—f =?j«!'i

*W;:

#-'W;

/ /\<%4 '^lte^

/A_J_£

!*»M

'' \ ™

\ .,W>V

L I B RAR.YOFTHE

UNIVERSITYOF ILLINOIS

T53dNATURAL

_=tHISTORY

D ISSER TATIO PHFSICO MEDICA

CESPITE V S T I L I,

vulgo TVRFA,SECTIO I. CHEMICA,

Q^V A M

GRATIOSI MEDICORVM ORDINIS AVCTORITATE

PR AES I D E

SALOMONE CONSTANTINOTIT.IO,

PHIT.OS. it MEDIC. DOCTORE, PATHOL. et CHIRVRG. PROF. PVBL.

ORD. VICAR. SOCIET. OECON. LIPSIENS. SODALI, h. t. ORDIN.

MED. DECANO,

PRO GRADV DOCTORIS IN MEDICINA et CHIRVRGIA,

D. 2 1. FEBRVARII I 7 9 4.

H. L. £. C.

PVBLICE DEFENDET

GABRIEL HOFMANNHKO -GERSDORFIO -I.VSATVS.

MEDIC. CANDID.

WITTEBERGAE,LITERIS TZSCHIEDRICHII.

SERENISSIMO PRINCIPI

DOMINO DOMINO

ALOYSIO IOSEPHOSACRI ROMANI IMPERII PRINCIPI RECTORI

D O M V S

de LICHTENSTEIN et NICOLSBVRGDYCI TROPPAVIAE et IAEGERNDORFH SILESIACI, COMITI RITT-

BERGAE, EQVITI VELLERIS AVREI, SACRAE ROMANAE CAESAREAE

iMAIESTATIS A CONSILIIS INTIMIS et CAMERARIO,

DOMINO MEO CLEMENTISSIMO

S A C R V M

PRINCEPS SERENISSIME,

DOMINE CLEMENTISSIME,

jVjagna aufus fum, quod Nomen Tvvm, de

patria quam meritiffimum, libello huic proponere non

r

dubitaui. At fingularis Tva Clementia, qua

omnibus Tvis fubditis, quousque in eos Regimen

tenes fplendidiffimum , Patrem Te exhibuifti, nec

non

non Patrocinium^ quo Litteris, bonisque artibus fa-

rna tefte, niaxime coniun&us es, milii pignus efl:

certiffimnm, fore, vt andax hoc propofitum, pium

deuotumque Tibi publice declarandi anirnuru, abs

Tva hac infigni Clementia iuftam na&urum fit

excufationem. Me vero, vt hac Tva Clemen-

tia femper dignum reperias, per omnem aetatein

fum enixurns

TVAE ILLVSTRISSIMAE ac DVCALICELSITVDINI,

deuotiffimus

Gabriel Hofmannus.

Mll

$ i.

Terras quasdam, fiue abrafa tellura fuperncie pafentes, fiue

ex iliius corpore profundius-effoflas, principio quodam in-

flammabili, ad ignem alendum maxime apto, praeditas efle, variis

obferuatum efi modis. * Plures itaque', praefertim Germaniae ,gentes,,

ab antiquiflimo inde tempore eas ad ignis .opera adhibuifie, teflem

excitamus fide dignum, Plinivm (Hift. Nat. XVI, i.) de feptentrio-

nalibus Hercynfi faltus incolis narrantem , qnod lutum manibus capturr*

ventis magis, quam fole ficcant, et terra cibos fuos. vrunt. Cuius

loci Hardvinvs, grauiifimus Plinii interpres, vberiorem pandit no-

titiam, oflendens, bituminofas, nigrasque glebas hic intelligi, cefpi-

tesque vftiles, • quos in fegmenta quadrata fectos r fic apte difponere

fofibres folent, vt vento perflante magis, quam fole flcceutur. Irt

regio-

8 ,

=reoionibus Europae borealibus, cefpitis vftilis vfus diu frcquens, quod

in noflfis, ad meridiem vergentibus, lignorum -copia abundantibus,

fecus fuit, et cum inaxime eft, vbi propemodum omnes a'turfarum

vflione deterrentur, mirum putantes, fi quem illarum virtute addu-

cTum efle, aut alios adduci fentiunt. Poflremis tamen feculis, vbi

ligni maior caritas, Batauorum, Gallorum, Cattqrum, aliorumque,

qui eftufa atque paluftria loca habitant, popnlorum morem lmitari

confueuerinvjs, idem terrae genus in noftris anquirere agris ftuduimus

foci et ignisalendi caufla. Quod ipfum ftudium, propterligni pretium,

diebus noftris magis magisque auctum, fummopere accenfum eft, vt

incotae Saxoniae terram quoque vftilem , antea negletftam, ad vfum

publicum, ad calcem de faxis parandam, ad lateres aeque ac falia cu-

linaria cbquenda, technicum magis, quam oeconomicum, adhibe-

rent. Quae ipfa caufla fuit, cur eandem, cuius analyfis a paucioribus

facta efl, chemice inuefligarem, ac indigenae praefertim turfae partes

conflitutiuas hic proponerem. E quo quidemlabore, quem ad no-

ftram adeo Wittebergenfem turfam vel maxime accommodaui, hoc

redundabit commodi, vt tum illius iiiigne et flamma concipienda

potentiam .accuratius finiiem, tum eius ortum, compofitionem varie-

tatemque naturalem, tum eius in valetudinem, vei falutarenr, vel no-

xiam, aclionem propius diiudicarem, atque in tres adeo partes, chani-

cam priorem, phyficam alteram, et poftremam oeconomico • medtcam,

fcriptionem hanc diuiderem.

Antequam ad feriem experimentonr.n exponendam accedam,

quaedam de loco cefpitis noftri natali, de variis eius, quae experimen-

tis fubieci, fpeciebus, imo de communi, qua fignari folet, appeJlatione,

lubet dieere. Primo iuuat per faturam paucis referre, quod nomen

rei, gefmanicum cum non haberet, apte impofitum fit, quae forma-

tio inuentoribus non male cefllt. Namque noflro vocabulo Turf,

Turv, Torf, vulgo vtimur ad cefpitem vftilem defignaudum, quod

fcriptoribus quoque medii aeui latinis, nomen non habentibus, placuit.

Horum

Honun de fententia turbarum nomine cefpites hi vemunt, an ex ety-

mologia, an vero, quod glebarum numerus nunquam non in multi-

rudinem infigncm, quam recle turbam dixeris, fe extendat, dubium

eft, quamuis pofterius videatur vero longe fimilius, et virorum do-

cftorum ,quos Du Fresne (Gloflar. ad fcript. med. et inf. lat. Tom. III.

p. 1346. edit. Frcf. 1710.) allegat, iudicio confirmetur. Is quidem

vocabulo Turba monet, cefpitem inteJliginigrum, qui e terra paluftri

et bituminofa eruitur, vicem carbonis fuftinet, et turvam pro turba-

fciibi, vnde Anglorum, Teutonunique Turf deriuetur. Habet idem

turbarias , id eft, locos et agros celpitibus fodiendis idoneos, quos

iam A. 1181. 1228 in monumentis et chronicis vetuftiffimis allegatoa

effe , adeoque turvarum in re domeflica vfum , tunc temporis extitifle

probat. Etiam decimae turbarum, in locis, vbi fabricantur, et effo-

diuntur, eo tempore vfitatae fuerunt. Ex quo perfpicitur, quam

recfte 111. Adei.vngivs, (Worterb. der hochdeutfchen Mundart, Th. IV.

p. 1011.J originem vocabuii huius alatinorum turha, tanquam multitu.

dine et colluuie, duci debere, arbitretur.

Quod ad agrum , in quo cefpites noftri in praefens eruuntur,

efl ille amoenus arborum tracftus, vuJgari nomine, die Specke, infigni-

tus. Huius ager paluflris , aqua plerumque fuperfufus , vefligiis faepe

cedens, totus quantus turbam et coJJuuiem vJiginum praebet, vt vfli-

lium innumera glebarum quantitas quotannis inde educi poffit. Prae-

terito anno feJiciter euenit, vt Proceres Noftri indulgentiffimi , qui

aerarii Principis fapientem gerunt curami, virum huc mitterent, de

re oeconomica bene meritum, fodiendarum cefpitum gnarum, qui

alios ad idem opus arte inflrueret et confiJiis; vt praeterita aeftate ali-

quot centena glebarum miJJia ex turbaria hac efFofTa fuerint. Superius

illius ftratum, crufta remota, ex terra vftili macra conftat, glebas prae-

bens aridas immiftis pluribus herbis, foliis, ftramentis et marifcis;

proxime fequens cefpitem pinguiorem fuppeditat, in quo animalium

forte in fua principia folutorum partes, varia vegetantium ftamina,

nec fatis foluta nec comminuta, mirispermiftamodis, continentur. Quovlterius opus vrges, eo magispinguidos, vntfluofosque, ad ignis fomi-

tem , cefpites deprehendis , nuJlos tamen , in quibus fuperftites vege-

B taatium

10 3

tantium particulas defiderares. Ad quatuor fiue quinque pedes poftquam

fodiendo peruentum eft, ftratum iners , arenofum, folidum, atque

firmum, plurimam aquam venis fuis excutiens, comparet. Iam ex

noftris his turbis triplicem felegi fpeciem; aliam radicibus refertam plu-

rimis; aliam nigram magis, firmam; tertiam terreftrem, albidiorem,

multoque caeteris grauiorem. Harum prima, ftructura laxiori, leuiflima

quidem erat, pondere trium drachmarum cum fedecim granis, in pol.

lice cubico rhenano ; color nigrefcens , interieclis particulis ex, albido

fufcis. Secunda multo obfcurior ex fufco atra , aut compacta magis,

atque particulis nigerrimis, nec copiofis adeo ramulis intertexta, cul-

tro optime fecanda, paulloque grauior, vt pollex cubicus drachmas

quatuor cum deeem granis expleret- Tertia denique grauillima, quin-

que drachmas cum viginti granis in pollice cubico ponderans, radici-

bus pauciflimis , colore" aibefcente , iueidiore , mafTa fatis tenaci , in-

teriedlis fiiicibus minimis, partibusque argillaceis. Singulas has fye-

cies bene ficcatas, per plures menfes, ne humiditate pondus uiutare-

tur, in loco ficco afleruauL

Turfae primi generis examen cfamicum*

Exper. i. In erucibulo hafliaco duos pollices- cubicos rhenanos, quocT"

menfurae genus in fequentibus vbiuis locuin obtinet, vncias 3, drach-

mas 2r grana- 1 6, ponderant;es, igne fat fortt fubegi. Mafla laxius co-

haerens, mox ignem cepit, emifit flammam, fubfedit, et ttibus ex-

aclis horrs puluerem dedit fubflauum, grauitate drachmarum 5 cum28 granis. Oculo diligentius indaganti manifefta filicum granula fe

obtulerunt, Ad partes has conftkutiuas certius eruendas , dupliei vfus

menftruo, aqua,. et acido vitrioli-

Exp-. 2. Ditnidio buius pulueris, nempe drachmis 2, granis 44^in vitro aquam fuperfudi deftillatam

,per plures horas- digefli , tandem-

que filtro depuraui. Nullam in lixiuio alcali liberi veftigiumj fapore

fal inediuin prodidit, fubamarumj puluis grana 25 •circiter amife-

===== II

rat. Refiduum partim fubtile, molle et ten-ae argillaceae fimiiiimum,

partim granula fiiicea, craifiora oftentat.

Exp. j. Alteram partem dimidiam, acido vitrioli albo fine viia

efperuefcentiainieclam, per quasdam horas digefli ; folutionishuius, quae

oriebatur, dilutae, exiguam partem, vt ferri deprehenderem praefentiam,

iixiuio fanguinis tentaui, atque fpe omnino non deceptus; reiiquam

aJcali vegetabiii foluto admifcui, et poft infignem eiferuefcen-

tiam, nubecuiae prodierunt, colorem mox albidum omni fluido con-

trahentes. Praecipitatum album, flltro alixiuiofeparatum, edulcoratum,

atque exficcatum, fcrupulos 2 grauitate, reliquit; huius praecipitati

terreftris nihiiaqua, acido autem vitrioii totum quantum foluitur.

Exp. 4. Terrae filiceae ab acido vitrioii non omnino fblutae

drachmas 2 , et grana 4 , cum aicali fixi draehma 1 , exacle mix-

tas, atque rnortario agitatas, in crucibulo firmo igni fortiori, fuforio

commifi, vbipoft plures horas mafla prodiit foiida, compa&a, fub-

pellucida.

Exp. r. Vt, quae calcinatione aufugerant, particulas accuratius

cognofcerem, deftiilatione ficca dimidium pondus turfae Exp. 1. ad-

hibitae, videlicet, vnciam 1, drachmas 5, grana 8, in retorta vitrea

ope balnei arenae, igne deftillatorio, excipuio exacTe cum retorta Lun-

cto, tentaui. Poft vapores in excipuio confpicuos, mox fluidum

aquofum comparuit, oleofaque plrs tenuior, immo craffior fubfequitur,

<juae tandem fpilfa colio excipuli omnis inhaefit.

Exp. 6. Inde coliegi aquae acidae, qua tinclura heliotropii

rubefceret, drachmas 2, grana 16; ex oieo vero fubtiliori, flauo,

cerae fimili, odor alcali volatilis, per folutionem falis tartari aquo-

fam, quaffando«elicitus, et fyrupus violarum eodem viridis redditus eftj

r-eliqua olei pars craflior, nigra, tenax, verum empyrevmaticuui , oleo

ligni faiwfti odore et reliquo habitu fimillimum, conftituit Ornnis

pars oleofa grauitate drachmas 6, grana 8 efficit.

Exjj. 7. Carbo refiduus niger, fimiiem odorem empyrevmati-

eum emifit; pondere drachmas 4, grana 56 valuit, atque in cruci-

bulo aperto ealcinatus, ad drachm. 2, fcrup. 3 fuit redacius, eundem-

que cinerem ac in Exp. 1. reiiquit.

B 3 Exp.f.

3f su- u&

13 -

Exp.S. Vt diuerfafluidaaerea ope ignis-ex'hacturfa elicerem, ean-

dem quantitatem, vnciam i,drachm. 5, grana 8 apparatu pneumatico-

chemico eum in finem inftxudto , igni fufHcienti fubieci , donec re-

torta ficlilis excandefceret. Pofr vapores albidos, fpiflbs, aura elaftica

fubito exiit, et volumine 122 poliicum cubicorum rhenan. colligeba-

tur. Praecipua huius fluidi aerei pars ex inflammabilibus-elementis con-

ftabat, quae flammam admotam facile concipientes, totum, in quo collecla

erant, vas repleuerunt. Praeterea quoque acidi aerei aclio per tincluram

heliotropii, et aquam calcis, alcalini vero aeris per fyrupum violarum

fuit dete&a. Quemadmodum vero priores aurae poliices praecipue acido

aereo, ita pofteriores inflammabili et alcalino aere confpicui erarit.

Neque tamen hac per viam ficcam analyfi contentus, quae quidem

incerta et infufRciens eft, per humidam quicquam experiundum duxi,

quem in finem extracla aquofum, fpirituofum, vinofum, fpirituofo - aci-

dum, paraui.

Exp. p. Eandem turfae quantitatem, vt exp. 5. et 8 , cum aquae

deftiliatae fufEciente copia , decoxi , atque eousque aqaa recenti co-

(ftionem perduxi, dojiec aqua nuiio amplius coiore tincla videretur.

Omnia haec decocta in vnum transfufa, ad confiftentiam fyrupi infpis-

faui. Odor iiie extraclis famiiiaris, praecipue radici graminis, fub

infpiffatione emittebatur, ipfaque maffa obfcure flaua, fapore dulci,

grato, praedita erat. Eidem per hanc Hftraelionem aquofam drachm. 2,

cum 4 granis, ex priftini ponderis imminritione , deceffiire cognoui;

tantundem quoque ipfum extraclum exficcatum, exceptis paucis granis,

pendebat. Quae partes extracliuae, cum pro natura plantarum atque

radicum admiftarum adeo differant, viteriori examini haud fubie-

cimus.

Exp. 10. Nequeminori vi aiterum menftruum, fpirituofum, eidem

turfae quantitati affufum, agebat. Poft digeftionem"per plures

dies, et donec vel recenter affufus fpiritus nihii ampiius infugeret,

continuatam, fiuidum fpirituofum obfcurius tingebatur, et, vtexrefidut

pondere inteliexi, drachm. 1, cum gr. 36, in fe receperat. Idemextractum praeter partes refinofas, ope fpiritus extricatas, etiam prin-

cipii adftringentis aliqualem forpfit portionemi tlndura enim galla-

1 rum

13

1S

rum fpirituofa hoc latis comprobatiit. In decocTo enim aquofo antea

fruiira detegtre ftuduimus hoc principium, quippe quod per aquam aliis

falinis nuptum fuerat principiis.

Exp.u. Vinum fortius, cum gummofas, refinofas, quin faiinas

particulas recepiffet, ex eadem turfae liuius quantitate, ad drachm. 3,

gran. 42. imbibit.

Exp. 12. Ad partes denique inflammabiles omnes, quae fub for-

ma petrolei haud dubie in turfa uoftra Jatenf, eruendas, fpiritui vini

acidum iunxi vitrioiicum, quo tincTura iam fiebat obfcure fufca. Odo-rem haec fparfit empyrevmaticum , et afFufo fale tatTari in aqua folu-

to, mafla leuis, rubra, fufca, fuccefliue fundum petiit. Haec alixiuio

feparata in filtro reliquit pigmentutn, terrae aluminis externe iiniilli-

mum. Haec rerra, pondere dr. 1 . gr. 3 7, et aeflu fortiori ad gr. 1 g fuit

redacla. . Ipfum quoque lixivium fpirituofo - acjdum, ope filtri a par-

ticulis terreftribus feparatum, propter fufcum colorem partes refinofas

quasdam fpiritum yini retinuifle, manifeflum fuit. Perdidit turfa hoctentamine drachm. 2. fcrup. 2.

§. 4.

Turfae fecundi generis analyfs.

Exper. 1. Eandem, quam in prima, quantitatem etiam in hac

fecunda fpecie, denfiore, nigricante, tentaminibus fubieci. Duospolfices cubicos, vncias 4, drachm. 1, vno cum fcrupulo pouderan-

fes, in crucibulo fidiii, hafliaco, igne admodum forti toffi. Moxvafe pauliulum excandefadlo, mafla vehementi combuflit flamma, quae

integram fuperficiem obtegit. Poft calcinationem diutius continua-

tam, mafla haec terreflris ad dimidium fui voluminis redigebatur, et

igne fic continuante, atque pofl aliquot tempus ceffante , refiduum

dimidium fere pondus perdiderat. Vncias enim 2 > drachmam r,

cum 4 granis, puluis iile ex calcinatione fuperfles, terreflris, cinereus,

granulis duriufculis refertus, effecit. Cuius quo meiius inteiligerem

naturam, tres aequales partes feci , quarum aliam acido nitri, aiiam

«cido vitrioli , aqua defliliata tertiam examinaui.

B 3 Exp.z.

14 ===Exp. 2. Tertiam ergo partem, drachmarum 5 , cum 4 1 granis,

aeido nitri diluto immifi, quo ipfo pars aliqua cum infigni efierue-

fcentia, atque voluminis imminutione foluebatur: foiutionis ergo hu-

iusnaturam, vt jtccuratius cognoicerem, acidum vitrioii purum , di-

lutum, affudi , fine vllo tamen decompofitionis veftigio. Alcalini ergo

quidquam hic latentis fufpicio, aliis comprobata fuit experimentis.

Quae reftabat terra draclamas 3 , cum 20 granis valebat.

Exp. 3. Alteram tertiam refidui (Exp. 1.)

partem , acido vitrio-

lico albo fubmerfi, fimilis fuborta eft efferuefcentia , et poft faturatio-

nem, coctionemque pars quaedam. pondere drachm. 3, cum gran. 9,

non foluta, remanfit. Solutionis parti exiguae cum lixiuium fanguinis

affundo, coerulefcentem colorem, certurn martis indicium, ftatimprodire

vidi; aliapars aicali vegetabilis affufione leniter efferuefcit, fuboritur

nirbecula, absque fedimento fenfibiii.

Exp. 4. Vltimam denique refidui (Exp. 1.) particulam, aqua de-

ftiilata affufa, per aliquod tempus digeftioni commifi ; manifefta alcali

liberi, fyrupo violarum inprimis confpicui, exhibuit indieia} nul-

lam tamen principii adftringentis per tinclui-am galiarum- mouit fufpi-

cionem. Reftabant di-achmae 3, grana,24.

Exp. r. Omnia quae e triplici hoc experimento (Exp. 2. 3. 4.)

fupererant , fatis antea eduicorata , in vnum collegi , atque tertiam

totius maffae partem, cum dimidia alcali fixi , depurati, parte, in cru-

cibulo, igne fuforio traclaui, quo faclo maffa coalita, pellucidaprodiit.

Exp. 6. Ad partes volatiies pienius eognofcendas, dimidiam tur-

£ae huius quantitatem, quam antea (exp. i.)adhibueram, vnc. 2. fcrup. 2.

per deftiilationem ficcam , in retorta vitrea , futuris exacle claufis, ex-

ploraui. Vapores primo albidi, aquae mox formam induentes,prodie-

runt, quos oleofa pars fubfufca, oleo cerae fimillima, excepit, atque

in craffum, nigrum, tenax oleum abiit, donec omnis ceffaret deftiiia-

tio. Haec iam produda vlterius perfcrutatus , fequentia obferuauL

Exp. 7. Aquofa pars , drachm. 2 ,grana 5 , pondere aequans,

ab oleo fubfufco innatante caute purgata, trncluram heiiotropii ma-

nifefte rubram effecit^ per fai tsrtari vero finita efferucfcentia alcali

quod-

- 15

quoddam volatile extricari vidi. Quod ipium ex oleo forre adhuc inliae-

rente deducendum eife, fequens fuafit tentamen.

Exp.8. Oleum tenuius, fufcum, odorem emifit pungentem,. em-

pyrevmaticum, alcali volatile inuoluebat, vt folutio ialis tartari aquo>.

fa, quacum agitatum fuerat, luculenter probauit. Ponduseiusdem, vt

et crafiioris, fumme naufcofi , a quo vix prorfus purgari potuir,

drachm. 5 , cum granis 1 8 effecit.

Exp. p. Carbo refiduus, nigerrimos, odoris empyrevmatici nore-

dum plane expers, vuciam 1, drachm. 1, et grana 12, pondere ha-

bebat. Quem vt ab omnibus partibus inflammabilibus liberaTem, in

crucibulo denuo calcinaui, quo ipfo iabore, ad vnc. 1, gran. 26, in

terram albidam, fine vllo martis, admoto magnete, rndieio fuit reda-

clus. In reliquis qualitatibus plane cum refiduo in exp. 1 . conueniu

Exp. 10. Eandem portionem huius turfae, vncias nempe 2,

ferupulos 2, retortae ficftili finniori commiifam, in apparatu pneuma-

tico chemico tracftaui. Poft lenem vafis incalefcentiam primo vapo-

resalbidi, in vitreo conduclore prodierunt, quos mox fluida aerifor-

mialargo exeeperuntflumine, adeo vt illorum ad 135 poilices eubicos

rhenanos lagenis vitreis coiirgerem. Manifefia haec dedit, mutatis tin-

ftura heiiotropii atque aqua caicrs viuae, acidi indicia. In omnibus

porro vafis excipientibus aerisinflammabriisquantitatem, flammae con-

cipiendae aptam, immo aerem-adeo alcaiinum, fyrupo vioiarum tin-

gendoaptum, huic aurae eiaflicae inhaerere, deprehendi. Praeter

haec aerutn genera,

quae vitris ia-m excepta erant , ^odor etiam fpar-

gebatur fumme molefius , atque omnis aqua excipuiis occludendis a<J-

hibifa, rnafia oieofa, flauefcente, ceracea tecla fuit. Pars in retorta

refidua, cum drachm. 7, grana 56pondere aequai-et,. vitra dimi-

dium igne periifie, inteliigitur.

Exp. 11. Turfae huius eandem qirantitateni , quam anfecedente

experimento fumferam, aqua deftillata luflleienter et repetita viee afTu-

fa, eo vsque decoxi, donec nihil amplius folui videretuiv Perierunt

drachmae 2, gr. 19, id, quod ex refidui bene exficcati pondere, cogno-

vi. Decoclum faturate nnclum, nec alcaii, nec acidi, nec adftrinv

gentis materiae principiuin exainine prodidit. M,ucilaginofas , atque

dui-

i6 =====

dulces particulas ad infpiffationem redaclas, extracto graminis plane

analogas, deprehendi, iisdem autem ad flccitatem exhaiatis, idem,

quod antea pondus, quibusdam granis exceptis, quae in vafis et

colatorio forte perierant, recepi.

Exp. 12. idem turfae pondus, fpiritu vini retlificatiilimo fuper-

ie<fto , per plures dies calore conueniente digeffi; recentem denuo

afFundens fpiritum vini, donec nihil amplius ipfe iufciperet. Imbibit

- vero drachmam i , gr. 56, quibus obicure tincftus effentiae faturatio-

ris formam praebuit , in qua cum principii cuiusdam adftringentis te-

nerem fufpicionem, euentus eandem fuftulit. Manifefto enim tincftura

gallarum fpirituofa folutionis colorem reddidit nigrum. AfFufa aqua

folutio haec fpirituofa, turbida quidem facfta, fedimento fere nullo.

Exp. 13. Refiduum, quod fpiritu vini non erat folutum, poft cal-

einationem haud exiguam ponderis quantitatem amifit, vt praeter par-

tes turfae refinofas , aliae adhuc, ad flammam alendam aptae, necefla-

rio requirantur.

Exp. 14. Ad quas quidem certius detegendas, quae forte petro-

lei forma inhaererenty eandem turfae quantitatem, ac in Exp. 6. 10,

cum acido vitrioli albo, fpiritu vini diluto, per plures horas digeffi,

vnde poft percolationem folutio .firrurata afro - rubicunda, apparuit. Ipfa

quasdam particulas terreftres fufceperat, vt alcali fixi folutione mani-

fefte cognoui. Perierunt hoc tentamine drachm. 2, fcrup. 1.

Exp. ij. Extraclum denique ope vini forrioris per digeftionem

continuatam paratum , ad drachm. 3 excepeiat; folutionem reddidit

fufcam, minus pellucidam.

§ 5-

Turfae tertii generis analyfts chemica.

Exper. i. Simili ratione, vt 5n experimentis modo enarratis, mi-

tium a calcinatione faclum eft. Duos pollices cubicos, vnciarum 5,

drachm. 2, totidernque fcrupulorum, in cru^ibulo riclili ,gradu ignis

fucceffiue aucto, combufll. Quam parum haec ipfa fpecies ignem

prouehat, ex ineunte ftatim calcinatione peruidi. Vix enim flamma

conftan-

=====17

conftanter fuperficiei corporis ihhaefit, fed in eodem, per vices agi-

tata, reuiuifcebat. Praeterlapfo horae fpatio#parum hinc fubfedit,

i omnino potius terreftris, arenofa apparuit. Igne tribus pofl horis ex-

ftincto, refiduum vnciar. 3. drachm. 1. gran. 4. maffam albam, ter-

ream, filiceam, fuperflitem reliquit. Quae cum maiori partium ter-

rearum quantitate referta effet, vlteriore eandem experientia tentare

conflitui.

Exp. 2. Vnam tertiam huius refidui partem, pondere vnc. 1.

cum granis 21, acido nitrofo tenui immifi; quo efferuefcentia, atque

mutua partium aclio fequebatur, menftruo tamen non adeo colore

immutato. Ab aeido vitriolico albo huic folutioni affufo, infignis

coloris orfa eft immutatio, maffa alba fundum petiit, quae felenitem

ab acido vitrioli formatum dedit. Perierunt hoc tentamine drachm. 1,

gr. 37, vt pondus refidui probauit.

Exp. 3. Altera pars tertia eiusdem ponderis, acido vitrioli puro

cbmmiffa, fimilia, ac prior, obtulit phaenomena. Modica in fluido

commotio exfurgebat, poft lenem folutionisJiuius dilutae, digeftio-

nem atque coctionem, fluidum feparatum, drachm. 2, gr. 42 excepe-

rat. Naturam huius maffae folutae affufa alcali fixi folutio compro-bauit, quippe cuius ope iila puluerem albidum praecipitem dedit, qui

propter leuitatem ad aluminofam terram propius acceffit, quam edul-

coratus, ficcatus, effecit. Lixiuium fanguinis huic ipfi folutioni acidac

affuium , egregie martis fignificauit praefentiam.

Exp. 4. Tertia denique refidui (Exp. 1.) particula, poft digeftio-

nem cum aqua deflillata, lenem faporem, quafi terreflrem, vix nota-

biiem fufcitauit; nec alcali, per reagentia confueta, indiciaprodidit.Ain

refiduo bene exficcato, magnetes nulla ferri exhibuit figna. Hincetiam exigua periit portio, quae vix ad fcrupulum acceffit.

Exp. j*. Quae de tentamine (Exp. 2. 3.) reftabat terra, vnc. 1,

drachm. 4, gr. 23 craffa, fiJiceae habitu externo fimiliima, nouo fub-

iecla examini. Dimidiam nempe eiusdem partem, cum alcaii vegeta-

biiis fixi aequali portione, ighe fuforio diutius tractaui, fub quo labore

fandeih maffa compacla, fubpellucida prodiit.

C Exp. 6.

18

Exp. 6. Per defliliarionem ficcam dimidiae quantitatis, nempe

vnc. 2, drachm. 5, fcr^ip. 1, quae eodem, quo antea, modo infiitue-

batur, aquofa pars primum lente prodiit, igne deinde per gradus au&o,

oieum empyreumaticum tenuius, mox crafllus, largiori delluebat copia.

Finito iabore, aquofus iatex, ponderi drachm. 2, gr. 5 2, oleumempyrevma-

ticum tum tenuius, tum craiiius drachm. 4, gr. 56, et earbo refiduus,

£X aibo nigrefcens, vnc. 1, drachm. 5, gr. 25, paria fuerunt.

Exp. 7. Corpora per deflillationem produda, cum naturae illo-

111m interioris indagandae cauiTa, plurimis tentaminibus explorarem,

fucceflus idem piane, vt in prioribus fuit. Aquofa pars, tum acidi,

tum alcali volatilis praefentiam; oieoia minus tinfta, maiorem tenuio-^

ris olei coplam exhibebat , odore cerae oieo fimiilimam. Ipfe carbo

Exp. 8. inftituta in crucibulo calcinatione, parum pondere perdl-

dit, atque nunc vnc. 1, drachm.4, gr.25 pependit.

Exp. 9. Fluida porro aerea in hac turfae fpecie latentia, vt ex-

plorarem, eandem quantitatem ac Exp. 6 apparatu pneumatico - clie-

mico, in retorta fictili traclaui. Vafe. ienfim calefaclo, aer cum par-

uo vaporum alborum comitatu, prodiit. Huius fere 106 pollices cu-

bici, lagena vitrea excepti funt, qui praeter acidum aereum,'"etiam in-

flammabilem aerem,fed nulla alcalini indicia continebant. Aqua per

oleofas atque ceraeeas particulas minus impura reddebatur, ipfe autem

odor non adeo foetus difflabatur. Maffa poft vaforum ignitionem.

fuperftes carbonis albidioris formam, naufeofi quidem odoris, minus

tamen empyrevmatici, contraxerat.

Exp. 10. Aqua exacte cum eadem huius turfae quantitate cocla,

rnagis faturatum duxit colorem. Extradum inde fubortum, prio-

ribus fimile, pofi colationem tamen,. quiete i-n vafe afleruata, vitri

latera, crufta terrefiri, obtegit. Pofi infpiffaticnem pondere valuit

drachm. 1. gr. 26.

Exp. 11. Spiritus vlnt GOntra, parum in hanc fpeeiem egit. Nam-que 111 digeftione diu detentus, fpirituofum fluidum lucide tinclum, par-

tium extra&iuarum parum, vix drachmam, fufcepit, quinrecens fpiritus

portio,

portio, facla commiffione, vix coloris quicquam fumflt. AfFufa quo-

que aqua, parum turbatur lolutio, atquc albidam fubit formam, ex aiia-

rum partium, Pei" affinitatem admiftarum, praefentia deducendam.

Exp. 12. Miflio denique ex fpiritu vini alcoholifato et acido vi-

trioli , m quam ad phlogiflicas partes extrahendas idem pondus turfae

huius immifi, tincta quidem, minus tamen, quam in reliquis fpecie*

bus fuit, et per alcali vcgetabiie decompofita folutio, infigne dedit

praeeipitafum, pondere drachm. i, gr. 38-

§ 6.

Qiiae hucusque triplicis turfae indigenae tentamina egi, narnuvique, ea fatis demonflrant, turfas enumeratas, qua partium conftitu-

tiuarum naturam, fibi fimiies, qua earum quantitate, admodum diffimi-

les efle, et inaequales. -

In pfima fpecie , pondere Ieuiffima , fub aequali volumine , mi-

nor particularum igne fixarum quantitas, et quarta quidem totius parte,

continetur, quae maxime e terra fiiicea cum argillacea, exigua ferri,

principii alcalini, adilringentis, mucilaginofi , faccharini, et falis me-dii fixioris, portione compofita eil. Voiatiliores partes alcali volatile

atque oleum tenuius, craffius referunt.

Secimda fpecies grauior fpecifice, volatiliores aeque ac'fixiores

particulas, aequali quafi tenet pondere. Quamuis quidem partes igne

conftantes, maiori eidem inhaereant portione, nihiio tamen minusvirtute flammam alendi, priori haud cedit, quin eandem fuperat, cuin

ignemproptereandemolei inminori maffa cofiam, fortius nutriat, atque

calorem terreftribus particulis diutius coerceat. Eaedem partes terre-

ftres maiori ferri et alcali fixi quantitati hic coniuncTae infunt.

Tcvtia denique fpecies, maxima partium terreftriuin abundat quan-

ritate, fed materiae inflammabilis multo minus, vix quartam fuipar.

tem, continet. Namque terrae tum filiceae, tum calcareae, tum alu-

minofae infignis copia; principii contra oleofi, alcalini, adflringen-

tis, mucilaginofi, adeo exigua ineft pars, vt vix notatu digna videatur.

C 2 Habe-

io ":

Habemus ergo, tefte hac analyfl, in qualibet turfarum recen-

fitarum fpecie, aerem fixum, inilammabilem, partes oleofas, petroleo

fimiles, acidum, alcali vegetabile, terras aluminis, fiJiceam, calcaream,

ferrum, partes vegetabilium extradiuas, mucilaginofas, adftringentes,

principium refinofum. In- quibus aliae neceilariae funt et eflentiales,

^empe terra filicea et aluminis, petroleum, atque pars extractiua, vt

natura plantarum fert, diuerfiflima; aliae autem accidentales funt, ex

loci natura admodum variantes, variis inter fe miftae modis. In qua

quidem fententia, confentientes habeo alios viros doclos, qui domeftica

turfarum genera, fibi examinanda funiferunt. Inter veteres, plures fola

defiillatione contenti fuerunt, qua produda quidem, vix edu&a pro-

dire vidiffe, necefle eft. Huc fpeclatDEGNERvs, (Tentfchlarids neucnt-

deckte Goldgrube, oder phyftfch-chymifche Erorterung vom Torfe, cap. 12.)

qui copiofus admodum fuit in enarrandis iis, quae ficca defiillatione

prodierunt, quamuis alia tentamina non neglexerit; Auflor etiam

fchediafmatis, qua quaeftio difcutitur, num Turfa commode, loco

lgnis, ad cereuifiam adbiberi poflit, (Leipzigcr Sammlung von wirthfchaftl.

policeyl. Sachen, B. 8. Leipz. lyp. p. 689 fq-) Ex recentioribus vero

notandi Heinr. Hagen (Abhandiungen chemifchen und phyjicalifchen In~

lialts, Konigsb, 1118. p. 182. §. 2ifeq.) etAcHARDvs (Crell's Auna-

len, 1786- B.2. p. 39ifqq.) qui tria turfarum genera, in Berolini vi-

ciniis effoffa, chemica tractatione excuifit, et in omnibus easdem par-

tes conftituentes, proportione diuerfas, detexit. Vtraque tam humida,

quam ficca via, partes volatiles aeque ac fixas, expertus efi, quarum

has, ad duodecimam folummodo partem redire, comperit.

§ 7-

Turfae Dresdetifs examen chemicum,

Nolui iam, turfae nofiratis, Wittebergenfis, cuius partes efien-

tiales eruere, inter fe comparare, operamque meam cum aliorurn

fuper turfis analyfi, in quo argumento, quippe mere phyfico, difler-

tatio fequens verfabitur, conferre deereui, examen de manibus dimit-

tere, quin fimul de alio turfae genere, quo in praefeus Dresdenfes

fliagno

===== 21

magno cum rei domeflicae fruclu, vtuntur, pauca atlerrem. Iu cuius

fignilieatione,

quia de loco natali uihil quod afferam, habeo, milu

in externis notis defcribendis , fubfiftendum erit.

Colore haec turfa longe obfcurior, quam Wittebergenfis eft,

quafi fufco-nigricans, compacta magis, firmior, magno Jignofarum

particularum congeftu pJena, variis hinc patens recefiibus. Grauitate

quidem fecundae nofirae fpeciei admodum aequaiis, cum pollex cu»

bicus rhen. drachm. 4, gr. 14 pondere habeat. Examinis rationem

eandem, quam in antecedentibus,' fecutus fum, primum via ficca,

igne aperto, deftiilatione ficca, deinde et variis quoque vfus menfiruis.

Exper. 1. Duos pollices cubicos, pondere vnc. 4. drachm. 1.

gr. 52, in crucibulo ficfili calcinaui, igne ad vafis excandefcentiam

aucto, liamma admodum confpicua, corporis volumine infigniter dimi-

nuto, combufli, quod tandem cinerem fulco-rubrum, ieuem, drahm. 3,

gr. 36 ponderantem, reliquit. Quo facflo parum materiae fuperfies

fuit, eaque quafi tota, igni alendo apta cenfetur.

Exp. 2. Cinerem hunc in tres partes diuifum, triplici tentaui

modo. Primam tertiam partem drachm. 1, gr. 12 confiituentem,

aqua defiilJata primo digeffi, dein coxi, vt partes, fi quae inhaererent,

falinas extrahei-em. Neque tamen et fapore et reagentibus quicquam

aicaiini expertus fum. Perdiderat cinis gr. 8 coJore immutatus.

Exp. j. Secunda pars tertia, pofiquam acido vitrioJi puro nuple-

rat fuperfufo, Jeuis fuborta eflerueicentia efl, et color menflrui im-

mutatus, quasdam particuJas hic deglutitas efie, aperte teflabatur. So-

lutione falis tartari, parti huius iixiuii vitriolici afTufa, pofl peraclam

efteruefcentiam, leuis quaedam terra fundum petiit. Altera vero pars

per fanguinis Jixiuium, egregium coeruJeiBeroiinenfis colorem induit^

manifeflo martis figno. Qui haud foiutus refiabat puiuis, nigrefcens, gr.24 T

pepencjit, quae maximam partem ferro, vt ipfe color docuit, fribuendae

funt partes, cum aluminfs terra, exiguum modo expieret pondus.

Exp. 4. Tertia denique pars, acido nitri quicquam diiuto infu!a,

folutionem tinclam, flauo-viridem, praebuit, quae aflufo vitrioli aci-

do, terram aibam in fundum demifit; Haec mafla feparata, eduicorata,

verum conflituit feJenitem. Relidis gr. 3 2, pulueris fubfufci.

C 3 Exp, f.

22 '

Exp.f. Quae ab acido vitrioli intada relinquebatur pars,mere terre-

flris,in erucibulo; igne fuforio, cum fale tartari tracl:ata,maQam formauit

duram, paullo pellucidam, vt et terrae filiceae in hac turfae fpecie pro-

baretur praeientia.

Exp. 6. Dimidiam turfae huius, quae Exp. i, fuerat examinafa,

portionem, vnc. 2, gr. 56, deftillationi ficcae, eodem, quem in reli-

quis turfarum indigenarum fpeciebus, fpeclaueram flne, fubieci. Vafo-

rum coniundluris exadle claufis, mox haud exigua aquae portio pro-

diit, hanc oleum fubtilius, tandemque nigrurn, empyrevmaticum,

exceperunt.

Exp. 7. Aqua haec, ab oleo diligenter feiuncia, pondere drachm. 3,

gr. 40, in examinibus acidam naturam praebuit, cum odor aicalinus

oleo potius, quocum in excipulum tranfierat, tribuendus efiet; oleum

v=ero drachm. 6, gr.7 ponderans, eiusdemnaturae, ac antea defcriptum,

empyrevmaticum, nigrius tamen, craifiusque fuit.

Exp. 8- Quae in retorta fupererat portio, drachm. 7, gr. 4 valuit,

fplendidiorem retulit carbonem, volumiuevix dimidiam turfam adhibi-

tam, adaequantem. Ln igne calcinatorio plus quam dimidium perdidit,

vt drachm. tres, cum paucis granufis ponderaret

Cognita per tentamina modo enarrata, ratione, quam volati-

Ies atque fixiores partes in hac turfae fpecie obtinent; menQrui tripli-

cis efficaciam, accuratius indagaui.

Exp. </. Quam Exp. 6. adhibueram turfae quantitatem, nunc aquae

deQillatae, fufficienti quantitate, diutius decoxi, colaui, et aqua re-

centi denuo aftufa, repetita vice coxi, douec aqua non amplius coio-

rem fumeret. Quod quidem decoctum, fapore acido, multum ab in-

digenarum turfarum decocto diuerfum , maiorem principii acidi,

adftringentis, prodidit quantitatem. Sufceperat enim aqua ad drachm.2,

gran. 40.

Exp. 10. Effentia fpirituofa, ope fpiritus vini recTifieatiffimi pa-

rata, egregie tincfa, haud infignem foluerat principii refinofi, atque

principii adfiringentis, partem. Per tindnram enim gallarum fpirituo-

fam, color vere niger obortus efi." Hoc enim tentamine eadem turfa;

quantitas Exper. 9. adhibita ad drachm. 2, gr. 16 amiferat.

Exp. zz.

" 23

Exp. v. Vinum denique, fimili quantitati infufum, atque dige-

flioni cominillum, ad drachm. 4 , gr. 45 foluerat.

Quae omnia experimenta, cum t-urfa DresdenfT fufcepta,diuerfam

eiusdem a turlis indigenis cohditionem atque indolem, clare docent.

Maxima tpfi inhaeret partium, ignt nutriendo aptarum, quantitas; ci-

nis flauo - rubicundus ,qui reflat, marti tribuendus efl, cuius aburu

dantiam deteximus. • Acidum quoque principium hfc praeualere, ter-

reflrem vero bafin, noftris indigenis fimillimam eiTe, ex eodem dedu-

cimus fonte. Vlteriorem vero huius turfae cum praecedehtibus com-parationem, maioris in parte phyfica momenti, ad hanc ipfam, prp.

xime emittendam, feruabimus.

'.•sg^ —

—

==:>^.

THESESA CL. RESPONDENTE ADIECTAE:

PI,

otuum calidorum abufus varios, eosque pertinaces,

efficit morbos.

1.

Glanduke mefentericae infantum obnxu&ae; raridlme

pro- induratis funt habendae.

5-

Tempore hiemali ventriculus citius concoquere valet

cibos, quam aeliiuo.

4.

Vomitoria, opportuno tempore adhibita, in iftero ma-

gnos exferunt effe&us,

j.Per

24

5-

Ver, temperatiflimum eft anni tempus, nec non falu-

berriraum.

6.

Sanguinis tenuitas a chylo intime mifto ac refoluto

dependet.

7-

ExcefTus potus magis, quam cibi nocet.

8.

Inter corporis integumenta atque inteftina, intimum

effe confenfum, euictum eft.

Primus inflammationis gradus eft fpafmus.

io.

Ingens malum, fi in magnis vulneribus non appareat

tumor.

ii.

Opium , vlceribus venereis praefertim ficcis adhibitum,

efficax effe medicamentum, cenfeo.

12.

Fomentationum frigidarum virtus in contufionibus

eximia.

D. SALOMO CONSTANTINVSTITIVS,

ORtJlNIS MEDICORVM WITTEBERGENSIS

M. T.

DECANVSD ISSERTATIONEM 1N A VG V R ALEM

A. D. 21. Febrvarii 1794

H- Z^i. c-

H A B "E N D A M

X N D I C I T.

De calculo Jalivali fponte .excreto, olfervatio.

Corporis animalis excretiones cum praecipue eo tendant, vt partes,

vel machinae defiructione, crebroque eius exercilio feiunctae,

vel cibis quidem, nutritioni tamen haud vtiliter fumtis, ex eodem

eiiciantur; ipfis, fiue humidae fint, fiue folidae, vt ex naturae ordi-

ne vtrique refpondeant fini , crudiora, terrefiriaque principia admifia

efle oportet. Quarum quidem conditio eo manifeflior, fi vel morbo

iam finito, vel codem imminente, per varia colatoria tales eliminan-

tur, quales aut morbam producunt, aut ab eo ipfae producantur.

Huiusmodi excretionum lue, tophi, lapides, aliaue in corpore ani-

mali concreta, praecipue iis in locis, vbi fluida excernenda colligun-

tur, parata excufaque videntur. Frequentiflimi ex his funt calculi, tum

in vrinariis viis geniti , vt renum , vrethrae , veficae , tum in bilis re-

ceptaculo conflaii; rariores reliqui, quibus etiam faliuales iure annu-

merabis. Quorum quidem, quamuis varia in obferuatorum medico-

rum, aeque ac chirurgorum, fcriptis occurrant exempla, rara tamen

funt, fi cum antea diclis, toph^is concretis contuleris, et rariora

adhuc, quae absque manu chirurgica, fua fponte, eiiciuntur. Itaque

non inutilem me fufcepturum duxi operam, fi, quem nuper Viro ve-

nerabilt, amico colendiflimo, accidilfe huius generis cafum, video,

hac prolufione publice conimemorem, atque nonnulla , quae tum par-

tes tophi, quem mihi artis ope euoluendum dedit, eifentiales, tum

ortum , atque cauffas eiusdem fpeclant , ex eo , quod in promtu" milii

efi , adderem.

Vir propemodum fexagenarius, ab annis inde triginta, dolori-'

hus in. diuerfis corporis partibus altematim fubortis, pofi perpeflam

febrem biliofam , exanthemate cutaneo ileuatam, vexatus erat. Dex-

trum quidem latus , praecipue hisce incommodis confiatiter quafi fub-

ieclum erat, vt fub cofiis fpuriis, m pede, brachio, continui per-

fentirentur dolores,, quibus extremitates obfiupefaclae , officiis con-

fuetis vix refponderent. Quo ipfo confilio thermas quoque caroli-

nas, non fine frudu, adiit. Piurihus fic annis, absque niaiori iu-

com-

m

commodo pera<fi?s , ad dolores hypochondriacos, ante decennium, he-

micrania, glandularum fubmaxiilarium dextri lateris, quin ipfarum

fublingualium tumores, ne dicam dolores valde intenfi, accedebant.

Ipfius tamen naturae, in apicibus glanduJarum tumefcentium , atque

in gingiua ipfa, membranam albam, quafi crufiam formantis, auxiiio

cruciatus ifti infigniter leniebantur. Lingua enim per attritum cru-

flulas has fubinde abflerfit, quo faclo tum tumores, tum dolores per

tempus euanuerunt. Neque tamen dentes, inprimis molares, immu-

nes huc vsque, intacli manferunt, fed minutatim et per frufta exci-

derunt. Acccfllt ad maJa glanduiarum faJiualium, quibus aegrotus

per annorum fieriem fuerat ail uefacftus , ante quatuor annos rheuma-

tifmus, manum dextram atque digitos fortiffime inuadens , eorun-

demque funclionem infigniter turbans. Is, medicamentis incaffum

adhibitis, fua tandem fponte, relicfto gJanduJarum tumore, ceffauit.

Qui ipfe tumor, quum ab hoc inde tempore non ampJius euanefce-

ret, magnitudine tamen atque dolore per vices iuit; quin ipfe oculus

dexter, continuo dolore rheumatico in viciniis turbatus, multum de

acie fua perdidif. Ante duos denique annos cruciatus, praeuiis ex-

tremitatum incominodis , fede fixa giandulam dextram fubiingualem

occupauit; genae, praecipue gJanduJae ifiius laeteris, intumefcunt,

adeo vt ipfa deglutitio moiefiiffima effet, et dolor vsque ad collum

profunde delcenderet.. Antequam vero ipfe calculus prodiret, per

o<fto fere dies, deglutitio molefliffima fuit, tandemque dum prandium

fumeret, locus fub lingua, apice albo notatus, duritie infignis, dis-

nipit, et corpufcuium durum perfentiebatur, quod quum diutius fru-

ftra digitis protrudere fuerat conatus, tandem fortiori linguae com-

preiTione, integrum prodiit. Omnis haec excretio dolorum quidem

non plane expers, paucas fanguinis guttulas et copiofum faiiuae pro-

fluuium elicuit, vt nec fuppuratio, nec alia incommoda, hanc violen-

tam naturalem fubfequerentur aperturam. Paucos dies pofi cum tu--

more omnis euanuit aegritudinis fenfus. Neque hemicrania am-

plius, neque vllus glanduiae tumor, ab hoc inde tempore, quod ferc

annuum eft, rediit.

Haec quidem hiftoria ,quam ipfe aegrotus , diligentiffimus

bbftruator, copiofe enarratam, mecum amice communicauit, prae-

* 2 cipuam

IV

cipuam huius mali cauffam inmateria quadam, doloribus et tumon-

bus arthriricis atque tophaceis gignendis idonea, quaerendam c-ffe,

docet. Frequentibus enim, a longo inde tempore, infultibus rheuma-

ticis aegrotus fuerat fubieclus, qui varia Joca, praecipue glandulam

fublingualem dextri lateris, alternando occupaucrant, ibique ab qua-

fuor inde annis, firmiter haerebant. Cum qua opinione ea quoqueT

quae analyfis chemica diligenter inftituta exhibuit, conueniunt. CaUculus hic faliualis pondere fedecim erat granorum, magnitudine fa-

bae, quafi hilo praeditus; figura irreguiari, altera fuperficie p.lanaT

altera inaequali, duabus protuberantiis inftru&a; coJore albis hinc

inde flriis notato. Firmitas, propter 'externam formam fpongiofam,

non magna videbatur, attamen pifiilli quadam opus erat preffione,

qua mox in duas dilapfus eft partes, quarum vtraque finguJarem cal-

culum referebat. Quaelibet pars fuo inftrudta erat nucleo, JameJJis-

circularibus variegatis , aibis, fufcis, formata. Terendo mox in pul-

uerem fubtiJem imminutus, et foJutione chemica exploratius cognitus

eft, quantum quidem, ob exiguitatem ponderis, fieri vnquam Jicuit..

Aqua deftillata huic pulueri fubtili iniufa, odor ftatitn furgebat ter-

refiris, quem, cum fluidum ebulliret, fumi nicotiatii odor, quodam-

modo naufeofus, fequebatur, id, quod mihime mirandum, cumaegrotum fumo tabaci ducendo afluefaclum effe, fcirem. Aqua pofl

ebuliitiouem, quaedam fufcepiffe videbatur, etipfe puluis ad duo pro-

pemodum perdiderat grana. Cum folutio haec nec de alcali nec de

acido principio fignum daret, affufum nitri acidum coagulationem

effecit, ex qua lymphaticam partem inefle, haud fine ratione peripe-

xi. Quae reiiabant grana 14, acido nitri diluto foiui, -quo fubito

efferuefcentia fuborta, et ipfum fluidum coJorem flauefeentem naclum

eft- Poft ienem digefiionem, pauca fupererant, nondum ab acido

nitrf fufcepta. Hanc folutionem nitrofam, acido vitrioJi albo gutta-

fim affufo, mox decompofitam, mafiamque albam praecipitatam vidir

quae poft edulcorationem , atque ficcationem, felenitem referebat-

Qtiae reftabant, ficcata, corneam contraxerant craffitiem, colore flauor

luteo, pondere gr.- 2, aqua calida infufa foluebantur ex parte, fed.

rnaior pars fuperftes,. igne cotnbufla., odorem capiliorum incenforuinr

materiae animali-vegetabiii fimiiiimum, difperfiL Quae denique a

charta

V•

cliarta bibula fdrpta erat partieula, oleofam praebuit naturam, cuius

forte originem ab ipfo tabaci fumo , oleo empyreumatico imprae-

gnato, duxeris. Ex Iiis perfpicitur, omnem fere hanc excretionem

fuifle calcaream, quod idem I. Fr. Wegner (in Diflert. Calculi

fublingualis nuperum quoddam exemplum, Praef. P. I&im. Hart-.manno, Francof. ad Viadr. 1.794.

(

Iiabita) in eo, quem.

deicripfit cal-

culo, obferuafle videtuiv Sinlilis fere ratio efl aliarum concretionum

topbacearum animalis corporis, quales nempe lapides cancrorum ofle-

runt. Ifla autem terra partim ope lymphae et ipfius gelatinae conglu-

tinata, partim acido phosphoreo nupta , terreftrem ofllum naturam

fortita efl. Hoc enim acidum, propter exiguam, quam ex nitrofo et

vitriolico menflruis, quantitatem traxerat, vix extricari potuit.

Iam ipfa morbi hifloria, quin cajculi praefentis diflblutio, fen-

tentiam, quae humores excretos, ipfamque faliuam ad varias materias

morbofas emittendas, apta, eique fini vires naturae medicatriccs de-

flinatas efle, aflerit, fatis comprobant. In faliua enim, naturaliter

conflituta, partes aquofae maximum explent pondus, quae reliquas

lymphaticas, falinas folutas fibi intermixtas habsiit. De praefentia ter-

rae ofiium, fiue de terra calcarea , acido phosphori copulata, quaedam

quidem momenta teflantur, fed exigua fane inhaeret copia. Hinc fta-

tus morbidi atque arthritici grauiflimum nobis efl argumentum. Et-

enim cum glandulae a longo inde tempore faepius dolore affectae, at-

que tumidae eflent, faliuam natura fua corruptam T qnin crufiulas il-

las, quas aeger fubinde, linguae auxiiio, in apioe glandulae tumentis

protruferat, naturae luifle tophaceae, tophulosque faciiius ex eanali

nondum obflrudo eiici potuifle, probabile efl. SuecelTu vero tem-

poris, impedimento per materiae accumulationem fuborto, verus na-

tus efl calculus, cuius exempla, obferuationum fide, >n du&u hoc

frequentev occurrunt. Cuius quidem caufla rri ipfa hurus glandulae

fubiingualis, atque ciusdcm excretorii ducflus, Wliartoniani, flrutTura7

ex anatomicis quaerenda efl. Glandula eniru haec laJtiorem reiiquis

habet eompagem, plura, eaque nmpliora recipit vala, et ex acinis

maioribus contexta efl. - Ipfe ducTus craflus, longus, et tenuis,

ab inferioribus ad fuperiora decurrens, muiculum mylohyoideum et-

hyogloflum primum interiaeet, poflea a geuiogloflb recipiturj ofluim

* 3 lumtne

VI•

lumine obliquo et arclo inftrurtum. Sic eum in modum primo obli-

que anteriora verius conuergit, dein ante oflium rurfus diuergit. Quae

cum ita fint, frequentia tophorum in his glandulis egregie confirma-

tur. Neque ialiuam ipiam hic fecretam, ob glandulae Arucfturam,

quodammodo difterre pofle , a vero abhorret. Quod ad calculi fitum,

obferuatores eundem femper fere in dextro latere reperiri , ad vnum.

omnes confentiunt, ratione, vt in aliis, quae vnum modo latus afficiunt,

malis, nondum cognita. Quis enim, cur herniae inguinales dextrum,

et fiftulae lacrymales finiftrum occupent latus, dixerit? Structuram

forte dixerim, partiumque paullo remotius fitarum, accufandam hic

efle conformationem, quae ad genehn mali conferre quicquam pos-

funt. In noflro cafu fymptomata, quod partim reliquis morbis ar-

thriticis atque rheumaticis, qui certo anni tempore faepe peiores cru-

delioresque renouantur, commune efl, alternabant; fitum autem cal-

culi, pro diuerfa corporum extrinfecus accedentium ratione, eiusdem-

que figura externa, explicandum putarem. Dolor, praecipue fen-

fus premens, latius ferpens, inter prima mali mcommoda, numeran-

dus, mox fub tophi incremento, augetur, Jingua in confenfum tra-

hitur, furfum, et anteriora verfus peiiitur, vnde loquendi difficulfas,

haefitantia, deglutitio molefta, et refpiratio grauior oriuntur. Tu-

mor externe confpicuus his circumflantiis morbi diagnofin reddit fa-

ciliorem. Huius generis tumores ranuiarum nomine infigniuerunt,

quae, ficuti ex aliis cauifis, videlicet ex oflio duclus, vt infantibus fo-

let, occlufo, ex debilitate et laxitate haram partium, ex lentore et

praua faliuae miflione ; ita et per huius generis tophos ,quibus excre-

tio faliuae non raro impeditur, oriri poifunt.

Quod vero ipfam tophi huius excretionem fpeclat, ea faliuae

accumulationi, irritationi per calculi fubflantiam , in primis iinguae

aclioni, tribuenda videtur, qua ilempe facflum eft, vt ciborum fumtio-

ne et maflicatione, oris haec pars comprimeretur, et ipfa lapidis ex-i

cretio. linguae efficacia iuuaretur. Salutaris certe, quem natura inten-

dit, hic finis eft, quo, fi excidit, chirurgiam adiumento efie debere,

facile intelligitur.

Sed a fcopo nimium ne abducamur, in rem propofitam ve-

niendum nobis eft, et commendandusVIR

VII

V I R

OLARISSIMVS DOCTISSIMVS,

GABRIEL HOFMANN,NEU - GERSDORFIO - LVSATVS,

.MEDICINAE CANDIDATVS,

qui , cum per aliquot annos in Lipfienfi Academia rei medicae ope-

rani dederit, nuper ad nos venit, vt ab Ordine Noftro fummos in

Medicina et Chirurgia Honores, decenter rogaret. ' Huius itaque vi-

tam, quam fuis enarrauit verbis, honoris et orhcii^caufla, hoc loco

fubneclimus

:

Nattts fum anno huitis fcculi feptuagejimo Neu - Gersdorfii ,. pago prope

Loebauiam ftto, Parentibus optimis,quorum folum Patrem Gott-

lob Hofmannvm, virum honeftttm ac rei iudiciariae ibidcm praepofttum,

adhuc fttperfilitem veneror , matre, Maria Elisabetha, e gente Bra-

banthiana orta , idtn decem abhinc annis viuorum oculis erepta, cuius

tamen in me educando cura per illud breuc temptts tam Jin^ularis ipjique

iucunda fuit , vt , ni qtiouis die beatae illi ex intimo peilore gratias refer-

rem, impietatis reHe arguerer. Toto igitur coutmuandae educationis oncre

Putri relidlo, is quoqtte affidue curauit , vt primis doHrinae Chriftiauae

elementis inftruHus , aliis quoque bonis artibus iufte imburerer. Quem in

finem, vt viam ad folidiores litteras mihi pararem, lingikim latinam addi-

fcere non refpui, et cx Patris covjilio Puftori eius loci, M. Ettmvel-lero, viro maxime- reucrendo, traditus fui, cuius diligentiam in me eru-

diendo adhibitam,praeter alia in me collata beneficia , quin pubiicc collatt-

dcm, non dttbito. Pueritiam nttnc emenfus Dresdam me contuli, ibiqtte

praeter inftitntionem publicam,quam Viris celeberrimis , D. Haehnelio,

Demiani, b. Wagnero et Wildio debeo, fub aufpkiis Er.p. Kerge-lii, nuuc munere Chirurgi caflrenfts Jitperioris Torgauiae imn fine laude

fungentis, per tres aunos Chirurgiae operam dedi, ned non eodem duce

Torgauiae in Nofocomio militeri varios ac pertinaces obferuaui morbos.

Hinc proaocatiu Amiaburgum m inftituto , m quo pueri praefertim uiilitttm

publice educantur, partes Chirurgi tenui, et moderavte D. Ivsti, ibidem

Medico - CJiirurgo , Firo Experientijfimo, morbos, praefertim puerili aetate

obre-

VIII

obrcpentes ,qii.mtam vhibus valm , dnot per aunos Migenter curaui. hi

quo rci medicae qnalictmqiie meo exercitio faepius cum iutelligcrem , quam

late campus artis fahtaris pateat, et qtto maior exiiidc opera ei ftt impen-

denda, iiift quafi Semi-Medicus hominum falttti quis noxius ftcri vellet, foii-

tem, ex qtio omnes medicinae partes profltiuut, adire, auimg conftitui. Hoc

coiifilio Academiam,

quae Lipfiae floret , accejfi , ibique anno huitis fcctili

wnageftmo primo, Magnif. Bekio \ tunc fafces Acadcmiae teiietrte, iu

mimerum ciuium academicorumfum receptus- et praclcclionilms, quae fc-

quuntur , interfui. Praeter Philofophiam,quim Magnif. Platnervs, "

et Caesar, tradiderunt et Hiftoriam naturalcm, quam cx ore Cel. Lvd-

Wigii, Patroni mei pie colendi, percepi, fcholas botanicas , chemicas,

anatomicas,phyfiohgicas ,

pathologicas , therapevticas , chirwgicas , obfte-

tricias, Hedwigii, Eschenbackii, Haasii, Platneri, Lvdwi-

gii, Hebenstreitii et Fischeri frequcutatii. Pecttliaribus autem

praeleciionibus , de morbis venereis, fenttm et infantum, Celcb. Daehnii

et b. Kravsii 71011 minori ftudio interfui. Ouibtts praecepioribus omni-

bus, optitiiis, quantum debeo, fat dignis verbis eloqui, animi grati mei

fenfus et modeftia Eorum prohibet , eorumqtte mer.ita de vniuerfa hac uo-

fira fcientia non eft, qttod laudibus extoUam.

Hae ratione frudiorum fuorum curfum emenfuseft, Candida-

tus Nofter Clarifllmus, quem, vt fummos in arte Medica Honores

confequeretur ex merito, examine tentauimus, inquo, cum ad.quae-

ftiones propofitas bene refpondiffet, nunc in eo eft, vt poftrcmum ar-

tis et peritiae fpecimen publice edat. Quem in finem Dilfertationis,

de cefpite vftili, oulgo Turfa, partem chemicam, me"Praefide, tuebitur,

atque fic, quid in cenferendis vtrinque argumentis valeat, docebit fo-

lenniter. Veftram ergo in hac folennitate, Rector AcademiaeMagnifice, Comites Illvstrissimi, Proceres reipvblicak

litterariae gravissimi, nec nonOvES Generosissimi, Prae-

nobilissimi, honorificam atque frequentem, humanilfimis decentis-

fnnisque precibas exoro praefentiam, eumque, quo Noftras feftiuita-

tes ornare confueuiftis, fauorem; cuius benelicii, Ordini meo, mi-

hique tributi, vt me habeatis memorem, ebftrictiffimumque, maxi-

nio, quo poifum, opere, efficiam.

P. P. Dom. Septuagef. A. C. 1794.

UNIVERSITY OF ILLINOIS URBANA

662 6T53D C001

OE CESPITE VSTILI. VULGO TVRFA, SECTIO 1

3 0112 010234265

k^W

*L*

M&L *" Ift — V

^w