Introdução à Teoria da Complexidade

72
Arlblal Hjrnm Klorld im Wl}dj Ban}md Hjrnm Emyj [árnaj _jomryj im Wl}dj  

Transcript of Introdução à Teoria da Complexidade

Page 1: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 1/72

Arlblal Hjrnm Klorld im Wl}dj

Ban}md Hjrnm Emyj

[árnaj _jomryj im Wl}dj

 

Page 2: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 2/72

Page 3: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 3/72

Kì$ BY

?7<?

DAKMEKALY]_L WDMEL MB KAÈEKAL[ ELY]_LA[ M BLYMBÌYAKL " ]LO " ]FBY

Aeyrji}îëj  l ymjrAl 

il KjbwdmsAilim

Page 4: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 4/72

Aeyy}y im FâklLv% Fmrelei Krrml il Kyl$ *e¸

Klbw} ]evmryìrK}loì$ B " KMW%8 >3767"177

 md%8 #6=! ;6<="3>;> ~~~%kl%}by%or*mli

Page 5: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 5/72

 L}yjrm{

Arlblal Hjrnm Klorld im Wl}dj

Ae{yay}yj im Fâ{akl*]FBY

Ban}md Hjrnm EmyjAe{yay}yj im Fâ{akl*]FBY

[árnaj _jomryj im Wl}dj

Ae{yay}yj im Fâ{akl*]FBY

Aeyrji}îëj  l ymjrAl il KjbwdmsAilim

Page 6: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 6/72

Kjrwj Miayjrald

  Imea{mVlrnl{

  Klrdj{_aeldia

  ArlblalHjrnmKlorldimWl}dj

  BlralD}kalKlvlddaEmimr 

WhyNìf8Wl}Dj C% X% Lrr}il * Mi}lrij C% X% Lrr}il

_ë8Imea{m Vlrnl{

[yì#!8Em}xl Blral Hjrnm Klorld

K j W q _ A n c Y  ¡ ?7<? ]LO

FAKCL KLYLDJN_ÌFAKL

A[OE8 1>3"3="37<3"<;1"=

Wl}d$ Arlbll Hrnm Klorld im%Aeyri} ç mrl il Kbwdmsilim%* Arlbll Hrnm

Klorld im Wl}d0 Bn}md Hrnm Emy0 [árn _omry im Wl}d%K}loì8 Mi]FB$ ?7<?%

<%mrl il Kbwdmsilim% ?%[ymbl Kbwdms%A%Wl}d$ [árn _omry im% AA%Hrnm Emy$ Bn}md%AAA%ây}d%

KI] =

W;;d

Page 7: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 7/72

Page 8: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 8/72

Page 9: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 9/72

% leymKmimeym[ CA[yûrAKj[ ç ymjrAl il KjbwdmsAilim

% [A[ymbl[ Kjbwdmsj[ j} [A[ymbl[ Fjrl ij m|}AdâorAj:

% j Ae[yAy}yj [leyl Fá m l mKjejbAl Kjbj }b [A[ymbl 

Kjbwdmsj

% j[ yrè[ rmnAbm[ il ely}rmxl

% j |}m á m|}AdâorAj:

% m[wlîj im Fl[m

% j wme[lbmeyj [A[yèbAKj

oAodAjnrlFAl

[ } b ì r A j

As]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t

<<

?>

;1

9=

=<

=1

6;

> <

Page 10: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 10/72

Page 11: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 11/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  <<

l e y m K m i m e y m [ C A [ y û r A K j [   ç

ym j r A l   i l Kj b w d m s A i l i m

L den im }l cyûrl$ l c}bleilim o}kl mswdklým wlrl b}ei eim cloyl% l mswd"klým b}ilb im ymbw mb ymbw$ lim|}lei"m l }l wrûwrl cyûrl% Lb$ bi im

wmelr c}ble b}il nrlilyvlbmeym% B}ilel im ely}rmxl }eilbmeyld e bi im wmelr ]evmrxmrlb"m meyr eylilbmeym el wllnmb im }bl ilim cyûrkl wlrl }yrl% Imyl rbl$ bi imwmelr b}ei m l ely}rmxl$ el Leyn}ilim$ m imrmekl neklyvlbmeym i bi im wmelr bmim" vld m mym i bimre% Mb wlryk}dlr$ l dl |}m }ymeyl wmelbmey bimre }rn} kb }blrml ç lroyrlrmilim i wmelbmey bmimvld$ mb |}m l vmrilim$ ldylbmeym loyrlyl m w}k mbwârkl$mrl imkiil mb kekâd% Mb w l ml wy}rl$ wmelbmey bimre m lmey} orm l dûnkl

m l keylyl mswmrbmeyld%Lb mdm }rnm$ e _melkbmey$ e kefy i iylbm im _bl m i |}m mrl omrvli i"

rmylbmeym i ká}$ lyrlvá i } im ymdmkûw% Kerbm l leìdm i mwymbûdn Ybl [% @}ce#SSSS! mylomdmkm}"m l _mvjd}îëj Kjwmreaklel $ |}m rmwrmmey} b il Ailim Báil wlrl l kèekl m eâk im }b ev yw im wmelbmey% L rmvd} lyreùbkl m yrloldc wemr im Nlddm} Nlddm}yrnlrlb l ml evl mylwl il kèekl }b klrìymr mswmrbmeyld$ eim l vmrilim myì el kl m e ecbmb% Key}i$ |}mb mylomdmkm} l olm dûkl il Kèekl Bimrel _meá Imklrym #<=16"<6=7!$ dû rlekè |}m$ |}lei hvmb$ m wmry}roli$ mrv} el klbwlecl im Bl}rkm im Ell}%Librlir i yrloldc im @mwdmr$ Imklrym ey} |}m l kèekl emkmylvl im evl olm$ |}m w}immb

mylomdmkmr ev báyi im m wmelr mb kèekl% L ef}èekl il _mvd} Kwmreklel mb }l bmeym

Page 12: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 12/72

<?  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

mx kb |}m lkrmiylm |}m ]evmr w}imm mr mswdkli im blemrl rlkeld$lyrlvá im dm wrmkl% Lb$ Imklrym m wrwým$ mdm bmb$ xec$ l imwmy imkrâykl kb l im C}qncme$ l wri}xr l olm il Kèekl Bimrel% Mylomdmkm"m$lb$ |}m vrl l mr kclbli im _lkajelda{bj Mwa{ymbjdûnakj #^cyyl`mr$ <167!%

 ld wy}rl dûkl wim mr kbwrmmeiil keimrlei"m yrè im m} lwmk"

y oìk8<% _lkajelda{bj8 meùbme ely}rl wimb mr kbwrmmeii rlkeld"bmeym%

?% Imymrbaea{bj8 meùbme ely}rl wimb mr kbwrmmeii mb ymrbim kl}l m mmy%

;% Kjbwlryabmeyldaxlîëj8 ]evmr }ekel kb }b rmdûn$ |}m wim mrmeymeii m kbwrmmeimrb klil }bl im }l wlrym%

 l iml$ imim |}m rlb w}odklil$ mwldclrlb"m wmdl M}rwl$ e ák}d SVAA m SVAAA$ nleclei eyrmilim m rmwmrk}$ ef}meklei wmelirm iVmdc B}ei% Dn l kèekl$ kb }b yi$ m lmeylrl orm ml olm$ rble"i"m e yrè wrmkmy lkbl$ yley dûkl |}ley bmyidnklbmeym%

L iml klrymlel$ key}i$ nleclrlb ro}ymx nrll l yrloldc i âkendè Allk Em~ye #<69;"<>?>!$ }b i imkorirm i kìdk}d$ |}m rb}d} ldm oìkl i bvbmey% J bimd leldâyk im Em~ye oymvm }km mb imkrmvmr bvbmey i lyr$ |}m$ el yrle i ák}d SVAA m SVAAA$ hì keylvl kb}b ro}y lkmrv im omrvlým rmnyrlil el rbl im ili% Kb m e olyl"m$ l Dm im Em~ye m wrw}eclb ylboáb l imkrmvmr bvbmey i krw el mrrl im blemrl }evmrld% L bwdkilim m lorlenèekl im yl dm bwrmelrlb

wmelirm il kèekl m ef}mek} l c}bleilim wr}eilbmeym$ im yld rbl |}m$leil el wrbmrl bmylim i ák}d SVAAA$ kmeyyl lkrmiylrlb |}m l yrè dmim Em~ye mrlb klwlxm im imkrmvmr yi meùbme i ]evmr$ ekd}ei meùbme im ely}rmxl mdáyrkl m yárbkl #^cyyl`mr$ <167!%

Bl l imkr i meùbme ely}rl$ mb ymrb im rl m bvbmey$ kbolm el dm im Em~ye$ á lod}ylbmeym kbwlyâvmd kb wrmkmy klrymle%Lb$ l kèekl wl} l vmr meùbme ely}rl kb rlkeldyl$ imymrbe"yl m kbwlrybmeyldxli% M$ mrn}mei"m orm mm yrwá$ l kèekl immevdvm}"mmerbmbmeym e ák}d SVAAA m SAS$ wri}xei blrlvdcl ymkedûnkl lyá me"

y e}ekl eclil$ kb l dïbwlil mdáyrkl$ l dkbyvl m l}ybûvmd$ lv$ ymdmem m lyá bmb l kbil mb dlyl% Lb$ ol wlrym i }ymeâd |}m }lbryemrlbmeym e il im chm r}y i wmelbmey klrymle% ldvmx lyá bm"b vl leyìr$ w mym evmeyli e le im <=16$ le i elkbmey imImklrym$ bl |}m mrmkm kery |}m imr}ylb e b}ei keymbwrïemnrll l }bl evme im }eilbmeyld bwryïekl il kèekl klrymlel8 l vìdv}dlcirì}dkl$ mb <>>3%

M$ h}ylbmeym emm wmrâi$ }b bvbmey dûk mb wrmkmimeym el c}bl"eilim$ kb olm rbmbmeym eklil orm wmelbmey klrymle$ ef}mek}

b}ei eymr8 ad}baea{bj% ld bvbmey$ meklomli wr }b nrleim eøbmr im

Page 13: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 13/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  <;

kmeyyl$ bik} b}ei$ mei imkv wlrl ldn}e mvmey cyûrk$ kb l_mvd} Frlekml #<>31! m l Aeimwmeièekl Myli}eimem #<>>>!$ m mx kb |}m wmelbmey klrymle m yrelm l olm }eilbmeyld im yil l kmilim bimrel mkeymbwrïeml% L yld wey |}m kjnayj mrnj {}b im Imklrym bwrmnem |}lm y}i |}m b m lxmb e il im chm% Lb$ wrmkmy klrymle l olm im el

ly}ld rbl im wmelr$ bl ylboáb il wrûwrl rnlexl im el kmilim$ im eymbl kmkeùbk m el v im b}ei% E il im chm$ klrymleb á lwmirl len}dlr im el mkdl$ im e ymbl olekìr$ im el rnlexl kld$il rbl kb keyr}âb lwlrmdc$ kll m el rmdlým eymrwml%

M$ |}m mrl ldn w}hleym m wrnrmyl e ák}d SAS$ chm m yrel }b nrleimwrodmbl$ w$ imim mm bmb ák}d$ l kèekl imkorm |}m wrmkmy klryml"e m|}vkli%

bjVAbmeyj[ leyAKlrym[Alej[8 j rjbleyA[bj

Bmb hì e ák}d SVAAA$ ivmr wmelirm kcmnlrlb ç kekd} |}m clvlldn im mrrli e wrmkmy klrymle8 [m$ im ly$ meùbme ely}rl m wr"kmlb im blemrl rlkeld m imymrbeâykl$ mb ymrb im kl}l m mmy$ mey$ }blkem|}èekl ely}rld i wrkm ieïbk i b}ei mrl l }l  wrmva{aoadailim %Im ly$ }b i msmrkâk bl kb}e il lwdkl il Dm im Em~ye e ly}ldvr im Fâkl á l wrmv im eim mylrì }b bûvmd$ ilil l keiým ekl% Lkèekl bimrel }ydxl }l dm m wrekâw eml wmrwmkyvl% Lb$ meùbme

ely}rl mrlb rmni wr dm mwmkkl$ rânil m emsrìvm$ |}m dcm ilrlb }blklrlkymrâykl im wrmvodilim m rmn}dlrilim% E bmeym lyr m bvmrlblyrlvá i mwl kb }bl rmn}dlrilim wrmvâvmd$ kb ylboáb yi meùbm"e i ]evmr$ yrelei wâvmd l cbmb wrmvmr m} myli }y}r% Bmb meùbme |}m lwlrmeymbmeym e rmn}dlrm$ kb ymbw bmymrdûnk mrlbeyremklbmeym wrmvâvm% El wmrwmkyvl il Kèekl Bimrel$ m w}iámb bme"}rlr kb olyleym wrmk vldrm il vlrìvm bmymrdûnkl e bbmey ly}ld$wimrâlb wrmvmr m vl kcvmr } e mb |}ld|}mr il }y}r% L bwrmvodilimi ymbw |}m m ymb chm e mrl imvi l wrwrmilim eyrâemkl i meùbme$bl imvi ç bwodilim yákekl im keylrb$ chm mb il$ kb eyr}bmey imbmiil bl wrmk%

Bl$ m meùbme ely}rl wrmvâvm$ kb }nmrm wmelbmey klrym"le$ mey }y}r hì myì wrá"imymrbeli% Inlb |}m w}iá{{mbj{ bme}rlr l vl"rìvm kb wrmk lod}yl kecmkmei b}y omb l keiým ly}l% Kb m"eùbme mvd}rlb mn}ei dm rlkel m imymrbeâykl$ mey wimrâlb wrmvmr }y}r ylboáb kb wrmk lod}yl% E û kdbl m ymbw$ bl ylboáb yi }yr meùbme$ lyá bmb wrûwr wmelbmey c}ble$ m kekmomrbkb r}y im wrkm blymrl krri e kármor m ymbl em}rdûnk krwrld%Lb$ y}i |}m lkeymkm e b}ei$ ekd}ei e wmelbmey m imkým$ hì

Page 14: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 14/72

<9  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

mylrl rrmbmilvmdbmeym imei% J }y}r hì mrl wrá"imymrbeli m$ mb lod}y$e clvmrl dvrm lroâyr% Clvmrl }b øek }y}r wâvmd$ }bl vmrilim wrá"imeil$ |}m dmv} l ldn}e l}yrm l kclblr wmelbmey klrymle im  Mwa{ymbjdjnal il Vmrilim Øeakl #Klwrl$ <116!%

 l kem|}èekl i wmelbmey em~yele"klrymle rlb wmrkmoil wr

}b nr}w im wmelirm$ wmyl m lryyl i eâk i ák}d SAS$ k}hl blemylkr} lb kclbli  Bjvabmeyj _jbïeyakj% J rbïeyk m wmrn}eylrlb |}ldmrl wlwmd i mr c}ble e mkw i wmelbmey klrymle m klrlb kcklikb |}m kekd}ârlb8 e cì wlwmd ldn}b wlrl mr c}ble e}b b}ei imymrb"eyl$ w y}i |}m wmelb$ meyb m lxmb á r}y il dm ely}rl |}m im"emb l mvd} ymbwrld i ]evmr%

Á kdlr |}m ml á }bl kekd} kckleym% L yld wey |}m }b i dâimrm iwmelbmey rbïeyk$ wmyl endè ̂ ddlb Odl`m #<>=>"<3?>!$ msymreldxlm m}mwley e}bl im }l bl lbl rlm8 —Im} e dvrm i e im Em~ye‒$ mrmmrei ç dmeil im |}m Allk Em~ye clvl imkomry l Dm il Nrlvyl ]evmrldl kkcdlr o }bl blkmrl%

J lrn}bmey i rbïeyk á |}m cbmb e á }b mr rlkeld$ imymrbeylm |}m wim mr kbwrmmeii wmdl }l wlrym$ bl$ leym$ ldn rrlkeld$ dûnk$bwrmvâvmd% M lb l orl im Odl`m$ yley el dymrly}rl kb el wey}rl8 ok}rl$bwrmkl m |}lm ekbwrmmeâvmd$ kerbm yrmkc lols im }bl im }l blbwryleym orl$ Hmr}{ldáb8

Cì }b vlxaj$ jrl il Msa{yèekal$ |}m {m limeyrlijMendjol l {a bm{bj & yjrel"{m }b Vmeyrm$ yld mrl l Klbl im Ldoaje

]bl lnrliìvmd [jborl im _mwj}{j kclblil ymrì lijrìvmd im Ldoaje, [m} [}odabm & Wìycj{ yjrelb"{m I}l{ _jkcl{ slil{ el Ymrrl

[}l _lxëj {m} wjimr M{wmkyrld$ kjorm"l{ wjr kabl Hmr}{ldáb {}l Mblelîëj á }bl Wmirl ia{wj{yl lolasj

Û PLdoaje kjeymbwdl Wamij{jR kjeymbwdl l Va{ëj im Ldoaje

#^ addalB Odl`m$ Hmr}{ldáB$ frjeya{wâkaj$ kclwl  <$ mi% cmirl $ ?7<7! %

Mborl yld orl mhl im k$ l}yr e w}w} krâykl l Em~ye m ylboáb lFrlek Olke #<=6<"<6?6!$ wdâyk endè |}m rmwme} yi wlwmd il elým e

keymsy b}eild m }b i wrekwl rmweìvm wmdl Aendlymrrl ymr m bleyi kbl el bl wimrl i b}ei$ imim l imrryl il lrblil mwlecdl mb <=33 lyá l[mn}eil N}mrrl B}eild% Wvmdbmeym$ wim mr lkdlbli kb wl il bimrelrmdl meyrm l Kèekl$ mkednl m [kmilim% Wrk}rlir"nmrld i Abwár Oryï"ek$ Olke kevmekm} nvmreleym |}m l Aendlymrrl imvmrl evmyr mb kèekl$im rbl l wri}xr ymkednl |}m myvmm l mrv i wimr% El áwkl$ leil mlkrmiylvl |}m rmk}r ely}rl mb emnyìvm% Lb$ Olke immeim} |}ml elým imvmb m lwrwrlr il ely}rmxl$ —ornlei"l‒ l kmimr m} rmk}r% Mmymeim} yld bimd im rmdl ylboáb wlrl l kèekl$ eim }l iml b}y keyr"o}ârlb wlrl l wy}rl im mekmrrlr l ely}rmxl imeyr im }b dlorlyûr$ dlei"l$

Page 15: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 15/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  <=

m keyrdlei }l vlrìvm$ }b lwmky bwryleym wlrl l kbwrmme il Kèeklil Kbwdmsilim% Mb  Ejv}b Jrnle}b$ }l wrekwld orl |}m yecl l wrmyme im}wdleylr cmrkødm Jrnle}b$ keh}ey i yrlyli im Lryûymdm$ Olke rb}d} |}m mrl }bl im }l rlm bl lbl #Klwrl$ <116!8

 Lwrmeilbj{ l{ dma{ il ely}rmxl m {mrmbj{ j{ {mecjrm{ imdl%

Ymbj{ |}m kjdjklr l ely}rmxl el kïblrl im yjry}rl m joranì"dl l ym{ymb}eclr$lyá kjeyrl mdl bm{bl l b im |}m wj{{lbj{ kjeyrjdì"dl wlrl lyaenar ej{{j{

johmyavj{%

Á kdlr |}m yl wrmkmy ylboáb kcklrlb rbïeyk$ im yld rbl |}mOdl`m e w}w}8

\}m m} wj{{l lkjrilr Ldoaje im {m} djenj & raj rmwj}{j

Wja{ Olkje & Em~yje mbolaeclrlb mb lîj døn}orm$ {m}{ ymrrjrm{ wmeimbKjbj lîjaym{ im mrrj {jorm Ldoaje$ _lkajkâeaj{ kjbj vl{yl{ [mrwmeym{Mevjdvmb bm}{ bmborj{$ blkc}kleij baecl{ iabae}yl{ lryak}dlîým{

Vjdyj j{ bm}{ jdcj{ wlrl l{ M{kjdl{ & ]eavmr{ailim{ il M}rjwlM dì kjeymbwdj j Ymlr im Djk`m k}hj Ymkaij bjvm"{m kjb }rjr bmijecj

Dlvlij wmdl{ rjil{ i‑Ìn}l im Em~yje$ emnrj j wlejMb wm{lil{ m{warla{ kaenm {jorm yjil{ l{ Elîým{0 Yrloldcj{ kr}áa{

Im b}ayl{ _jil{ vmhj$ rjil jrl im rjil$ kjb imeym{ yarïeakj{ Bjvmeij wjr kjbw}d{ëj }b lj j}yrj8 eëj kjbj l|}mdm{ ej Áime8 k}hl

_jil imeyrj im _jil mb daomrilim rmvjdvm mb clrbjeal & wlx%

#^ addalB Odl`m$ Hmr}{ldáB$ klwây}dj <$ kclwl <=$ mi% cmirl $ ?7<7!%

Kb wim mr keylyli$ emm yrmkc$ Odl`m m w}ecl l bvbmey im e"yldl nmemrldxlil i rlkeldb m imymr"beb em~yele el mkdl m }evmr"ilim$ |}m krrl el M}rwl imim ák}d SVAAA% J wmyl endè mylvl wr}eilbmeymekbili kb l mslyi m emsrlodilimimymrbeâykl il kèekl em~yelel% Ldáb

im wmyl$ Odl`m mrl ylboáb weyr$ m yld kl"rlkymrâykl im Em~ye rmyrlylil mb }blil }l orl$ el |}ld âk endè lwlrmkmkb }b kbwl el b #âbod i imymr"beb m il rmn}dlrilim!$ bl ylboáb mmekeyrl rrmbmilvmdbmeym ekr}yli e}blrkcl$ |}m rmwrmmeylrl ly im |}m$ el v em~yelel$ mr c}ble á lwmel }brmfms wrnrlbli i myli nmrld i ]e"

 vmr$ |}m á øek m bikìvmd% f aN}rl < ‛ em^yje$ ^ addalB Odl`m$ <>1=$ waey}rl %

Page 16: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 16/72

<6  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Wlrl Odl`m$ l o}kl wmdl vmrilim e imvm keimrlr lwmel l ely}rmxl msymrell cbmb$ bl ylboáb mwâry c}ble$ }b mdmbmey |}m eyilbmeym mylvl rlil Mwymbdnl il Vmrilim Øekl8

 L|}mdm |}m wrmnl l Bjrldailim Ely}rld j} _mdanaëj Ely}rld e}ekl wjim {mr }b

 Lbanj il _lîl C}blel$ mdm á }b olh}dlijr |}m wrmymeim yrlar$ wmrwmy}lr jJrn}dcj Yarlej & l{ Dma{ il|}mdl Oloadùeal |}m wrmvè {mrì im{yr}âil mb ormvm$kjb l M{wlil M{waray}ld m eëj l Ely}rld% Mdm m{yì ej M{ylij kclblij _llom8 im

|}ld M{ylij wrmka{l {m davrlr leym{ im wjimr {mr j Lbanj ij Cjbmb%

#^ addalB Odl`m$ Hmr}{ldáB$ klwây}dj ?$ kclwl =?$ mi% cmirl $ ?7<7! %

J}yr âkem i Bvbmey _bïeyk$ bme rlikld m mbyv$ mkr"yr m kmeyyl ldmb Hclee ^dnlen Ve Nmycm #<>91"<3;?!% Nmycm$ im rblmbmdcleym l Dmelri il Vek$ l}yr im vìr yrlyli kmeyâk m immeil

}bl v im b}ei bl eymnrlirl m bme kbwlrybmeylil$ yrlylei vìrmdmbmey im }b ymbl$ eymrlnei meyrm $ im blemrl emwlrìvmd #Vmr mwmkld ilrmvyl [kameyak Lbmrakle Orl{ad $ orm wmelir!% Imeyrm l }l orl$ imylklb""m l|} yrè$ k}hl kbwrmme wry}exl }bl rmfms orm l }l wy}rl rmeyml kèekl em~yelel"klrymlel% L wrbmrl orl á J{ [jrabmeyj{ ij Hjvmb ^mrycmr #<>>9!% Kb }bl ol wlrym il dymrly}rl rbïeykl$ eml orl á keylil l cyûrl im}b hvmb #^mrycmr! |}m m lwlsel wr }bl b}dcmr kllil #Klrdyl! m e á krrm"weii% L eymeilim im }l wls á ylblecl |}m$ e eld$ imkim ilr klo im }lwrûwrl vil%

]b vaxaecj va} j kdlrëj il wûdvjrl m j}va} j m{ylbwaij$ bl{$ kjbj y}ij vjdyj}lj kjbwdmyj {adèekaj$ eëj {m ae|}amyj} bla{% Ç{ 6 cjrl{ il blecë$ lj meyrlr kjb

}bl dïbwlil$ j kralij mekjeyrj} j lbj m{ymeiaij ej {jdj% Vmeij l{ wa{yjdl{m j {len}m$ kclbj}"j$ {lk}iaeij"j% Emec}bl rm{wj{yl% ^mrycmr m{ymryjrlvl%

#%%%! M{ylvl kjbwdmylbmeym vm{yaij m kldîlij$ mevmrnleij }b rl|}m lx}d m }bkjdmym lblrmdj% L wraekâwaj l kl{l$ imwja{ l vaxaecleîl$ wjr ødyabj l vadl aeymarl ja {lk}iail wmdl mbjîëj% #%%%! Yaeclb wj{yj m̂rycmr {jorm j dmayj$ kjb j rj{yj

lblrrlij wjr }b dmeîj% L {}l {ajejbal mrl hì l im }b bjryj% #%%%! J vmdcjoladaj lk}ia}$ djnj |}m {j}om il ejyâkal$ m omahj} j bjrao}eij$ imrrlbleij

dìnrabl{ lrimeym{% [m}{ ija{ dcj{ kcmnlrlb l wá$ djnj imwja{ ij wla$ m$

loleijeleij"{m ç ijr bla{ vajdmeyl$ klârlb h}eyj lj dmayj$ omahleij l{ bëj{ m lojkl im ^mrycmr% J bla{ vmdcj ij{ ija{$ wjr |}mb ^mrycmr {mbwrm imbje{yrlrl

 wlryak}dlr m{yabl$ kjdj}"{m"dcm lj{ dìoaj{ lyá |}m j aemdax {jdyl{{m j ødyabj{}{warj$ ymeij {aij wrmka{j lrrlekì"dj ilda l jrîl% ^mrycmr mswarj} lj bmaj"ial%

#%%%! Ç ejaym$ kmrkl il{ << cjrl{$ j oladaj è"dj meymrrlr ej djkld wrmvalbmeymm{kjdcaij wmdj im{nrlîlij% #%%%! J kjrwj ja kjei}xaij wjr yrloldclijrm{%

Emec}b wlirm j lkjbwlecj}%#^  mrycmr $ Njmycm$ mi% V akyjr kaVayl $ <13;!%

Iml rbl$ Nmycm kekmom mr c}ble kb ldn rmwdmy im meybmey$

|}ld kdkl kb blr nrl} im ef}èekl orm l kei}yl |}m l rlx% M$ im ly$ myl

Page 17: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 17/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  <>

orl im Nmycm ymvm }bl neklyvl rmwmrk} mb yil l M}rwl$ w mx kb |}mivmr hvme wllmb l m vmyr kb klbl lblrmdl m hl|}myl lx} m wrvk}}bl eil im }kâi im ibme neklyvl% Á wâvmd |}m yld kem|}èekl mymhlrmdlkelil kb }bl yme msymeym meyrm l rmld ely}rmxl c}blel ‛ lfrlil meyrm  hvme ‛ m l keyy} il kmilim$ lnrl$ mb wdmel vrlil i ák}d SVAAA wlrl

 SAS$ wr}eilbmeym bdilil e wrmkmy klrymle%Key}i$ yldvmx l orl im Nmycm |}m ymvm blr rmwmrk} b}eild$ keim"rlei }bl mkldl im ymbw bl lbwdl$ e ^mrycmr$ bl b Fl}{yj% Kb elleymrr$ ml orl keyl l cyûrl im }b cbmb #Fl}y! |}m m lwlsel wr }blb}dcmr #Blrnlril!$ bl l ke|}yl e wmd m} wrûwr lyro}y$ bl kbwr"bmymei l }l ldbl wmrleym ilo #Bmyûmdm!% L wlryr i wimr imym imbùe$Fl}y ‛ |}m mrl }b kmeyyl hì im bml ilim m imkedli kb b}ei$ wrmym lm }kilr ‛ ke|}yl l h}vmey}im m ylboáb lbr im Blrnlril% Key}i$ wimrklûyk i bld bmeym wim rm}dylr mb yrlnáil8 Fl}y iì }bl w wlrl lxmr lbm im Blrnlril irbr$ bl á b}y rym m mdl lklol l vr l brrmr% Fl}y menrl" vil Blrnlril m$ |}lei rb |}mr rmkdlblr l }l cerl$ d}yl kb Fl}y m vmbl ldmkmr% Ileym il yrlnáil lbdlr$ Blrnlril med}|}mkm m vmb l lnlr wrûwrdc rmkáb"elki% Mey á wrml m msmk}ylil% Bl$ el ødybl kmel$ Fl}y lwlrmkmwlrl ldvlr }l lblil% Mdl ymb l wry}eilim im }nr il wr$ bl m rmk}l% _m" vmdl |}m }l ldbl e lrrmolylil wmd imbùe m vxm veil i ldy imkdlrlb |}m}l ldbl myì ldvl%

L cyûrl kb }b yi$ denm im mvklr imymrbeb em~yele i lke"ymkbmey b}eile$ lwrmmeyl l vil i cbmb e b}ei kb }b y}rodc r}yil d}yl meyrm l rimb m kl% Mym ødyb á wmreldxli wmd wrûwr Bmyûmdm$

|}m m lwrmmeyl il mn}eym rbl8

M} {j} l|}mdm Nèeaj |}m emnl m |}m im{yrûa, M j lîj kjb rlxëj0 l jorl il KralîëjKlbaecl kjb vlnlr wlrl l im{yr}aîëj%#%%%! M} {j} wlrym il wlrym$ }b Yjij |}m wrji}x$[j} wlrkmdl ij Klj{$ im jeim el{km} l D}x%

Bmyûmdm rmkecmkm$ wrmyklbmeym$ |}m l d}x wrváb i kl$ }bl imlmbmdcleym ç kekmw kmeyâkl keymbwrïeml im |}m ]evmr liváb im }blNrleim Mswd% Bl Fl}{yj kemn}m rmwri}xr mwâry rbïeyk i eâk iák}d SAS$ e |}ld l vil e á r}y im lkeymkbmey emsrìvm$ imymrbel"i wr dm rmn}dlrm$ bl r}y il rrlkeldilim i kl% Bl$ emm y}rodc$ cbmb mrl dvrm wlrl imkir m} imye$ yld kb Fl}y dvrm wlrl lkmylr }e wlky kb imbùe m Blrnlril dvrm wlrl imkir m }nl il wr$ } mlkmylvl l }l wrûwrl w}e%

Bl Nmycm e m dby} lwmel ç mmrl il dymrly}rl% Mdm mrl ylboáb }bmy}i m kmeyyl% J}yrl orl bwryleym e keymsy il w l wmelbmeyklrymle"em~yele$ bl im k}ec kmeyâk$ m bme kecmkil$ á  L Ij}yrael 

Page 18: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 18/72

<3  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

il{ Kjrm{ $ im <3<7% Eml orl$ Nmycm krykl mswdkylbmeym lkekmw im Em~ye orm l krm% ld |}ld á meeli e

dvr iiìyk leil chm$ Em~ye kekmom l d}x lwmelwmdl }l wrwrmilim eyrâemkl$ wlryk}dlrbmeym wmdm} kbwrbmey im eil$ } mhl$ klil kr imrmeym

krrmweim l }bl kmryl lsl im kbwrbmey im eilil rlil% Key}i$ Nmycm lrn}bmeyl |}m e mwim kekmomr l kr imvek}dlil i ûrn im rmkmw" c}ble #evlbmeym mdm eyri}x mr c}ble elimkr i }evmr!% Lb$ wlrl l}yr rbïeyk$ l

d}x á r}y il eymrl meyrm l d}x m ymbl dûnkûwyk c}ble |}m l wmrkmom% Imyl rbl$ wim"m ixmr

|}m L Ij}yrael il{ Kjrm{ m keyy} kb l wrbmrl orlkmeyâkl l keimrlr l emwlrlodilim meyrm }hmy m ohmy$

}b i wrekâw bl bwryleym il Kbwdmsilim%

l l d m l y j r A m i l i m   e l   K A è e K A l

J wrûsb mvmey |}m rmwrmmey} }b rk wlrl wmelbmey imymrbeyl mrlkeld im Imklrym m Em~ye immevdvbmey il wrûwrl kèekl ely}rl

mb bmli i ák}d SAS% Eml áwkl$ l kmilim kdcl wdme r}y il ymked"nl r}eil il kèekl em~yelel% Bls~mdd clvl lkloli im rb}dlr l dm oìkli mdmyrblnemyb$ kb m|}lým demlrm m imymrbeyl% Immevdvbmey elmenmeclrl yrelrlb rmldilim ymdánrl$ ymdmem$ l dkbyvl m olrk l vlwr$ l}ybûvmd$ l dïbwlil mdáyrkl m eøbmr }yr kery il vil keymbwrïeml%Lb$ kb yleyl blrlvdcl yrelei"m rmldilim$ wr |}m l kmrymxl klrymlel emrl bl kevmemeym wlrl l c}bleilim:

Lb$ y}i wlrmkl }ekelr wmrmylbmeym$ kb rmdûn bmkïek im Im"klrym$ eim klil wlrym yecl }bl }e rlkeld% Bl i nrleim ebm il kèekl vmrlb l eyri}xr }b mdmbmey mb }l ymrl |}m reyldbmeym keyrlw}eclb liml klrymlel% rlyl"m im Kclrdm Ilr~e m D}i~n Odyxblee #vmr lkâk}dorm l Kèekl Keymbwrïeml!%

]b i mdmbmey }eilbmeyl im lbol l ymrl á l ldmlyrmilim% Ilr~e leyri}x mb }l ymrl wlrl mswdklr l b}ilel nmeáykl m yrelrlb }bl } }yrl vlrleym im }bl mwákm bl lwyl l vvmr e}b ili bm lbomeym% Hì Odyxbleeeyri}x mm mdmbmey el }l mjral ij{ Nl{m{ $ wlrl mswdklr l ieïbkl keáykl ilbdák}dl im }b nì% Mdm wy}d} |}m l irm mb |}m i}l bdák}dl |}m kdimbm wrwlnlb$ lwû l kd$ á ldmlyûrl% Lbol l ymrl keimrlil vìdil lyáchm$ bl$ i wey im vyl dûk$ mdl —e m meklslb‒ kb bimd imymr"

f aN}rl ? ‛ ad}{yrlîëj im Njmycm wlrl l ij}yrael  il{ kjrm{ #f jeym8 ^ a`awáial !%

Page 19: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 19/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  <1

beyl rb}dli wr Imklrym m Em~ye% Wlryk}dlrbmeym$ l ymrl im Odyxbleeeyri}x el kèekl l arrmvmr{aoadailim im ldn}e meùbme ely}rl$ } mhl$ ly im|}m l kl m imnmemrlb kb ymbw$ wimei lyenr yld myli im imnrlil$|}m e bl keymrlb erblým i wlli$ ldn |}m reyldbmeym m keyrlwýmkb l ieïbkl Em~yelel$ vy |}m }l dm wrmvmmb |}m mbwrm á wâvmd m k"

ecmkmr wlli l wlryr i wrmmeym%

l b m K ï e A K l | } ï e y A K l   m   l lr y m bj i m r e l

Key}i$ e eâk i ák}d SS |}m yrè wrmkmy klrymle #rlkeld"b$ imymrbeb m kbwlrybmeyl! rlb reyld m imeyvlbmeym keyrlwywmdl kèekl$ kb livmey il Bmkïekl \}ïeykl$ l ìrml i kecmkbmey c}bleimyelil l my}ilr b}ei bkrkûwk% L bmb ymbw$ }b nrleim bvbmeykrri el lrym wdìykl dle} iml mbmdcleym$ mborl wr bm kbwdmyl"

bmeym ivmr%L Bmkïekl \}ïeykl }rn} mb }e im yrè rm}dyli mswmrbmeyl |}m l

kèekl kdìkl #immevdvil orm wlylblrm il dl klrymlel"em~yelel!e wil mswdklr8 mwmkyr im rlil i krw l|}mki$ mmy Fy"mdáyrkm mmy Kbwye% l mmy bmeym w}imrlb mr mswdkli libyei"m |}m lrlil mdmyrblneáykl$ leym yil kb keyâe}l$ m keyy}âil wr —wlkym immemrnl‒$ } —|}ley}b‒$ } mhl$ m ikrmyl%

El i}l wrbmrl iáklil i ák}d SS$ kb my}i i mwmkyr im mbi krw$ eylilbmeym wlrl mswdklr il myrmdl$ imkor}"m |}m |}m mrl leym

yi kb wlryâk}dl keyy}eym il blyárl #wrûye m mdáyre! ylboáb lwrmmeylbwrwrmilim ei}dlyûrl% Lb mei$ l mrl \}ïeykl mylomdmkm} |}m yley lblyárl #keyy}âil wr wrûye m mdáyre! |}ley l rlil ymb ely}rmxl i}ld8 yley eil |}ley wlryâk}dl%

 ld wrmkmy |}mor} l blemrl im wme"lr |}m clvl m mibmeyli e ák}dleymrrm% Mb keyrlw$ Wrekâwil I}ldilim Jeil"Wlryâk}dl il Bmkïe"kl \}ïeykl mylomdmkm} |}m l ely}rmxl ilblyárl m il rlil e wim mr kbwrm"meiil im blemrl imvek}dlil im kb e"ymrlnb kb mdl$ } mhl$ m l blyárl m rl"il m byrlb kb wlryâk}dl } kbeil imwmeim im kb l dclb% rlyl"mim }bl y}l mbmdcleym ç|}mdl lwrmme"ylil wr n}rl eim l }l eymrwrmyl im"wmeim im kb l wmrkmomb$ kb l idli%

f aN}rl ; ‛ { ldVlijr i lda " w lrlejak" Va{lNm"<1;=

Page 20: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 20/72

?7  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Imwmeimei im kb l dclb$ wimb vmr } }b ry } }bl rm}e imwml meylil wrûsbl l }bl kl %

 ld rm}dyli m kbwdmbmeyl kb l keylyl mswmrbmeyld |}m |}ld|}mr bm"iil$ rmldxlil e ïboy i meùbme |}ïeyk$ ldymrl l ken}rl il blyárl$} mhl$ l bmirb }bl wrwrmilim âkl im }b ymbl$ lklolb biklei"%

Wr msmbwd$ wlrl bmir l vmdkilim im }b mdáyre$ á emkmìr yrklr memrnl m|}leyilim im bvbmey kb mdm$ |}m lklol ldymrlei }l vmdkilim ekld% Lbmei$ e kevvmb kb }b b}ei wrá"mylomdmki$ bl b kb }b b}eibikli wmdl el wrûwrl wrmmel% ld v á keymeym kb l wy}rl im N"mycm$ imkryl lkbl$ orm kekmy im kr$ bl myì mb keyrlw kb l vklrymlel$ |}m }yrnl ç blyárl }bl ken}rl wrá"mylomdmkil eimwmeimeym iomrvlir%

Im lkri kb l Bmkïekl \}ïeykl$ |}lei i ymbl eymrlnmb myl"i |}ïeyk imdm b}il lor}wylbmeym% Ldáb i$ ml b}ilel á bwrmvâvmd$ emei wâvmd imkrmvmr im leymb |}ld myli ymbl bnrlrì lwû l eymrl%[bmeym |}m wim mr wrmvyl á l wrolodilim |}m ymbl ymb im b}ilr wlrlldn}b i myli wâvm% A imeyvlbmeym imklryl l wodilim im }bl e"ymrwrmyl imymrbeâykl wlrl b}ei bkrkûwk%

 l klrlkymrâykl il Bmkïekl \}ïeykl e yèb }b lwmky bmrlbmeym ymû"rk$ bl ylboáb r}y im rm}dyli mswmrbmeyl% Cì ivmr meùbme o"mrvìvm mswmrbmeyldbmeym |}m wimb mr kyli$ bl yldvmx |}m bl kdlrlbmeymmelyxl l blrl i wrekâw |}ïeyk á kclbli mswmrbmey im i}wdl meil$|}m m yrlyl i lb mswmrbmey im Q}en lwdkli ç|}d |}m$ e kbm i ák}"d SS$ cloy}}"m l kclblr im wlryâk}dl$ kb mdáyre m eè}yre%

 

o

l

K

f aN}rl 9 ‛ r mwrm{meylîëj ij mswmraBmeyj im Q j}eN

J mswmrbmey keyl im i}l meil im ylblec kbwlrìvmd kb kbwrbme"y im eil il d}x ekimeym #vmr n}rl!% L d}x m irlyl mb klil }bl il meil m$ mbmn}il$ cì l eymrmrèekl #keyr}yvl mb l m imyr}yvl mb  o!% ]bl wdlkl ynrìkly}lil mb K rmnyrl }bl n}rl im eymrmrèekl%

]bl vmx |}m mdáyre$ eè}yre m wlryâk}dl im }b bi nmrld lwrmmeylb }blwrwrmilim ei}dlyûrl$ l |}my á lomr m l lxmr wllr mdáyre } eè}yre wmdl

meil$ }bl n}rl im eymrmrèekl mrl oyil%

Page 21: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 21/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ?<

L rmwyl l ml |}my á lrblyvl% i mswmrbmey rmldxli l deni ák% SS imbeyrlb |}m l n}rl im eymrmrèekl á oyil |}lei m lx wllrwmdl meil |}ld|}mr msm im wlryâk}dl #imim$ á kdlr$ |}m l ibmeým il meilmhlb kbwlrìvm kb kbwrbmey im eil il wlryâk}dl$ } mhl$ d 2 c*w 2 c*bv!%

L |}my |}m m kdkl ‛ m |}m á }eilbmeyld wlrl l kbwrmme il Bmkïe"

kl \}ïeykl ‛ á |}m krrmrl m lwmel }bl wlryâk}dl m dlelil mb irm çmeil% [mrl wlir im eymrmrèekl omrvli el kclwl ynrìkl }b rm}dyliil eymrl kdmyvl il wlryâk}dl: Wlrl rmweimr l ml |}my$ el iáklil im >7$rlb my mswmrbmey mb |}m á wâvmd l wllnmb im lwmel }bl wlryâk}dl wr vmx wmdl meil% Wlrl mvylr kb |}m w}imm clvmr ldn}bl wâvmd ef}èekl il e"ymrl il wlryâk}dl kb l oril il meil$ mkdcm}"m eè}yre$ |}m e w}klrnl mdáyrkl%

J rm}dyli i mswmrbmey kb eymrmrèekl im eè}yre rlb mn}eym8

! L m lxmr wllr }b øek eè}yre wmdl meil$ wri}x"m }b øek weyel kclwl ynrìkl< y}lil mb K%

! L m wmrbyr |}m }b øek eè}yre im klil vmx wlm wmdl meil$ lwû lwllnmb im }b eøbmr nrleim im eè}yre$ l n}rl im eymrmrèekl á r"blil%

L n}rl im eymrmrèekl á rblil wr rmným bl kdlrl m }yrl bl mk}rlel kclwl ynrìkl% Jeim l kclwl bl bwrmelil$ c}vm l ekièekl im }blblr |}leyilim im eè}yre%

J i rm}dyli lkbl kbwdmbmeyli wr }b ymrkmr8

! L m ylwlr }bl il meil$ l n}rl im eymrmrèekl e á oyil #oyáb"mlwmel }bl blekcl el irm il meil lomryl ‛ vmr n}rl =!% Mb yil m|}ld|}mr y}l |}m [LOMBJ[ wr |}ld meil eè}yre wllrlb$ em oyáb l n}rl im eymrmrèekl%

< Kb eè}yre e yèb klrnl$ mdm e wimb bwrmelr }bl kclwl ynrìkl im rbl irmyl% Key}i$ mkorrb dbm kb }bl el klblil im ûsi im or$ l lor i eè}yre wmd or rm}dyl el mb im }bl wlryâk}dlμ$

l |}ld wim bwrmelr l kclwl%

       A     e     y

     m     e     {     a     i     l     i     m

       A     e     y

     m     e     {     a     i     l     i     m

Wj{aîëj Wj{aîëj

f aN}rl = ‛ r m{}dylij{ ij mswmraBmeyj im aeymrfmrèekal  im eè}yrje{ kjB  l{ i}l{ fmeil{  lOmryl{ # l  m k! m kjB }Bl  fmeil   lOmryl #O m i!0 l  m O aeiaklB j m{ylij il{ kclwl{ fjyjNrìfakl{0 k m i {ëj Nrìfakj{ il  aeyme{ailim im aBwrm{{ëj il  kclwl  mB f}eîëj il  wj{aîëj%

Page 22: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 22/72

??  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Kb hì iy$ rm}dyli imm mswmrbmey my irmylbmeym rmdlkelikb wrekâw }eilbmeyl il Bmkïekl \}ïeykl% L wrbmrl kekd} |}m mkcmnl$ imvi l rm}dyli a$ aa m aaa$ á |}m l wrwrmilim ei}dlyûrl il wlryâk}dle m imvm l }bl klrlkymrâykl kjdmyavl il bmbl$ } mhl$ kb }b eè}yre wr vmx wll wmdl meil #wr }bl imdl$ e lomb |}ld! m mdm ekim orm }b wey

mwmkâk el kclwl yld |}m$ lwû l ekièekl im }yr eè}yre$ l n}rl im eymrm"rèekl m rbl$ mey wim"m ixmr |}m }b øek eè}yre lwrmmeyl }bl wrwrm"ilim ei}dlyûrl% Im ldn}bl rbl$ yld eil lklil l eè}yre ef}mekl l }lyrlhmyûrl% Lb$ e á bl dâky m ldlr mb wlryâk}dl$ bl b mb eil"wlryâk}dl%L kclblr leymrrbmeym eè}yre im wlryâk}dl$ emm yrloldc$ kbmymb }b mrrkekmy}ld8 ymrb wlryâk}dl imvm mr lodi% Eè}yre$ mdáyre$ wrûye$ ûye$ myk% eil"wlryâk}dl%

J mswmrbmey im eymrmrèekl im eè}yre ymb bwdklým irmyl kb rmdll Wrekâw im Kbwdmbmeylrilim im Ocr% Á kb}b m ixmr |}m eè}yre$ mdáyrem wrûye —J_L m kbwrylb kb eil$ J_L m kbwrylb kb wlryâk}dl‒%Ml lrbl$ e meyley$ ileym i rm}dyli a$ aa m aaa$ imvm mr keimrli kb}bl kekmw ldymrelyvl% J rm}dyli i mswmrbmey im i}wdl meil bmeym w"imb mr kbwrmmeii m eè}yre rmb lj bm{bj ymbwj eil m wlryâk}dl% J}mhl8 e msymb wlryâk}dl% J mdáyre$ eè}yre$ l wmirl$ lebl m l wml eil"wlryâk}dl%

J wrûwr @lrd Wwwmr$ |}m l}b} }bl wy}rl rmldyl$ kb rmdl l meù"bme |}ïeyk$ rmkecmkm8

—%%%Wlrym i meelbmey im Ocr " dâimr mwry}ld m wrmr im Cmmeomrn$

Wl}d m |}lm yi imbl }eilirm il bmkïekl |}ïeykl " mrl8 E ymeym me"ymeimr l Bmkïekl \}ïeykl$ wr|}m mdl á |}lm kbwdmylbmeym ekbwrmmeâvmd% MOcr yrly} im mswdaklr ml ekbwrmmeodilim0 } mhl$ yrly} im lxmr kbwrmme"âvmd l ekbwrmmeodilim% [}l mswdkl mrl |}m û wimb meymeimr y}lýmbdlrm l|}mdl l |}l mylb lky}bli% Wráb l øekl âkl |}m mylb omblky}bli á l blkrâkl% L bkrâkl á mevmdbmeym iyeyl m$ wryley$ myìmb imlkri kb b}yl kl l |}m mylb lky}bli% Myl á l rlx wmdl |}ldb eklwlxm im meymeimr l bkrâkl m wr|}m e imvmrâlb ymeylr meymeiè"dl% i bimd kdìk imvmb rlkllr mb y}lým il bkrâkl% L meyilim

bkrâkl eknekâvm8 {ëj kja{l{ mb {a bm{bl{ % Wimb m byrlr yley kbwlryâk}dl |}ley kb eil% Á kb m bi kb {m bj{yrlb imwmeimm im eûbmb$ i bi kb l jo{mrvmbj{ % Lb$ û wimb omrvì"dl kb l lh}ilim eyr}bmey m$ mb kem|}èekl$ }l lwlraîëj imwmeimrl i eyr}bmey |}m}lb8 wimb }ydxlr j} eyr}bmey wlrl wlryâk}dl j} eyr}bmey wlrl eil%Wráb e wimb$ hlbl$ }ydxlr lbol l bmb ymbw% Mym á lrn}bmey% J{ mswmrabmeyj{ im wlryâk}dl{ m j{ mswmrabmeyj{ im jeil{ {ëj aekjbwlyâvma{‒%

Page 23: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 23/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ?;

—Myl ødybl rlm e á krrmyl$ kb imbeyrl l leìdm i msmbwd lvryim Ocr8 J mswmrbmey im i}l meil% Emym mswmrbmey$ oymb rlehl im eymr"mrèekl$ l klrlkymrâykl wlir il jeil{ % Wráb yjil{ l rlehl im eymrmrèekl ylboáb #kb yi b}ei lom! klrlkymrâykl il rm|}èekl im wlryâk}dl$ im ime"ilim im wlryâk}dl$ m y á lb mb klil }b i mswmrbmey e |}l |}mrmb

omrvlr }bl eil‒%—Wlrl yleyj$ ymbj{ jeil{ m wlryâk}dl{$ m eëj jeil{ j} wlryâk}dl{8 wlrl klil yawj

im wlryâk}dl$ }b yawj im klbwj‒%

`  lrd r% wjwwmr $ <7 im ejVmBOrj im <1390wrmfìkaj il  jOrl —j imOlym il ymjral \  }ïeyakl ‒ " im f rlekj {mddmra%

L mn}eil bwdkl i rm}dyli a$ aa m aaa ix rmwmy ç ely}rmxl il eillklil ç eil"wlryâk}dl% Ml eil e á im ely}rmxl mdmyrblneáykl$ bmkïekl

} |}ld|}mr }yr yw im eil kdìkl8 rlyl"m im }bl eil im wrjoloadailim% Mb}yrl wldlvrl$ yld eil á keyy}âil im wrolodilim%L wrwrmilim ei}dlyûrl lx kb |}m eè}yre ymecl }bl wrolodilim im"

eil im ekir mb }b wey mwmkâk il kclwl ynrìkl% J} mhl$ e cì kbixmr mb |}ld wey }b eè}yre rì ekir$ bl }l iyro} im wrolodilim ‛|}m kekim kb nrìk ?k m |}m á r}y il eymrmrèekl il eil lklil ç eil""wlryâk}dl imvi ç meil ‛ á omb imeil%

L ymrkmrl ‛ m yldvmx l bl bwryleym ‛ bwdkl m rmmrm l wy}dli }e"ilbmeyld il Bmkïekl \}ïeykl8 J kdlw il }e im eil% ld meùbme myìrmdlkeli kb ly im lwlrmkmr }b øek wey el kclwl ynrìkl kb l ek"

ièekl i eè}yre$ l imwmy imm w}r }bl wrwrmilim ei}dlyûrl |}m$ l wre"kâw$ w} }bl msyme mwlkld #e dkldilim!% J ly á |}m l imym im }bleil"wlryâk}dl kb }bl kclwl ynrìkl á$ mmekldbmeym$ }b mswmrbmey im  dj"

kldaxlîëj il eil"wlryâk}dl% L m bmiar  l dkldxl im }bl eil"wlryâk}dl$ }lwrwrmilim ei}dlyûrl imlwlrmkm$ rm}dylei e}bl —rmwyl‒ l mswmrbmey$ }mhl$ l eil"wlryâk}dl e ix —my} l|}‒$ bl lklrrmyl }l wrûwrl imyr}me|}ley eil"wlryâk}dl% Á wr |}m$ l ymeylrb imkorr wr |}ld meil wl"l eè}yre$ wlir im eymrmrèekl imlwlrmkm8 |}ld|}mr |}m mhl l ymeylyvl im djkldaxlr  l eil"wlryâk}dl ymb kb kem|}èekl l imyr} im }l wrwrmilim

ei}dlyûrl$ wryley l eymrmrèekl hì e wim bl krrmr% Vè"m$ wryley$ |}m meùbme im eymrmrèekl myì dnli ç e"imymrbel% [mn}ei Cmmeomrn P<11=$w%96R$ myli il meyilim bkrkûwkl imwmeim im e nrl} im kecmkbmeyorm mdl$ } mhl$ im el wrûwrl kekèekl%

J kdlw il }e im eil imvm mr keimrli kb wrekâw bl b"wryleym il Bmkïekl \}ïeykl$ }bl vmx |}m$ kerbm vy leymrrbmeym$ á øe"k wey |}m l imrmekl }eilbmeyldbmeym il Bmkïekl Kdìkl PWmerm$ <11<$w%?>>R% Ldáb i$ mm wrekâw ymb wr}eil bwdklým dûkl;$ mei l wr"bmrl imdl wlwmd |}m l kekèekl c}blel ymb orm l blyárl Pvmr [mddmr$ <136$

w%<>3R%

Page 24: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 24/72

?9  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

L bmbl ymeièekl wlrl emsly m e imymrbeâyk l klrlkymrây"kl kmeyrld il orl wdìykl eymnrleym i bvbmey il Lrym Bimrel$ |}mmkdi} e eâk i ák}d SS$ im rbl kekbyleym ç Bmkïekl \}ïeykl%Ldn}bl wey}rl$ ekd}vm$ lwrmmeylrlb blnme mbmdcleym l bkr"ynrll yrlil i b}ei bkrkûwk #H}en$ <169!% Wr msmbwd$ }bl il

wey}rl im Hlk`e Wddk`$ lwrmmeylil el n}rl 6$ á ièeykl l bkry"nrll im vorlým im bdák}dl im ndkmrel mb rmwyl l bw}d er%Likeldbmeym$ l wmril i klrìymr lod}y i ymbw$ mylomdmki wmdl

 mrl il _mdlyvilim #vmr lkâk}d Jranmb ij ]eavmr{j!$ ylboáb lwlrmkmel lrym wdìykl$ kb el lbl orl i weyr mwlecd [ldvlir Ild$

 L Wmr{a{yèekal il Bmbûral $ eim rmdûn lwlrmkmb im rbl iyrkil%

; |}m }eilbmeyl wlrl m wrbvmr }bl b}ilel im wmrwmkyvl wlrl ld}e i mee bái$ im rbl |}m mdm

li|}rlb }bl v im b}ei bl keixmeym kb ymbw bimre%

f aN}rl 6 ‛ —e}BOmr ?6‒$ waey}rl  NjymHlil  im H lk`{je wjddjk` %

 Hì }yrl orl i bmb weyr ‛ |}m wlrmkm }bl rmv il wrbmrl ‛ lwlrm"kmb byv |}m }nmrmb mdmbmey il Bmkïekl \}ïeykl% Mb  L Im{aeymnrlîëj il Wmr{a{yèekal il Bmbûral $ lbomeym m ohmy lwlrmkmb rlnbmeyli$ }nmrei limkeye}ilim il |}leyxl%

Ivmrl }yrl orl wdìykl wimrlb mr kylil kb keixmeym i wrm"kmy il Kèekl Keymbwrïeml% J bvbmey i loyrlkeb$ k}ob$ }r"rmldb$ imeyrm }yr$ kdlrlbmeym }nrlb il rlkeldilim$ imymrbeb m kl}l"dilim$ klrlkymrâykl il dl klrymlel% Wlrl ldn}e lryyl$ wlrmkm} ely}rld

f aN}rl > ‛ l wmr{a{yèekal  il BmBûral $ { ldVlijr i lda%

Page 25: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 25/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ?=

m ekekmeym$ bl }yr blemylrlb l kekèekl im |}m h}ylbmeym o}klvlb |}m myì ldáb i imymrbeb$ kb weyrm Wl}d @dmm m ^ldq @leie` #vmr H}en$ <169!%

Lb$ livmey il Bmkïekl \}ïeykl m il Lrym Bimrel$ krri el wr"bmrl bmylim i ák}d SS$ blrklrlb l kedil im }bl evl rbl im vmr

b}ei$ mibmeylil mb olm imrmeklil kb rmdl l klrymleb% Key}i$lyá l iáklil im >7$ mdm rlb keimrli kb r}y i kbwrylbmey imrme"kli i b}ei bkrkûwk #e kl il Bmkïekl \}ïeykl! m il bmeym c}blel elmmrl il lrym% Bl$ el ødybl iáklil i ák}d SS$ }bl árm im immevdvbme"y krri mb ivmrl ìrml i kecmkbmey dmvlb ç iml im |}m l e"wrmvo"dilim$ e"imymrbeb$ l e"kbwlrybmeyl m l ekmrymxl mdmbmey |}mbwrmnelb meùbme im e kyile$ m e lwmel b}ei bkrkûwk%Lb$ elkmrl l kclblil mjral il Kjbwdmsailim %

f aN}rl 

3 ‛ l im{aeymNrlîëj

 il 

wmr{a{yèekal 

 il 

BmBûral 

$ { ldVlijr 

i lda

%

l w[ A K j d j n A l   i l n m [ y l d y

Imeyrm bvbmey |}m e kli}elb kb wlrlinbl klrymle$ imylkl"m l Wkdnl il Nmyldy% rlyl"m im }bl il vmrymeym |}m b}y keyro}ârlbwlrl l wkdnl keymbwrïeml% Elkm el M}rwl$ e eâk i ák}d SS kb

}bl rbl im }wmrl il rlnbmeyl il lým m wrkm c}ble rmldxli

Page 26: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 26/72

?6  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

wmdl ymeièekl il wkdnl kmeyâkl i ák}d SAS$ livnlei l emkmilim imkbwrmme i mr c}ble kb }b yi wlrl l}sdlr e imvmdlbmey m d}ými wrodmbl im ely}rmxl wkdûnkl%

Nmyldy á }bl wldlvrl im rnmb ldmb wlrl imnelr rbl rnïekl$ }ydxlilwmdl wrbmrl vmx wmd dû ldmb Kcryle Ve Mcrmemd wlrl mswrmlr l

iml im |}m yi á bl |}m l bwdm bl } lnr}wlbmey il wlrym% Wlrl wkûdn il Nmyldy l wmrkmw á rmvmdlirl im e}lekm i kbwrylbmey m iwrodmbl |}m mr c}ble mermeyl m |}m wr vmxm wlrldlb% J} mhl$ l wkdnlimvm rmkecmkmr l msyèekl im yyldilim rnlexlil m rrmi}yâvm el wmrkmwc}blel$ k}h lyro}y emrmeym imlwlrmkmb mb }bl lorilnmb il wlrym ‛ emylwmrwmkyvl e ilb keyl im rlnbmeylr l wmrkmw i b}ei l rmir$ iwrodmbl$ ik}dilim$ ldmnrl$ meb i meybmey |}m mermeylb%

J rnleb vv$ lrblb mdm$ wmrkmomb l kl e mb ymrb immdmbmey dli$ bl mb wlirým wmrkmwy}l eymnrli #Klwrl$ w% 9?!%

Wim"m ixmr |}m l wmrkmw immecl e wmelbmey$ |}m immeklimlbel lým$ lb$ l bmbl á l wryl im meyrlil wlrl l kekèekl c}blel |}m wr}l vmx imkikl |}m á lwrmmeii nmrlei ev meybmey$ bwmdei l o}kl immelým$ immeklimlei evl lým% A nekl |}m wlrl l Nmyldy$ rnlebc}ble á kcm im wodilim im rmwyl l }b myâb}d% rlyl"m wryley im}bl ymrl kmeyâkl |}m o}kl kbwrmmeimr m mswdklr l w|}m c}blel l wlryr imeùbme }ohlkmeym l myâb}d" rnleb" rmwyl$ keyrlwei"m kb }yrlkrrmeym wkdûnkl il áwkl8 omclvrb$ } wkdnl kbwrylbmeyld$ im Hce Orli} ̂ lye #<3>3*<1=3! m mn}irm ‛olmlil e wyvb m wrlnblybi báyi kmeyâk ei}yvyl$ |}m melyxl my}i kbwrylbmeyld olmli e

myâb}d"rmwyl m l wkleìdm im [nb}ei Frm}i m mn}irm |}m vldrxlvl ylboáb báyi kmeyâk el o}kl im klrlkymrxl il Wkdnl kb }bl kèekl ely}rld$e bmb yly} |}m l Fâkl$ \}âbkl$ Odnl$ mborl wrwecl }b rbwbmeykb l olm imyl ødybl m il wrûwrl Fdl imdemlei l Wkleìdm kb }bbáyi k}h ohmy im my}i á l rmným ok}rl i w|}b%

J wkûdn il Nmyldy o}klb }b klbec wlrl ldáb i bmklekb$ }llorilnmb cdâykl |}m melyxl l wrmweimrïekl il eymnrl im mswmrèeklwml el d} im wrodmbl il w|}m c}blel$ ymb keyro}âi keimrlvmdbmeymwlrl l kbwrmme i wrkm im lwrmeixlnmb m il ely}rmxl il lklým |}m

lxmb l den il el msyèekl m |}m ken}rlb e kbwrylbmey ileymil vil%

Page 27: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 27/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ?>

[ A [ y m b l [ Kj b w d m s j [   j } [ A [ y m b l [ Fj r l   i j m | } A d â o r A j:

imb lrblr |}m wrekwld ohmyv il kèekl á kbwrmmeimr m imkrmvmr b}ei |}m clo"ylb% J imiorlbmey imm ohmyv yèb e dmvli l ek}rým wmd bkrkb m blkr"

kb |}m$ el bmiil mb |}m m rmvmdlb$ e yrlxmb ev m eynleym wrodmbl$ imllei l kb"wrmme m wrvklei }bl emkmilim im d} m }wmrl% Ldn}e iml keymbwrïem kb lb}ilel kdbìykl$ l vlrlodilim i kbwrylbmey il mkebl$ }rnbmey m imlwlrmkbmey imevl ken}rlým kl$ }ekelbmey i ymbl b}edûnk$ l wdlykilim kmrmorld$ m mvd}} msye im mwákm vèb mei lorili lyrlvá im }bl evl wrwyl |}m m ken}rl kb }bev wlrlinbl8 l mrl i [ymbl Kbwdms } bwdmbmeym$ mrl il Kbwdmsilim% Ldáb il

ik}dilim emrmeym$ mm iml yèb klrlkymrâykl kb}e: \}ld nrl} im nmemrldilim wmrbyi:Kb klrlkymrxlr ymbl kbwdms: Á wrmk }b mr wlrl klrlkymrxì"d m lb$ keyr}r}bl lorilnmb leldâykl i bmb% Mym á lnrl e iml%

L mrl il Kbwdmsilim ymb m} blrk ekld e eld i ák}d wlli$ l blrl i my}iilyl i eld il iáklil im >7$ bl m kedil kb kèekl kb Adql Wrnnem$ wrèb Eomd im \}â"bkl im <1>>$ |}m mbwrmnl ymrb —Kbwdmsilim‒$ kb kmeyâk% Wrnnem mylomdmkm} wrekâwnmrl i ymbl kbwdms$ rl i m|}dâor #^LDI_JW$ <11?!%

Wlrl Adql Wrnnem m Nránrm Ekd$ l kbwdmsilim á mekeyrlil mb ivmr keymsy m ymb l vmr kb l wrûwrl blemyl il vil% Dn$ l o}kl im d}ým wlrl iml |}m rl m lwrmmeylb

rm|}mr }bl lorilnmb |}m emkmlrlbmeym wll wmdl eyreklil rmdlým wmryemeym ç vil%

W

Page 28: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 28/72

?3  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

—Kjbwdmsailim á }bl aimal |}m wlrym im ej{{l mswmraèekal kjyaialel%Eû{ l mekjeyrlbj{ mb iavmr{j{ kjeymsyj{ lj djenj im ej{{l{ vail{$ bl{ bla{

kjb}bmeym ymbj{ l {me{lîëj im |}m l kjbwdmsailim á im ldn}bl jrbl rmdlkaj"elil kjb l{ iavmr{l{ bleam{ylîým{ il vail%‒ 

eakjda{ m wraNjNaem$ <113$ w%6%

Wlryb il wrmbl im |}m ymbl kbwdms yèb l vmr kb l vil% Lb$my}iì"d e rmbmym ç kbwrmme im kb l vil }rnm m m bleyáb%

L kbwdmsilim |}m vmb e b}ei á rm}dyli im }bl bwdkilim }eil"bmeyld% J ymbl kbwdms bwdm$ krlyv m nmrlb wlirým kbwdms%

L klrlkymrxl i ymbl kbwdms$ me|}ley ohmy im my}i il mrlil Kbwdmsilim leil wll wr }b wrkm im keyr}% Kb l vil á mbwrmkcml im bmleir m }rwrml$ yldvmx hlbl kenlb }bl imkr kbwdmyl m |}me lyll wdmelbmeym% Key}i$ mn}rlbmeym$ wimb wlryr im yrè wrekâw

ewrmmeym e wrkm im rnlexl il vil8 lilwylodilim$ mylodilim m eymr""rmdlkelbmey% [mn}ei Bá E}mex~mn$ mb m} dvr Kbwdmsilim m Kl$ ymbl kbwdms ylboáb lwrmmeylb l mn}eym klrlkymrâykl8

<% Ielbkilim }eilbmeyld8 ymbl kbwdms myì mb keyleym mvd}$á rbli im vìrl }eilim% [ yyldilim eymnrlil k}hl wrwrmilime wimb mr rmi}xil ç wlrym bmerm$ eyrâemkl bl û wimb mrmeymeiil imeyr i }b keymsy i yi blr% E krw c}ble msymbyrdcým im kád}dl%

?% Aeymrlyvilim8 }b ymbl kbwdms wmrl kb }bl rmim mkclil im eym"rlým$ el |}l klil b}ilel il rmdlým eymrlyvl meyrm }l wlrym }kbwemeym rm}dylb e}bl b}ilel il rmdlým eymrlyvl i bmb} im }yr kbwemeym wr|}m klil }eilim eymrlnm kb m} wlrmm kb l vìrl }eilim i wrûwr ymbl% Mborl klil kád}dl ij ej{{j

kjrwj ymecl }bl }eîëj m{wmkafkl$ yil yrloldclb im blemrl eymnrlil%Á kb m e rnleb m }bl bmel kmilim im kád}dl$ |}mkwmrlb meyrm $ im blemrl |}m h}eyl nlrleylb l msmk} il eøbmrlylrml rmweìvm wmdl ble}yme il vil%

;% Lomry8 eymrlnm kb bm lbomeym$ m }ymeylei wr }b keyâe} f}s

im memrnl m blyárl$ msyrlâil i m} meyre$ wlrl keye}lr msyei%9% Fr}yrl8 dmvl"m mb keyl |}m el rmkmoi wr m} wlrm$ } wmd

bm lbomeym$ wimb mr keyrliyûr$ } mb eymeilim olyleym vl"rìvm$ l rmwyl wimrì r}yrlr ldn}bl meyrlil% J} mhl$ emb yi myâb}d omb rmkmoi rm}dylei mb eymrlým bwryleym wlrl "ymbl% Klil kád}dl } }eilim wri}x }bl rmwyl l el |}m rmkmom ilimbl% Wr msmbwd$ }b em}rùe$ kád}dl i ymbl emrv$ iwlrl }e }bl rmwyl$ mei |}m myl wr }l vmx e n}lril }bl bwdm rmdlim wrwrkeldilim l myâb}d rmkmoi$ dmvlei mb keyl |}m el

rmkmoi wimb mr keyrliyûr #iwlrlr" e iwlrlr! l rmwyl mrì

Page 29: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 29/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ?1

r}yrlil mb ldn}bl meyrlil$ e iì wlrl rmweimr l yi myâb}d lbmb ymbw% Vldm dmborlr$ |}m m yrlyl im }b ymbl lomry$ e demlr m|}m myâb}d rmkmoi wim mr mskylyûr } eoyûr%

=% Lwrmeixlnmb8 krrm }bl vmx |}m l lr|}ymy}rl oìkl i ymbl vl b}"ilei$ ç bmiil |}m mvd} m eymrlnm kb bm msymre0 yrlyl"m il kl"

wlkilim im biklr }l myr}y}rl eymrel l wlryr il blyárl m memrnl ilbomeym$ krlei ylboáb ev bi im kbwrylbmey e}b wrkm imimmevdvbmey m mvd}% E rnleb$ kb }b ymbl kbwdms$lomry$ e demlr$ á lilwylyv% Mb }l keyleym eymrl kb meyre$mvd} m m lilwyl$ e}b wrkm ieïbk$ b}ilei l klrlkymrâykl im }leymrkemsým$ mb eøbmr m eymeilim mb }e il mswmrèekl } bmbû"rl li|}ril% Wr msmbwd$ }bl imel kb kïekmr$ wim mr myb}dlil lm immevdvmr #li}olil! imvi l el ldbmeyl kimeyldxlil ldylbmeymei}yrldxlil$ kb olsl |}ldilim e}yrkeld wlrl el kád}dl m ylb"oáb$ wmdl bì nmy il mbým |}m dlwlb el imml b}edûnkl%

6% Ldmlyrmilim8 ldn}bl klrlkymrâykl i ymbl iyro}âil l lkl ‛wimb imwmeimr il f}y}lým i bm #e wrmvâvm!% L ely}rmxl e dèe yrlyli m ble}l kmeyâk } kl% J rmk}r m l wodil"im i e krw wlrl lxmr rmeym l }bl imel kb kïekmr$ } |}ld|}mr}yrl$ kb rm|}èekl }omybli } nerli wmdl kèekl yrlikeldbimrel%

>% Jrimb mbmrnmeym8 ymbl kbwdms m l}y"rnlexlb im blemrl m"weyïeml% L l}y"rnlexl wim mr keimrlil }bl âeymm il klrlkym"râykl |}m ken}rlb ymbl kbwdms% rlyl"m il mbmrnèekl mwe"

yïeml im evl myr}y}rl m im evl rbl im kbwrylbmey r}ei if}s keyleym im memrnl m blyárl lyrlvá i ymbl$ |}m bleyáb llylii m|}dâor% J} mhl$ l blrkl rmnyrlil il l}y"rnlexl krrm lwmelmb keiým rl i m|}dâor% Cì leil |}m m keimrlr l eymrkemsilime demlr i kbwemeym i ymbl rm}dylei mb dl im rmldbmeyl|}m blymblyklbmeym imkry wr m|}lým e"demlrm% [mrm vv l}yùeb$ l}yj"jrnleaxleym{ % E m yrlyl lwmel im }b keh}ey im ká"d}dl |}m wr }l vmx keyy}âil wr }b keh}ey im bdák}dl% rlyl"mim }bl ieïbkl bdmk}dlr$ }b wrkm |}m lkeymkm el bdák}dl m el

kdlm im bdák}dl |}m kbwým l myr}y}rl kmd}dlrm$ mb }b eymrhn imeymrlým m rmdlým |}m mwmkklb% _mldxlb }bl rmim mkclil im yrklm âeymm bdmk}dlrm |}m wri}xmb l bmbl kdlm bdmk}dlrm |}m lkeyy}mb$ ken}rlei l bmb ymbw }bl ieïbkl |}m mwmkkl mbklil eyleym m m} dbym m msyme% rlyl"m im }bl rmim im wri}ým imkbwemeym$ |}m rm}dyl mkclil mb bmbl$ wr|}m kbwemeym |}m lwri}x ylboáb keyy}mb l nmrlr l wrûwrl ieïbkl im wri}ým |}ml wri}x} m l imymrbelr }l msyme kb }b meym krk}ekry$ lyrlvái |}ld msym }b keyâe} f}s im mdmbmey |}m m lxmb m imslb im mr

kbwemeym mn}ei wlrykwlb } imslb im wlrykwlr eml rmim ‛ l l}"

Page 30: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 30/72

;7  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

yjwjam{a{ % J mr vv á$ kb meym$ }bl ieïbkl bdmk}dlr$ e }b keh}eyim bdák}dl m vvmr á l rmldxl mb eymrr}w iml ieïbkl mb }blken}rl yld |}m l rmdlým wmrbymb }b keyâe} f}s bdmk}dlr% V" vmr á m msym kb }bl ieïbkl bdmk}dlr% E á |}m mr vv }ydxm mlieïbkl wlrl mr$ wri}xr"m } rmnmemrlr"m$ bl |}m á ml ieïbkl |}m

im ly keyy} kb meym vv el l}yebl i m} vvmr% #Bly}rlel mVlrmdl$ <11>$ w%<6!3% Cmrlr|}l8 |}lei }b eld$ } |}ld|}mr myâb}d lyenm mb imymrbel"

il wlrym á yrlyli mb eâvm imrmeym imwmeimei i nrl} im eymrl }bwryïekl wlrl ymbl% Msmbwd bwdm á }b eld d}be |}m lyenme dc á yrlyli mb imrmeym eâvm l lyenr el rmyel$ lyá mr im"kikli wmd kármor kb }bl blnmb%

1% Lyrlyrm8 á }bl y}l } }b myli mb wlrl |}ld ymbl ieïbkymeimb l m mylodxlr$ msoei nmbmyrl rlkyld ‛ vdylrmb l ldlr ormmym ymbl0

<7% Cymrmm8 ymbl wim bleymr }l mylodilim wr ldn}b ymbw$ e}blkmryl —wllnmb‒$ imwmeimei kryklbmeym il }l cyûrl leymrr0 } mhl$ ymbl lwrmmeyl }bl ymeièekl im kemrvlr }l wrwrmilim el l}èeklim }b myâb}d |}m l nmr}%

<<% Wrwrmilim kdmyvl mbmrnmeym8 wrwrmilim } klrlkymrâykl |}ld"ylyvlbmeym evl |}m }rnmb l wlryr il b}dywdkilim im eymrlým meyrm}l }eilim$ |}m wr }l vmx kbwmymb } kwmrlb meyrm % E kl imr c}ble$ }bl wrwrmilim mbmrnmeym mrl l lwrmeixlnmb m }yrl$ wrmsmbwd$ l bmbûrl%

<?% Myr}y}rl rlkyld8 ymbl kbwdms$ nmbmyrklbmeym rlkyl$ } mhl$lwrmmeylb ibmeeldilim rlkeìrl$ bl mylb lky}bli l im"krmvmr b}ei l wlryr im rbl nmbáyrkl m}kdilel% Lwrmeimb elmkdl m el vil |}m e krw m y}i |}m ymb ldy}rl$ dlrn}rl m kbwr"bmey #} |}ld|}mr }yrl ebmekdly}rl |}m imnel yrè bmiil demlrmwlrl imkrmvmr ohmy! á yribmeeld% Lb kb l imkr il bmiilim }bl ìrml } }wmrâkm$ á oibmeeld m im }bl decl á }eibmeeld%Key}i$ elil el ely}rmxl á lod}ylbmeym yribmeeld$ klil rbl el"y}rldbmeym lwrmmeyl }b immec eyrekli kb râk$ ldèekl$ rmmey"

rïekl$ e}ilim m eøbmrl rrmn}dlrilim myr}y}rl% Lb$ |}ld á lrbl nmbáyrkl |}m bmdcr imkrmvm l ely}rmxl: El iáklil im ;7 yrlol"dc im @}ry Nmimd imbeyr} |}m l blymbìykl$ yil kb l bl mslyl ilkèekl$ e wim mr keimrlil kb lod}ylbmeym kmrmeym m keh}e"y im ymrmbl lyá mey immevdvi e mylvlb dvrm im ldcl dûnkl$ix leil |}m$ yld imkomryl bebx} l wmrwmkyvl im |}m l blymbìyklwimrl mrmkmr }b ymbl msly m imymrbeyl wlrl l kèekl% L wlryr immey$ myl ìrml i kecmkbmey mvd} ekrwrlei }bl v bl wrol"odâykl i |}m mslyl$ wlrl imkrmvmr meùbme ely}rl bl wrûsb i

rmld m bme }wmrimldxli%

Page 31: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 31/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ;<

l n m j b m y r A l   F r l K y l d

L nmbmyrl rlkyld yrlyl i keh}ey } myr}y}rl rlkyl% [}rnm mbbmli i le 67 m >7 |}lei wrbmr lyrlyrm myrlec mylvlb meimy}ili% J rlkyl keh}ey k}hl rbl á msyrmblbmeym rrmn}dlr }

rlnbmeylil m |}m yèb mmekldbmeym l bmbl myr}y}rl mb yil l mkldl% Lrnmb i ymrb rlkyld$ eyri}xi wmd rlekè Omeåy Bleimdory% Bleimd"ory my}i} }bl nlbl im rbl il ely}rmxl m kekd}} |}m yil mdl yeclbldn}bl klrlkymrâykl kb}e% Wmrkmom} mey |}m mrl emkmìr }b ev ywim blymbìykl wlrl imkrmvè"dl m leldì"dl$ mey eyri}x} ymrb  rlkyld wrvmemeym i vmro dlye rlnmrm$ |}m |}mr ixmr |}morlr$ wri}xr wmilrrmn}dlrm0 vmb il bmbl rlx rlnbmeylr mb wry}n}è% W}odk} m} rm}d"yli e}b dvr |}m m yre} lb m ef}mek} }bl evl nmrl im blymbìykeymrmli mb my}i i ymbl kbwdms m klûyk " Ym Frlkyld Nmjbmyrq j  

 Ely}rm%Vlb wmelr }b w}k orm l rbl il ely}rmxl el wmrwmkyvl im Bleimd"ory8 mylb lky}bli l leldlr rbl il ely}rmxl el wmrwmkyvl m}kdilel |}me wmrbym im ly$ lxmr lwrsblým kb wr msmbwd$ yrek im }bl ìrvrm|}m ymb bl } bme l rbl im }b kdeir0 d e crxeym lmbmdcl"m bl} bme l }b ik krk}dlr0 wdlemyl |}m nrlb l rmir i [d rmwrmmeyli wrmmrl im }wmrâkm rmn}dlr m ûroyl bl } bme kbwlrìvm l mdwm% [m wmelr"b bmdcr$ ml klrlkymrâykl mskmým$ rbl nmbáyrkl rmn}dlrm$ bmb|}m lwrsblil$ e rmnrl%

Bl kb imkrmvmr }bl beylecl: ]bl e}vmb: ]bl dcl im lblboll:]b fk im emvm: ]bl e}vmb á }bl mmrl: L dcl im lblboll á }b kem: ]byrlwáx: Kb imkrmvmr nmbmyrklbmeym }b r: ldvmx yrmkc im rmyl wlrldmdl:]b rmdïbwln mrl }bl myl: Mey$ mb m yrlylei im imkrmvmr rbl il ely}rmxl$el wmrwmkyvl il Kèekl il Kbwdmsilim$ el o}kl il imkr m kbwrmme imymbl kbwdms bl wrûsb i rmld$ l nmbmyrl m}kdilel wlrmkm"e elim"|}lil m l nmbmyrl rlkyld wim mr }b klbec bl vìvmd%

]bl wrwrmilim eyìvmd il rbl il ely}rmxl } rlkyl á |}m lwrmmeylbwlirým klrlkymrâyk |}m m rmwmymb mb }bl mkldl imkmeimeym$ im bi |}m }lwlrym$ mb |}ld|}mr mkldl$ n}lrilb }b rbly$ mbmdcleym l yi% Bleimdory

kclb} ml wrwrmilim im —l}ybdlrilim‒%L leldlrb$ wr msmbwd$ }b wmil im k}vm"fr$ mm wmil m wlrmkm

mslylbmeym kb }bl wm|}mel k}vm"fr$ n}lrilei mbmdclel kb yi% Lb$klil wmilkec m wlrmkm kb }bl k}vm"fr mb bely}rl% L rbl i yi á mbm"dcleym l bmbl mb yi eâvm im mkldl%

[m xmrb }b msmrkâk im omrvl$ vmrmb |}m msymb b}y }yrmsmbwd im l}ybdlrilim el ely}rmxl8 rkcl mb beylecl |}m n}lrilb klrlk"ymrâykl bdlrm l wm|}mel beylecl0 rlbklým im rmdïbwln$ } oril ime}vme$ rmwmymb bmb wlir b}yl m b}yl vmxm0 o}rklým im nrleim r

f aN}rl 1 ‛ Omejåy B leimdOrjy

Page 32: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 32/72

;?  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

rblei wrnrmvlbmeym r bmerm$ klil }bl imdl byrlei lrrleh mbm"dcleym% L rlbklým im }bl ìrvrm } l rlbklým rmwmyil i e vllen}âem wimb msor wlirým im }bl mbmdclel y ekrâvmd |}m b eklwlxmim ixmr |}ld á |}ld% [mn}ei Klwrl$ mb m} dvr Ym ~mo j dam $ ml mbmdclel imblnme wrvmemeym im mkldl b}y imrmeym ymb i kecmkil imim cì den

ymbw$ bl$ leym im Bleimdory$ een}áb iw}ecl im }bl den}lnmb blymbìyklwlrl imkrmvè"dl%Bl kb kldk}dlr l ibme im }bl rbl rlkyld:E á y irlbìyk% Wmn}mb msmbwd il kyl orldmrl m wmrn}eylb8

—\}ld á m} kbwrbmey‒:Imim |}m kbwrbmey bmii wl mr eimeilbmeym mymeii m e

irnrb wlrl mkldl klil vmx bmerm$ e cì }bl rmwyl omb imeil wlrl mlwmrn}eyl% E meyley$ á wâvmd imer }b eøbmr meyrm d m ? |}m klrlkymrxm ime"ymlbmey° } l ibmeeldilim i dyrld%

Wlrl kcmnlrb dì$ wrmklb rmvmr ldn}e kekmy8Dmbormb |}m mn}ei l nmbmyrl |}m kecmkmb$ }b ohmy wim lwrmme"

ylr lyá ; ibmeým8

jOHmyj }eaiaBme{ajeld #<i! jOHmyj OaiaBme{ajeld #?i! jOHmyj  yraiaBme{ajeld #;i!

Wimb kldk}dì"dl lwdklei kekmy nmrld im ibmeeldilim8

Eν2 |}leyailim im {mnbmeyj{

ν 2 ylblecj rmdlyavj im }b {mnbmeyji 2 db

Dn Eν

Dn #<*ν!ν ↟ 7

J dbym eikl |}m l bmiil mrì bl wrmkl$ |}ley bmer r mnbmey%Ivib ohmy lkbl mb }eilim wrwrkel8

Mey$ l ibmeým i ohmy lkbl mr i2<$ i2? m i2;$ rmwmkyvlbmeym%

Page 33: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 33/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ;;

Vmhlb bl msmbwd8J keh}ey im Kleyr8Ablnem }bl yrl im wlwmd$ ivil"l mb ; wlrym m mskd}l l wlrym i bm m rmwyl

wrkm vìrl vmxm% Kb kldk}dlr l ibmeeldilim imm ohmy eld |}m kbkmrymxl mrì bmer |}m <:

f aN}rl <7 ‛ f djkj im emVm im ` jkc

]lei l m|}l wlrl kìdk}d il ibmeeldilim ymb |}m8ν 2 <*;E

ν2 ?

i2 Dn ?*Dn;i27$6;

ν

Fd j K j   i m   e m V m   i m @j K C

Wlrl kldk}d il ibmeeldilim i wmrâbmyr i fk im emvm im @kc$imvmb keimrlr |}m wmdl mbmdclel im n}rl wdlel$ lom"m |}m$ m dliim }b wdâne rm rmi} im rlx im <*;$ kb m lkrmkmeyl ; yrïen}dbmerm mb klil dli im }b yrïen}d blr$ klil mnbmey im m} wmrâbmyr ymbylblec <*;$ mei |}m m rblb 9 mnbmey% Lb8

E 2 9 r 2 <*;IF  2

Dn 9

Dn ;≃<$?6

Page 34: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 34/72

;9  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Leil e rmweimb l wmrn}eyl ekld8 \}ld á kbwrbmey il kyl orl"dmrl:

 ldvmx l bmdcr rmwyl mhl8Imwmeim%  Bl{ imwmeim im |}è: 

Imwmeim ij ylblecj ij bm} olrkj…J kbwrbmey il el kyl imwmeim im kb á bmii% Ay lkeymkm wr|}m

dyrld$ l keyrìr i |}m mylb lky}bli l wmelr$ e á }bl decl rmn}dlr%Lb$ imwmeimei im kb á bmiil$ l kyl im }b wlâ wim ymr bd$ kek bd }imx bd |}dùbmyr,

Wim"m omrvlr leil |}m fk im emvm im @kc w}} l}ymbmdclelmslyl$ } mhl klil wlrym wlrmkm rmfmyr yi%

Page 35: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 35/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ;=

 

Vlb wmelr el kyl im }b keyemeym } im }bl dcl kb l reymrl |}mmwlrl l ymrrl i blr% L wrbmrl vyl wlrmkm kdlr$ e}b blwl$ |}m ml reymrl á}bl decl$ } mhl$ }b ohmy }eibmeeld |}m ymb }b kbwrbmey omb imei$bl$ %%% Leld$ |}m bl wimrl mr: " ]b rlkyld…

Bleimdory$ ime} }b eøbmr meyrm }b m i wlrl ibmeeldxlr kbwr"

bmey il kyl oryïekl$ mm eøbmr á lwrsblilbmeym n}ld l <$=30 wlrl l kyler}mn}ml$ b}y bl lkimeylil$ mdm bmim lwrsblilbmeym <$>7%Mm eøbmr ymb kmryl wrwrmilim im }bl ibme$ Bleimdory kclb}

im ibme rlkyld% Fryh Klwrl e lh}il l meymeimr mswdklei |}m8

%%% aey}ayavlbmeym m{{l aimal kjbwrmmeim |}m }bl daecl imeymlil mb }b wdlej wrmmekcm bla{ m{wlîj ij |}m }bl daecl rmyl$ |}m ymb iabme{ëj d$ wjráb bmej{

ij |}m j wdlej$ |}m ymb iabme{ëj ?% \}leyj bla{ imeymlil jr l daecl$ bla{ wmryj im ? m{ylrì {}l iabme{ëj rlkyld% Im blemarl {mbmdcleym$ }b wmilîj im

 wlwmd lblrrjylij jk}wl bla{ m{wlîj ij |}m }b wdlej$ wjráb bmej{ ij |}m

}bl m{mrl% Im{{m bjij$ |}leyj bla{ lblrrjylij m lwmrylij m{yavmr j wlwmd$bla{ wmryj im ; m{ylrì {}l iabme{ëj rlkyld%

 ^ mO jf dafm$ <11>

Mm kekmy ly}ldbmeym$ á b}y bwryleym m wimr wlrl leldlr l kbwdm" silim il rbl rlkyl |}m rmnmb ymbl kbwdms%

L bimdlnmb il rbl nmbáyrkl rlkyl |}m b}y mbmdcleym l |}mkrrmb el ely}rmxl n}lrilb }bl l}ybdlrilim wrmkl% L bmdcr yákekl á leymrl $ } mhl l rmwmy ekmleym im kmryl wmrl nmbáyrkl% J wrkm il

ymrl$ |}m e dmvl ç kclblil —ymrl i wlimr‒ } —yrlerbl i wlimr‒klrlkymrâykl blymbìykl }ohlkmeym l lyrlyrm myrlec%]bl il rbl rlkyl bl bwdm nmrlil wr ymrl á l lb kclblil k}r"

 vl im @kc$ } k}rvl im fk im emvm |}m vb e msmbwd leymrr wlrl kìdk}d ilibmeeldilim%

 L wmrl nmbáyrkl keym mb ivir }bl decl mb yrè wlrym

n}l m }oyy}r l m kmeyrld wr i dli im }b yrïen}d m|}dìymr$ kb ábyrli el Fn}rl <7% _mwmyei ml wmrl b}yl m b}yl vmxm$ m mb mkldlklil vmx bmerm$ á krlil }bl k}rvl im fk im emvm imeymlil% Im blemrl leìdnl$}bl decl dyrïeml$ l k}rvl im @kc yrel"m eeylbmeym denl m l ymrl wr"

mn}r l eey%Aymrlým nmbáyrkl kbw}ylkel rmldxlil rmwmyil vmxm mmb imrmeym mkldl wri}xmb kclbli rhlbmey # jrnmram{ !rlkyl ’ bimd im wdleyl$ ìrvrm$ beylecl$ decl dyrïemlm y}i l|}d |}m blemym }bl mbmdclel mwleyl kb l r"bl rml mekeyrlil el ely}rmxl% L Fn}rl << byrl }b msmbwdim yld rhlbmey rlkyld% Aymrlei immec im }bl bwdm vlrmylmb vìrl mkldl$ á nmrlil l omdl m kbwdmsl n}rl im }bl lblboll%

f aN}rl << ‛ BjimdlNmB im }Bl  daecl  dayjrïeml  kjB }Bl  k}rVl  im ` jkc # ç  m{\}mril !% f jrNmram im }Bl  {lBlBOlal # lkaBl !%f jeym8 N lrkal #<11<!

Page 36: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 36/72

;6  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Kb ml evl yákekl blymbìykl$ kmeyyl yèbi klwlxm im keyr}r bimd wrmk im }bl lbwdl vlrm"ilim im rbl ely}rl rrmn}dlrm$ m$ l lxè"d$ imkorrlb lwlrmkbmey msymelbmeym i}eii il rlkyl% Imeyrmyil ml$ wlirým rlkyl il e}vme$ |}m rneldbmeym

ewrlrlb Bleimdory l wrk}rlr wr }bl evl den}lnmbblymbìykl$ yldvmx bl bwrmeleym% [}l l}y"bdlrilim mymeim"m l den im mym rime im nrleimxl$ m nekl |}m l oril im }bl e}vmb lbwdlil imx bdcým

im vmxm leil msom l bmbl rbl lbdlr%Mey$ l wrekwl wrwrmilim |}m klrlkymrxlb m |}m wmrbymb imer

keh}ey rlkyl l l}ybdlrilim$ |}m wim mr mslyl } mylyâykl$ } mhl$ ymbl á evlrleym bleymei l bmbl rbl m myr}y}rl o }bl yrlerblim mkldl #|}m wri}x } lbwdl ohmy } wlrym imdm!0 l msyrmbl rrmn}dlrilim emeyi im r}nilim } rlnbmeyl0 w}r mb nmrld$ }bl ibme rlkyld e

eymrl% L ibme rlkyld |}leykl$ im kmry bi$ nrl} im rrmn}dlrilim }rlnbmeyl i keh}ey keimrli% J rlkyl keh}ey imei wr kmrylwrwrmilim blymbìykl m$ wryley$ yèb dmnybilim kb }b kekmy blymbìy"k kmrmeymbmeym imei m krrmdlkeli kb }yr%

lK j w d l b m e y j   m [ y r } y } r l d

L eymrl meyrm mrm vv$ omrl$ nmmrl$ cirmrl m lybmrl il mrrl á }b meùbme kbwdms$ k}h wrkm wimb mr imkry mb ymrb il

 mrl il Kbwdmsilim% Wm|}l rmkmeym kb l il wm|}lirl Dqee Blrn}"d #<1;3 "?7<<! ymb byrli |}m l mvd} il mwákm omimkm l wrkm iml}y"rnlexl m l}yrrmn}dl% Me|}ley Ilr~e vè el ely}rmxl lilwylke"b m kbwmy kb lwmky bl }eilbmeyl e wrkm mvd}yv il mwákm%Dqee Blrn}d immeim l kwmrl$ }eilbmeylil mb my}i |}m k}dbelrlb kbl mdlorl il }l mrl il Meibom [m|}èekld #[M!$ eim kekmy imLkwdlbmey Myr}y}rld m yrel }eilbmeyld%

Wlrl Blrn}d #?77<!$ rmib mb }b wdlemyl boûyk% L kád}dl m}klre"ym |}m kbwýmb yi rnleb wd}rkmd}dlrm$ wlrmkmb mr rm}dyli il }im ivmr rnleb$ ldn}bl iml }ým krrmrlb meyrm <=77 " >77 bdcým imle$ |}lei }b nrleim wrklreym } |}mb lom }b wrbyv m}klreym lnky}}b wm|}me wrklreym% J rnleb nrleim m wm|}me meyrlrlb mb }bl bo"m el |}ld lbo m omemklrlb% L wlryr im mey$ rbl im vil klil vmx blkbwdmsl rlb }rnei mb e wdlemyl mei |}m l wlryr im }l emkmilimim keye}ilim mylomdmkmrlb }bl nrleim ivmrilim im rmdlým% [mrm vv meymbbm$ m ldbmeylb$ mbymb e$ m rmwri}xmb ms}lil } lms}lilbmeym$ kleylb$ilelb$ ornlb$ d}ylb… Bl á l bom |}m wodyl l evl$ l wmrbleèe"kl im imymrbelil mwákm im eivâi} mb imyrbmey im }yrl% L bonèemmlnr}wl eivâi} imrmeym wlrl rblr mrm blrm$ bl kbwdms%

f aN}rl <? ‛ f rlkyld%

aN}rl <; ‛ d Qee B lrN}da{ QBwj{a}B%

Page 37: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 37/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ;>

—L{ jrbl{ im vail {aboajnèeakl{ {ëj laeil bla{ iamrmeym{ |}m {m}{ —wla{‒ im{{mbmdcleym{% Aeiavâi}j{ m{yëj {mbwrm {m }eiaeij m rmn}dleij {}l wrji}îëj%Mdm{ nmrlb ejvl{ wjw}dlîým{ |}m {m yjrelb ejvj{ aeiavâi}j{ {aboaûyakj{ kjb"

 wj{yj{ wjr bødyawdl{ }eailim{% M{ym{ {m yjrelb ejvj{ aeiavâi}j{ mb eâvma{blajrm{ m bla{ lorlenmeym{ im aeymnrlîëj% L {aboaj{m eëj á }b meùbmej daba"

ylij j} rlrj% Mdl á ely}rld m kjb}b% _m{aiabj{ e}b b}eij {aboaûyakj%‒ 

BlrN}da{$ ?77<%

Im ldn}bl rbl$ ymbl vv eymrlnmb meyrm m kb bm mb |}m memrmb } emri$ eymrimwmeimeym m myr}y}rldbmeym ieïbk% Wr }l vmx$ l ielbkilim myr}y}rld imwmeim il klrlkymrâykl mwl"ymbwrl%

Á h}ylbmeym l kbwlyodilim meyrm eivâi} m l myr}y}rl i bm$ wmry}r"olei"m b}y}lbmeym$ immeklimlei ldymreïekl$ b}ilel$ bl im blemrl eimyr}yvl$ |}m m imebel lkwdlbmey myr}y}rld #BL]_LEL m VL_MDL$?77<!%

[mn}ei Bly}rlel m Vlrmdl #?77<! lkwdlbmey myr}y}rld kb bm á }blkei im msyèekl$ lorlenm yil l ibmeým il eymrlým kmd}dlrm% L kád}dli ymbl b}dykmd}dlrm erbldbmeym msymb mb myrmyl h}e kb }yrl kád}"dl$ kb bm im rmldxl im }l l}ywmm% [ymbl l}ywáyk9 ymbl|}m keye}lbmeym mwmkklb m wri}xmb }l wrûwrl rnlexl lyrlvá il wr"i} im m} wrûwr kbwemeym% l ymbl rm}dyli il imrvl ely}rldim declnme el |}l m bleymvm ml h}e% J lkwdlbmey myr}y}rld meyrm mlkád}dl dmvl }bl h}e y âeybl |}m mdl lklolb m }eiei dmvlei l rblim }b øek krw% Mb âeymm$ wimb wmelr |}m —l}y‒ ymb l vmr kb ymbl—l}y"rnlexlirm‒ m wryley l}yùeb e wrkm im rnlexl im bmb

m —wmm‒$ ymb l vmr kb keyr}$ dn —l}ywmm‒ bwdkl mb l}y"rnlexl ‛mrm c}ble mrm l}ywáyk m bì|}el e %L imrmel meyrm rnlexl m myr}y}rl$ yldvmx e lh}im l meymeimr }b w}k

bl lkmrkl i wmelbmey yèbk% Bly}rlel m Vlrmdl #<137! wrmk emliyeým lrblei |}m l rnlexl im }b ymbl vv á keh}ey im rmdlýmmeyrm m} kbwemeym$ klrlkymrxlei wryley ymbl kb wmrymekmeym l }blimymrbelil kdlm ‛ kb }bl olkyárl$ }bl rl$ }b k } kármor c}ble% Limkr im }bl rnlexl á loyrlyl$ m lx lyrlvá im rmdlým m e imeykl kbwemeym mevdvi% Wlrl mdm$ l l}ywmm á }b wlir im rnlexl kb}bl yi ymbl vv$ |}ld|}mr |}m mhl l ely}rmxl im m} kbwemeym% Hì l m"

yr}y}rl im }b ymbl vv á keyy}âil wmdl rmdlým mmyvl meyrm kbwemeymâk% Kekd}mb lrblei |}m —l myr}y}rl im }b ymbl á l krwrkl âkl im}l rnlexl‒% L rnlexl im }b ymbl eimwmeim il wrwrmilim i m}kbwemeym$ im bi |}m }bl ilil rnlexl wim mr ekrwrlil im b}ylblemrl wr b}y yw imrmeym im kbwemeym%

]bl il rbl im blemyl il Kbwdmsilim krrm |}lei nrl} im eym"rl meyrm vìr kbwemeym i ymbl á }kmeymbmeym ldy wlrl |}m l leìdmi ymbl mb }oymbl e ll bl meyi%

9 F}eilbmey mwymbdûnk im C}bomry Bly}rlel m [ymwcme }dbe%*Arlbll Hrnm Klorld im Wl}d0 Blrk

Leyùe Brmrl% K}loì8 ]LO*]FB$ ?7<7%

Page 38: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 38/72

;3  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

[mn}ei Bly}rlel m Vlrmdl #?77<!$ m bwdmbmeym }wb |}m cì }b b}ei|}m á ohmyv m s$ e mrì wâvmd meymeimr kb }ekel |}ld|}mr ymbl mb}l ieïbkl myr}y}rld$ w mdm msnm |}m bm mwmk|}m m} }ekelbmey% Blm e lrblb l ohmyvilim i b}ei$ wlrmkm |}m mylb ixmei |}m y}i áw}rl rmdlyvilim$ |}m y}i á wâvmd el emnl im yil m |}ld|}mr dmnldilim% Vmb"

"e mey$ ileym i wrodmbl im meymeimr kb el mswmrèekl myì lkwdlil l }bb}ei |}m vvmeklb kb keymei rmn}dlrilim |}m rm}dylb im el cyûrlodûnkl m kld% Leil rmldylb |}m yi bmkleb el nmrl im eû bmb ‛kb imkryrm m omrvlirm ‛ e nlrleym me|}ley mrm vvmeym m e mswdkl|}m e b}ei$ omb kb b}ei |}m wri}xb mb e mr kb }yr$mrì wrmklbmeym }bl by}rl im rmn}dlrilim m b}ylodilim$ ml kboel imdimx m lrml bvmil |}m á y yâwkl il mswmrèekl c}blel |}lei l dclbim wmry%

¡ yjil{  l{ fjyj{ m aefjrBlîým{ NmeyadBmeym kmiail{ wjr 8

 l ryc}r c l}k` $ l dmBlecl %f aN}rl <= ‛ f jeym8cyyw8** ^^^ %rx}{mr %}ea"cmaimdOmrN%im*uO}6*kje7?% HwN% lkm{{j mB 73*<7*?7<?%

Cj{wmimarj jremkm8

  Lorn keyrl wrmilirm  Lbomeym keyleym  Ûybl keiým wlrl yâe"

ymm #d}x m KJ?!  E}yr E" kbwemeym!

Kjevjd}yl rj{kjfme{a{ á }b vmrbm mekeyrli el blrá olsl$ el }wmrâkmim wkel l|}mkil eim$ kb d}bel wrwrkelrlb bmdcrm keiýmim yâeymm wlrl }l boeym§ Ymyrl{mdba{ kjevjd}ylm$ }bl mwákm im ldnl vmrim%

m s m b w d j   i m m e i j [ [ A b o A j [ m   m lK j w d l b m e y j m [ y r } y } r l d

[aboajeym jremkm8  Løklr m J? ‛ wri}y im yâe"

ymm  Klwlkilim im lilwyl mb ke"

iým lbomeyl ivmrl%

Page 39: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 39/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ;1

j Ae[yAy}yj  i m [leyl Fá  m  l mKjejbAl Kjbj  }b [ A [ y m b l Kjbw d ms j

Liáklil im >7 i ák}d SS l áwkl il keyy} i vìr immevdvbmey kmeyâk vdyli l my}i im ymbl lomry m rl i m|}dâor$ im rbl l mr knyli }rnbmey

im }bl evl ìrml im kecmkbmey8 l mrl il Kbwdmsilim% B}y keyro}ârlb$ emm meyi$ lorl im Adql Wrnnem$ Wrèb Eomd im \}âbkl im <1>>$ m m} kdlorlirm #kb Nrmnrm Ekd!$e my}i il ymrbieïbkl i e"m|}dâor%

 Hì$ el iáklil im 37$ kbmlrlb l mr keyy}âi$ e wlâm i wrbmr b}ei$ imwlrylbmey meyy}y mwmkldbmeym imikli l my}i im ymbl kbwdms% Imeyrm mdm$ imylkl"m Aeyy}yim [leyl Fá$ dkldxli el kilim im bmb ebm$ e myli i Ev Básk$ M]L% F }bl eklyvlim ivmr wm|}lirm$ meyrm |}l mylvlb yrè Wrèb Eom% I imdm kecmki kb blrm ebm vv il i}l nrleim ìrml il Fâkl8 B}rrlq Nmdd"Blee$ il Fâkl im Wlryâk}dl$imldxlir il ymrl i |}lr`$ m Wcdw Leimre$ il Fâkl im Blyárl Keimelil% J ymrkmr }bWrèb Eomd im Mkebl8 @meemyc Lrr~ # l̂dirw$ <11?!%

J |}m kclbl l lyme el krl imm eyy}y rlb l |}myým im wm|}l |}m bw}del"

rlb wlrl l keyy} im }b nr}w im wm|}lirm imikli l my}i im ymbl kbwdms% F"rlb |}myým |}m mm wm|}lirm e mekeyrlrlb rmwyl el kèekl yrlikeld% M ldn}bl imdl#^ldirw$ <11?!8

  Wr |}m kbo}yâvmd i klrr á l nldel:  Wr |}m imne i ymkdli á \^M_Q:  Wr |}m l ]e [váykl kdlw} rmwmeyelbmeym lwû iáklil im mylodilim:  Wr |}m krrmb mwrliklbmeym msyeým mb bll:  Wr |}m krl im yi lebl olym wrlyklbmeym bmb eøbmr im vmxm: 

Wr |}m l wml vldrxlb l kelel bøy}l:

Page 40: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 40/72

97  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

 rlyl"m im |}myým im evmynl |}m kclblb lyme wmd m} klrìymr wmk}"dlr% Erbldbmeym$ |}lei m wmelvl kèekl lyá mey$ hlbl m lklrl eilnl"ým iml mwákm% Emb yil ml |}myým rlb rmweiil leil$ key}i |}mm lwrmeim} l wlryr im ldn}bl imdl wmrbym emrr ldn}bl klrlkymrâykl bwr"yleym orm ymbl kbwdms%

Kb rmdl$ wr msmbwd$ ç wrbmrl |}my$ wm|}lir Orle Lryc}r$ iAeyy}y im [leyl Fá$ imkor} |}m$ e eld i ák}d SAS$ l ymkednl l vlwr wlrlbw}delr kclrrmym mb klvld mrl keìvmd m mylvl mb wdme immevdvbmey$ me"|}ley |}m byrm im kbo}y mrlb vy kb imkelel$ w l mswd imkbo}yâvm wlrmkl ldn irìyk m wmrn% Key}i$ }bl árm im lkeymkbmeymx kb |}m l ymkednl ç nldel ormw}hlm l imbl% ]b i bl bwryleym wrèb mrmki$ mb <31=$ wmd hreld abm{"Cmrldi $ im Kckln$ l nleclirim }bl krril meyrm kclrrmym mb klvld bw}delil wr imrmeym ymkednl%Wr }b lkl$ nleclir }b klrr iyli im byr l mswd im nldel #el vmrilim$ }b i i øek l kbwdmylr l krril!% A bw}de} l eiøyrl|}m m imiklrlb l wri} im vmâk}d kb ml ymkednl%

Kb rmdl l ymkdli \^M_Q #krrmweim ç m|}èekl il ymkdl e dlim|}mri il decl }wmrr!$ Lryc}r imkor} |}m menmecmr Kcrywcmr [kcdmimmec} l ken}rl i ymkdli$ mb <3>;$ kb ohmyv mwmkâk im yrelr m}} bl dmey wâvmd% A wim mr ekbwrmmeâvmd ilil el ly}ld ymkednlim ymkdli mdmyrùek$ bl$ el áwkl$ l wrbmrl bì|}el im mkrmvmr bwrblbdmyrl lyrlvá im clym |}m m kcklvlb e wlwmd lb |}m l ymkdl mrl wrmelil% [m

ilydûnrl lxl m} mrv b}y rìwi$ l clym bwdmbmeym mekl" vldlvlb$ eymrrbwmei yrloldc% Lb$ ymkdli immevdvi wlrl

mr }kmeymbmeym dmey wlrl mvylr |}m lkeymkmm% Key}i$ kbl wri} mb bll im bì|}el kb mm ymkdli$ wmdl wemrl _m"

baenyje$ kr}"m k}r im ilydnrll$ wrel cloy}li l mlken}rl m yil }bl k}dy}rl kb olm emm dlqj}y % Lb$ immevdvbmey im evl ymkednl #kb l bì|}el im mkrmvmr

mdáyrkl$ kb mmrl im klrlkymrm$ m wrûwr kbw}ylir wmld!e }kmeym wlrl l b}ilel i cìoy hì mylomdmki%

L imbl |}myým lweylil e yèb leil rmwyl keme}l%Key}i$ l wmrn}eyl$ mb $ hì mekmrrlb ldn}bl klrlkymrâykl |}m wimb

mr lweylil kb wlryk}dlrbmeym rmdlkelil l ymbl lomry rl i m|}dâor%J |}m kdlw il mkebl váykl m imlwlrmkbmey i iel}r yèb mbkb}b á l rbl rmwmeyel kb |}m krrmrlb% rlyl"m im yrlerblým or}klrmeym l ylsl im vlrl yâwkl |}m mm ymbl lwrmmeylrlb l den il }l c"yûrl% E |}m ix rmwmy l mkymbl$ msyeým mb bll e lkeymkmrlb lwmelcì 6= bdcým im le$ |}lei imlwlrmkmrlb iel}r% ]bl ibe} leilbl irìykl el oivmrilim m im} cì ?=7 bdcým im le lyrì #msye wmrb""yrìkl! |}m vyb} kmrkl im 16- il mwákm blrecl%

 l mvmey }b eiâk im |}m b}ilel or}kl klrlkymrâykl im "

ymbl kbwdms% Kerbm kl il ]e [váykl e meel$ l mkebl á }b

f aN}rl <6 ‛ B ì\}ael  im {krmVmr  r mBaeNyje e¸?$

% <3>3% j wraBmarj Bjimdj {mr  kjBmrkaldaxlij mB lrNl  m{kldl %

Page 41: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 41/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  9<

ymbl }hmy l yl ldymrlým% ]b my}i imm ymbl$ lb$ á bwryleym el kb"wrmme i ymbl kbwdms% El vmrilim$ ldn}bl eým oìkl im mkeble wmrbymb vek}dlr l ødybl |}my imylklil #orm l kelel bøy}l! kb limbl%

l m K j e j b A l   K j b w d m s l

Kb yil ìrml im kecmkbmey$ l mkebl w} ldn}bl iml nmrl |}m mlwrmmeylb }eilbmeyl wlrl l imkr im }l ieïbkl% Vlb imylklr l|} yrèiml iml$ bleymei wrwûy im klrlkymrxlr ymbl kbwdms%

% l d m A   i l   j F m r y l   m   i l   w r j K } r l

J wrbmr wmelir l rb}dlr }bl iml nmrld e meyi im imkrmvmr kb"

wrylbmey il mkebl dû mkkè Lilb [byc #<>?;"<>17!% El }l orlwrekwld$  L _a|}mxl il{ Elîým{ $ mdm rb}dl l lbl iml il mryl m il wrk}rl$ }mhl$ wrm i wri}y mrlb rmn}dli wmdl mryl m wrk}rl% [m l mryl mnrleim$ l ymeièekl i wrm mrl lolslr m m l imbleil m nrleim$ l ymeièeklmrl meklrmkbmey% Lb$ [byc lklol mylomdmkmei l olm i lb kclbliDaomrlda{bj Mkjeùbakj$ imld dûk |}m wrmnl |}m Myli imvm ymr }bl wlrykwl" bâebl el mkebl$ imslei"l dvrm wlrl m l}yrrmn}dlr% J yb ybyl im }lorl lx wmelr |}m [byc lkrmiylvl |}m rmldbmeym bmrkli wimrl m l}yrrmn}dlr$dmvlei ç r|}mxl il elým$ msbei myli im |}ld|}mr ly}l el mkebl% Á

kdlr |}m ml iml á kbwlyâvmd kb l e mylyxl il mbwrml m kb l eklyvlwrvlil% Key}i$ l cyûrl byr} |}m l iml il e wlrykwl i Myli ewrkm im rmn}dl il mkebl á }b mbwrmmeibmey msyrmblbmeym lrrkli% Jmsmbwd bl irìyk i l kclblil \}morl il Ojd{l im Ejvl Qjr` im <1?1%

% l r m V j d } î ë j   @ m q e m [ A l e l %

Mb <1?1$ l mkebl lbmrklel$ lwû iáklil im krmkbmey vnr$ meyr}mb kdlw% J M]L krmkmrlb o }bl l}rl im mr }bl ymrrl im wry}eilim mdomrldb$ lyrlei nrleim keyenmeym bnrleym% Mm keymsy m im} kb }blrlkl wlrykwl i Myli el mkebl% Lb$ l ldyl im rmnrl wlrl bmrkli mk"eùbk$ ldli l }yr lyrm$ dmv}$ eml ilyl$ ç ldèekl im ivmrl mbwrml m lmdmvl or}kl il ylsl im immbwrmn% ld krm ylboáb lold} l mkebl m}rwml$ldklelei ïboy ndold%

L bmb ymbw$ l mkebl il ]e [váykl mylvl mb wdme vlwr$ kldklilorm }bl rym wlrykwl mylyld% Kekbyleymbmeym$ el M}rwl$ }nrlb ymmmkeùbkl |}m imylklvlb l bwryïekl i Myli l}br }b wlwmd rmn}dlir elmkebl% ldvmx l bl bwryleym iml iml ymecl i dlelil wmd mkebylendè Hce Blqelri @mqem #<33;"<196!%

f aN}rl <> ‛ l ilB {Bayc$fjeym8 ^ a`awáial %

f aN}rl <1 ‛ Hjce B lQelri 

` mQem{

$fjeym

8 ^ a`awáial 

%

Page 42: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 42/72

9?  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Ldáb im immeimr }bl wlrykwl i Myli el mkebl kb lnmeym rmn}"dlir$ @mqem }} l immeimr |}m mdm —imvmrl nlylr |}m e ymb‒ wlrl l|}mkè"dl% ld iml mrl rmvd}keìrl wlrl limwy il mkebl kbwdmylbmeym domrld$ rmn}"dlil lwmel wmdl dm il mryl m il wrk}rl m$ m e m l krm$ yldvmx l }l imlmb }blrlbmeym rmhmylil%

Key}i$ mb <1;;$ Fdle`de Imdle _mvmdy$ l l}br l wrmièekl iM]L$ lwdk} iml mbmdcleym kb rmbái wlrl l krm |}m m lrrlylvl imim<1?1% Lb$ _mvmdy ‛ ileym im }b nrleim keyenmeym im li}dy immbwrmnli‛ kr} nrleim orl im erlmyr}y}rl #mb$ ç vmxm$ |}m c}vmm emkmilim ilorl mb !$ kb lmrwry$ mkdl$ cwyl$ weym m rmwrml$ m wl} l mbyr yâ"y}d$ kevmekmei l kmilim l kelr emm yây}d #}b yây}d mrl }bl mwákm imkcm|}m mbyi wmd nvmre$ nlrleyei l m} wrylir |}m mdm mrl wln mb mwákm}y}rlbmeym!% Lb$ wl} l wlnlr immbwrmnli kb yl yây}d$ wlrl |}m mmw}immb kbwrlr kbil% Imyl rbl$ mdm kemn}} rmlyvlr l mkebl lbmrklel$lyá mdl m yrelr evlbmeym rym m ro}yl% Imim mey$ l mkebl lbmrklel ims}im mr w}rlbmeym domrld$ yrlerblei"m e}bl mkebl byl$ kb wrmkmy dom"rl m wrmkmy mylyxleym%

% j F l yj r   C } b l e j

Bl rmkmeymbmeym$ e eld i ák}d SS$ }yrl bwryleym imkomryl "rlb ekrwrlil im blemrl kmeyâkl el ìrml im kecmkbmey il blkrmkebl8lyrm |}m e ixmb rmwmy wrwrlbmeym l bmrkli elekmr m wri}yv$ bl lklrlkymrâykl eyrâemkl l mrm c}ble% Eml decl$ i bwryleym yrloldc

m imylklb8 i wkûdn rlmdmem Ilemd @lcemble$ Wrèb Eomd im Mkeblim ?77? m i mkebyl h}ilk"nmrbïek _omry L}blee m lbmrkle Y"bl [kcmdden$ Eomd im ?77=%

@lcemble my}i} l ef}èekl i cìoy c}ble orm l mkebl% Imbe"yr} |}m l w im ldn}áb wlrl li|}rr }b wri}y } }yr á ef}meklil ne"klyvlbmeym wmd cìoy$ } mhl$ bwdmbmeym e cloy}lb l kbwrlr }b wri}ym ymb }bl ymeièekl l keye}lr l lxè"d bmb |}m l|}mdm wri}y imsm im mr bmdcr$ } bl olrly$ } mhl$ |}m mdm ymecl vleylnme orm m} kekrrmeym% Imkmryl rbl$ mm rm}dyli myì rmdlkeli ç ble}yme i ymkdli \^M_Q }

i klrr ç nldel i}rleym ák}d SS% Hì L}blee m [kcmdden my}ilrlb l mkebl |}m m rmk}wmrlrlb neklyvl"bmeym imw im lrrllil wr meùbme kb n}mrrl$ yld kb l mkebl i Hlw%J rm}dyli im }l wm|}l lweylb |}m }b i wrekwl lyrm |}m dmvlrlb çrmk}wmrl mkeùbkl rlb lyrm c}ble$ kb l kwmrl m l kelel bø"y}l% [}l wm|}l mevdvmb im blemrl }oyleyvl l mjral ij{ Hjnj{ $ kemn}eiimbeyrlr yl lyrm$ mylomdmkmb myrlyánl bl mkmeym mb y}lým im iw}yl} kefy%

Mb }bl$ |}m mm yrè wrèb Eomd melyxlb á |}m lyr c}ble imvm

mr keimrli el leìdm il mkebl m |}m meùbme neklyv im ely}rmxl

Page 43: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 43/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  9;

mkeùbkl ef}mekli } bmb nmrli wr mm lyr% ]b msmbwd kdìki á lb kl il y}dwl cdleiml%

Mb <6;>$ el Cdleil$ bmrkli im y}dwl lyen} m} ìwkm% L vldrxliml fr$ el M}rwl$ vecl m ilei nrlilyvlbmeym imim l den i ák}d SVA$|}lei m yrlerb} mb âbod kld im ob ny m lrykrlkl$ w l lbâ"

dl bl rkl bleyeclb kleymr mb }l rmièekl% E eâk i ák}d SVAA$yrlylvl"m im }bl wdleyl olyleym wrk}rlil e bmrkli% Lb$ e}b |}lir imblr imbleil |}m mryl$ wrm wllrlb l l}bmeylr% A mx kb |}m }bl|}leyilim klil vmx blr im wml m imiklm l k}dyv m kbárk il fr$ |}mwry}ex} }rnbmey im ivmrl mbwrml imiklil l ml lyvilim% Lb$imeyr im }b crxeym im wrdenli wmrâi im l}bmey i vldr il y}dwl$ c}vmb}y wry}eyl |}m vrlb el y}l }bl wry}eilim im d}kr% El áwkl$ ymbl elekmr cdleiè hì yecl vìrl klrlkymrâykl keymbwrïeml% Hì msyl}bl mwákm im olek kmeyrld m }bl odl im vldrm wmrlvl cì kmey m ke|}meyl le%Kb l vldrxl il y}dwl$ c}vm evmybmey mwmk}dlyv mb mbwrml m bm"b el kbwrl irmyl im |}leyilim iml wdleyl el odl$ kb }b rmyre ro}ynlrleyi% Lb$ wl}"m l kbmrkldxlr mb y}dwl mb bmb ykì"dl% C}vm$mey$ }b wrkm im rmyrldbmeyl |}m mx kb |}m wrm im }bl øekl y}dwl#}b øek o}do$ wlrl mr bl wrmk! kcmn} l vldmr wrm im }b orli$ mb<6;>% Bl$ l wlryr im mey$ }rn} l elibwdèekl$ nmrlil wr kbwrlirm |}m me"kbmeilvlb y}dwl$ bl |}m e yeclb keiým im wlnì"dl |}lei mdl wilbmr meyrmn}m% L eyâkl im |}m lkeymkmrlb kl im y}dwl |}m e rlb vmeiil mmwldc} rìwi$ nmrlei wïek mb m} vmeimirm$ |}m clvlb evmyi wm|}melry}el el }l wri}% Wvmdbmeym$ l wml$ ldn}b il$ wlrlrlb wlrl wmelr

wr|}m mylvlb wlnlei y klr wr bmrl frm im k}ryl i}rlodilim m$ mey$ wrm imwmeklrlb m |}leyilim neklyvl iml wdleyl mekldclrlb% E}bm"r evmyirm m mbwrml i myr ldrlb im }b il wlrl }yr$ e}b wrkmrmwmeye$ |}m mkebyl kclblb im —my}r il odcl‒% Lb$ yecl"m bi mwûi il y}dwl%

Ivmrl klrlkymrâykl imm mwûi cyûrk m im lyrm melyxli wmd mk"ebyl$ yld |}ld imkry lkbl$ emrmeym l ymbl kbwdms im blemrlnmrld% Mmekldbmeym$ ymbl lomry rl i m|}dâor mevdvmb }bl |}leyilimneklyvl im wrkm |}m lxmb kb |}m yl ymbl lwrmmeymb bødywd myl"

i im mylodilim% Wrkm eymre im rmyrldbmeyl ‛ kb lyrm c}bleel mkebl " lxmb kb |}m l vlrìvm mevdvil wimb b}ilr im vldr im rblbeûyel$ mbwrm lkmeimei } imkmeimei$ i}rleym wmrâi rmdlyvlbmeym de"n% Key}i$ yl ymbl my }hmy l b}ilel lor}wyl$ yrleým im lm% Lmylodilim i myli im }b ymbl wim r}r kb l mvd} il vlrìvm ldáb imkmry dbym% J kdlw i ymbl imwmeimrì im wrkm rmn}dlyûr eymre% Ell}èekl imm wrkm$ ymbl mrì rìnd e meyi |}m wimrì mswmrbmeylr k"dlw kb blr wrolodilim$ yld |}ld }bl mkebl w}rlbmeym domrld% Wrkmrmn}dlyûr$ wr }yr dli$ kb mylomdmki wmd wrmkmy `mqemle$ wimb

ilr blr mylodilim l ymbl%

Page 44: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 44/72

99  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

]b msmbwd i á l ivmrilim im yw imrmeym im wrymâel |}m kbwýmb mrm vv el mrrl% L wrymâel kbwyl wr kliml im kmrkl im <77 lbe"ìki% Keimrlei |}m msymb ?7 imrmeym yw im lbeìki$ eøbmr yyldim kboelým wâvm$ } eøbmr yyld im wâvm yw im wrymâel$ á il rimbim m;77 % Key}i$ wrkm rmn}dlyûr o|}âbk$ kb l l im nmem rmn}dlyû"

r$ lxmb kb |}m mmyvlbmeym —bmeym‒ m omrvm el ely}rmxl }bl |}leyilim imimrmeym wrymâel il rimb im m;77 #Ekd m Wrnnem$ <131!%

Page 45: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 45/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  9=

j[ yr è [ rm n A b m [  il ely}rmxl

J wey im wlryil il Kbwdmsilim me|}ley kèekl á my}i im ymbl lomry% l ym"bl m klrlkymrxlb wmdl keyleym yrkl im memrnl$ |}leyilim im bvbmey m blyárl kb

bm$ mekeyrlei"m$ wr $ ely}rldbmeym rl i m|}dâor% L Kbwdmsilim m wrwým l rmweimr|}myým rmmrmeym l meùbme e demlrm m kl rml$ e imldxli% L kèekl klrymlel$ im kmrylrbl$ —m emnlrl‒$ vlb ixmr lb$ l yrlylr im kl e imldxli$ libyei$ wr msmbwd$ |}m lyry á keyleym$ |}m l rl |}m ly}lb e}b ymbl keyleym$ |}m wrodmbl mb bmkïeklwimb mr rmi}xi ç eymrl im lwmel i krw$ myk% Im ly$ lyry imwmeim il krimelil imwl$ l rl |}m ly}lb e ymbl kbwdmsl m e ]evmr e msymb i krw dli%

El vmrilim$ kl mb |}m meùbme wimb mr keimrli demlrm krrmweimb l }b wm|}meeøbmr im meùbme ely}rl% Fmeùbme yl kb ymbl vv$ kdbl il mrrl$ l lwrmeixl"nmb$ l kmilim$ l mkebl$ meb$ meùbme |}m lxmb wlrym i kyile il wml e wimbmr imkry mb ymrb il kèekl klrymlel% Bl h}ylbmeym mm meùbme |}m lorili wmdl mrl il Kbwdmsilim%

L b im imkrmvmr beblbmeym |}m vmb l mr l mrl il Kbwdmsilim$ vlb eklr wr }bl|}my }eilbmeyld |}m vmb mei dmvleylil$ mb ymrb âk$ wmd kmeyyl imim livmey ilBmkïekl \}ïeykl$ rb}dlil wr ivmr wm|}lirm$ imeyrm mdm Mr~e [kcrmienmr PKlwrl$ <116$w%<1R8 J |}m á l vail: L kèekl klrymlel e ymb wodilim im rmweimr l ml |}my$ w mdl m

wrwým l yrlylr im kl wrûsb l m|}dâor% J ymbl vv ymbl lomry$ } mhl$ ymbl

Page 46: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 46/72

96  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

|}m yrklb keye}lbmeym memrnl kb bm lbomeym$ m$ wryley$ e m meke"yrlb mb m|}dâor ymrbieïbk ‛ mdm e wimb mr yrlyli wmdl ymrbieïbklkdìkl%

J wrekâw nmrl im }bl —mrbieïbkl i E"M|}dâor‒ rlb mylomdm"ki wr Adql Wrnnem PWrnnem$ <1160 Ekd lei Wrnnem$ <131R$ Wrèb Eomd

im <1>>$ |}ld kedi} —kbwdmsilim‒ kb }b ymrb kmeyâk% [mb loleielrl dm oìkl il ymrbieïbkl kdìkl$ Wrnnem mylomdmkm} wrekâw nmrl iymbl rl i m|}dâor% Mdm imbeyr} |}m ymbl rl i m|}dâor lwrmme"ylb wlirým ieïbk im l}yj"jrnleaxlîëj% Lb$ }bl mbmeym m yrlerbl e}blwdleyl ‛ |}m ymb }b rbly$ } ken}rl$ lwlrmeymbmeym —rnlexli‒$ wr|}m rbly im wdleyl á }b wlir im l}y"rnlexl i ymbl âk keyy}âi wr}b keh}ey im ìyb im klroe #K!$ cirnèe #C!$ snèe #J! m eyrnèe#E! rnlexli mb bdák}dl rnïekl$ l |}ld kclblb im —wdleyl‒% J báryim Wrnnem ymr imbeyrli kmeyklbmeym |}m mym á }b wrkm ely}rld mmweyïem% Kb l wdleyl á }b keh}ey im ìyb bl rnlexli |}m }l rblwrmkmimeym #leym im keyy}ârmb l wdleyl$ ìyb im K$ C$ J m E m mekeyrl" vlb mb rbl im nlm el lybmrl ‛ KJ?$ J?$ E? ‛ m }oyïekl keyil e d$wryley e}b nrl} im imrnlexl blr!$ [kcrmienmr #Jw% Kay%! keimr} |}m ymbl vv mrlb ymbl —emn}meyrûwk‒$ } mhl$ ymbl |}m vdlrlb l[mn}eil Dm il mrbieïbkl% L keyrìr$ Wrnnem imbeyr} |}m ymbl vv omimkmb ç [mn}eil Dm8 L meyrwl im }bl wdleyl á rmldbmeym bmer$ bl mlibe} dkld im meyrwl á oyil ç k}yl im }b blr l}bmey im meyrwl ibm=% J ymbl vv ymbl lomry kb krâykl eymrl kb bm%

L l}y"rnlexl á }b meùbme wmryemeym e û l ymbl odûnk$ bl

l wrlyklbmeym yi meùbme ely}rl #m kl!% Wlrl kbwrmmeiè"d bmdcr$wimb blnelr }bl mswmrèekl bwdm8 bmb i}l wdlkl wdlel wlrldmdlbleyil l ymbwmrly}rl keyleym < m ?$ kb < ≧ ?$ keymei$ meyrm mdl$ ldn}bf}i ‛ ìn}l$ wr msmbwd PEkd lei Wrnnem$ <131$ w%3R% [m l imrmel meyrm < m ? myvmr lols im }b kmry vldr krâyk #K

L!$ l ìn}l kei}xrì kldr meyrm l i}lwdlkl im blemrl rmdlyvlbmeym }lvm8 vlb ixmr |}m kldr m i}eim lyrlvá ilìn}l% Key}i$ m l imrmel im ymbwmrly}rl r blr |}m K

L$ }b rbiìvmd wlirim l}y"rnlexl lwlrmkmrì8 l ìn}l wllrì l m bvmr el rbl im rmimbecrmn}dlrm$ yi kb lwrsblilbmeym bmb ylblec m }b l dli i }yr8

l kclblil kád}dl{ im Oáelri PJw% Kay%$ w%<<R% Key}i$ m l imrmel im ymbwmrly}rlr mdmvlil lkbl im }yr vldr krâyk$ KO 5 K

L $ l kád}dl im Oáelri imlwlrmkmr$ilei d}nlr l }b rmnbm y}ro}dmey mb |}m bvbmey il ìn}l e omimkmrì lemec}bl rmn}dlrilim wmrkmwyâvmd% Mm rmnbm wim mr imebeli kb —rmnbmklûyk‒%

=% Bmb m kdklrb }b mh e}b ldni bdcli imeyr im }bl rmibl im vir mb keyly kb msymrr$ wá im mh elkmrì$ |}m bwdkl e}bl ibe} il meyrwl i ymbl âk keyy}âi wmd eymrr il rmibl% Key}i$mm ymbl e á dli% L d}x wmemyrl el rmibl% L wdleyl lorvm ûye kb kbwrbmey im eil bmer #vâvmd! |}ml|}mdm |}m mdl mbym #erl"vmrbmdc!% Lb$ mdm ymb |}m mbyr }bl blr |}leyilim im ûye |}m lorvm #wr }bl |}my

im m|}dâor im memrnl!$ kem|}meymbmeym l}bmeylei l meyrwl i ]evmr #vmr Dvmdk`$ <11=$ w%?<!%

Page 47: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 47/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  9>

L rmn}dlrilim il kád}dl im Oáelri á }rwrmmeimeym$ }bl vmx |}m$ l beylr mswmrbmey$ e m yb} emec}b k}ili mwmkld wlrl wri}x"dl% Kbwryl"bmey mbmdcleym á omrvli mb }yr meùbme yl kb yreli% J msmb"wd bl kádmorm yldvmx mhl il blekcl im Høwymr8 }b rmimbec blr |}m l mrrl

}rwrmmeimeymbmeym myìvmd%L kád}dl im Oáelri$ wryley$ m keyy}mb e}b wlir im l}y"rnlexl

i ymbl âk keyy}âi wmdl wdlkl m ìn}l% L l}y"rnlexl á }b meùbme|}m krrm meyrm i msyrmb im rmnbm im kbwrylbmey8 J kl # 5 K

O! m lrimb # 4 K

L !%]b }yr msmbwd olyleym md}kileym orm mm ymbl á il b}dl ymûrkl im

mkymbl% J oûdn imim cì ldn}bl iáklil imkrmvmb l ww}dl #eøbmrim eivâi}! im }b mkymbl wmdl kclblil m|}lîëj djnâ{yakl PNdmk`$ <117$ w%6>R8

E+< 2 ΰE#< ‛ E!

Jeim E á eøbmr im lebl } wdleyl i mkymbl e}b ymbw y m E+< e}b eyleym im ymbw wymrr% ΰ á l keyleym klrlkymrâykl #kclblil im wlrïbmyrjim kjeyrjdm ! i ymbl |}m imwmeim il ylsl im wri} im ldbmey$ emkmilim imke}b im ldbmey im klil lebld } wdleyl$ ylsl im elyldilim m bryldilim$ myk%Lyrlvá im }b kbw}ylir$ } bmb bì|}el im kldk}dlr$ wim"m mekeyrlr$ mb}e im ΰ$ lyrlvá il m|}l dnâykl$ l |}leyilim im eivâi} msymeym e}bymbw eey$ E∕$ } mhl$ lwû }b ymbw den$ |}m yrel wâvmd ixmr m l w"w}dl vl m mylodxlr e}b kmry eøbmr } e% J rm}dyli$ olyleym kecmki

f aN}rl ?7 ‛ kád}dl{ im Oáelri% mB  l $ Bj{yrl "{m }B kjrym  yrle{Vmr{ld kjB j Bj" VaBmeyj ij fd}aij meyrm  l{ wdlkl{ \}meym #mBOlasj! m fral #mB kaBl !% mB O$ j BjVa"Bmeyj ij fd}aij mB wmr{wmkyaVl  m$ mB k$ j{  Vmyjrm{ rmwrm{meyleij  l   Vmdjkailim ij 

fd}aij% f aN}rl  rmyarlil  im eakjda{ m wraNjNaem$ <131%

f aN}rl ?< ‛ f jyj im kád}dl{ im Oáelri wrji}xail{ e}B frl{kj kark}dlr $ fjeym8 jwmedlei{klwm{%xldf %

im%

Page 48: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 48/72

93  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

el dymrly}rl$ á rmwri}xi el n}rl lols8

 

ΰ  ΰ < ΰ ?

E∕ 

Emyl n}rl$ omrvl"m |}m$ |}lei ΰ á bmer |}m }b kmry vldr ΰ<$ msym }b vldr imei wlrl E∕ wlrl klil vldr imrmeym im ΰ% A nekl |}m á wâvmd wrm" vmr |}ld mrì l ww}dl lwû }b den wmrâi im ymbw% Iml rbl$ wimb i"xmr |}m$ eml kei$ mkymbl m mekeyrl e}b rmnbm imymrbeâyk e |}ld vldm wmelbmey klrymle #m yil l kèekl kdìkl! im |}m ymbl wrmvâ" vm% Key}i$ wlrl vldrm im ΰ blrm |}m ΰ<$ lwû }b den wmrâi$ l ww}dli mkymbl wim m mylodxlr mb ivmr vldrm ikrmy$ e mei wâvmd m

wrmvmr |}ld% Eml kei$ wim"m ixmr |}m ymbl myì e}b rmnbm |}ïeyk$mei e bìsb wâvmd m ixmr |}ld l wrolodilim im krrmr klil vldr wâvmdim E∕% Hì m ΰ á blr |}m ΰ?$ ymbl m mekeyrl e rmnbm klûyk$ mb |}m e áwâvmd |}ld|}mr wrmi$ emb mb ymrb wrolodâyk% J ymrb |}ïeyakj }ydxlil|} wlrl imnelr rmnbm eymrbmiìr e á }ydxli e bmb meyi |}m elBmkïekl \}ïeykl% Wlrl ldn}e l}yrm$ —|}ïeyk‒ nekl —wdlek`le‒$ } mhl$ }bmeùbme |}m m imrmekl i kdìk wr mevdvmr ldn}b lyr mb |}m l keyleym imWdlek` #c! immbwmecl }b wlwmd rmdmvleym% L|}$ }ydxlb ymrb e meyi imimnelr meùbme |}m lwrmmeylb klrìymr wrolodâyk$ e"imymrbeâyk$ e"

"demlr m$ wr vmxm$ lkl}ld m e"dkld%L wllnmb i ymbl im }b rmnbm wlrl }yr á kecmki kb yrle{aîëj im  l{m % ]b wrkm e |}ld$ mn}ei l mrl il Kbwdmsilim$ krrm meùbmeim oa}rklîëj PEkd lei Wrnnem$ <131 $ w%><R% Kerbm wim mr vy el n}rllkbl$ wlrl vldrm krmkmeym im ΰ$ vldrm wâvm im E∕ m i}wdklb e}bl wr"nrm nmbáyrkl ? ↟ 9 ↟ 3 ↟ <6 ↟ %%% lyá lyenr }b eøbmr y ekrvmdbmeymnrleim im vldrm wâvm |}m klrlkymrxl kl%

Mborl l m|}l dnâykl mhl }bl mswrm lwdkìvmd l }b eøbmr rmyry immeùbme$ m} rm}dyli e |}m m rmmrm ç wodilim im msyèekl i yrè rmn"bm wlrmkm mr }evmrld% L wrûwrl rbl il kád}dl im Oáelri wlrmkm kbwlyâvmd

Page 49: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 49/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  91

kb mm wrekâw$ }bl vmx |}m$ wlrl }bl wm|}mel imrmel im ymbwmrly}rl$ f}iwmrblemkm blkrkwklbmeym wlrli #}bl kei imeil! m$ wlrl }bl imrmelim ymbwmrly}rl olyleym ldyl$ f}i m yrel y}ro}dmey ‛ }b rmnbm klûyk% Hì$ wlrl}bl imrmel im ymbwmrly}rl }b w}k lkbl i vldr krâyk$ l kád}dl lwlrmkmb%Key}i$ }bl imymrbelil kád}dl wimrl$ mb wrekâw$ nrlr e meyi crìr }

e meyi ley"crìr$ wryley$ ymrâlb i}l wodilim$ |}m krrmweimrlbl i rlb el n}rl lkbl nmrlil wmdl m|}l dnâykl% Kerbm l imrmel imymbwmrly}rl l}bm vldrm blrm$ }yrl kád}dl lwlrmkmb$ krrmweimei l }bblr eøbmr im wodilim im ryl e meyi crìr m ley"crìr$ |}mkrrmweim ç }yrl o}rklým%

J}yr msmbwd i yrè rmnbm il ely}rmxl á l klrlkymrâykl il lybmrl iyrè wrekwl wdlemyl rkc i ymbl dlr8 Vèe}$ mrrl m Blrym% l wdlemyl mbmdcleym mb ylblec m kbw #mborl Blrym ymecl l bmylim i iï"bmyr il mrrl!% L wrekwld imrmel meyrm yrè á l iyïekl lyá [d% Mb }ei$ l lybmrl i yrè m mekeyrlb mb rmnbm kbwdmylbmeym imrmeym #vmrn}rl ??!%

 l O k

f aN}rl ?? ‛ f jyj{ ij{  yrè{ wraekawla{ wdlemyl{ rjkcj{j{ ij {a{ymBl {jdlr % l im  V èe}{ #l! á wmrBlemeymBmeym  y}rO}dmeyl #rmNaBm klûyakj!% l il ymrrl #O! m{yì  e}B 

rmNaBm aeymrBmiaìraj #\}ïeyakj!$ kjeiaîëj m{{l  \}m á  yâwakl  il  msa{yèekal  il   Vail % l  lyBj{fmrl  im B lrym #k!  ymB wj}kj{  Vmeyj{ m {m mekjeyrl  wrlyaklBmeym m{yìyakl  

#rmNaBm imymrBaeâ{yakj!%

L lybmrl im Blrym$ |}m myì bl iyleym i [d$ rmkmom w}kl memrnl% L"

b$ kb }bl ime{ailim im memrnal olsl$ mdl m lwrmmeyl wrlyklbmeym wlrlil$ keyle"i kb w}k vmey$ |}m klrlkymrxl }b rmnbm |}lm imymrbeâyk% Hì Vèe} á wy% [y}lei"m e}bl bmer iyïekl l [d$ }l lybmrl rmkmom }bl |}le"yilim rmdlyvlbmeym ldyl im memrnl$ |}m nlrleym rmnbm klûyk wrûwr im }bllybmrl mb wmrblemeym bvbmey y}ro}dmey% Hì l lybmrl il mrrl m mekeyrle}bl y}l eymrbmiìrl ‛ emb y y}ro}dmeyl |}ley l im Vèe}$ emb y myìykl|}ley l im Blrym% [mrl }bl lybmrl e rmnbm eymrbmiìr #|}ïeyk!%

J ymbl e rmnbm |}ïeyk$ } mhl$ meyrm l rimb m kl$ m keyy}mbe ohmy im my}i il mrl il Kbwdmsilim% L blrl i meùbme ieïbk

krri el mrrl$ ekd}ei l vil$ my emm rmnbm%

Page 50: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 50/72

=7  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Page 51: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 51/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  =<

j | }m  á m| } A d â o r A j:

Yldvmx }b i kekmy bl iâkm im mrmb lbdli el mrl il Kbwdmsilim mhl

kekmy im m|}dâor% A m imvm l ly im |}m ml ymrl keimrl yld kekmy im rbl i"mrmeym il kèekl yrlikeld% El Fâkl$ wr msmbwd$ m bl mwmkklbmeym el Bmkïekl$ keimrl"m|}m }bl oldlel mylkeìrl$ keymei }b ohmy im bmb wm mb klil wrly$ myì mb m|}adâoraj% Ke"y}i$ el mrl il Kbwdmsilim e wim mr keimrli%

El Kbwdmsilim$ l kei im m{ylkajeldailim $ } mhl$ ldn |}m e m bikl kb ymbw$ eá }kmeym wlrl |}m ymbl wl mr iy mb m|}dâor% Wráb$ wimb rmkrrmr l }bl e ey}"yvl wlrl rb}dlr }bl ime im m|}dâor |}m mhl vìdil el mrl il Kbwdmsilim% Erbldbmeym$lklb m|}dâor l }bl kei ely}rld i ymbl% [m hnlb }bl wmirl wlrl kbl$ mwmrlb|}m mdl kll m wlrm e kc% Lb$ ixmb |}m l wmirl wlrlil e kc á l kei im m|}dâor wlrlml y}l% Il bmbl rbl$ m|}dâor$ imeyr iml decl im rlkkâe$ mrl l kei |}m mwmrl"

râlb i ymbl |}lei mdm wlrlm im b}ilr$ } l kei |}m mdm mylrl lwû mwmrlrb }b ymbwrlxlvmdbmeym den% Wimrâlb }ydxlr ml ime el Kbwdmsilim m e m }b wm|}me #blim nrleim bwryïekl! ly8 }b ymbl wim wlrlr im mvd}r m klr e}b m{ylij m{ylkajeìraj$ bmb b}yleym im lyenr m|}dâor%

Wr msmbwd$ wimrâlb krlr }bl y}l lrykld |}m bwmim }b ohmy dleli wlrl ldyklr evlbmeym e kc% [m klrrmnlrb }bl odl im wr wyvlbmeym m rrlrb kc kb }blwdlkl ylboáb klrrmnlil wyvlbmeym$ clvmrì }bl rl im rmw}d meyrm l odl m l wdlkl$ kem|}meym"bmeym$ l odl wimrl klr f}y}lei l ldn}bl iyïekl e kc% Lb$ l ldy}rl il odl mylrl mb myl"i mylkeìr$ key}i$ l kei im m|}dâor leil mrl kc$ } mhl$ l odl wimrl mr bleyil

lrykldbmeym rl i m|}dâor%

Page 52: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 52/72

=?  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Bl e bmeym lyrm lrykldbmeym krli |}m wimb bleymr }b "ymbl rl i m|}dâor i}rleym ldn}b ymbw% Flyrm ely}rl ylboáb klwlxmi% ldvmx msmbwd bl nryleym i mhl l wrûwrl lybmrl ymrrmyrm% [}l kb"w á olklbmeym keyy}âil im nì eyrnèe #E?! ‛ >3- " m nì snèe #J?! ‛?<-0 keymei }bl rl emrr l <- im }yr nlm kb KJ?% ld kbw á

olyleym myìvmd m wmri}rl wr kmrkl im yrè odcým im le #Dvmdk`$ <1>1!% Key}ii wey im vyl |}âbk$ l kbw il lybmrl imvmrl mr omb imrmeym8 kb snèe á olyleym rmlyv |}bklbmeym$ l kekmeyrl im snèe imvmrl mr imbme im }b wr kmey i yyld% Hì }yr nlm$ wrekwldbmeym iûsi im klroe#KJ?!$ |}m w}k rmlyv$ imvmrlb mr wrmibeleym% L lybmrl im Vèe}m Blrym$ wr msmbwd$ kbwyl wr kmrkl im 1=- im KJ?% Kerbm vmrmblileym$ |}m bleyáb l lybmrl ymrrmyrm denm i m|}dâor |}âbk á l wrmmelil vil%

_myrkmimei ç ime im m|}dâor$ l kei im m|}dâor |}âbk il ly"bmrl mrl l|}mdl |}m mrl lyenil m kmlmb }yr lyrm |}m e l wrûwrlrmlyvilim |}âbkl% E kl$ m l vil kmlm% [m l vil el mrrl m msyen}m$ l|}leyilim im snèe rl ibe}r nrlilyvlbmeym lyá bme |}m <-$ me|}ley |}ml im nì klroùek rl l}bmeylr lyá kmrkl im 1=-%

Key}i$ }bl vmx |}m m|}dâor imwmeim im ivmrl vlrìvm$ á emkmìriyen}r vìrl rbl im m|}dâor8

  M|}dâor |}âbk8 á mylomdmki |}lei l kjekmeyrlîëj im }oyïekllyenm vldrm |}m mrlb mwmrli ilil l }l rmlyvilim |}âbkl%

  M|}dâor keáyk8 imwmeim il  vmdjkailim i ymbl } ohmy% Wlrl }b

ohmy |}m m bvm l den im }b bm$ mwmrl"m |}m$ mb ldn}b bbmeymdm wlrm% Lb$ m|}dâor keáyk á lyeni |}lei l vmdkilim i ohmyá l bmbl i bm # ohmy myì wlrli mb rmdl l bm!%

  M|}dâor yárbk8 á lyeni |}lei l ymbwmrly}rl im }b ymbl m n}ldlç i bm$ }bl vmx |}m l Dm il mrbieïbkl mylomdmkmb |}m memrnlimvm f}r im }b ymbl l }yr$ |}lei mb keyly yárbk$ lyá |}m }lymbwmrly}rl m n}ldmb%

  M|}dâor myr}y}rld8 á lyeni |}lei ymbl wmrim yyldbmeym l }lm{yr}y}rl $ }bl vmx |}m á mwmrli |}m ymbw imnrlim l myr}y}rl im }b

ymbl%

Lb mei$ }b ymbl mylrl mb m|}dâor |}lei yil l }l rbl imm|}dâor lyenil%

Vlb vdylr l msmbwd il oldlel im wrly% ]b mrleym wim lxmr kb |}m wrly lyehlb bmb eâvmd$ imslei"l iml blemrl% Wim kdkì"dl mb ldn}bd}nlr mey im vmey im rbl |}m wrly m bleymeclb myìvm i}rleym }b denymbw% Key}i$ m keimrlrb }b mwl im ymbw }kmeymbmeym nrleim$ loldlel imvm kbmlr l memrr}hlr$ m r myl im bmyld$ } m imkbwr$ m r myl

im blimrl } }yr blymrld rnïek% Bmb m r myl im wdìyk$ mym blymrld m

Page 53: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 53/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  =;

merhmkmrì m m mlrmdlrì% Kem|}meymbmeym$ l oldlel r}rì$ mweylemlbmeym% Wr"yley$ ymbl e mylrì mb m|}dâor% J m|}dâor bmeym mrì lyeni |}lei loldlel imlwlrmkmr$ l den$ yldvmx$ im bdcým im le$ yrelei"m eiyen}âvmdi bm%

Imeyr iml ime im m|}dâor$ wim"m kbwrmmeimr |}m elil e ]evmr

myì emm myli% J m|}dâor mrl myli eld il kl%Key}i$ wimrâlb e wmrn}eylr wlrl |}m mrvm }b kekmy |}m e á lwdkì" vmd l ly m meùbme kecmki% El mrl il Kbwdmsilim$ mm kekmy mrvmkb }bl rmmrèekl wlrl l klrlkymrxl i ymbl |}m my}ili eml ìrmlim kecmkbmey% ]bl il wrwrmilim bl bwryleym imm ymbl á |}iyleym my i m|}dâor%

 bmb kb msmbwd ymbl vv$ bl mwmkklbmeym }b mr c}ble%J krw c}ble wim mr keimrli }b ymbl rl i m|}dâor o vìr lwmk"y% Wrbmr$ krw c}ble e myì mb m|}dâor yárbk kb bm% J krwc}ble á }b ymbl cjbmj{yìyakj$ |}m |}mr ixmr |}m }l ymbwmrly}rl eymrel á rm"n}dlil$ klei wrûsbl im ;6·K% El mrl il Kbwdmsilim$ á iy |}m ymblcbmyìyk my mb m{ylij m{ylkajeìraj m e mb m|}dâor% J m|}dâor yárbkmrl lyeni |}lei l ymbwmrly}rl eymrel i rnleb klm l bmbl i bmmsymre$ bl bmeym á lyeni kb l brym i ymbl%

I wey im vyl |}âbk$ krw c}ble ylboáb myì olyleym denm i m|}"dâor% E eymrr i rnleb kekmeyrlil }oyïekl |}âbkl ivmrl$ mbivmrklil wlrym i krw$ e}bl kekmeyrl olyleym ivmrl il|}mdl mekeyrlile bm msymre% Wr msmbwd$ kìdk m kekmeyrl e $ i el yrmim m mrr e len}m$ im rbl |}m rnleb }ekel kb }b nrleim mwlrlir |}â"

bk% Bl }bl vmx$ wlrl |}m ml kekmeyrlým mhlb l|}mdl mwmrlil im lkrikb l }l rmlyvilim |}âbkl$ á wrmk |}m krw mymhl bry% Bmb lb$ m|}dâor |}âbk bmeym mrl lyeni vìr le lwû l brym # kìdk i imbrlrl b}y ymbw wlrl vdylr ç ely}rmxl el }l rbl rneld!% Lbmei$ wlrl |}m krw c}ble lyehl m|}dâor á emkmìr$ mb wrbmr d}nlr$|}m mdm brrl% Lwû l brym$ leil mrlb emkmìrl vìrl crl wlrl |}m meyrlmmb m|}dâor yárbk kb bm m$ kerbm m kbw}mm$ vìr le wlrl lyenr m|}dâor |}âbk m myr}y}rld #|}lei —l wû rmyrelm‒!%

Bl kb }b rnleb cbmyìyk wim bleymr l ymbwmrly}rl eymrel mb

myli mylkeìr denm i m|}dâor yárbk: Vlb wrm}br |}m l ymbwmrly}rllbomeym mhl emrr l ;6·K% [mn}ei l mrbieïbkl$ kldr #} memrnl! f} im}b krw bl |}meym wlrl }b bl r$ |}lei mb keyly yárbk% Lb$ mrlim m mwmrlr |}m rnleb wmrimm kldr lyá lyenr l ymbwmrly}rl i bm% Wlrl|}m e lkeyml$ á emkmìr |}m l wmril im kldr mhl kbwmelil wr ldn}bleym im memrnl$ |}m }wrm l wmril% L wmril$ el mrl il Kbwdmsilim$ wim mrkclblil im f}sj im {lâil % Imyl rbl$ f}s im lâil imvm mr kbwmeli wr }b

 f}sj im meyrlil im memrnl$ wlrl kbwmelr l wmril im kldr imvi ç imrmel im ymb"wmrly}rl kb bm msymre% E kl im }b mr c}ble$ f}s im meyrlil krrm"

weim l wrkm im msyrl im memrnl i ldbmey m f}s im lâil$ ç wmril im

Page 54: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 54/72

=9  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

kldr% Wlrl }b li}dy bmile$ l |}leyilim im memrnl iìrl wmriilm|}vldm ç rimb im ?=77 `kld #|}dkldrl!$ |}m krrmweim l

lwrsblilbmeym <77 ^ #^lyy!%Imyl rbl$ wim"m ixmr |}m f}s |}m bleyèb ymbl

denm i m|}dâor #l wldlvrl —denm‒ e myì mei }ydxlil l|} imeylei

iyïekl âkl$ bl e meyi im —b}y imrmeym‒!% Ml á }bl klrlkymrâykloìkl i ymbl my}ili wmdl mrl il Kbwdmsilim8 yrlyl"m im ymbllomry% —Lomry‒ nekl |}m ymbl á klrlkymrxli wmdl msyèekl im f}s

im meyrlil m lâil #vmr n}rl ?;!% J f}s wimb mr keyy}âi wr blyá"rl$ memrnl } |}leyilim im bvbmey%

]ydxlei"m yl kekmy$ wim"m$ im ly$ mswrmlr }bl imeolyleym wrmkl i |}m á l Kbwdmsilim8

N}rl ?; ‛ k lrlkymraxl "ëj im }B {a{ymBl   lOmryj$

wdakayleij j{ fd}sj{ im eyrlil  m {lâil % Kj b w d m s A i l i m   á   l   K A è e K A l   | } m   m [ y } i l   j [   [ A [ y m b l [   l o m r y j [ %

Imemkmìr á ixmr |}m l Kbwdmsilim my}il ymbl rl i m|}dâor$w ymbl lomry yèb bemeymbmeym ml klrlkymrâykl%

J my}i i ymbl lomry$ lyrlvá im }b lrklo} ymûrk mwmkâk wlrl$ á rmkmeym el kèekl% L kèekl lklièbkl immevdvil meyrm ák}d SVA m SS ymvm kb ohmy im my}i ymbl dli #l|}$ }ydxlrmb kekmyim ymbl dli m ymbl mkcli kb eùeb!% J ymbl dli wimb mr

keimrli kb ymbl wrûsb i m|}dâor$ hì |}m$ m f}s rmb eymr"rbwi$ ymbl ymeim l m|}dâor% ld wy}rl il kèekl lklièbkl yrlikeldá keixmeym kb l dl mylomdmkil wr Frlek Olke #vmr m  Leymkmimeym{ Ca{yûrakj{ !%

Wr msmbwd$ |}m bleyáb l lybmrl rl i m|}dâor |}âbk á l msyèeklim f}s% Emym kl mwmkâk$ f}s f}s im meyrlil im snèe m f}sim lâil krrmweimeym ç klwy}rl im klroe$ |}m á rmldxli$ el }l blr wlrym$wmdl kalejolkyáral{ blrecl m$ mb bmer mkldl$ wmd mkymbl vmnmyl |}leimy mb mswle$ lbo lyrlvá i wrkm im yâeymm #Dvmdk`$ <1>1!% [m l

kleolkyárl m msyen}mb$ nrli}ldbmeym$ l lybmrl rmyrelrl l m|}dâor$ }mhl$ snèe ld wrmmeym$ wr mr b}y rmlyv$ imlwlrmkmrl i lr$ rmlnei kb ûdi$ m$ nrli}ldbmeym$ l blyárl rnïekl mb imkbw ymrl kb kem|}"èekl l}bmey i iûsi im klroe el lybmrl%

m e y r j w A l   m l} y j " j r n l e A x l î ë j

El kèekl yrlikeld$ cì }bl nrleimxl |}m wim bmir myli im m|}dâor im

}b ymbl8 l meyrwl% Im }b wey im vyl erbld$ l meyrwl wim mr yil kb

Page 55: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 55/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ==

 nrl} im im{jrnleaxlîëj im }b ymbl% [lomb |}m ymbl ely}rl ymeimb lklr oln}eîlij{ % Wr msmbwd$ mb el kll$ e |}lry il krlel$ wlrmkm |}m ohmy lkdbmeym lyenmb }b myli im imrnlexl$ me|}ley |}m l rnle"xl msnm kmry mr wmld% Wimb ixmr |}m á b}y bl ìkd oln}elr i|}m lrr}blr% J bmb wim m ixmr im }bl sâklrl |}m kl m m |}morl ‛ msmbwd

bl yrlikeld wlrl m d}yrlr kekmy im meyrwl ‛ |}m lkeymkm |}lm mwe"ylemlbmeym$ me|}ley |}m rmyl}rlr l sâklrl l wlryr i klk á }b wrkm b}ybl k}y% L meyrwl$ [$ á }bl nrleimxl |}m$ el mrbieïbkl$ á }ydxlil wlrlbmir nrl} im imrnlexl im }b ymbl% L ymeièekl im }b ymbl klr klil vmx bme rnlexli á rbldxlil wmdl kclblil [mn}eil Dm il mrbieïbkl$|}m mswrml8

l m e y r j w A l   i m   } b   [ A [ y m b l   A [ j d l i j   [ m b w r m   y m e i m   l   l } b m e y l r %

Key}i$ cì wrkm mweyïem ely}rl |}m wlrmkmb imllr mm wrekâw%Keimrm$ wr msmbwd$ }b ymrrìr my im wlrmim im vir% Kdkl"m mb m} eym"rr ymrrl bdclil m }bl mbmeym% Mb mn}il$ mkcl"m ymrrìr% L mbmeym nmrbelm iì }rnbmey l }bl wdleyl #vmr n}rl ?9!%

f aN}rl ?9 ‛ ymrrìraj kjeymeij }Bl  {mBmeym \}m NmrBael #l!%wdleyl  im{meVjdVail   lwû{ kmryj 

 ymBwj #O!%

 l O

[m leldlrb mb |}m y}l ymbl myì bl rnlexli$ m e eâk$ kbl mbmeym l nmrbelr #L!$ } e eld$ kb l wdleyl immevdvil #O!$ vmrklrmb |}m myli bl rnlexli mrì O$ } mhl$ l meyrwl i ymbl ibe}} mweylem"

lbmeym% Ml kekd} m imvm l ly im |}m ìyb |}m kbwýmb l wdleyl$ mbO$ my m{yr}y}rlij{ el rbl im bdák}dl rnïekl |}m$ rnlexlil$ i rblç wdleyl% l ìyb$ mb L$ my mwldcli e eymrr i ymbl #lr m ymrrl!% Jìyb im klroe$ wr msmbwd$ mb L$ my el rbl im iûsi im klroe i}e lr$ } mhl$ el rbl im bdák}dl im nì$ |}m yèb vmdkilim m yrlhmyûrl ldmlyûrle lr$ }b myli b}y bl oln}eli%

Mey$ mylb ileym im }b kl mb |}m l meyrwl im }b ymbl ibe}mweylemlbmeym% ld ly wlrmkm keyrlrlr l [mn}eil Dm il mrbieïbkl$ key}"i$ imvmb e wmrn}eylr m ymbl myì im ly dli% Bmb vmilei vir

|}m keyy} mevdyûr i ymrrìr$ leil lb ymbl e wim mr keimrli

Page 56: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 56/72

=6  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

dli w msymb f}s im memrnl$ el rbl im rlil$ kr}xlei l reymrl ibmb% Wlrl |}m l wdleyl krml á emkmìrl l meyrlil im d}x%

Wlrl meymeimr |}m lkeymkm kb l meyrwl e kl im ymbl kb ymrrìr$ vlb$ lnrl$ keimrlr }b ymbl rmldbmeym dli% J øek ymbl dli |}mwimb blnelr á wrûwr ]evmr% Keimrlei |}m ]evmr á l bl im

y}i |}m msym$ y}i |}m á bme}rìvmd wmdl kèekl$ mdm imvm mr keimrli dliw e msym elil ldáb imdm m$ wryley$ e wim clvmr f}s im meyrlil } lâil%Lb$ wimb e wmrn}eylr |}m lkeymkm} kb ]evmr$ l den im }l

msyèekl mb ymrb im rnlexl% M wlrl rmweimr l ml wmrn}eyl$ á emkmìrrmkrrmr l bimd kmeyâk il cyûrl i ]evmr8 Bimd i On Olen% Ker"bm vy e lkâk}d Jranmb ij ]eavmr{j$ mdm m rne} im }bl mswd #Oan Olen !$|}m lx kb |}m mymhl wmrblemeymbmeym m mswleiei lyá chm$ kb l nldìsl mllylei }bl il }yrl%

[û msymb i yw im kl e ]evmr8 rlil m blyárl% Blyárl á y}i |}m ymb bll$ } mhl$ ìyb m wlryâk}dl m l }oyïekl keyy}âil wr mdm%_lil e ymb bll% Msmbwd im rlil l d}x$ l rlilým erlvmrbmdclm }dyrlvdmyl$ bkreil$ rl"S m eil im rìi% E eâk$ ]evmr mrl lwmelmemrnl rlileym$ keyy}âil im wlryâk}dl nlbl$ kb }bl ymbwmrly}rl }wmrr l imx odcým @mdve% Key}i$ 7$777< mn}ei lwû On Olen$ }rn} l blyárl$ el r"bl i wrbmr |}lr`$ wrûye m eè}yre$ |}lei l ymbwmrly}rl mylvl el kll im}b odc im nrl}% J ]evmr$ mey$ m mswleiei m mrlei% rè be}ylwû On Olen$ kb }bl ymbwmrly}rl im <73 @$ }rnrlb wrbmr eøkdm m$yrè crl imw$ wrbmr ìyb #<7> @!% Lb$ kb wllr i ymbw$ ìybrblrlb bdák}dl |}m$ wmdl rl mdmyrblneáykl m il nrlvilim$ m h}eylrlb$

rblei l }oyïekl$ l rkcl m$ e}bl mkldl bl lbwdl$ wdlemyl$ myrmdl mymbl dlrm$ im yld rbl |}m$ yrè bdcým im le lwû On Olen$ }rnrlb lwrbmrl nldìsl%

L ymr yi mm |}lir mb bmeym$ e imwlrlb kb bmb wrkm ilwdleyl |}m krmkm e ymrrìr8 l blyárl m rnlex} mb myr}y}rl klil vmx blrm$} mhl$ l meyrwl ibe}}% Key}i$ mrl }bl vdl reyld il [mn}eil Dmil mrbieïbkl$ m e m }b imyldcm8 emb û im blyárl á my ]evmr% L"b$ wlrl im ly lomr m l meyrwl i ]evmr l}bmey} } ibe}} kb ymbw$á emkmìr m lomr |}m lkeymkm} kb l rlil%

Kerbm hì kbmeyli$ dn lwû On Olen$ ]evmr mrl wrmmekci im rl"il nlbl% Kb ymbw$ ml rlil m yrlerb}% rlerb}"m mb rl"S$imw mb rlil }dyrlvdmyl$ imw vâvmd$ imw erlvmrbmdc m eldbmeym$ m"n}ei mwmkyr mdmyrblneáyk$ e il im chm á l rlil im bkreil |}mwrmmekcm mwl imrld%

Key}i$ l rlil ylboáb klrrmnl meyrwl% L meyrwl il rlil á y blr|}ley blr r m} kbwrbmey im eil #vmr lkâk}d Jranmb ij ]eavmr{j!% Alkeymkm wr|}m l memrnl i ]evmr á mbwrm l bmbl m$ mei |}m klil ûyeklrrmnl }bl |}leyilim im memrnl wrwrkeld l }l rm|}èekl #evmrlbmeym wr"

wrkeld l m} kbwrbmey im eil!$ rlil im }b blr kbwrbmey im eil$

Page 57: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 57/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  =>

kb bkreil$ krrmweim l }b eøbmr b}y blr im ûye |}m l rlilnlbl$ wr msmbwd% \}ley blr eøbmr im ûye |}m m imdklb ldmlyrlbmeymlyrlvá i mwl$ blr l meyrwl% Imyl rbl$ l meyrwl il rlil l}bmey}merbmbmeym l den il cyûrl i ]evmr$ e}bl ylsl b}y bl ldyl |}m l i"be} il meyrwl il blyárl% Kem|}meymbmeym l meyrwl yyld i ]evmr á

krmkmeym$ im rbl kmrmeym kb l [mn}eil Dm il mrbieïbkl%Lnrl$ wimb rmyrelr l kl il wdleyl krmkmei e ymrrìr% Jomrvl"m |}m$e wrkm$ l blyárl e eymrr i ymrrìr m rnlexl% Bl$ wlrl lomr |}m krrmkb l meyrwl$ imvmb vmrklr |}m lkeymkm kb l rlil% Á kdlr |}m$ wlrl lwdleyl krmkmr$ á emkmìr }b f}s im meyrlil im memrnl el rbl im rlil vâvmd#|}m wim mr l rlil dlr!% Key}i$ |}ld|}mr }oyïekl ûdil$ dâ|}il } nll|}m mymhl el ymbwmrly}rl lbomeym mbym rlil erlvmrbmdcl$ im lkri kb l Dmim ^me #vmr lkâk}d Jranmb ij ]eavmr{j!% Iml rbl$ ymb |}m ymbl lorvmd}x vâvmd m mbym wlrl rl rlil erlvmrbmdcl% Kb l meyrwl imyl ødybl áomb blr$ ymb |}m wrkm im krmkbmey im }bl wdleyl e ymrrìr keyro}ylboáb wlrl l}bmey im meyrwl i ]evmr$ mborl l meyrwl eymrel i ymblibe}l%

Il bmbl rbl |}m l wdleyl e ymrrìr$ wrkm ieïbk ely}rl$ e"kd}ei |}m mevdvmb l vil$ krri el mrrl$ rm}dylb el mb im rlilerlvmrbmdcl m l}bmey il meyrwl i ]evmr% Mm ly myì rmdlkeli kb mmy my}l ndold%

Mb âeymm$ wim"m ixmr |}m$ mborl l [mn}eil Dm il mrbieïbkl myl"omdml |}m l meyrwl i ymbl ymeim l l}bmeylr$ á wâvmd |}m$ mb imymrbelily}lým$ l meyrwl eymrel im }b ymbl ibe}l mweylemlbmeym% Mm wrkm

imebeli$ wmd Wrèb Eomd mb \}âbkl$ Adql Wrnnem$ im l}y"rnlexl#Ekd lei Wrnnem$ <131!%

l} y j " j r n l e A x l î ë j   K j r r m [ w j e i m   ç   i A b A e } A î ë j   m [ w j e y ï e m l   i l m e y r j w A l   A e y m r e l   i m   } b   [ A [ y m b l %

Feldbmeym$ wim"m eilnlr |}m lyrm wrvklb yld ibe} mweyïeml

il meyrwl eymrel$ |}m lnmeym wrvkl l l}y"rnlexl: L leìdm i |}m krrmkb l meyrwl i ]evmr$ myl leymrrbmeym$ d}yrl im rbl ohmyvl |}l mm lyrm% Emm kl$ á wâvmd omrvlr kdlrlbmeym |}m lyr |}m lx kb |}ml rkcl m h}eymb rblei wdlemyl$ ymbl dlrm m nldìsl á l rl nrlvylk"eld% M |}m lx kb |}m ìyb mhlb keyy}âi m m h}eymb rblei bdák}dlá l rl mdmyrblneáykl% Lb$ wim"m lrblr |}m lnmeym il l}y"rnlexl l rl ely}rl% [ ylboáb l rl mdmyrblneáykl |}m ly}lb el keyy}" il wdleyl l wlryr il mbmeym%

Lb$ e |}lir nmrld i ]evmr$ ymb |}m wrkm ely}rl krrmb el

yme meyrm i lyrm leylnùek8 im }b dli myì l [mn}eil Dm il mrbieï"

Page 58: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 58/72

=3  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

bkl$ |}m lx kb |}m ymbl |}mb klil vmx bl imrnlexli0 im }yr$ lrl ely}rl$ |}m ymeimb l rnlexlr ymbl%

Page 59: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 59/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  =1

m[wlîj  i m Fl [m

Kerbm hì kbmeyli$ l mrl il Kbwdmsilim wrk}rl kbwrmmeimr meùbme ieïbke mb ymrb im kl}l m mmy$ e}bl wmrwmkyvl ymbwrld mb |}m l kl}l wrmkmim mmy$

bl }ydxlei l ymyrlva{ëj$ kekmomei meùbme kb }bl myr}y}rl% El wrìykl$ wimmr oyi lyrlvá im }bl rmwrmmeyl nrìkl |}m kclblb im m{wlîj im l{m $ |}m m keyy}e}b nrìk b}dyibmeeld mb |}m ms l vlrìvm i ymbl% Eml rmwrmmeyl$ ymbw e krrmweim l ldn}b i ms$ bl l klil wey i nrìk krrmweimeym% Im"yl rbl$ l rmwrmmeyl nrìkl rmwrmmeyl yi eyleym im ymbw e}bl øekl blnmb%

Wlrl msmbwdklr mm wrkm$ vlb keimrlr }b wèei}d râni$ keyy}âi wr}bl olrrl rânil wrml e}bl im }l msyrmbilim$ im rbl l wimr kdlr #vmr n}rl?=!%

Vlb keimrlr l memrnl im }bl wm|}mel rmn il msyrmbilim emrr il

olrrl$ ymei }bl bll b% Wim"m mkrmvmr l memrnl bmkïekl iml rmn imbll b kb l bl il memrnl keáykl m wyèekld$ } mhl8

Jeim v á l vmdkilim iml rmn$ c l ldy}rl |}m myì mb rmdl lkc m n l lkmdmrl il nrlvilim%

Key}i$ wim"m rmmkrmvmr ml mswrm mb }e i ïen}dγ  rmwrmmeyli wmdl olrrl mb rmdl ç vmrykld m l }l vmdkilim le"

n}dlr$ρ

8 f aN}rl ?= ‛ wèei}dj râNaij%

M 2 <?

bv ? + bnc

Page 60: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 60/72

67  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Jeim$ m d á kbwrbmey il olrrl$ v 2 d ρ m c 2 d#< " kj{ γ  !%[m keimrlrb kl imldxli mb |}m e cì wrkm iwlyv kb

lyry$ l memrnl á keyleym% Kb kbwrbmey il olrrl m l bll b ylboáb

keyleym$ l øekl vlrìvm i ymbl ρ m γ % Lb mei$ ymrmb }b mwlim lm oibmeeld%

[m$ lnrl$ kdklrb ml i}l vlrìvm e ms im }b nrìk$ lyro}ei vldrm wlrl ρ m γ $ vmrmb }bl n}rl klrlkymrâykl il ieïbkl imm ymbl #vmrn}rl ?6!%

 M 2 < ?

bd  ?ρ ? + bnd#<"kj{ γ  !

f aN}rl ?6 ‛ f aN}rl  ej m{wlîj im fl{m im }B wèei}dj {aBwdm{ {mB  Vlralîëj im memrNal  #{a{ymBl  a{jdlij!%

L n}rl m wlrmkm }bl mdwm$ mborl e mhl mslylbmeym% Á wâvmd omrvlr|}m$ el lbwdy}im bìsbl #γ bìsb!$ ρ á e}d # wèei}d wlrl i}rleym }b bmreyleym el lbwdy}im bìsbl!$ me|}ley |}m$ |}lei γ  á e}d #wey bl ols! l

 vmdkilim i msyrmb emrr i wèei}d á bìsbl #ρ bìsb!% Bl l klrlkymrâyklbl bwryleym iml n}rl á l }l rbl kb }b krk}y mkcli% ld klrlkymrây"kl eikl l msyèekl im }b kkd$ } meùbme kâkdk% E kl i wèei}d mm kkd ákdlr$ w cì }bl kdl kb wmrâi klrlkymrâyk% Key}i$ á }b rm}dyli nmrldil mrl il Kbwdmsilim |}m$ }bl vmx |}m á mekeyrli }b krk}y mkcli mb|}ld|}mr |}m mhl mwl im lm$ msym ldn}b meùbme kâkdk%

Key}i$ msmbwd ili á lwmel }bl imldxl$ vy |}m$ mb ymbl rml$l memrnl eymrel e á keyleym% Lb$ wimb vmrklr kb mrl l n}rl ebmb mwl im lm e kl im msyèekl im lyry$ |}lei l memrnl M ibe}%

Emm kl$ l lbwdy}im lyenil wmd wèei}d ibe} l klil kdl$ bmblkeymkmei kb }l vmdkilim% Lb á mwmrli |}m$ nrlilyvlbmeym$ ρ m γ  l}"blb vldrm klil vmx bmerm$ im rbl |}m l n}rl e mwl im lm mrl il rbl8

ρ

γ 

f aN}rl ?> ‛ f aN}rl  ej m{wlîj im fl{m im }B wèei}dj râNaij kjB  lyrayj #{a{ymBl   lOmryj!%

ΰ 4 7

s?

s<

Page 61: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 61/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  6<

Á bwryleym omrvlr |}m$ e kl mb |}m lyry lx kb |}m l memrnl i wèe"i}d m iwm$ e bwryl |}l l keiým ekl i ymbl #γ m ρ ekl!$ myli eld mbwrm mrì bmb$ mb γ m ρ e}d$ e kmeyr i mwl im lm% El mrl il Kbwdmsilim$ |}lei myli eld i ymbl á bmb e bwryleil keiým ekl$ á iy |}m l kei eld á }b lyrlyjr % E kl i wèei}d kb

lyry$ myli eld krrmweim l }b wey i mwl im lm #γ  m ρ e}d!$ mey lyrlyr á iy  wjey}ld } im jrimb xmrj% Key}i$ ivmr meùbme ely}rl yèbkb myli eld }b kkd% [m mm kkd r }b kkd bwdm$ |}m m mkcl orm bmb$ ix"m |}m lyrlyr á im rimb }b%

[m mwl im lm yvmr bl ibmeým$ } mhl$ m meùbme imwmeimr imblr eøbmr im vlrìvm$ lyrlyr wim mr im blr rimb% Wr msmbwd$ meùbme|}m imwmeimb im yrè vlrìvm imvmb mr vy e}b mwl im lm yribmeeld%Emm kl$ wim msyr lyrlyrm im rimb i% ]b lyrlyr imm yw á klrlkymrxliwr }b kkd i}wd mkcli$ krrmweimeym l i wmrâi iyey% ]b msmbwd immeùbme ely}rld |}m m lwrsbl iml klrlkymrâykl á l ûroyl il mrrl l rmir i[d% Á kecmki |}m wmrâi im yrledl il mrrl á im }b le$ key}i$ l w" |}m wdlemyl myì lwû }b le á dnmrlbmeym imrmeym i leymrr% A m imvm

wrekwldbmeym ç vlrl il mskmeyrkilim il ûroyl il mrrl #|}m ly}ldbmeym ábâebl8 7$7<>!% J wmrâi im vlrl il mskmeyrkilim á im <77%777 le#vmr$ wr msmbwd$ cyyw8**lyr%%}rn%or*ri*eim3%cyb!% L kbwi i bvbmey #yrledl m vlrl il mskmeyrkilim! krrmweim

l }b lyrlyr im rimb i #el vmrilim$ cì }yr bvbmey$ kb l wrm"km i wmrád$ kb }b kkd im kmrkl im ??%777 le$ |}m klrlkymrxlrl }b

lyrlyr im rimb yrè!%

Lb mei$ á wâvmd l msyèekl im lyrlyrm b}dyibmeel% Key}i$ lblrl i meùbme ely}rl libym lyrlyrm k}hl ibmeeldilim e á eym"rl% El vmrilim$ kb immevdvbmey il }oìrml il blymbìykl kecmkil kbnmbmyrl rlkyld$ kekmy im ibmeeldilim mymeii$ im rbl l libyr vldrm e eymr% J lyrlyrm k}hl ibmeeldilim á e"eymrl imebelilyrlyjrm{ m{yrlecj{ %

J lyrlyrm myrlec kb}bmeym m lwrmmeylb$ e mwl im lm$ kb kakdj{ ojrrlij{ $ } mhl$ }b keh}ey im decl |}m wllb wrûsb im eim m dkldxlrl

f aN}rl ?3 ‛ l  yrlyjr  il   ymBwmrly}rl  {jOrm }Bl  fdjrm{yl  im  yrle{aîëj ej ejrym im 

B lyj Nrj{{j #k lwa{yrlej$ ?77>!%

}b lyrlyr im rimb eymrl$ bl mn}ei ivmrl yrlhmyû"

rl% ]b msmbwd á l ymbwmrly}rl$ klrlkymrxlil wmd kkdiìr% El n}rl ?3 á byrli lyrlyr im ymbwmrly}rlbmiil orm }bl frmyl im yrle e erym im BlyNr e}b wmrâi im mkl$ keyr}âi wr }bl yákeklmwmkld k}hl imkr nm i ohmyv imym lkâk}d%

       Y       #       y      +       <       ?       c       !

 Y #  y + 6 c !

Y     #    y     !    

Page 62: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 62/72

Page 63: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 63/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  6;

j wme[l bmeyj [ A[yèbAKj

E m wim ldlr mb ymrl il kbwdmsilim mb l kekmw i wmelbmey yèbk |}m }rnmkb }bl ymrl leil mboreìrl mb bmli i ák}d SS$ kb livmey il Fâkl Ke"

ymbwrïeml " bl mwmkklbmeym l Bmkïekl \}ïeykl m l mrl il _mdlyvilim$ |}m rmvd}kelb

kekmy âk$ rymbmeym ldkmrli el bmkïekl em~yelel mbemeymbmeym imymrbeyl% Ybl @}ce mb }l orl$ mrl il _mvd}ým Kmeyâkl ldl |}m$ e k}r il cyûrl c}blel$ wlrlinbl ldymreli m rmrb}dli$ |}m keyy} wrûwr immevdvbmey kmeyâk6% Chmwimb kylr kb wrekwl wlrlinbl imeyr il Fâkl8 l Fâkl Em~yelel |}m ibe} im <>77l <177$ l mrl il _mdlyvilim$ l Fâkl \}ïeykl |}m }rnrlb el wrbmrl iáklil i ák}d SS m mrl il Kbwdmsilim |}m elkm l wlryr il iáklil im mymeyl%

[mn}ei Klwrl #<116!$ el b}ilel i wmelbmey bmklekyl wlrl wmelbmey yèbk$ lrmdl meyrm l wlrym m yi evmryil% L kèekl klrymlel lkrmiylvl |}m mb |}ld|}mr ymblkbwdms kbwrylbmey i yi wil mr leldli mb ymrb il wrwrmilim im }l wlrym%Bl$ l kèekl yèbkl byrl |}m ymbl vv e wimb mr kbwrmmeii wr bm il leìdmrlnbmeylil% L wrwrmilim il wlrym e wrwrmilim eyrâemkl$ bl û wimb mr meymeiilimeyr i keymsy i yi blr%

E eâk i ák}d SS$ âk lyrlb l —|}mil‒ il Fâkl Em~yelel m elkbmey i wlrl"inbl rmdlyvâyk% E ák}d SVA m SVAA$ l v im b}ei bmimvld$ olmlil el dl lryyádklm el ymdnl kry$ }oyy}âil wmdl e i b}ei kb }bl bì|}el% Ml b}ilel rlb wr"wrkelil wmdl _mvd} Kmeyâkl$ |}m ymvm kb nrleim bmeyrm Kwárek$ Nlddm}$ Imklrym$Olke m Em~ye$ #KLW_L$ <116!%

6% F}eilbmey mwymbdûnk il keymbwrlemilim8 Ybl @c}e m Nlye Olkcmdlri*Arlbll Hrnm Klorld im Wl}d$ Armem Kryel im Bmdd%

K}loì8 ]LO*]FB$ ?771%

Page 64: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 64/72

69  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

L kèekl bimrel kbm} e eld i ák}d SVA kb Nlddm #<=69‛<69?!% Wr vdyl im <6<7$ m} mswmrbmey m } il den}lnmb blymbìykl wlrl rb}dlr ldm il ely}rmxl kedilb báyi kmeyâk kb èelm el mswmrbmeyl$ eim lbmi ymb wlwmd }eilbmeyld%

_meá Imklrym #<=16 ‛ <6=7!$ kb wmelbmey leldâyk$ wrwrkel }bl

 v kbwlrybmeyldxlil m rlnbmeylil il kèekl kedilei }b bimd im }e" vmr }ekelei kb }b rmdûn |}m wim mr meymeii m kbwrmmeimrb klil}bl im }l wlrym% L leìdm dûnkl$ meyl m mswmrbmeyld keyy} l olm im m}ev báyi kmeyâk% lboáb mdm nrleim rmweìvmd wr bmkdlr l ìdnmorl ml nmbmyrl rm}dylei mb }b rlb mwmkâk il blymbìykl8 l nmbmyrl leldâykl%

E ák}d SVAA$ Allk Em~ye #<69;"<>?>! }} kìdk}d eeymbld wlrlimkrmvmr yi bvbmey wâvm im krw ûdi mb ymrb im }b keh}eyim m|}lým imrmekl8 —l m|}lým i bvbmey im Em~ye‒$ kb klrlb k"ecmkil #LDBMAIL$ ?77=!%

Em~ye e yr}sm imymrbeb$ e |}ld meùbme meymeii l wlryrim kl}l m mmy$ y á$ wrmvmb }y}r m vdylb l wlli kb l m|}lýmEm~yelel% Kb }km il m|}lým im Em~ye$ b}ei mrl }bl bì|}elwmrmyl$ wrmvâvmd$ mb eimymrbel$ m ymbw$ lod}y% L v bmklekyl imEm~ye m Imklrym wmrbm} yil l ìrml i kecmkbmey m lmy} yi wmel"bmey il kmilim mb m} ivmr mnbmey$ }b b}ei nvmreli wr dm âklm blymbìykl mslyl%

Lb$ emm keymsy$ l kèekl ymb kb }eilbmey wrm}wy rlkel"dyl im _meá Imklrym$ wlrl l |}ld meùbme ely}rl wimb mr kbwrmmeiirlkeldbmeym$ m el ieïbkl imymrbeyl im Allk Em~ye$ kb ymbl me"

i imkry dlilbmeym$ ymei kb bmyidnl my}i my mb dlorlyûr$bleymei ivmrl vlrìvm o keyrdm # báyi kmeyâk!% J ymbl |}m yèb l vlrìvm o keyrdm kclbli ymbl dli$ } mhl$ ymbl mb m|}dâ"or m |}m yèb kb klrlkymrâykl l wrmvodilim$ l kl}ldilim m m} kbwrylbme"y imkry wr dm imymrbeâykl #WL]DJ$ ?77?!%

Msyrlb vìr bvbmey leyklrymle imeyr il ivmrl ìrml im kecm"kbmey% ]bl il wrbmrl m bl mvimeym wým l imymrbeb ilyl iák}d SVAAA ‛ SAS kb kclbli _bleyb$ |}m kbml l m blemylr ileièelm l lwmky c}ble dnli l meybmey$ cbmb el ûwykl rbïeykl á

bvi wmdl wls$ wmd |}mrmr% Á im ^ddlb Odl`m #<>=>"<3?>!$ wmyl m weyr endèl rlm |}m wim klrlkymrxlr mym bvbmey8

—Im}{ wj{{l ej{ wrjymnmr il va{ëj øeakl m ij {jej im Em~yje%‒ 

klwrl$<116%

Bmkïekl \}ïeykl m mylomdmkm} kb }b bwryleym yûwk il Fâkl l wlryril wrbmrl bmylim i ák}d SS% Mb rm}b$ wimb ixmr |}m l Bmkïekl \}ïe"ykl$ imkrmvm meùbme rmdlkeli l b}ei lyùbk$ |}m mrlb imkecmki

lyá ák}d SS% L omrvl i b}ei bkrkûwk byr} |}m eymrl meyrm

Page 65: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 65/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  6=

}hmy m ohmy eymrmrm el bmiil l |}m mylb my}ilei$ á dmnâyb |}m b}eibkrkûwk$ mn}ei l eymrwrmyl im Kwmeclnme m yrel bwrmvâvmd m l ekmr"ymxl }bl il wml }eilbmeyl i }evmr% Lb l Bmkïekl \}ïeykl imkrmvm ymbl ç d}x il wrolodilim%

Msymb ivmrl eymrwrmylým il Bmkïekl \}ïeykl$ bl e rmmrb l|}

l eymrwrmyl im Kwmeclnme wmdl }l keyèekl kekmy}ld m wr |}m emdl myìmelyxli wlwmd i omrvlir e wrkm im oyme im bmiil m eymrl kb}yr ymbl% Á l eymrwrmyl |}m bl melyxl l rmdl }hmy*ohmy%

—%%%j{ ilij{ joyaij{ mb iamrmeym{ kjeiaîým{ mswmrabmeyla{ eëj wjimb {mr kjbwrmmeiaij{ imeyrj im }b |}lirj øeakj$ bl{ imvmb {mr kje{aimrlij{

kjbwdmbmeylrm{$ ej {meyaij im |}m {û l yjyldailim ij{ meùbmej{ m{njyl l{aejrblîým{ wj{{âvma{ {jorm j{ johmyj{%‒ 

Ojcr$ ?777%

Lb mei$ l eymrwrmyl im Kwmeclnme wim imwmrylr m dmvlr l ik}" i wlwmd im el lým m el kekèekl e b}ei |}m e kmrkl #WL]DJ$?776!%

El lrym bimrel$ Hlk`e Wddk` #<1<?"<1=6! }b i imyl|}m$ immevdvm}}bl yákekl im wey}rl$ krlil wr Bls Mrey$ –irwwen‑ #nymhl"bmey!$ el |}ld rmwenlvl l yeyl orm }l bmel ymdl$ rbleiwlirým kbwlrli l ken}rlým mekeyrlil el ely}rmxl% Vìrlìrml i kecmkbmey kbmlb l wmrkmomr |}m yley l rmdlýmc}blel kb meùbme il ely}rmxl m keyy}âlb mb ymbl

lomry e mei wâvmd my}ilr }l wlrym mwlrlilbmeym% Lbkbml l elkmr wmelbmey yèbk%

L Odnl }bl il wrbmrl ìrml l dclr l ely}rmxl kb}bl wmrwmkyvl yèbkl% ]bl lorilnmb rmkmeym$ l mrl ilMeibom [m|}èekld #[M!il wm|}lirl Dqee Blrn}dlivnl |}m l mvd} e imwme"im bmeym il lilwyl il mwákml bm$ bl |}m ylboáb mrm

 vv biklb bm e wrkm"% Ilr~e hì clvl eyri}xi lldmlyrmilim el odnl kb m}yrloldc olmli el cwûymm |}mel rmwri}$ l wrnèem e el"km kb l bmbl klrlkymrâykl iwl$ bl kb wm|}mel vlrlým|}m wri}xil ldmlyrlbmeym$ |}m m|}vl im }bl wmrwmkyvl

imymrbeyl #BL_N]DA[$ ?77?!%

f aN}rl ;7 ‛ H lk`{je wjddjk`  waeyleij  ymdl # l ! m  l  iarmayl   l  waey}rl  

—f }dd

 flycjB

 faVm

#<19>!‒im

wjddjk` 

% f jeym

8 ^^^ 

% ycmlry{yjrQ 

%jrN

%

Page 66: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 66/72

66  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

L n}rl ;7 á }bl rmwri} orl —Meiqbo8 Cblnm y Dqee Blrn}d‒$ rm"ldxlil wmd lryyl [cclelc$ lwrmmeylil mb blr im ?7<? e [qbw}b " ]e" vmryq Bllkc}myy Lbcmry meyydmi —Kmdmorlyen l Dm e [kmekm8 Ae Bmbrq  Dqee Blrn}d‒%

f aN}rl ;7 ‛ r mwrji}îëj il  jOrl —meij{QBOaj{a{8 cjBlNm  yj d Qee B lrN}da{‒$rmldaxlil  wmdj  lrya{yl {cj{clelc mB Blrîj im ?7<?%

Kj b w d m s A i l i m   e ë j   á K l j [

]bl myr}y}rl m rbl i}rleym l yrleým im lm rl i m|}dâor% Hì lkeiým |}m dmvlb l yrleým im lm mbw}rrlb ymbl lyá }b kbwrylbmeykwmrlyv i bkrwrkm$ |}m imeyvlbmeym e krrm e kl% bleikb msmbwd l rbl il kád}dl im Oáelri$ l l}bmeylr l imrmel im ymbwm"rly}rl$ l}bmeyl"m ylboáb f}s im kldr |}m wmrbml f}âi$ key}i$ wlrl l kei}yodilim yárbkl hì e olyl% Wlrl l}bmeylr l klwlkilim im yrlewrym á

emkmìr }bl rmn}dl rnrl im f}s wy$ |}m lklol dmvlei ymbl lmylomdmkmr }b bvbmey kevmkyv$ i}rleym |}ld bvbmey il bdák}dl ábl rimeli i |}m krrm i}rleym l kei}yvilim yárbkl%

]b |}lir leìdn m omrvl e dlmr% E rmnbm }okrâyk klil ìyb lo"rvm memrnl im obom m mbym }b ûye ldmlyrlbmeym% \}lei l wyèekl imobom }wmrl vldr krâyk kbml l wrmibelr l mdm m lbwdkl im imymr"beli nr}w im —ûye rmeyli‒% Kb rm}dyli i kbwrylbmey kwmrlyvi ìyb m i klbw im rlil #ûye!$ m ekl l mb im dlmr kmrmeym%

 ley l nmrl i bvbmey kevmkyv il kád}dl im Oáelri |}ley l mb

kmrmeym i dlmr msmbwd yâwk im myr}y}rl$ e |}l krrm }bl ldyl k"

Page 67: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 67/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  6>

wmrl i wey im vyl bdmk}dlr% Wim"m emrr |}m |}lei l memrnl i ymbl áemrr l wey im eylodilim yrle im lm #eylodilim:,! l bdák}dl myiyro}âil im }b bi lroyrìr% Mb mn}il ç yrle im lm$ l memrnl m bl"emyl$ l bme wlrkldbmeym$ kb l memrnl im bvbmey blkrkûwk rmn}dli%Vldm rmldylr |}m$ e myli im m|}dâor ymrbieïbk$ l wrolodilim im |}m }b

eøbmr im bdák}dl m rnlexm mweylemlbmeym mb f}s rmn}dlr á imwrmxâvmd% Jymbl wim rblr myr}y}rl rimelil im ldyl kwmrl lwmel m l keiýmmsymrrm #nrlimeym im ymbwmrly}rl$ klbw im rlil! bleyvmrmb"e rl i m|}"dâor% Lb$ l l}y"rnlexl i ymbl myì rmdlkelil kb l rbl im }blmyr}y}rl bl kbwdmsl |}m l myr}y}rl wrbìrl% M wr ekrâvmd |}m wlrml$ bmbrlkkelei mb ymrb klrymle libyb |}m myl yrle myì lkbwleclilim }bl ibe} im bmyrl% J |}m wmrbym msyrlwdlr wlrl l keimrl im |}m lrimb á ekbwlyâvmd kb l bmyrl% [m yblb$ wr msmbwd$ }b mwl vlx$ mymá e|}myelvmdbmeym báyrk8 |}ld|}mr wey á mbmdcleym l |}ld|}mr }yr$ m ecì |}ld|}mr wey eim msyl l imrmel ldn}bl meyrm l iyeyl irmým% J }rn"bmey im ldn}bl myr}y}rl lx ibe}r bmilylbmeym l bmyrl$ kb m vmrkl emsmbwd il kád}dl im Oáelri$ leim }rnbmey il kád}dl cmslnel kei}x l|}m emb yi wey i mwl m emb yil l irmým mhlb m|}vldmeym%

L rmn}dlrilim nmrl i wrkm im l}y"rnlexl mb ymbl im i"yeyl ely}rmxl ohmy im my}i il Kbwdmsilim m e i Kl% Meyrlb l|}wrkm rrmvmrâvm i ymbl rl i m|}dâor%

Wlrl rmldylr l imrmel meyrm kbwdmsilim m kl$ wim"m }ydxlr lbmsmbwd il odl im odclr e}bl bml mb kllwl% Ablnem |}m ml odl ymecl kmrylmemrnl keáykl$ mey yrlmnl wmdl bml kcklei"m keyrl l oril% Ablnem ylb"

oáb |}m lod}ylbmeym e clhl lyry$ im rbl |}m l vmdkilim il odl e}ekl ib"e}rì$ wmrblemkmei mymrelbmeym kb l bmbl vmdkilim% Vlb blnelr ylboáb|}m kc|}m keyrl l oril mhl lod}ylbmeym mdìyk$ im rbl l e ldymrlr l vmdkilim im imdklbmey$ bl bmeym l irm% Mm kl msl}yvlbmeym m"y}ili wr wm|}lirm i Kl imim bmli i ák}d SS% Á }bl y}l mb|}m l Dm im Em~ye wmrmylbmeym lwdkìvm$ im rbl |}m m wim lrblr |}m bvbmey il odl á wmrmylbmeym imymrbeâyk% J |}m wm|}lirm i klmy}ilb á |}m lkeymkmrì kb l odl lwû }b eøbmr b}y nrleim im kdýmkeyrl l oril$ bmileym wm|}mel vlrlým el vmdkilim ekld } il irm im

wrwlnl ekld il odl% J |}m m imkor} á |}m$ bmb |}m l vlrlým im vmdk"ilim m irm ekl mhlb bâebl$ clvmrì nrleim imrmel el w m irm ilodl e}b ymbw nrleim e }y}r$ im yld rbl |}m$ m c}vmr wm|}mel ekmrymxl elkeiým ekl$ clvmrì nrleim bwrmvodilim e }y}r$ bmb mei lod}yl mimymrbeyl l dm |}m rmnmb bvbmey% ld meùbme imebeli Klj{ Im"

ymrbaeâ{yakj$ m l kei mb |}m cì nrleim bwrmvodilim l wlryr im }bl wm|}melekmrymxl ekld$  {me{aoadailim ç{ kjeiaîým{ aeakala{% l ohmy im my}i k}wlrlb mr im nrleim wlrym i wm|}lirm im kl el ødybl iáklil$ my}ilei}yr ymbl imymrbeâyk% Imkor}"m$ wr msmbwd$ |}m m|}lým e demlrm

klrlkymrxlil wmd kl imymrbeâyk m meodilim ç keiým ekl%

Page 68: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 68/72

63  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Key}i$ yl ymrb e lwdkìvm el mrl il Kbwdmsilim% Mb wr"bmr d}nlr$ l Kbwdmsilim my}il ymbl lomry m e ymbl imldxli% Ekl il odl el bml im odclr mb kllwl$ wimr"m"l lyá bmb rmi}xr lyry ilodl kb l bml l }b bâeb$ yblei"m }bl odl bmyìdkl dl m olyleym wmlil$keyrl }bl bml wdlel m dl$ ylboáb myl im bmyld% Key}i$ el Kbwdmsilim$ l

kclvm i kbwrylbmey il odl e mylrl el Dm im Em~ye |}m imkrmvmrl bvbmey$ bl b el eymrl il odl kb l oril% E kl rmld$ l odl yrklrlmemrnl m |}leyilim im bvbmey kb l oril% Flrl olr}dc el kd m mbyrlkldr% J} mhl$ l wmril im memrnl mrl emvyìvmd% Lb$ ymbl m klrlkymrxlrlkb }b ymbl kbwdms$ }b ymbl lomry$ k}hl klrlkymrâykl }eilbmeyld mrl ly im mr ia{{awlyavj% Wlrl lomr |}m lkeymkmrl kb l odl e }y}r$ mrl wrmkkecmkmr b}y omb el ely}rmxl il eymrl il odl kb l oril% Key}i$ bmbmb kecmkmr ml ely}rmxl$ á wâvmd emrr }bl y}l kbwdmylbmeym imrmeymil|}mdl my}ilil el mrl i Kl% El y}l rmld$ clvmrl mswryl im meyrwl lwlryr i ymbl% Kb msym }bl kems meyrm meyrwl m erbl$ nekl |}m ymbl wmrimrl erbl$ } mhl$ imvi ç eymrl kb l oril$ l odl —m"|}mkmrl‒ l }l keiým ekl% Myl á }bl klrlkymrâykl oìkl i ymbl kb"wdms$ wrekwldbmeym l}y"rnlexleym8 mdm mswrylb meyrwl m erbl% Wrmsmbwd$ m kdklrb }b wèei}d rmld #} mhl$ }b ymbl lomry!$ wlrl kdlr$ lwû}b ymbw }kmeymbmeym den$ lomrmb |}m mylrì wlrli% Mey$ m vdylrb ldclr wlrl mdm$ vmrklei m} myli im rmw}$ e wimrmb lomr |}m lkeym"km} kb mdm e wlli$ } mhl$ e á wâvmd emrr$ l wlryr im }b wèei}d wlrli$ |}m lkeymkm} kb mdm e wlli% Il bmbl rbl$ m dmvlb }b }y$ e k"rl wim wllr l olymr im rbl imrmeym i erbld% Key}i$ lwû ldn}b ymbw$

ryb klriâlk vdylrì l erbld% Lb$ l wlryr il omrvl imm myli$ e mrìwâvmd emrr |}m l wml dmv} }b }y e wlli% lboáb e á wâvmd emrr|}m mb yld ilyl ldn}bl wml ymvm morm l wlryr il bmiil im }l ymbwmrly}rl ly}ld%J} mhl$ ymbl kbwdms —m|}mkmb‒% Á kdlr |}m mdm ylboáb wimb n}lrilrerbl wr }b ymbw rmdlyvlbmeym den% E kûin nmeáyk wim n}lrilr lerbl i |}m b klbmeym i}rleym yil }bl vil$ bl$ |}lei brrmb$l bdák}dl im IEL m imnmemrlr ldn}b il% Fûm wimb n}lrilr erblými}rleym kmeymel im bdcým im le$ bl wmrimr ml erbl mb odcým imle% J ymbl kbwdms —m|}mkmb‒ m$ wryley$ e lx meyi ymrb —me"

odilim ç keiým ekl‒% lboáb e lx meyi ymrb kl imymrbeâykwr|}m l m|}lým imymrbeâykl imymrbelb lwmel wlrkldbmeym |}m lkeymkmkb }b ymbl lomry% L }yrl wlrym á rmn}dlil wmdl eymrlým i ymbl kb m} meyre |}m$ l eâvmd }eilbmeyld$ bkrkûwk$ rmnil wmdl bwrmvodilim|}ïeykl$ imkry wmd wy}dli |}ïeyk i kdlw il }e im eil%

Page 69: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 69/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  61

Page 70: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 70/72

>7  t Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t ]LO 

Page 71: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 71/72

]LOt Kaèekal{ Ely}rla{ m Blymbìyakl t Aeyrji}îëj l Ymjral il Kjbwdmsailim t  ><

r m F m r è e K A l [ o A o d A j n r ì F A K l [

Klwyrle$ V%O #?77>! % Leì d m im ár m ymbwrl im vlr ìvm bkrk d bly dûnkl bmiil mb[ew"B }y d xlei l mr l il Kbwdmsilim% Imr yl im Bmyrli% Wû"Nrli}l mbFâ kl Lbomeyl d % ]evmr ilim Fmimrl d im Bly Nr %

Klwrl$ F% #<116!%  L m al i l Vail % K}d yr s % [ Wl} d %

Nlrkl $ D% #<11<!% cm Frlkyl d Mswdrmr% Iqelbk Wrm % [leyl Kr}x$ Kl d re l %Nmycm$ H %^%#?771!%  L Ij}y r ael il { K j rm{ % Mi% Evl Ldmsleir l % [ Wl} d %

C}nce$ H % #?77?! " — cm Wcq{ a k { j Lybj{wcmrm {  ‒ Klborinm ]evmr yq Wrm $ Klborinm%

 H}en$ K%N% #<16 9! % J Cjbmb m { m} { [âbojdj {  % Mi% Evl Freymrl $ _ im Hlemr %

Dm~e $ _% #<119! % Kjbwdms ailim % L v ail ej d aba y m ij klj {  % _kk% _ im Hlemr %

Dvmdk`$ H % #<1>1!% cm Lnm{ j Nlal  % Hce ^dmq$ Em~ Qr`%

Blrn}d $ D% #?7 7?!% Wdlemyl [ boûy k % Imolym % Olrkmdel $ Mwlül %

Bly}rlel $ C% m F %H%Vlrmdl #<11>!% Im Bì|}el m [mrm Vv % Lrym Báikl % Wry Ldmnrm%

Ekd $ N% lei A%Wrnnem #<131!%  Ms wdjr aen K jbwdms ay q % ^%C%Frmmble% Em~ Qr`%

E}mexvmn C%B% #?773! % Kjbwdms ailim & Klj{  % Miyrl ]F_H% _ im Hlemr %

Ûwv$ L%A% #?77;!% Klj{ q L}yjjrnleaxl k aûe % Miyr l d ]_[[% Bk}%

Wl} d $ ?77?%

Wl} d $ ?776%

[mrvle"[kcrmomr $ I% #?77>! %  Ley akïekm r % Feylelr% _ im Hlemr%

 c}ce$ % [ % #<16?! 8  L M{y r }y}rl il { _ mvjd} îým { K amey â a kl {  " Miyrl Wrmwmky vl $ [ % Wl} d %

 ^l di rw$ B%B% #<11;! % Kjbwdms a yq % cm mbm rn aen { k a mek m l y ycm minm j j rimr lei kclj{  % }kcyem%Em~ Qr`%

 ^ cy yl`mr$ M % #<167!% L c yr q ycm ycmr m lmy cmr lei m dmk y r k y q% Clr wmr rkco` %Em~ Qr`%

Page 72: Introdução à Teoria da Complexidade

7/23/2019 Introdução à Teoria da Complexidade

http://slidepdf.com/reader/full/introducao-a-teoria-da-complexidade 72/72