarfiyat› 156.044,20 ‹carlar 12.561,20

Tömbeki sarfiyat› 28.114,00 Mahrukat 2.160,15

Arazi resmi 104.595,18 Harc›rah 3.499,00

Perakende resmi 66.014,38 Reddiyat 499.610,28

Sahi cezas› 5.891,13 Müteferrika 46.882,50

Yekûn 141.013.120,22 Yekûn 1.377.799,38

412




Ba¤dat Telgraf ve Posta ‹daresinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (267)

Gelirler Kurufl/Para Giderler Kurufl/Para

Postadan 573.454,35 Postadan 286.777,30

Telgraftan 1.024.504,00 Telgraftan 119.826,22

Posta maafllar› 94.369,00

Telgraf maafllar› 1.059.701,10

Yekûn 1.561.958,35 Yekûn 1.560.673,62

Ba¤dat Maarif ‹daresinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (268)

Gelirler 360.698,16 Kurufl Giderler 202.470 Kurufl

Ba¤dat Vilayeti Karantina ‹darelerinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (269)

Gelirler 106.689,75 Kurufl Giderler 108.055,25 Kurufl

Ba¤dat Vilayeti Birinci Belediye Dairesinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (270)


Ba¤dat Vilayeti ‹kinci Belediye Dairesinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (271)

Gelirler 348.500 Kurufl Giderler 334.031,2 Kurufl

Ba¤dat Vilayeti Üçüncü Belediye Dairesinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (272)

Gelirler 283.530 Kurufl Giderler 254.632 Kurufl

413







ORSAM

Ba¤dat Vilayetinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (273)


Çad›r vergisi 719.450 fieriye Memurlar› 400.168,10

Askerlik bedeli 534.674 Dahiliye Memurlar› 1.962.452

A¤nam resmi 4.274.783,20 Adliye Memurlar› 918.118

Camus resmi 139.086,20 Maliye Memurlar› 1.012.249

Deve resmi 417.808,20 Zati Maafllar 306.652,10

Maktu aflar 12.216.867,20 Memurin-i Öflriye 392.000

Emanet aflar 4.032.158 Jandarma 6.573.563,20

‹carlar 22.611,20 Polis 65.377

Rüsumat 3.620.425,20 S›hhiye 7.380

Orman 125.596,20 Emekli ve Yetimler 968.739

Madenler 34.562 Askeriye Maafllar› 13.039.252

Mahkeme has›lat› 300.074 Set ‹nflaatlar› 885.333

Müteferrik has›lat 83.186,20

Yekûn 26.531.284 Yekûn 26.531.284



Emtia ithalat› 874.216,36 Daimi maafllar 448.053,10

Tömbeki ithalat› 542.874 K›rtasiye 4.245

‹hracat 449.709,30 ‹carat 6.183,20

Emtia sarfiyat› 322.825,31 Akçe nakliyesi 10

Tömbeki sarfiyat› 126.886,20 Mahrukat 1.043,20

Arazi resmi 54.409,35 ‹nflaat ve tamirat 3.952,5

Perakende resmi 62.780,32 Reddiyat 579.641,10

Müteferrika 26.714

Harc›rah 5.025

Yekûn 10.301.646,24 Yekûn 1.074.867,25

414




Ba¤dat Düyun-u Umumiye Nezaretinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (275)


Düyun-u Umumiye’ye ait 3.151.011 Maafl ve masraflar 1.520.875

Hazineye ait 470.882

Ba¤dat Vilayeti Karantina ‹darelerinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (276)

Gelirler 1.124.751,50 Kurufl Giderler 426.030,25 Kurufl




Gelirler 372.890 Kurufl Giderler 355.895,30 Kurufl



Ba¤dat Telgraf ve Posta ‹daresinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (280)


postadan 511.966 postadan 143.469

telgraftan 1.165.662 telgraftan 363.607

posta maafllar› 98.064

telgraf maafllar› 1.122.879

415







ORSAM

Ba¤dat Vilayetinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (281)


Çad›r vergisi 652.500,00 fieriye memurlar› 453.017,30

Askerlik bedeli 543.00 Dahiliye memurlar› 1.947.544,20

A¤nam resmi 3.265.500,00 Adliye memurlar› 918.498,00

Camus resmi 139.086,20 Maliye memurlar› 1.221.091,00

Emlak ve tapu 675.500,00 Zati maafllar 600.595,00

Maktu aflar 14.192.500,00 Nizamiye ve siparifl 14.762.567,00

Emanet aflar 4.032.158,00 Bahriye 124.691,00

‹carlar 21.000,00 Jandarma 4.465.934,00

Rüsumat 2.768.000,00 Tophane 2.700,00

Orman 82.500,00 Zabtiye 244.206,00

Madenler 25.00 S›hhiye 31.870,00

Mahkeme has›lat› 147.500,00 Emekli ve yetimler 1.300.000,00

fiahsi vergi 757.500,00 Hindiye seddi masraf› 500.000,00

Yekûn 23.250.000,00 Yekûn 26.572.714,10

Ba¤dat Maarif ‹daresinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (282)


Ba¤dat Düyun-u Umumiye Nezaretinin Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (283)

Gelirler 2.785.000 Kurufl Giderler 1.208.000 Kurufl

416





Ba¤dat, Basra ve Musul Vilayetleri Telgraf ve Posta Baflmüdürlükleri

Bir Y›ll›k Gelir ve Giderleri (284)


Telgraftan 1.429.135,30 Telgraftan 1.335.190,20

Postadan 589.423,30 Postadan 327.622,15

‹rsalat 355.747,30

Yekûn 2.018.559,20 Yekûn 2.018.559,20









Emtia ithalat› 1.323.546,35 Daimi maafllar 763.586,00

Tömbeki ithalat› 873.188,30 K›rtasiye 5.788,00

‹hracat 799.283,10 ‹carat 13.973,00

Tömbeki sarfiyat› 1.802,00 Akçe nakliyesi 117,30

Arazi resmi 113.484,00 Mahrukat 2.000,00

Perakende resmi 91.398,22 ‹nflaat ve tamirat 1.510,20

Techizat-› askeriye ianesi 786.065,15 Reddiyat 720.710,50

Müteferrika 14.916,50

Harc›rah 2.731,30

Yekûn 15.904.768,32 Yekûn 1.537.233,10

417







KAYNAKÇA


KAYNAKÇA

Salnameler:

1292 (1875) Tarihli Ba¤dat Vilayet Salnamesi, 176 sayfa.





















Araflt›rmalar:

1111 Numaral› Kerkük Livas› Mufassal Tahrir Defteri (Kanuni Devri), BDAGM, Ankara-2003.

Ali R›za; Atlasl› Memalik-i Osmaniye Co¤rafyas›, Mühendishane-i Berri Hümayun Matbaas›,‹stanbul 1318.

421

ORSAM

Ankara Vilayeti Salnamesi: 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf› Yay›nlar›, Ankara 1995.

ATSIZ, Evliya Çelebi Seyahatnamesinden Seçmeler I, MEB, ‹stanbul-1990.

“Ba¤dat” Diyanet ‹slam Ansiklopedisi, C.IV, ‹stanbul 1991, s. 425-444.

“Ba¤dat” ‹slam Ansiklopedisi, C.II, Eskiflehir 1997, s.195-213.

Ba¤dat Medinetü’s-Selam, 22–24 Nisan 1990 tarihinde Ba¤dat Üniversitesine ba¤l›, BilimselArap Folklorunun Kalk›nma Merkezi taraf›ndan düzenlenen bilimsel konferans›n tebli¤leri, Ba¤datÜniversitesi, Ba¤dat 1990.

ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap›s›,TTK Yay›nlar›, Ankara 1997.

DUMAN, Hasan, Osmanl› Salnameleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000.

EARLE, Edward Mead; Ba¤dat Demir ve Petrol Yolu Savafl› (1903-1923), Örgün Yay., ‹stan-bul-2003.

El-Âmid, Tahir Muzaffer, Ba¤dat Medinetü’l-Mansur El-Mudevvara, (‹slam TarihiHakk›nda, Ba¤dat Üniversitesine sunulan master tezi) El-Numan Matbaas›, Necef, 1967.

ELDEM, Edhem-Daniel Goffman-Bruce Masters, Do¤u ile Bat› Aras›nda Osmanl› Kenti:Halep, ‹zmir ve ‹stanbul, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul 2003

ERGENÇ, Özer, “Salnamelerde ‹zmir”, 1885–1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Y›l› ve ‹zmirve ‹zmir Ticaret Odas› Sempozyumu, 21–23 Kas›m 1985 Atatürk Kültür Merkezi, ‹zmir.

El-Irak Fi Et-Tarih, Ba¤dat, Musul ve Müstansiriye Üniversitesi hocalar›ndan oluflan birkomisyon taraf›ndan haz›rlanm›flt›r, Daru’l-Hürriye Matbaas›, Ba¤dat, 1982.

Er-Refii, Abdulemir, El-Irak Beyne Sukut El-Devle El-Abbasiye ve Sukut El-Devle El-Osmaniye, 1.Bölüm, F›rat Yay›nevi, Beyrut, 2002.

Es-Semmak, Prof. Dr. M.Ezher Said, El-Irak Klimatoloji Etüt, 1.Bölüm, Musul Üniversitesi,Musul, 1985.

Faruk Ömer Fevzi, Tarihu’l-Irak (H. 1/656 – M.622/1258), Nahza Matbaas›, Ba¤dat, 1988.

HAROLD, W.Brown, Basic Clinical Parasitology, New York, 1980.

HUSSAIN, Fadh›l; The Mosul Problem (‹ndiana Üniversitesi Doktora Tezi), Ar-Rabitta Pres,Ba¤dat, 1955.

‹NALCIK, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-1600), YKY, ‹stanbul-2003.

“Irak”, Diyanet ‹slam Ansiklopedisi, C.XIX, ‹stanbul 1999, s. 83-115.

IRAQ, A Tourist Guide, State Organizat›on For Tourism, Baghdad, 1982, Iraq.

KARAL, Enver Ziya, Osmanl› Tarihi, VIII, TTK Bas›mevi, Ankara 1988.

KHOURY, D›na R›zk; “Ticari Tar›m›n Musul Eyaletine Girifli ve Köylülük Üzerine Etkileri(1750–1850)”, Osmanl›’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tar›m, TVYY, ‹stanbul–1998, s. 160-179.

KOÇ, Bekir, Midhat Pafla (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Ankara 2002.

422


OATES, Joan; Babil, Arkadafl Yay., Ankara 2004.

ORTAYLI, ‹lber; Tanzimat Devrinde Osmanl› Mahalli ‹dareleri (1840-1880), TTK, Ankara2000.

PAMUKÇU, Ekrem, Ba¤dat’ta ‹lk Türkler, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 1994.

“Sal-name”, ‹slam Ansiklopedisi, C. X, ‹stanbul 1967, s.134–136.

TOLON, A.Hurflit, Birinci Dünya Savafl› S›ras›nda Taksim Anlaflmalar› ve Sevr’e Giden Yol,ATAM, Ankara-2004 .

Türk Tarih Kurumu Ulu¤ ‹⁄DEM‹R Foto¤raf Arflivi, D: 144. N: 9-6 (F-16, 52, 150, 155, 239,269 sayfalarda bulunan foto¤raflar)

WEBER, Max, fiehir: Modern Kentin Oluflumu, Editör: Don Matindale-Gertrud Neuwirt,Çeviren: Musa Ceylan, ‹stanbul 2000.

YÜCEL, Yaflar; “Midhat Pafla’n›n Ba¤dat Vilayetindeki Alt Yap› Yat›r›mlar›”, Uluslararas›Midhat Pafla Semineri Bildiriler ve Tart›flmalar (Edirne 8-10 May›s 1984), TTK, Ankara 1986,s.175-183.

Sözlükler ve Ansiklopediler:

Ali Cevad, Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Co¤rafya Lügati, ‹stanbul 1313.

Büyük Türkçe Sözlük, Ankara 1996.

Ferit Devellio¤lu, Osmanl›ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1996.

Geliflim Hachette Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi, Sabah Yay›nlar›, ‹stanbul, 1993.

Mehmet Kanar, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, ‹stanbul 1993.

Mehmet Zeki Pakal›n, Osmanl› Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, MEB. Yay›nlar›,‹stanbul 1993.

Mevlüt Sar›, El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat, ‹stanbul 1980.

Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedisi, Geliflim Yay., ‹stanbul 1986.

Örnekleriyle Türkçe Sözlük, MEB. Yay›nlar›, Ankara 1995.

fiemseddin Sami, Kamusu’l-A’lâm, ‹stanbul 1306 (1889-1890).

fiemseddin Sami, Kamus-i Türkî, ‹stanbul 1317(1901).

Türkçe-Arapça Sözlük, Ba¤dat 1981.

William D. Halsey, Macmillan Dictionary, Macmillan Publ›sh›ng Co.New York, ‹stanbul 1988.

423

‹NDEX


I - II - III - IVI. Ahmet, 21,22

I. Dara, 57,58

I. Meherdad, 58

I. Meflrutiyet, 30

I. Sargon, 55

II. Meflrutiyet, 23,30

II. fiapur, 60

III. Behram, 60

III. Reman Tirar, 56

IV. Murat, 22,27,65,74

IV. Pelafl, 59

IV. Sultan Murat Han, 74

AA’fek, 28,54,205,321,394

A’nze, 66,110,116,145,159

A’tbe, 103

Abahane, 42,150

Abbara, 100

Abbasi, 13,18,20,21,61,63,66,67,68,69,70,88

Abbasiye Mahallesi, 111

Abdi Pafla, 32,77

Ba¤dat Valisi,

Abdülhamit, 100,159

Abdülkerim Pafla77,144Ba¤dat Valisi,

Abdullah El-Ensari, 104,389

Abdullah Es-Seffah, 66

Abbasi Halifesi, 13

Abdullah Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Abdülvahhab Pafla, 78,217Ba¤dat Valisi,

Abdurrahman Pafla, 76,78Ba¤dat Valisi,

Ab-› fiirvan, 83

Abu Cisre Han›, 102

Abu Sedir, 106

Abu Tabe, 100

Abucevarir (Rümeyse), 28,205,328,347

Abudelef, 95

Abudibis, 93

Abugarip, 42,92,93,249,263

Abutam›r, 101

Acem, 36,97,112,370

Adalet bahçesi, 19,61

Aden,

Adesa (Urfa), 60

Adid, 85

Afrika, 19,57,61

A¤abani, 42,91,150,153

Agade, 55

A¤akap›s›, 86

A¤alaryenicesi, 100,101

Ahbaru Ba¤dad ve Tabakatü Ashabi’l-hadis, 24

Ahmet Han, 65

Ahmet Midhat Pafla, 22,78

Ba¤dat Valisi,

Ahmet Mithat Pafla, 22Ba¤dat Valisi,

Ahmet Pafla, 22,74,75,76,77Ba¤dat Valisi,

Ahmet Tevfik Pafla, 78Ba¤dat Valisi,

Ak Mehmet Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Akdeniz, 13,17,18,57,60

Akidat, 92

Akif Pafla78,144Ba¤dat Valisi,

Akkoyunlu, 7,21,72

Akkoyunlu devletini, 72

Akkoyunlu Uzun Hasan, 72

Akrakof, 55,369

Aksu, 100

Aleksand›r Severus, 59

Ali Pafla, 74,77Ba¤dat Valisi,

Alibat, 101

Aliyave, 97,253,263,300

Almanya, 14,43,82,1,122,153,359,360,361,362,363,364

Alt›nköprü, 13

Âlus, 27,83,109,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205

Âlus köyü, 109

Amara, 83,85,102,105,156

Amara ‹skelesi, 105

Amarsin, 54

Amasya, 21

Amerika, 44,54,91,121,138,153

Amid, 60

Amire, 100,101

427

ORSAM

Amudiye kalesi, 67

Ana Begli (Anabeyli), 100

Anadolu, 13,16,21,28,29,30,37,39,44,57,71

Anato, 108

Ane, 8,203,204,241,247,254,315,316,410

Antakya, 58,60

Antigonos, 58

Arabistan, 39,59,60,62

Arap, 16,19,34,35,52,58,61,63,67,82,102,107,109,112,116,121,124,145,159,370,374

Arap abas›, 107

Arapça,34,36,66,96,97,98,103,112,115,117,124,126,159,219,242,245,246,256,258,259,260,261

Araplar, 16,32,44,49

Askeri Ekmekhane, 89

Askeri Harbiye ve Rüfltiye Mektepleri, 89

Askeri Hastahane, 89,98,123,411

Askeri Matbah, 89

Asur, 18,32,56,57

Asur Ahidin, 56

Asur Banipal, 56

Asur devletini, 57

Asur Yedilan, 56,57

Asurbalkala, 56

Asurdadyan, 56

Asurî Devleti, 56

Asya, 18,31,44,58,59,65,71,72,81

Atabekler, 13

Ataullah Pafla, 78,209,215

Ba¤dat Valisi,

Ateflihan, 113

Avadil, 95

Avaflik, 102

Avil Merodah, 57

Avrupa, 13,16,21,37,4244,,58,59,65,71,126,130,131,132,137,138,146,153,154,156

Avusturya-Macaristan, 91,153

Ayn Leyla, 100

Aynü’l Cebre, 107

Aynü’l-Asafir, 97

Ayvan suyu, 95,96

Azamiye, 27,35,86,87,88,90,91,92,93,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,247,292,379,390

Azaplar, 22

Azat Han, 113

Azerbaycan, 72

Azim, 100,131

Aziziye, 8,27,34,83,85,88,95,99,102,103,104,105,106,159,164,187,188,189,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,305,306,369,410

Azziye, 101

BBaba Pilav›, 97

Babek, 59

Bâb-› Âlî, 29

Babil, 7,18,24,32,43,44,49,53,55,,56,57,58,122,123,130,131,132,137,139,140,370

Babil Devleti, 57

Babü’l-Basra, 62

Babü’l-Horasan, 62

Babü’l-Kûfe, 62

Babü’l-Muazzam, 88

Babü’l-Vustani, 88

Babü’fl-fiam, 62

Babü’fl-fiarki, 88

Babullah, 55

Ba¤ Dad, 61

Ba¤dat, 13,14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,27,28,30,31,32,33,34,35,36,37,38,39,42,43,44,49,58,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,81,82,83,84,85,86,87,88,89,90,91,92,93,94,97,98,99,101,103,104,105,106,107,109,111,113,116,119,120,122,123,124,126,129,130,131,132,133,134,136,138,143,144,149,150,153,154,155,156,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,176,177,178,179,180,181,182,183,184,185,186,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,209,220,221,222,223,227,228,229,230,231,232,233,234,235,236,237,238,239,240,241,243,244,245,246,247,248,250,253,256,257,263,264,265,266,268,269,284,288,289,291,351,353,357,369,374,379,381,382,387,389,390,391,392,393,394,397,398,404,405,406,407,408,409,411,412,413,414,415,416,417

Bagile, 105,189,192,247,263,307

Ba¤›r Et-Türkî, 67

Bahriye K›fllas›, 89,409,411

Bakuba, 70,90,99,100,101,102,156,241,290

Balazo, 56

Balbiyos, 56

Balik Nahiyesi, 26,187

Ballabar Barsekon, 57

428


Balsarasor, 57

Baltaflasar, 57

Bani Temim, 92

Barsonez, 14

Bartya, 57

Baruthane, 89,409,411

Basra, 11,13,16,18,19,21,22,23,25,27,30,31,32,33,34,61,62,68,72,73,74,75,81,83,85,90,100,106,118,120,124,125,126,139,146,153,154,156,162,167,188,189,190,191,240,241,264,265,267,285,288,289,290,351,353,357,402,404,417

Basuni, 100

Baflyenice, 100

Bat›niler, 69

Batta, 100

Bayat, 100

Baydoo¤ul Han, 70

Bedre, 8,25,27,36,38,84,95,102,103,105,106,167,187,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,310,311,392

Bekir Subafl›, 22,65,74

Beksaye, 84

Belçika, 91,153

Beled, 94,249

Beledruz, 99,101,102,203,204,305

Belgana, 54,

Belh, 19

Benekdere, 27,97,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,301

Beni A’kbe, 95

Beni Lam, 102,106

Beni Temim, 100

Bermane, 28,205

Bevadifl, 100

Bevariye, 54

Beyaz›t, 65,71,72,83

Beynsun Nazir, 55

Bezirgan Ahmet Pafla76

Ba¤dat Valisi,

Bid’at Hamit, 105

Bimaristan-› Azdî, 63

Bingöl, 83

Birecik, 83

Biresus,52

Birinci Dünya Savafl›, 13,14,17

Birü’fl-fiam, 59

Bizans devleti, 67

Bo¤a Es-Sa¤ir, 67

Bölükbafl› Tavil Ahmet, 21

Buhara, 19

Bündari, 24

Burkuniye, 102

Büveyhiler, 20

Büveyho¤ullar›ndan Azdüddevle, 63,64

Büyük Abusayda, 102

Büyük ‹skender, 59

Büyük Mahmuti, 93

Büyük Selçuklu, 68

Büyük Süleyman Pafla32,77

Ba¤dat Valisi,

Buz Fabrikas›, 89,90

CCaferi, 34,115,117,119,121,122,124,159

Ca¤alazade Vezir Mehmet Pafla,74

Camadani, 42,150

Casimiye, 100

Cebe, 109

Cebe-i Alus, 27,83,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,,200,201,202,203,204,205

Çeçen, 36,37,101

Cedid Hasan Pafla, 86,88,247

Celaliler, 21

Cenabi Aflireti, 110

Cengiz Han, 69

Çengüle, 102

Cenkule, 26

Cerrar, 96

Cessan,25,26,27,84,102,103,191,192,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,249,312

Cevazir, 25,26,27

Cevimise, 105

Ceziretü’l-Arap, 34

Cigalazade Mahmut Pafla, 21

Cihan fiemsettin Mehmet, 70

Çin, 19,61,66,153

Civan, 93,388

Civar-› Zor, 26,27

Cizani, 100,101

Cizyani ‹mam, 100,101

Cizyani-i Çöl, 100

Cubur, 92,93,100,103,190

Çulhalar, 42,89,150

429

ORSAM

DDa’ce f›rkas›, 103

Dakuk, 13,26,290

Daltaban Mustafa Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Dara, 59

Darü’l-Muallimin, 89

Darü’s-Selam, 18,61

Davaniki, 62

Davos, 50

Davud Pafla77

Ba¤dat Valisi,

Debba¤hane, 42,90,150,153,401,409,411

Debuni, 103

Deffar, 93

Deggare, 28,119,120,121,187,189,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,320,344,346,394

Dehle, 95

Deke, 97

Deli Hüseyin Pafla, 76

Ba¤dat Valisi,

Deliabbas, 100,101,203,204,305

Delikan, 13

Deltava, 100,101

Demirkap›, 27

Derne, 27,117

Derteng, 25

Dertenk, 26

Dervifl Mehmet Pafla76

Ba¤dat Valisi,

Devalip, 101

Devre, 100

Dicle, 13,18,19,20,22,23,31,49,52,56,58,60,61,63,64,66,82,83,84,85,86,87,90,91,93,95,100,103,104,105,106,130,131,133,144,145,146,154,156,241,264

Dilim, 27,34,83,85,92,93,100,103,106,107,108,110,122,123,154,159,169,187,188,189,190,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,249,254,312,313,381,410

Dimitriyus Nikator, 58

Divaniye, 8,27,28,30,33,35,54,83,85,92,105,110,119,120,121,123,124,125,132,154,156,159,162,168,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,234,241,317,318,319,320,341,345,346,370,394

Diyadin, 83

Diyale, 18,19,31,61,66,82,83,84,86,97,99,100,101,103,

143,145,146,189,190,191,192,292

Diyale nehri, 18,19,61,66,83,84,86,99,100,101,103,145,146

Diyarbak›r, 13,60,72,74,82,83,95,156,241

Diyo Kalsiyanus, 60

Do¤u Roma devleti, 60

Dongi, 53

Dora, 60

Düceyl, 26,93,94,187,249,263

Dükuk, 27

Dufleyh, 96

EEbu Cafer El-Mansur13,18,61,66

Abbasi Halifesi,

Ebu Habbe, 55

Elam Sülalesi, 52

Elaparos, 50

Elaz›¤, 83

El-Bedir, 28,119,121,187,189,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,205

Elbu Abbas, 94

Elbu Ali f›rkas›, 93,94

Elbu Avvad, 100

Elbu Baz, 94

Elbu Bedri, 94

Elbu Bekir, 100

Elbu Cerrad, 100

Elbu Cevari, 95

Elbu Dürrac, 94

Elbu Esvet, 94

Elbu Fereç, 95

Elbu Ganim, 110

Elbu ‹cil f›rkas›, 93

Elbu ‹sa, 94

Elbu Marsa, 110

Elbu Muhammed, 94,100

Elbu Muhyi, 110

Elbu Nisan, 94

El-Cezire, 16,18,49,56,58

El-Gerifl Aflireti, 105

El-‹zze, 92,100

El-Kaim, 27,83,109,205,317

El-Karmati (El-Farac b. Osman), 68

El-Mesud, 110

El-Mualla Aflireti, 95

430


Elurus, 50

El-Yesar, 110

Ememsenos, 50

Emilaros, 50

Emir Asbar, 72

Emir Mesut, 71

Emir fiah Mahmut, 72

Emlagar, 50

Emnunos, 50

Erbil, 13,25,58,170,188,290

Erdalan, 83

Erdeflir, 59,64

Ergani, 82

Erib Marduk, 56

Eridu, 52,53

Ermeni, 34,57,87,90,159,160,161,162,165,166,167,170,171,172,173,175,258,351,352,353,382

Ermeni Kadim, 87,160,161,162,165,166,167,170,171,172,173,175,258,351,352

Ermeni Katolik, 160,161,162,165,166,167,351,352,353

Erflekler, 58

Erflemir,

Ertu¤rul Bey, 68

Erzurum, 39,83,95

Eflkanyan Devleti, 58,59

Esmi Dagan, 53

Esrevil,42,92

Evidiranhos, 50

Evliya Çelebi, 24,26,27

Ez-Zebar, 92

FFars, 19,32,36,49,57,58,59,60,61,63,65,96,97,98,103,

112,115,116,117,129,159,245,246,256,258

Fars devleti, 60

Fars Körfezi, 49,57,59

Farsça, 19,36,61,63,65,96,97,98,103,112,115,116,117,129,159,245,246,256,258

Faysal, 15

Fazl Camii, 88

Feda¤a,92

Felluce, 277,83,107,154,156,199,200,201,202,203,204,205,314

Fevvar, 28,119,205

Fihrist-i Vilayet-i Haleb, 29

F›rat, 13,18,19,23,31,34,49,52,53,54,,59,60,61,66,82,83,84,86,88,93,106,107,108,109,110,113,114,115,116,11

8,119,120,121,123,124,126,129,130,131,132,133,134,135,136,137,143,144,145,146,154,156,266

Fransa, 14,16,22,54,91,130,131,139,153,357,358,359,360,361,362,363,364,365,408

GGalibiye, 100

Galriyus, 60

Gamiladar, 54

Gamilsin, 53

Ganganom, 53

Garbiye Kerradesi, 86

Garfa, 100

Garibe,27,84,102,103,205

Garso, 54

Gasin, 53

Gelal, 31,82,84,102,103

Gemmas, 28,205

Gerend, 84

Girit, 66

Godea, 54

Gökçen, 100

Gotha, 82

Gözlüklü Mehmet Reflid Pafla, 78

Ba¤dat Valisi,

Güherçile, 85

Gureba Hastanesi, 89,118,237

HHabeflistan, 25

Habur, 13

Hac›kara, 97,98

Hadise, 27,83,109,130,131,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,317

Hadon, 56

Haf›z Ali Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Halep, 14,19,29,107,153,155,156,241

Halid b. Velid, 60

Halife El-Mansur, 18

Halife Muttas›m, 20

Hal›s, 27

Halis Bölü¤ü, 26

Hal›s-› Garbi, 100,101

Hal›s-› fiarki,100,101

431

ORSAM

Hamide, 95

Hamidiye, 88,89,90,105,106,115,116,124,125,154,248,250,265

Hamidiye Acentesi, 106

Hamidiye köprüsü, 88

Hamidiye Vapurlar›, 89,154,265

Hammad Han, 113

Hammurabi, 55

Hamrin Da¤lar›, 82

Han Beni Sait, 100,101

Hanekin, 8,27,34,35,36,37,38,74,84,95,97,98,99,,156,170,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,235,241,249,254,299,300,301,383,409

Haraba Han, 113

Harezm,

Harirdivin, 25

Haris aflireti, 95

Harizm, 19

Harran, 59,60

Harun Reflit, 18,63,66,67,88,123,369

Haruniye, 18,99,101

Hasan Pafla, 22,76,77,86,88,144,247

Ba¤dat Valisi,

Haseki Mehmet Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Haflihat, 54

Hasive, 92

Hasr, 26

Hassa Su, 100

Hatib El-Ba¤dadi, 24

Hatuniyat, 100

Haval›s, 100

Havas, 28,84,87,91,101,106,107,109,116,117,,118,120,121,122,123,124,125,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,323

Havice, 109

Haydara¤azade Mehmet Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Haydarhane, 86,88,90,232

Hazar Denizi, 58

Haz›m Bey, 78,209,218Ba¤dat Valisi,

Hedid, 100

Hemedan, 13

Henbes, 101

Hefllat, 100

Hesrec, 100

Hesreç, 95

Heylani, 100

Heyzerane, 64

Hibetullah b. Mübarek Zeylü Tarihi Ba¤dad, 24

Hicaz, 53,68

Hille, 8,25,26,27,28,35,42,43,52,55,59,83,88,90,93,110,114,115,119,120,121,122,123,124,126,129,130,131,132,133,135,136,137,138,143,145,150,154,155,156,159,172,187,188,189,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,234,240,241,250,254,263,285,321,322,323,341,342,343,344,370,384,394,402,404,405,406,408

Hindistan, 14,17,19,22,61,66,110,112,115,117,129,132,136,139,153,154,156

Hindiye, 8,28,35,83,84,110,114,115,116,118,121,124,125,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,143,154,159,173,187,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,250,334,335,384,393,416

Hindiye Baraj›,83,115,124,129,130,136,138

Hintli, 35

Hit, 27,49,74,75,83,85,107,111,130,131,132,133,137,139,140,156,187,188,189,190,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,250,314,363,364,393

H›z›rderraci, 28,126,156,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,328,347

H›z›riye, 100

Hor, 42,84,92,102,124,243

Horasan, 8,19,26,27,34,58,62,66,70,85,90,92,93,,95,97,99,100,101,102,103,155,156,174,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,234,250,254,302,303,304,369,383,391,410

Horullah, 28,125,205

Hukuk Mektebi, 23,257

Hülagû, 24,64,65,70,72,74

Huld, 61

Hulefa Camii, 88,369

Hurüdd›hn, 28,,205

Hüseyin Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Hüseyin Refik Pafla, 78,209,213,214Ba¤dat Valisi,

Hüseyniye kanal›, 110,111,113

Hüseyniye nehri, 73

Hüsniye, 100

Hüsrev Pafla, 74

432


Hüsrev Perviz, 60,104

Huveylis, 101

Huveyyifl, 101

Huzeyfe El-Yemanî, 104,389

Huzistan, 52,100

Hz. Ebubekir, 60

Hz. Nuh, 49

Hz. Ömer, 61,191,392

I - ‹‹bn Tayfur Ahmed b. Ebu Tahir, 24

‹bn-i Ümran, 70

‹bnü’d-Dübeysi, 24

‹brahim Halet Bey, 29

‹brahim Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

‹lhanl› Devleti, 7,24,64,70,71,72

‹lhanl›lar, 18,20,65,70

‹lolay, 56

iltizâm, 42

‹madiye, 25,26,27,175,187,351

‹madüddin Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed, 24

‹malathane-i Askeri, 42,150

‹mam Abbas, 111,112,393

‹mam Ali El-Hadi, 391

‹mam Dur, 94,95

‹mam Hanife Abu Yusuf, 93

‹mam Hasan Askeri, 94,391,392,393,394

‹mam Hz. Ali R›za, 66

‹mam Musa El-Kaz›m, 92,93,390,391,392,394

‹mam-› Azam, 22,64,74,88,91

‹mam-› Azâm Ebu Hanife, 64

‹ncana, 85,100

‹ngiliz Lynch fiirketi, 90,154

‹ngiltere,14,15,16,17,22,37,91,113,117,153,357,358,359,360,361,362,363,364,365,408

Irak, 4,7,11,13,14,15,16,17,18,20,,22,23,24,26,27,31,33,35,37,49,61,74,81,87,90,95,100,110,145,288

Iraku’l-Arap, 18,31,81

‹ran, 14,18,22,24,31,34,35,37,57,58,59,60,65,66,69,73,74,75,81,82,83,84,85,91,93,94,95,96,97,98,99,101,102,112,113,114,116,117,153,156,,159,357,358,359,360,361,362,363,364,365,408

‹sa nehri, 63

‹skender, 18,58,59

‹skenderiye, 58,93,110,113,114,250,263

‹skenderiye nehri, 93

‹slam, 10,13,18,19,20,31,34,60,61,63,66,67,69,104,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,170,171,172,173,174,175,176,177,178,179,180,181,182,183,184

‹smail Pafla, 77

Ba¤dat Valisi,

Ispanakç›zade Mustafa Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

‹srail, 57,260

‹stanbul, 4,10,13,14,15,18,19,24,25,27,28,34,35,39,43,44,54,74,75,82,95,100,107,111,115,121,123,126,129,130,156,231,241,264,268,379,382

‹stanbul Müzesi, 54,121

‹sveç, 91,153,363,364,365

‹talya, 91,153,357,365

‹yilsin, 53

‹zmir, 16,19,29,379

KKadermapok, 53

Kad›n Hapishanesi, 89,411

Kadisiye, 61,95,370

Kad›zade Ali Pafla, 74Ba¤dat Valisi,

Kadri Pafla, 78Ba¤dat Valisi,

Kafkaslar, 37,66

Kan Bez, 97

Kan Mas, 97

Kanber Ali, 86,388

Kanbur Mustafa Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Kandlano, 56

Kanuni Sultan Süleyman, 21,22,26,65,72,73,110

Kara Osman, 72

Kara Yusuf, 72

Karaburga, 100

Karada¤, 26,175,188

Karadeniz, 21

Kara¤ol (Karakol), 103

Karahardas, 55

Karaindas, 55

Karakoyunlu,7,21,24,72

Karasu, 83

Karaulus Aflireti, 95

Karmati, 68

Karyebafl›, 86

433

ORSAM

Kasap Kalesi, 100

Kasibe, 100

Kasisosros, 50,51

Kasr-› fiirin, 22,25

Katinger, 55,123

Kavi, 31,82,84,102

Kayserin, 100,101

Kayzer Haderyanos, 59

Kayzer Karus, 60

Kayzer Markos Orliyus, 59

Kayzer Yolyanus, 60

Kazaniye, 84,95,96

Kazeb, 57

Kaz›miye, 8,27,34,35,42,73,85,87,90,92,,93,99,105,106,110,155,159,176,187,188,190,192,193,194,,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,264,285,290,292,293,294,369,382,391,410

Kaz›miye Tekkesi, 73

Keban Madeni, 83

Kebefl, 26

Kefl,28,115,116,187,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,393

Keldan, 7,24,49

Keldani, 18,32,34,50,51,52,57,87,159,160,161,162,165,166,170,179,258,259,261,351,352,353,382

Keldaniler, 18,50,52

Kengir çay›, 95

Kenziro, 56

Kerbela, 8,27,28,30,33,35,42,73,75,85,88,90,92,93,106,107,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,121,123,124,131,134,135,138,150,155,156,159,162,177,187,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,234,241,255,263,290,328,329,330,331,332,333,370,383,393,404,405,406,408,410

Kerh, 61,87,235,257,290,369,389

Kerhiz, 97

Kerkük, 13,22,25,26,27,30,33,68,75,95,100,163,178,187,240,286,288,290,382,400

Kernede, 27

Keflkin, 101

Kesriyeli Elhac Ahmet Pafla, 77

Ba¤dat Valisi,

Kethüdas› Süleyman Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Kevvam, 92

Keyaksar, 57

Keyhüsrev, 57,59

Keylan, 27

Kilikya, 16

Kilisebafl›, 86

K›raniye, 27

K›rasus, 59

K›flla Caddesi,

Kitab-› Mukaddes, 49

Kitabü Ba¤dad, 24

Kiyanyan, 57,59

K›z›lrabat,27,97,156,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205

Kolay,

Kölemen, 22,27,32,75

Kont Ernest de Sarzk, 54

Fransa'n›n Ba¤dat Konsolosu,

Korgal, 54

Korigalzo, 55

Kostantiniye, 14

Ktesiphon, 18,58,59,60,104

Kübeyse, 27,107,187,188,189,190,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,314

Küçük Abusayda, 102

Küçük Hasan Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Küçük Musa Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Küçük Süleyman Pafla, 32,77Ba¤dat Valisi,

Kudüs, 60,68

Kûfe, 61,62,116,118,340,370

Küfe, 28,68,85,205,393

Külher, 72

Kurna, 49,83,178,189,190,191

Kürt, 34,36,44,82,96,97,98,103,159

Küflkin, 100

Kut fierime’si, 105

Kutbeddin Sultan Mehmet, 69

Kuttulamare, 8,27,34,35,83,84,103,105,106,119,159,178,205,255,265,307,308,309,410

LLarsam, 53,126

Latin, 87,160,161,162,165,166,167,171,172,174,175,259,260,351,352,353

Laz Ali R›za Pafla, 75,77,144

434


Ba¤dat Valisi,

Lebitanonit, 54

Lehrasab, 57

Lice, 82

Lokmaniye, 100,101

Londra, 51

Lourv Müzesi, 54

Lozan, 24

Lübnan, 16

Luristan, 72

Lynch flirketi, 23,90,154

MMabeynü’l-nehreyn, 81

Macidiye, 100

Madi Devleti, 57

Mahiye, 26

Mahlat, 84

Mahmutiye, 42,92,93,113

Makasis aflireti, 105

Malatya, 83

Mansuriyetülcebel, 99,100,101

Mardin, 60

Marduk Balasirip, 56

Marduk Balavsat, 56

Marduk Balidin, 56

Marduk Nadinahi, 56

Marduk Sapikzerman, 56

Marduk Zekeriskon, 56

Masuriyetüflflat, 100,101

Maveraünnehir, 66

Me’mun Er-Reflit, 63,66

Abbasi Halifesi,

Mecid Bey, 78,209,218Ba¤dat Valisi,

Mecme’, 100

Medayin, 58,59,60,61,104,369

Medine, 13,19,24,62

Mehavil, 28,121,123,205,324

Mehmet Çelebi, 74

Mehmet Kanber, 22

Azaplar A¤as›, 22

Mehmet Nam›k Pafla, 77,78Ba¤dat Valisi,

Mehmet Necib Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Mehmet Rauf Pafla, 78

Ba¤dat Valisi,

Mehmet Redif Pafla, 78,209,210Ba¤dat Valisi,

Mehrecan, 68

Mehrut, 99,101,263

Mehrud Nahiyesi, 26

Mekser, 100

Melek Ahmet Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Melhezavi, 102

Melviye, 67,94,95

Memduhiye,28,119,121,122,123,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,205,324

Memun Er-Reflit, 63

Mendelcin Livas›, 26

Mendeli, 8,27,31,34,35,36,37,82,84,85,95,96,97,99,102,103,156,179,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,251,255,296,297,298,299,410

Mendeli suyu, 95

Mendelican, 27

Mercan Camii, 71,88,369

Mercan Sultan, 70

Merv, 19

Merve vadisi, 66

Meryem Kerradesi, 86

Mesanaflani, 52

Mescid-i fierif, 57

Meskene, 83,266

Mevazi’-i Furatiyye Nahiyesi, 26

Meydan, 7,86,88

Meydan Camii, 88

Mezopotamya, 18,44,49,51,81

Mezrefe, 92

Mirza Bekir,72

Mirza Han, 113

M›s›r, 13,17,18,25,31,57,58,60,65,68,70,71,97,103

Mithat Pafla, 22,23,29,129,264

Mo¤ol, 20,71

Mosesi Marduk, 56

Muamere, 100

Muamire, 92

Muaviye, 100

Müftü Ganim Efendi,

Muhammed b. Ömer El-Ceabi, 24

Muhammed El-Mehdi66

435

ORSAM

Abbasi Halifesi,

Muhavvile, 100

Mühürdar Kalesi, 100

Muhuret, 102

Mukni’, 66

Mülkiye ‹dadi Mektebi, 89

Mülkiye Mektebi, 22

Mülkiye Rüfltiye Mektebi, 123,253

Muntefik, 83,85,105,119,125,154,188,189,190,191,285,379,403,404

Muradiye, 100

Murat çay›, 83

Musa b. Bo¤a El-Kebir, 67

Müflahede, 92

Musevi, 34,36,70,87,96,98,106,107,109,116,159,162,164,166,170,172,174,175,177,179,180,183,260,261,351,352,353,382

Müseyyip, 28,83,110,111,113,114,129,135,138,154,156,187,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,241,251,263,333

Müfliriye, 100

Muslu, 72

Mustafa As›m Pafla, 78,132,136,209

Ba¤dat Valisi,

MUSUL, 11,13,14,15,22,23,27,30,31,32,33,34,37,68,81,82,83,85,93,97,99,106,108,153,154,156,163,181,187,240,241,266,287,288,290,351,353,357,379,399,417

NNabobalsom, 56

Nabu Kodarasor, 56

Nabu Kodrasor, 57

Nabu Nasar, 56

Nabu Osabis, 56

Nabu Palidin, 56

Nabu Zekeriskon, 56

Nabu Zirnapestiesir, 56

Nabuhodnesar, 57

Nabunid, 57

Nabupal Asur, 57

Nabuslim, 56

Nadinsom, 56

Nadir fiah, 22,74,75

Nam›k Pafla, 77,78,144,216

Ba¤dat Valisi,

Naramsin, 50,54,55

Nas›riye, 83,110,188,189,190,191

Nasturi, 34

Nasuh Pafla, 21,74

Naur, 108,109,143

Naziburgas, 55

Necef, 13,19,35,37,42,61,62,73,75,110,111,113,114,116,117,118,124,125,136,150,155,156,159,241,393

Necid, 34,68,145,188,189,190,191,267,404

Neft deresi, 95

Nehid Marduk, 56

Nehir b. Cessam, 105

Nehlehan, 113

Nehr-i Agade, 55

Nehr-i Mülk, 60

Nehriflah, 28,121,122,123,195,196,197,198,199,200,201,203,204,205

Nehrü’fl-fieyh, 100

Nerdal Serasor, 57

Nersi, 60,362,363,364,365

Nessaf mukataas›, 106

Nevruz, 68

Nevfliran, 104

Nida aflireti, 95

Nidin Tabil, 57

Nifer, 44,54,121,370

Nikator, 58

Ninova, 51,56

Nipor, 44,54,121

Nizamiye Medresesi, 63,88,369

Nizamülmülk, 63

Norbin, 53

Norveç, 91,153,363,364,365

Nusaybin, 13,60

O - ÖO’ce, 93

Obartes, 50

Ömer Pafla32,76,77,78,130,133,134,135,137,144Ba¤dat Valisi,

Ömeriyat, 95

Ön Asya, 18

Orbagus, 53

Orh, 54

Orham, 53

Ornina, 54

Oro, 53

Oroh, 51,54

436


Orta Dih, 27

Ortado¤u, 13,16,18,19

Osmanl›, 7,10,11,13,14,15,16,19,21,22,23,24,25,28,29,31,32,33,34,36,37,39,42,65,68,70,71,72,73,74,75,82,83,89,92,95,123,227,231,288,408

Osmanl› Bankas›, 16,89,227

Osmanl› Devleti, 7,14,15,16,21,24,25,31,39,65,71,73,74,75,83,123,288

Osmanl›lar, 13,21,22,73,74,89

Osmanl›-Rus savafl›, 36

Ovidyus Kasiyus, 59

PPalu, 83

Pamuk Mustafa Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Pantibilya, 55

Part, 58

Pelkane, 97

Pensilvanya Üniversitesi, 44,54,121

Persopolis, 59

Pervane, 102,108,109

Pervane köyü, 102,109

Pefltegev, 82

Petrol, 13,14,15,16,17,85,89,95

Petrol kuyular›, 85

Protestan, 87.,160,161,162,165,166,167,261

Purnoporyas, 55

RRa¤ibe Hatun, 35

Rahmaniye, 105

Rahro, 57

Rakka, 13,83

Raflidiye, 100,248

Rave, 109

redif kuvvetleri, 39

Redini, 95

Rehbe, 28,205,340

Rehhaliye,27,85,107,205

Reman Balidin, 56

Resbin, 54

Reflidiye, 93,122

Reyoba, 56

Rezzaze, 28,110,189,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,341

R›dvaniye, 42,92

Rimsin, 53

Roma, 58,59,60,108,351,352

Romal›lar, 59,60,108

Rubey’a aflireti, 105,116

Ruhu’l-Kudüs, 68

Rumadi, 107

Rumahiye, 25,26,27

Rus, 16,37,61,64,87,91,117,153,154,235,246,408

Rusafa, 61,64,87,88,235,266

Rüfltiye, 22,23,66,89,94,96,101,106,112,123,245,253,254,255,256,409,411

Rusya, 16,37,91,117,153,357,358,359,360,361,362,363,364,365,408

S - fiSa’d b. Ebi Vakkas, 61

Sa’düddevle70Musevi As›ll› Ba¤dat Valisi,

Sabba¤iye, 102,123

Sadiye, 100,101,122

Sadoni, 56

Sadr›esbak Elhac Mehmet Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Sadr›esbak Mehmet Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Sae men ra, 94

Safevi, 7,21,22,24,27,65,72,95

Safi, 103

Sagara Kitas, 55

fiah Abbas, 22,65,74,123

fiah ‹smail, 21,22,65,72,73,74

fiah Tahmasb, 65,73

Sahrib, 56

fiahtur, 109

Sait b. Abade, 104

Saklaviye, 107,188,189,190,,192,193,194,,195,196,197,314

Salahiye, 28,182,188,197,198,199,200,201,202,203,204,205,287,326

Salomokin, 56

fiam, 31,39,59,62,81,156,241

fiam çölü, 31

Samarra, 8,27,34,35,49,67,82,92,93,94,95,99,106,154,156,159,182,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,241,252,256,294,295,296,369,370,383,391

437

ORSAM

Samarrah, 94

Samava, 28,132,205,394

fiamiye, 8,28,,49,83,,84,85,106,107,108,110,114,116,119,121,123,124,125,143,146,,154,156,159,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,252,324,325,344,345

fiammar, 66,94,95,103,145,159,384

Samoramat, 56

Sanayi Mektebi, 22,23,89,257,260,409,411

Sankara, 53,54

Sapara, 55

fiapor, 104

fiapur, 60

Saray Aflireti, 106

Sargon, 55,56

Sarhas, 57

fiark Bankas›, 17

fiarkiye Kerradesi, 86,95

Sarma, 103,132

Sasan, 59

Sasani Devleti, 59

Sasaniler, 18,59,60

Satarhak, 53

fiatra, 54,188,189,,190,191

fiattü’l-Arap, 49,53,83

Savas, 54

Sayfi,102

fiefatiye, 28,85,110,111,114,187,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,334,370,393

Sefervayim, 55

Sefire, 55

fiehit ‹mam Hüseyin b. Ali (R.A.), 111

fiehriban, 26,27,36,38,99,100,101,102,156,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,241,252,304,369

fiehrizor, 27,30,163,187,351

fiekerci Mehmet70Ba¤dat Valisi,

Selçuklu, 20,68,96,100,123

Selçuklular, 13,20,68

Selefkiyan Devri, 58

Selefkiye, 18,58,59,60

Selefkos, 58

Selefkos Nikator, 58

Selman Farisi, 104,389

Selman Savc›, 65

Selmanpak, 27,104,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,252,,369

fiemamida, 92

Semavat, 26

Semave, 8,35,83,84,85,115,119,124,125,126,143,145,150,154,159,183,187,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,241,326,327,346,347

Semerkant, 19

Semevat, 25

Semike, 94,252,,263

Semiz Musa Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

fiemsibni, 56

fiemsihan, 113

Semti, 53

Semvat, 27

Sensel, 101

Septemus Severus, 59

Serdar›ekrem Ömer Pafla, 78Ba¤dat Valisi,

Seripar ‹dison, 58

Sertella, 54

fiervin, 99,100

fieflter, 59

fievle, 100

fieyh Abdulkadir Geylani, 73,74,88,387

fieyh Hasan ‹lhanî, 70

fieyh Sait köyü, 106

fieyhkap›s›, 86

Seyit Hasan, 84

Seyyid Abdullah türbesi, 93,379

Sezar Pompeyus, 59

fiiar, 92

Sibir, 56

Sicilya, 66

fiii, 34,35,37,93,95,117

Silahdar Kara Mustafa Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Silahdar Murtaza Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Silahdar Ömer Pafla, 76Ba¤dat Valisi,

Sinadinam, 53

Sinagog, 59

fiinasi, 95,370

Sindiye,100,101

Singasib, 54

S›rkâtibi Mustafa Nuri Pafla, 78Ba¤dat Valisi,

438


S›rr› Pafla, 78,131,132,144,209,213,262Ba¤dat Valisi,

Sitti Zübeyde, 88,390

fiorca, 86,232

fiorhan, 113

Sozob, 56

Suhul, 100

Sukü’fl-fiüyüh, 83

Süleyman Pafla, 32,74,75,77Ba¤dat Valisi,

Süleymaniye, 83,163,184,188,286,401

Süleymanpaflazade Sait Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Sultan Ahmet, 65,71,72‹lhanl› Hükümdar›,

Sultan Hüseyin, 71‹lhanl› Hükümdar›,

Sultan IV.Murat, 65

Sultan Üveys, 64,70,71

Sultanü’l-maflr›k ve’l-ma¤rib, 68

Sümer, 18,100

fiunafiye, 28,84,124,205,344

fiündi’l-Bakkal, 106

Sungur Nehri, 100

Sünni, 34,35,94,112,122

Suriye, 13,16,21,39,58,59,60,99,100,101,153

Sürre men ra, 94

Süryani, 34,87,159,160,161,162,165,166,172,261,351,352,353

Süveyfl Kanal›, 65,264

Sykes-Picot Antlaflmas›, 16

TTa’an, 102

Taci, 92

Taciye, 85,116

Tahir b. Hüseyin, Herteme b. Ayin, 63

Tahmaye, 95

Tahflin, 66

Tak›yyüddin Pafla, 78,209,211Ba¤dat Valisi,

Taku’l-Kisra, 104Ayvanü’l-Kisra,

Tanzimat, 14,28,29,30

Tanzimat Ferman›, 14

Tarih-i Arabî, 57

Tarihu Ba¤dad, 24

Tar›miye, 42,92,93

Tartar, 85

Tafl mukataas›, 106

Tatar, 70,103,156,241

Tatran, 100

Tebriz, 70,73

Tel Nemrut, 55

Telo, 54

Terayanos,59

Tersak,31,82,84,95,102,352

Tertenek,27

Tevrat,51,53,54,55,56,57

Tikrit, 27,93,94,95,187,188,189,190,191,192,193,194,195,196,197,198,199,200,201,202,203,204,205,296,391

Tîmâr sistemi, 25,26,27,41

Timur, 21,65,71,72

Tisfun, 58

Topal Osman Pafla, 22,74,75

Tramvay, 44,66,89,90,92,93,155,264,411

Tugayzade Arslan Pafla, 76

Ba¤dat Valisi,

Tuna, 29,39

Türk, 10,16,18,24,32,34,35,36,37,67,87,288

Türkçe, 11,34,36,96,97,98,100,103,159,227,242,245,256,259,260,261

Türkistan, 67

Türkiye, 29

Türkler, 67,95

Türkmen, 4,21,24,100

Tüveyse, 103

Tuzhurmat›, 100,187

Tuzluk, 82

U - ÜUceymi, 100,101

Ümit Burnu, 65

Ümmü’l-Helane, 105

Ümmü’l-Hinne, 105,106

Ümmü’r-Rabab, 26

Ümraniye,102

Ürdün,16

Uveysat,110

Uzayim,175

Uzun Ahmet o¤lu Mehmet,74

439

ORSAM

VVadiü’l-Avsec,97

Vadiülnur,100

Vadiüssebil,100

Valaryanus,60

Vas›t,25,188

Vasiyud,101

Vecihi Pafla, 77Ba¤dat Valisi,

Vend, 31,38,82,84,97,98

Verge,54

Vermez Yar, 102

Vezir Camii, 88

Vezir Erdeflir, 64

Veziriye, 100,101

YYahudi, 34,160,161,162,163,164,165,166,167,168,169,

170,171,172,173,174,175,177,178,179,180,181,182,183,184,370,411

Yavuz Sultan Selim Han, 70

Yemen, 34,39,146,149

Yeniçeri, 22,25,26,74,97

Y›ld›r›m Beyaz›t, 65,71,72

Yukar› Dih, 27

Yunan, 32,49,50,52,55,58,60,66

Yunanca, 58,66

Yunanl› ‹skender, 58

Yusuf Agah Pafla, 78,209,218Ba¤dat Valisi,

Yusuf Pafla, 74,77,288Ba¤dat Valisi,

ZZabab, 102

Zabum, 55

Zakarsin, 53,54

Zap, 19,61,82

Zaviye, 89,97

Zebid Nahiyesi, 26

Zehap nahiyesi, 83

Zekarit, 110

Zekeriya o¤lu Yahya, 68

Zekiro, 56

Zelabiye, 55

Zemanaz Keridin, 56

Zengabad, 25,26

Zergil, 54

Zergola, 54

Zev’bee, 92

Zevra Gazetesi, 23

Zeylü Tarihi Medineti’s-Selam, 24

Zift, 85,95,107,123,132,137

Zindan, 95,102,369

Z›rbatiye, 102,103,190,191,192

Zor, 27,31,33,64,81,83,85,154,156

Zor sanca¤›, 31,81,83,85,154

Zübeyd aflireti, 103

Züheyrat, 102

Züheyri, 95

Zühir b. El-Müseyyeb, 63

Zülfikar, 65,72,73

440

ˆ ˆ ! · 2018-08-15 · osmanli vİlayet salnamelerİnde baĞdat osmanli v‹layet...

Documents

Transcript of ˆ ˆ ! · 2018-08-15 · osmanli vİlayet salnamelerİnde baĞdat osmanli v‹layet...