Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 20092 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

AVIZURedasaun kla’ak hatoo deskulpa ba sani nain sira

tanba kla’ak la publika ona ho kolorido (kapa oin no kotuk).Ida ne’e halo sani nain balun la satisfeitu. Maibe redasaunmos hakarak hatoo katak, mudansa ne’e iha tanba bazeiaba sasan merkadu nebe folin sae.

Impaktu husi sasan folin sae, laos povu kiik siradeit maka senti, maibe mos ba kolektiva media kla’ak.Atu ita hamutuk hasoru “tsunami” folin sae iha mer-kado, kla’ak hakarak hakma’an todan sani nain siranebe agora dadaun hasoru hela sasan folin sae hodihatun presu kla’ak nebe ho folin 75 cent ba fali 50 cent.Too iha desizaun ne’e, dalan uniku maka kla’ak tenke

Kazu 11 Fevereiru 2008, tinan idaona, maibe too ohin loron publikuseidauk hatene nia prosesu ne’eto iha nebe ona. Kazu 11 Feve- reiru nebe hakanek Prezidente

Ramos-Horta ho nia eskoltu no hamate MajorAlfredo Reinado no Leopoldino iha reziden-sia Prezidente Ramos-Horta Metiaut, komesahamosu duvidas no haluan tan espekulasaundesde kazu ne’e akontese too ohin loron.

Duvidas no espekulasaun mosu tanba lialos husi kazu 11 Fevereiru 2008 sei taka metin.Bainhira los mak lia los husi kazu ne’e belenakloke ba publiku? Kona-ba idane’e publikuhein hela, se tilun no se matan nafatin baiha prokuradoria Geral da Republika maskitinan ida ona, liu loron 13 bainhira artigokla’ak ne’e fo sai.

Iha parte seluk, maski publiku sei senafatin tilun no matan ba iha ProkuradoriaGeral kona-ba kazu 11 Fevereiru, maibe du-vidas mos komesa rona sai katak Prokura-dor Geral da Republika, Longuinhos Mon-teiro la pronto atu rezolve kazu 11 Fevereirunebe rezulta ema nain rua mate no hakanektodan Ramos-Horta no nia eskoltu, derepentemosu informasaun foun katak, Loguinhos seisai komandante Geral PNTL, nebe iha mediofulan Marsu sei halo tomada de pose bania.

Jose Luis de Oliveira, aktivista direitus hu-manus husi Perkumpulan HAK, ba jornalistakla’ak iha ninia servisu fatin, Farol foin lalaisne’e deklara katak husi ninia parte, nia rasikseidauk fiar katak kazu 11 Fevereiru 2008 ne’ebele lori ba oin. “Hau dúvidas. Durante ne’e,nia (Longuinhos-red) mos tauk wainhira kazune’e bele la’o ba oin ho prosesu ne’ebe lalaistanba nia mos iha laran. Kuandu prosesune’e bele lao ba oin, nia (Longuinhos-red)mos aban bain rua justisa se la’o ba nia,”afirma aktivista Direitus Humanus ne’e.

Tinan ida ona kazu 11 Fevereiru 2008nebe ema barak no media nasional balunsempre temi nudar atentadu husi grupoMajor Alfredo Reinado, maski ema barakmos hein hela lia los husi kazu 11 Fevereirutinan kotuk liu ba ne’e.

Povu tomak ejiji atu hatene lolo’os lialos husi kazu 11 Fevereiru 2008 no heinhela prosesu justisa nebe bainhira los makhalao. Tanba sa maka Alfredo ho nia grupuhakarak tiru Prezidente Repúblika, José Ramos-Horta no grupu Salsinha tenke halo embos-kada ba Primeiru Ministru Xanana Gusmãoiha Balibar hanesan informasaun nebe nakle-kar iha rai laran tomak?

Wainhira jornalista kla’ak dada lia hoativista ba direitus humanus, Jose Luis Oliveira,nia pessoalmente senti pesimista, wainhirakazu ne’e PGR bele prosesa ba oin. “Lon-guinhos Monteiro tuir lolos iha responsabi-lidade prinsipal atu prosesa kazu ne’e lorito’o iha tribunal maibé nia (Longuinhos-red)iha conflict of Interest maka barak liu,” ob-serva Jose Luis.

Jose Luis haforsa liután katak Longuinhosrasik iha kazu hirak ne’ebe hasoru nia. “Haudúvidas, durante ne’e nia (Longuinhos-red)mos tauk wainhira kazu ne’e bele la’o baoin ho prosesu ne’ebe lalais.”

PGR Longuinhos Tauk Prosesa Atentadu 11 Fevereiru ?

Tuir observasaun eizdireitór PerkumpulanHAK ne’e katak Lon-guinhos Monteirola hala’o servisuho profesional.Se karik Lon-guinhos Mon-teiro mak kaernafatin kargu ne’e,maka la’os deit kazu11 Fevereiru mak lala’o, maibé krizi 2006 seila prosesa ho lolos nomoskazu 4700 resin ne’ebemaka sei pendenti hela ihaPGR sei susar atu julga.Tanba nia (Longuinhos-red) tuir Jose Luis, ihaintervensaun la murni tuirlei maibé ho interese po-lítiku maka barak liu.

Jose Luis Oliveira moshato’o nia hanoin katak pú-bliku nia direitu mak atuhatene lolos informasaun ne’e oinsa.

“Ida ne’e hodi bele garantia katak sei laakontese tan. Públiku nia direitu ne’e estaduladún kumpri. Ita tenki luta ba justisa nafa-tin katak prosesu kazu ne’e la’os maluk sirane’ebe suspeita tanba sira nia direitu ne’eema viola. Maibé povu rasik bele iha garan-tia katak akontesimentu ne’e la akontesetan,” esplika Jose Luis.

Maibe tuir Jose Luis fali katak, kuanduiha interese polítika mak boot liu, Estadukomesa viola ona públiku nia direitu no violaema suspeita sira nia direitu.

“Tanba tuir prosesu penal, ita hasai emania liberdade hodi hatama ema nia kbi’it ihaprizaun tenki nato’on ka limite katak emane’e salan saida los. Tuir lei atu tahan emaida tenki prosesu fulan 3 to’o fulan 6. Agorasuspeita sira ne’e prosesa to’o tinan 1 ona.Bele dehan katak Estadu Timor-Leste halodadauk violasaun ba direitu suspeitu nianne’ebe nia prosesu kazu ne’e besik tinan 1ona. Ne’e hanesan kazu ne’ebe akontese ihaprizaun Guantanamo ne’ebe la halo prose-su,” subliña Jose Luis.

Iha parte seluk, deputadu CNRT, PauloMartins nebe bainhira krize politika 2006hahu mosu nia sei nudar Komandante JeralPNTL, ba jornalista kla’ak hateten katak kazu11 Fevereiru kompleksu. “Hau hanoin kom-petensia Ministériu Públiku nian para haloinvestigasaun, maibe ita hatene katak kazune’e kompleksu liu. Ministériu Públiku tenkihalo ho kuidadu hodi nun’e bele akumulaverdades, faktus hodi lori kazu ne’e batribunal. Ansi liu, kazu ne’e bele sabraut.Tanba ita hatene kazu ne’ebe bo’ot hasoruXefi Governu ho Xefi Estadu,” dehan nia.

Paulo Martins mos fo nia hanoin katakinvestigasaun ba atentadu 11 Fevereiru ba-lun ne’ebe foin dezenvolve. Ho nune’e sira

bele prolonga tan prosesu investigasaun.Eiz komandante Jerál PNTL ne’e fiar katakprosesu ne’e lao ba oin ho diak.

Vendedor ida ne’ebe lor-loron fa’ansasán iha dalan ninin, Agustinho Freitas bajornalista kla’ak hateten krizi ne’ebe mosuiha rai laran fo impaktu ba sira. “Ami povuai-leba sira moris iha unidade nia laran. Amila husu barak ba ulun boot sira. Ami niahakarak konflitu ne’e para ona. Ami mosiha direitu moris hakmatek. Ami la hakma-tek tanba ulun boot no grupu balun niahahalok,” dehan Agustinho.

Estudante UNTL, Pregrino da Conceição,esplika katak maske hau ema ki’ik maibéhau iha direitu atu hatene rezultadu konaba atentadu 11 Fevereiru. Tanba nia impaktune’e afekta kedas povu kiik sira nia moris.“Majór Alfredo mate maibé laos signifikajustisa mos mate. Justisa tenki lao ba oinnafatin ho lia los,” espera da Conceição.

Juventude Timor oan, Elmelita do Rosariomos hato’o nia hanoin katak maske MajorAlfredo mate tinan 1 ona maibé tenki iha jus-tisa tanba kazu ne’e laos ba ema boot siradeit. “Maibé ita povu ki’ik sira hotu. Hau husuko’alia sai lalais kazu 11 Fevereiru. Povu ki’ikiha direitu atu hatene saida maka iha kotuk.Kuandu ulun boot balun iha kotuk tenki loriba justisa. Justisa ba ema hotu,” katak doRosario.

Vice Xefi bankada FRETILIN, FranciscoMiranda Branco husu para lia los tenki ase-lera lalais. “Povu iha direitu atu hatene. Sedeit maka responsavel ba krizi, ne’ebe povuhetan kanek boot, no mos kanek boot baestadu direitu demokrátiku ida ne’e,” infor-ma Miranda ba jornalista kla’ak foin lalaisne’e iha Uma Fukun Parlamentu Nasional.

Miranda haktuir tan katak, iha mekanizmuseluk atu fo perdaun ba malu maibé lia los

tenki hasai. “Se lae, ita nia estadu ne’e ha-mosu imajen la diak, deskonfia ba malu ne’ela hotu. Ami nia bankada laos halo mensa-jen atu fahe ita Timor oan, ita hotu hamu-tuk maka sei harii nasaun ida ne’e. Justisatenki lao ba oin, povu atu moris hakmatektenki hatene lia los, ida ne’e maka preoku-pasaun ami nian,” afirma Miranda.

Tuir Lei atu tahan ema ida tenki prosesaiha fulan 3 to’o fulan 6. Suspeita sirane’ebe involve iha 11 Fevereiru to’o tinan 1ona. Atentadu 11 Fevereiru sai preokupa-saun povu tomak, Maibe preokupasaunhirak ne’e la hatán ho sériu husi PGR.

Miranda kestiona katak tanba sa kazuatentadu 11 Fevereiru tenki hein tinan ida

resin maka hato’o rezultadu. “Povuhatene katak ekipa ne’ebe ser-

visu hamutuk hodi halo in-vestigasaun ne’e mesak

ekipa ne’ebe profesio-nál hanesan FBI Ame-rika no FSI Australia,”dehan nia.

Iha parte seluk,tuir PGR, LonguinhosMonteiro, nia hareeba faktus 11 Feve-reiru, katak inves-tigasaun ne’e sei-dauk tinan ida. Tanbainvestigasaun ne’ehahú iha loron 4 Marsu

tinan kotuk liu ba. Ne’e duni rezultadu finalsei fo sai iha 4/3. Haree husi parte PGR nianne’ebe katak sei fo sai rezultadu iha loron 4Marsu 2009. Wainhira jornalista husu ha-noin ba Jose Luis de Oliveira kona-ba oinsaservisu PGR nian relasiona ho kazu hiraknebe akontese?

Jose Luis esplika katak, “PGR la hala’oservisu ho profisionál. Longinhos mete de-mais politik praktis. Lei la hare se maka ihaokos maibe ema hotu iha lei nia okos. Du-rante nia (Longinhos, red) kaer kargu nudárPGR, iha governu AMP nia tempu, ita la harekazu ne’e se maka iha oin? Tanba ne’e semaka besik ba nia, ne’e nia husik tiha maibéema ne’ebe la besik nia, tenke kaer no niaprosesu la’o ba oin. Ne’e violasaun direitushumanus, hanesan iha tempu Indonezia,tahan ema tanpa proses peradilan (sem hoprosesu tribunal).

Husi parte parlamentu nian, Miranda moshato’o kestaun katak, intensaun la’os atu karirai rahun no soe fatuk ba ema ruma. “Ami niaintensaun direitu povu nian hakarak hatenesaida maka akontese. Direitu ema hotu nianatu hetan informasaun husi responsavel badefeza seguransa, saida maka akontese,”tenik nia.

Tuir Miranda katak saida mak durante ne’ebankada Fretilin haree maka iha intensaunatu subar fali segredu iha justisa nia kotuk.“Uluk governu AMP kumpri desizaun polítikane’ebe Parlamentu Nasional hasai rezolu-saun númeru 9/11, atu harii Komisaun In-kéritu Internasionál (KII), ami fiar katak orasne’e KII fo sai tiha ona nia rezultadu. Maibéida ne’e la akontese tanba la iha vontadepolítika husi governu AMP,” dehan Miranda.

Wainhira jornalista kla’ak dada lia hopetisionariu ida ne’ebe lakohi temi naran,iha Bidau Lesidere nia haktuir katak kazu

zevonia, olegario, zecoro “Hau dúvidas...kazu ne’e bele la’o ba oin ho prosesu ne’ebe lalaistanba nia (Longuinhos Monteiro-red) mos iha laran. Kuandu pro-sesu ne’e bele lao ba oin, nia (Longuinhos-red) mos aban bainrua justisa sei la’o ba nia.”- José Luis de Oliveira

>>>>>kontinua ba iha pajina 11

“Bankada FRETILIN atu abandonaParmento Nasional, bainhira los?Abandona deit ona tanba iha Parlamentofo liu vantagem ba AMP ukun i la tuirregras normas nebe maka lei inan no leibarak haruka. Barak defini tuir deit maunboot ho maun kiik nia gostu, ida ne’e maklei?

Joao Castro, Lospalosmobile: 7435XXX

“kesi kabun” hodi publika kla’ak ho kor metan-mutin.Ema barak dehan mundu infrenta hela krize eko-

nomia global, nebe ekonomikamente fo impaktu nega-tivu ba nasaun kiik-kiak. Maibe krize ne’e ita kal haredeit iha nivel povu kiik, katak, ekonomikamente povukiik-kiak la-iha forsa atu hasoru sasan folin nebe saeiha merkado, lahanesan ita nia membrus governu nomembrus PN. Ita lahare sira halao hela politika (kebijakanpolitik) “kesi-kabun” hodi hasoru krize ekonomia globalne’e, maibe rame-rame hasae tan sira nia salario. Pro-blema mak sei mosu katak, “lompatan gila” kenaikangaji ne’e sei hamosu “lonjakkan gila” kenaikan harga.Obrigado ba sani nain sira nia komprensaun.

José Luis de Oliveira

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ, bendita RIBEIRO, sebastião avan PEDRO

4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

klaak-semanal.blogspot.com

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : julião SOARES, nico ZECORO10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, julião osorio AMARAL12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Resposavel online: ateroPintor logo : Alit Ambara

H A L I R I

Longuinhos Monteiro Serve atuSai Komandante Jeral PNTL?

“Ema bele tahan moris laho oksijeniu iha minutehirak nia laran, la ho bédurante semana rua, laho hahan durante fulanrua—no la ho hanoin foundurante tinan ba tinan.”

- Kent Ruth

Numeru 41/09 Fevereiru 2009

Duvida konaba kazu Onze Feve-reiru sei kontinua sai se-gredupubliku, balun fiar ba versaunestadu nian nebe hateten ka-tak grupu Alfredo Reinado ha-

lo ‘golpe atentadu’, maibe barak mos la fiarba versaun ne’e hodi konklui katak AlfredoReinado tama iha lasu laran.

Hodi responde duvida ba akontesimentuOnze Fevereiru, Prokurador Jeral da Republi-ka halo investigasaun hodi haree akontesi-mentu 11/2. Investigasaun ne’e rasik mosinvolve polisia Estadus Unidus (FBI) no Aus-tralia. Maibe too ohin loron seidauk iha re-zultadu investigasaun nebe fo sai ba publiku.

Esforsu atu fo sai rezultadu investigasaunkontinua. Relasiona ho relatoriu autopsia ne-be too ohin loron familia matebian rasik sei-dauk hetan ema fo sai subar. Iha fulan Agustu2008, Jornal Australia fo sai rezultadu au-topsia ba Alfredo Reinado nia isin maten. Xefipatholojista Timor Leste Dr. Muhammad NurulIslam nebe lidera autopsia ba Alfredo Reinadohateten katak kada tiru iha Alfredo nia isiniha buat metan no sunu tamba uza kilatnebe ho velosidade as no iha distansia nebebesik liu. Atu bele konfirma dokumentus ne’efo sai suba, jornal Australia ne’e mos halokonfirmasaun ba rezultadu ne’e ba perituDavid Ranson husi Victoria Institute of Fo-rensic Medicine nebe hateten katak kaneknebe iha hatudu katak tiru ho distansia be-sik: la dook liu 30 sentimetru.

Hatan ba hahusuk hosi jornalista sira ihatempu neba Prokurador Jeral RepubilikaLonguinhos Monteiro hateten: “Ida ne’e lalos, informasaun ne’e la los”. Kazu ne’e seiiha investigasaun hela.” Nia dehan katak re-zultadu seidauk bele fo sai ba publiku.”

Jornal The Australian iha loron 18 Agustu2008 fo sai intervista ida nebe ema ida haloho Susar iha prizaun Becora. Susar fo saikatak nunka tiru ema. No nia tiru ba letendeit atu fo sinal hodi dada an. Nia rasik ha-teten sira nunka hetan Presidenti Republikania espiritu santo bainhira sira ba PresidentiRepublika nia uma iha Onze Fevereiru.

Rezultadu analiza telefone ba Alfredomolok too Onze Fevereiru molok nia mateema fo sai subar, maibe Prokurador JeralRepublika kontinua la fo komentariu.

Presidenti Republika Ramos Horta rasikhateten ba media katak Marcelo Caetanomak tiru nia maibe too ikus nega fali kataklaos Marcelo Caetano mak tiru.

Prokurador Jeral Republika iha loron 17fulan Marsu 2008 hateten ba Timor Post katakNia instituisaun identifika ona se mak tiru Hortamaibe seidauk bele fo sai sira nia naran. Pro-kurador Jeral Republika sei husu modelu kar-tus musaun iha nia isin lolon. Prokurador Je-ral Republika mos afirma katak membru ne-be tiru agora hamutuk ho Salsinha iha ailaran. Longuinhos Monteiro mos hateten ka-tak Prokurador Jeral Republika sei konkluiinvestigasaun bainhira Salsinha integra an,Salsinha bele hariku liu tan prosesu inves-tigasaun ema 17 mak sai arguidu. (TP, 19/032008)

Prokurador Jeral Republika mos fo saiba publiku katak hetan osan iha Alfredo Rei-nado nia isin lolon nebe too ikus hetan katakiha osan miliaun ida nebe iha Banku Com-mon Wealth iha Darwin nebe ProkuradorJeral Republika fo sai ba publiku nebe too

Kazu 11 Fevereiru:Governu Kontinua Subar Lia Los,

Longuinhos Involve?Tinan ida ona Alfredo Reinado ema tiru mate, tiru ba Presi-dente Republika Ramos Horta no ataka ba kareta PrimeiruMinistru Xanana Gusmão sei kontinua sai misteriu ida. Ihaparte ida Governu kontinua lakohi implementa rezolusaunParlamentu Nasional nebe husu governu atu harii KomisaunInkeritu Internasional.

nuno rodriguez TCHAILORO

Longuinhos Monteiro

foto: ze’sopol caminha

>kontinua ba pajina 11

Longuinhos Monteiro sai nudar buah bibir publiku Timor-Leste. Longuinhos Monteirosei husik nia kargu nudar Prokurador Jeral Republika sai fali komandante jeral PNTLiha fulan Marsu nia laran. Hanesan mos Prokurador Jeral Republika, PNTL mos seiiha relasaun ho implementasaun justisa. Setor justisa durante ne’e nudar orgaun estadu ida nebe sai kritiku liu, tamba la lao tuir lei nebe vigora tiha ona.

Tuir informasaun nebe fo sai ba publiku katak iha kazu liu 4700 nebe sei pendenti hela ihaTribunal. Kazu hirak ne’e sei pendente hela tamba mos Prokurador Jeral Republika la halao niaknaar lolos. Tuir Jose Luis de Oliveira husi Asosiasaun HAK katak Prokurador Jeral Republika ihaintervensaun tidak murni iha area justisa.

Onze Fevereiru nudar kazu ida nebe sei moris buras iha memoria ita hotu nian; hanesan toosnain nebe hein udan iha bailoron, ita hotu mos hein hela rezultadu investigasaun Onze Fevereiru.Udan tun dala rua tiha ona maibe investigasaun sei Prokurador Jeral Repu-blika nia liman. Maibeudan sei tun tuir nia tempu, investigasaun iha ema nia liman tamba ema mak servisu, bele hatunrezultadu investigasaun bainhira deit ita hakarak. Maibe, liu-tiha tinan ida ona rezultadu mos laiha.

Investigasaun nebe Prokurador Jeral Lidera hodi bolu mos polisia Amerika (FBI) no Australia,rezultadu investigasaun hirak ne’e too agora publiku seidauk hetan. Autopsia nebe tuir lolosfamilia iha direitu atu hetan, ohin loron la hetan nia paradeiru. Rezultadu au-topsia nebe fo saisubar ba publiku liu husi Jornal Australia The Age nebe hateten katak Alfredo Reinado matetamba ema tiru besik. Maibe hanesan tipiku Longuinhos, nia hatene nega deit katak informasaunne’e la los, tamba hakarak kontrola informasaun. Informasaun tenki tuir nia hakarak. Maski niahatene katak rezultadu nebe fo sai subar ne’e Xefi autopsia Muhamad Nurul Islam mak lidera.Se tan mak halo autopsi ba Alfredo Reinado no Leopoldino nia mate? Klaru katak ema bain-bain laiha kbiit atu halo autopsia, signifika katak autopsia ne dokumentu validu ida.

Dala ida tan Jose Luis de Oliveira nebe durante ne’e akompaña prosesu judisiariu hatetenkatak Longuinhos Monteiro rasik involve iha Onze Fevereiru, se hodi kazu ne’e ba oinLonguinhos sei hasoru mos justisa.

Sei hanoin… oinsa Longuinhos Monteiro involve halo diskusaun politika relasiona hokampaña eleisaun jerais hodi koalia telefone ho Leandro Isaac konaba Alfredo Reinado Alvesnebe nia gravasaun telefonika ema fo sai iha Parlamentu Nasional? Sei hanoin mos oinsaLonguinhos Monteiro halo negosiasaun fali ho Gastão Salsinha molok atu kaer nia. Saidamak nia koalia ho Gastão Salsinha iha tempu neba? Ohin loron mos sei sai segredu hela, karikGastão Salsinha mak loron ruma sei fo sai. Ida ne’e mak ita bolu Prokurador Jeral Republikahalo intervensaun politika maibe laos atu implementa lei. Perguntas katak nia halointervensaun politika tamba halo tuir ordem ema seluk nia, ne kestaun seluk. Kestaun maknia Prokurador Jeral Republika nasaun RDTL nian.

Informasaun katak Alfredo Reinado mai ataka Presidenti Republika ho osan barak ihabolsu mai husi Prokurador Jeral Republika. Informasaun katak Alfredo Reinado iha osanUSD miliaun 1 ida iha Banku Australia mai mos husi Prokurador Jeral Republika. Maibe,triste liu informasaun hirak ne’e Prokurador Jeral da Republika governu Australia negakatak konta bankaria ne’e la ejiste. Informasaun barak relasiona ho Onze Fevereiru nebesai husi Presidenti Republika mai husi Prokurador Jeral Republika.

Laos governu Australia deit mak nega informasaun husi Prokurador Jeral Republika,maibe tribunal rasik mos kontra tiha ona akuzasaun nebe prokurador jeral halao ba advogaduAqui Leon nian konaba kazu korupsaun nebe involve Prokurador Jeral Republika. Estrañu liumak kazu korupsaun nebe akuza Prokurador Jeral Republika halo korupsaun ba osan liu juta370 rupiah la prosesa to ohin loron. Maibe prosesa fali kazu nebe Longuinhos Monteiro fotihodi hasoru advogadu Aqui Leon nian nebe foin lalais tribunal deside invalidu. Kazu AquiLeon hanesan mos kazu sira seluk sei arkiva deit ka pendenti hela. Se karik Prokurador JeralRepublika foun bele prosesa fali kazu hirak ne’e? Bele deit maibe knaar investigasaun seiiha fali PNTL nia liman, nebe Longuinhos Monteiro agora sai nudar komandante jeral.

Saida deit Prokurador Jeral Republika sei halo. Tuir lolos Salsinha ho nia grupu sai tiha onahusi prizaun preventiva, maibe too agora besik tinan ida ona. Los katak tuir prosesu kodikupenal Timor-Leste fo dala atu hatutan prizaun preventiva bainhira kazu ne’e kompleksu.Maibe kazu Onze Fevereiru mak kompleksu ka tamba Salsinha ho nia grupu mak lakohi tuirskenariu nebe prepara tiha ona ba sira?

Iha loron 2/2 foin lalais iha enkontru Presidenti Republika no Gastão Salsinha nebe tuir Joa-quina Lemos, Salsinha nia kaben hateten ba LUSA (8/2) katak enkontru ne’e husu baSalsinha ho nia grupu atu bainhira sai husi prizaun nonok deit maibe Salsinha lakohi tambahakarak koalia sai saida los mak akontese.

Triste liu dala barak Prokurador Jeral kahor tiha entre prosesu justisa no investigasaun.Tribunal uza fali hanesan ameasa ba Gastão Salsinha ho nia grupu tamba liutiha enkontru hoPresidenti Republika, Longuinhos hateten ba media katak kazu sei prosesu iha fulan Janeiru,maibe resposta husi ministeriu publiku mak hateten katak prokurador jeral mak seidauk prontu.

Prosesu justisa iha tribunal buat ida, Salsinha sira iha direitu atu defende an iha tribunal.Maibe la signifika katak rezultadu investigasaun sei la fo sai too desizaun tribunal. Rezultaduinvestigasaun tuir lolos fo sai ona. Kazu nebe kompleksu no barak mak krize nebe akonteseiha 2006 maibe Komisaun Inkeritu Internasional fo sai relatoriu iha fuln Outobru 2006 bakazu Abril no Maiu. Rekomendasaun husi komisaun inkeritu internasional mos too agoraseidauk implementa. Justisa Timor-Leste sei sai diak liu bainhira PNTL nebe iha knaar atumantein lei no ordem iha Longuinhos Monteiro nia ukun? No tamba sa nudar ProkuradorJeral Republika iha kazu barak mak la rezolve, ohin loron sai fali komandante jeral PNTL?

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 20094 LENO

Nudar aman ida, saida mak ita bootsente no hanoin konaba tinan Ida onaMajor Alfredo Reinado nia mate?

Sim, ami nudar inan aman, nudar tiun,bem tinan ida ona kazu Alfredo nian nonokhela i too agora mós ami la-hatene justisane’e ba iha ne’ebé. Ami nia hakarak ne’e makdehan, justisa ne’e ko’alia lolo’os, lia lo’os nobuat ne’ebé ke lao lo’os, tanba governu ihakapasidade para halo investigasaun ba kazusira ne’e. I alendiso ami mós simu ona ha-nesan notifikasaun husi Nasoens Unidas niankonaba invesigasaun kazu Major ninian, ne’ebéami mós haree tuir nasoens unidas nian ne’eiha ne’eba ne’e hatete katak, tidak terbuktinia ba halo asaltu dan kazu Major Alfredo nianne’e homisidiu ida.

Mai ami mós kerdizer la-hatene lo’os bain-hira mak justisa ne’e bele ko’alia lo-lo’os.Ne’ebé nudar emar ki’ik, ami labele halobuat ida, ami hein deit bainhira mak governuka tribunal fó desizaun justisa ho lia lo’os baAlfredo ho Leopoldiño, tan maluk sira selukne’ebé ke mate hotu tanba kauza ida ne’e isira ne’ebé ke sei moris too agora mós seiiha hela kadeia ne’eba tanba kauza ida ne’e.

Mais ou menus ita boot nudar aman,hetan ona ka lae kebocoran ou rezul-tadu husi notifikasaun Nasoens Unidasnian ne’e?

Iha, iha bocoran informasi, maibe prontubuat ida ne’e hanesan emar mai fó hatududeit para ami bele hatene maizumenuz. De-pois ami mós pernah hanesan hetan ihawebsite internet konaba kazu ida ne’e, maisbuat ne’e kal sai maizumenuz meia hora detempo deit i depois lakon tiha.

Maizumenuz tuir ita boot nia haree,rezultadu autopsi ne’ebé halo iha tem-po ne’eba ne’e oinsa?

Autopsi laiha, sira nunka fó rezultadu au-topsi ba ami. Simplesmente esperiensia haunudar eis militar jersu Portugueza nian ne’ebéke uluk hau halo parte konaba investigasaunbalistik, hau haree hanesan mate iha mor-tuari ne’eba ne’e tiru sira ne’ebé ke konania tiru ho ahi han fali nia isin. Ne’e Berartihanesan tiru ne’ebé ke besik, tanba ahi la-kan iha kanu rohan ne’e mak sunu nia isin.

Ida ne’e mak ba hau hanesan estraiñuteb-tebes. Se ita tiru emar besik hanesanne’e nusa ita la tau tiha borgol ba nia? Idane’e mak too agora ba hau duvidas teb-tebes tanba oan matebian sira ne’e hetanhotu tiru, maibe tiru sira ne’e ho ahi hanhotu dala ida.

Entaun tuir ita boot nia haree, 11fevereiru ne’e tipu de traisaun ida kalae?

Bele hotu, ita bele dehan hanesan ne’e,ida mós kerdizer ami haree tuir ba estra-tejia militar nian, nudar ita emar militarkaer kilat, hau seidauk haree iha mundone’e tiru emar ida ho kurang dari 30 centine’ebé ke ahi han emar ne’e. Berarti ita halokrime ida por vontade la’os krime para hodibuka justisa. Kerdizer ita haree hanesan niniaisin ne’e hatete katak, menus de 30 centimetrus ne’e mak ahi han. Ne’ebé hanesanita mós la-hatene, tanba saida mak sira ohonia, tuir lolo’os sira borgol nia deit. Ida ne’emak ba ami duvidas boot, i konfirmadu móshanesan ami simu informasaun husi liur, suratne’e too agora hau sei rai hela iha ne’e ko-naba sira hatete katak, Major Alfredo siratiru menus de 30 centi metrus. Ne’e husiAustralia mak fó mai, i dokumentus hirakne’e ami rai hela deit. So’o perguntas aminian mak ne’e,se’e 30 cen-timetru ki-lat musanida atu ko-na ema ida,nusa mós30 centimetru ne’enia labele tauborgol ba nia?

Oinsa tuir ita bootnia haree konaba pozi-saun Angela Pires rasikiha kazu 11 Fevereirune’e?

Sim, hau la-iha akuzasaunkontra Angela Pires, nia de-han advogado, mais nudarne’ebé ke hau hatene selamalabarik (Alfredo Reinado, red)sei moris hela, hau ba letenba-mai nia (Alfredo-red) sei-dauk hatete katak Angela Piresmak advogado ou defensor Al-fredo nian. Hau so hatene SenhorBenevides, a...ida ne’e labarikhatete ba hau ida ne’e duni. Idepois kerdizer hau rona mós An-gela Pires antes dia Sete (7) niahan iha hotel ida i ami niamaluk sira mós parese kepresta deklarasaun ihapolisia ona, nia (Angela-

red) hatete katak, se’e imi la kaer no lahakuak Alfredo metin, Alfredo tu’un mai dia11 nia sei mate. Too agora investigasauninkeritu sira ne’e hotu lao, provas sira ne’ehotu lao, berarti senhora Angela Pireshatene katak dia 11 ema atu oho Alfredo.

Tuir ita boot nia haree, Sr. Prezi-dente Ramos Horta rasik mós vitimaida husi Major Alfredo?

Sim, agora kerdizer e ita la-bele dehanMajor mak tiru ou entaun la-tiru, atu jus-tifika katak tiru ka la-tiru too agora ami sei-dauk hatene. Ema konta deit istoria ida dehanSenhor Prezidente ema tiru iha ne’eba, mai-be hanesan konkritizadu ho faktas nyatahatudu katak, ou kanek mak ne’e, kilat mu-san kona hanesan ne’e, ran fakar hanesanne’e ami la-haree, maibe Alfredo nian itaharee hotu. Kilat musan kona iha ne’ebé,ran fakar iha fatin no buat sira ne’e hotu.Maibe ida ne’e kompetente ba SuaExe-lensiu Senhor Prezidente,tanba nia maka vitima i tooagora mós se’e nia hetan tiruduni nusa maka too agora tinanida emar la-konsege deskobreema ida tiru be Senhor ba Pre-zidente ne’e.

Oinsa ita boot nia hareekonaba Gastão Salsinha nonia maluk sira ne’ebé tooagora seidauk iha prosesujustisa ida ba sira?

Sim, hanesan ohin hau dehanona, ami hotu hein kleur ona.Tinan ida kona-ba sirane’ebé mate ona mósjustisa seidauk iha,sira ne’ebe moriske agora iha helakadeia mós tooagora seida-

uk iha justisa. Hau la-hatene sira ne’ebane’e prizaun saida mak ida ne’e, porquetuir lei lolo’os sira ne’e hetan.........ne’ekuaze tinan ida ona julgamentu ba sira la-iha, i too agora seidauk rona tan rezultaduida konaba Gastão Salsinha ho nia kolegasira seluk hanesan mós Marcelho Caetanone’ebé ke ema dehan katak nia mak tiruPrezidente. Se ke konfirma ona ida ne’enusa mak la-halo julgamentu para hodidespaisu buat hirak ne’e para ita bele haree.Kerdizer too agora buat ida ke ami hareehanesan atu taka tiha mak ne’e ka, atu halonusa ami mós la-hatene. Maibe hau sentekatak, Sua Exelensia Senhor Prezidentemaka bele iha forsa para atu tuntut ihatribunal, porque nia mak dehan ema tirunia. Berarti nia nudar Prezidente nasaunida nian, nia tenke kaer emar sira ne’ebéke tiru nia, i membuktikan ba mundo tomakdehan hau nia kanek mak ne’e, i ema ne’e

mak tiru hau. Ida ne’e makami hakarak.

Iha parte seluk,oinsa ita boot niaharee kona-ba ata-ke ka emboskadane’ebé halo hasoruPrimeiru Ministruiha Balibar?

Hau dehan embos-kada hau la-hatene por-que hau la-asisti ihane’eba. Mais prontu,

buat ne’e hanesan

Victor Alves:

“Major Alfredo siratiru menus de 30centimetrus”

La sente tinan Ida ona kazu 11 Fevereiru kuaze atu lakon le’et deit husi memoria emar Timoroan tomak sein hatene lolo’os kazu ne’e nia-hun ho nia-rohan oinsa. Ita dala ruma lakohi atu ha-noin hikas fali kona-ba akontesementu ne’e, ou dala ruma mós ita tauk atu ko’alia sai kona-basaida mak lia lo’os no justisa relasiona ho kazu ne’e. Maibe iha parte seluk familia matebian sira

nian no ema ne’ebé mak iha interese ba justisa, oras ne’e dadaun tu’ur no hein hela bainhira makgovernu ne’e fó sai buat ne’ebé mak lo’os ba publik.

Atu hatene oinsa familia sira nia hanoin konaba justisa ne’e rasik, tuir mai Avan Pedro husikla’ak dada lia ho Sr. Victor Alves, aman husi matebian Major Alfredo Reinado iha nia hela

fatin Marconi, Dili, loron 10/02/09 liu-ba.

>>

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009 5LENO

ita emar dehan, uluk hau primeiru dia kedashau hakfodak oitoan kona-ba akontesementuiha Senhor Primeiru Ministru nia uma. Ne’ehau mos hakfodak, i presizamente iha mo-mentu ida ne’e hau telefoni kedas ba GastãoSalsinha, hau telefoni ba nia, nia hata’an maihau dehan lae, nia la-hatene buat ida ne’e.

Agora ikus fali dehan Gastão Salsinhainvolve iha kazu be Sua Exelensia PrimeiruMinistru ne’e hau la-hatene. Maibe buat ne’efofoun hanesan manas hela emar la-kohiko’alia, ikus fila fali hanesan agora malirinona besik tinan ida ona, hau rona deit infor-masaun husi populasaun husi ne’eba ne’emós hakfodak. Dehan Salsinha mak tiru buatsira ne’e, mais sira haree sira konta mai haubuat seluk fali. Ne’ebé populasaun mós ha-nesan iha duvidas konaba kazu ida ne’e.

I emar mai husu fali hau, ema balunhatete hanesan ne’e, ou ami hanoin kataksira la-gosta ona kareta ne’e mak sira tirutiha kareta ne’e dudu-tun tiha ba rai narukkarik. Ne’e emar ko’alia soe lia mai hau ha-nesan ne’e ne’ebé hau mós hamnasa.

Hau dehan se’e mak la-gosta karik kaGastão Salsinha sira mak la-gosta karetane’e karik, ne’ebé sira dehan Salsinha amila-haree, mais ami mos hakfodak. Maibese’e baino Salsinha, sira dehan baino Sal-sinha mak hanoin halo buat ida ne’e, sirako’alia lia los tanba keta nia (Salsinha-red)klamar karik. Emar mai hateten hanesanne’e ba hau, i hau kazu ida akontese iha Ba-libar ne’e hau la-haree, hau la-asisti i taonpoco hau nein hatene tan. Mais hau telefoniba Salsinha, hau husu buat ida ne’e, niahatete dehan nia la-iha ne’eba, agora niadehan nia iha ne’eba fali mak hau la-per-seve, tanba sira mós bele bosok ita.

Saida mak Familia Matebian Majornian hakarak husu ba orgaun soberaniarelasiona ho Major nia mate?

Sim, hau uluk kedas, iha primeiru kedas,

primeiru mate isin ami seidauk foti husios-pital, hau iha inkontru ida ho SenhorPrimeiru Ministru sei iha palacio daCinzas, hau sei hato’o lia ba nia husudehan, Senhor Primeiru Ministru (uluksei Prezidente, red) favor ida rezolvebuat ne’e halo didiak ba, hadia labariknia naran ba. Mak ne’e halo justisa ba,ko’alia didiak ba para halo ita nia rainne’e hakmatek atu povu ne’e bele puas.Ita dehan katak rezolve deit hanesanne’e, matan barak haree kazu ne’e,emar barak hatene, iha interese politikumós iha laran. Buat barak ke fofoun kedaskuandu sei manas emar hotu ko’alia,mais ikus emar ko’alia oin seluk fila fali.Ne’ebé ami husu deit, se’e governu belerezolve kazu ida ne’e tenke ho diak ba,tanba ita mesak Timor deit, ita uza itaTimor ba Timor deit, oho malu deit, itaTimor oan mak oho malu hodi rezolveita nia problema.

Hau so beik i admira oitoan tanbasaida mak tenkiser tiru, tanba saida maktenkiser atake. Tanba konversasoens Al-fredo ho emar sira nia grupo be siranene’e momentu ne’e lao hela, se Al-fredo seidauk dehan hau la-kohi ko’aliaona hakarak tiru malu bele tiru malu.Bein hau akompaña kazu ne’e dezdeakontesimento iha Same too mai iha ne’e,hanesan hau triste teb-tebes enkuantumeja perundingan ita seidauk sobu de-repente forsa mós ba tiru. I asin, hane-san rentetan mai too fila fali nia nudarMajor ida matenek teb-tebes bele batama los iha klot ida ne’eba ne’e ba se-an deit ba oho. Kala nune duni, ita niaoan mós kala hakarak dehan, rezolvela-bele ona hau fó hau nia isin para matetiha ba para imi hodi rezolve buat ne’eho diak. Kala nune karik, ne’e nudar amifamilia nia haree.

Tinan ida ona, Major Alfredo Reinadorai hela deit prezente ba joven foin-sa’e sira nia imajinasaun. Major Al-fredo Reinado, luta ba justisa no lialos. Ikus mai, nia tenki mate tanba

bala musan. Povu barak to’o agora sei dúvi-das, Alfredo ninia mate ne’e nu’udar dramaida husi jogus lideransa sira ou tanba MajorAlfredo Reinado rasik mak hakarak atu atakesduni Prezidente Repúblika, Jose Manuel Ramos-Horta. Governu AMP ne’ebe mak uluk luta ma-ka’as hamutuk ho Major Alfredo Reinado, ikusmai fila kotuk hotu. Nega mos ninia kontribui-saun ba AMP sira nia susesu. Drama saida makne’e no drama ne’e sei para iha ne’ebe?

Atu hatene lolós, ema sira ne’ebe mak ulukbesik liu Major Alfredo Reinado, jornalista kla’akto’o iha Distritu Aileu atu husu tuir povu sirane’ebe mak tein hahan no prepara kafé manasba Major Alfredo Reinado ho ninia grupu sira,wainhira konsentra iha suku Aisirimou. JoanaMaria Babo, ne’ebe moris iha Maubesse iha 4Marsu 1970 koalia buat barak konaba MajorAlfredo Reinado ninia mate.

Maske koalia ho laran tauk, tanba hanoinkala ema ruma husi Procuradoria Geral da Re-pública (PGR) ou husi instituisaun PolisiaNasional Timor Lorosa’e (PNTL) mak halaoinvestigasaun konaba kazu Alfredo Reinadoninia mate. Joana Maria Babo koalia ho jor-nalista kla’ak nakonu ho isin nakdedar, tauk,no trauma.

Depois liu tiha tinan ida, Major AlfredoReinado Alves ne’ebe mak konsege sai sentruatensaun ba jornalista internasional no nasionaltanba lideransa sira temi nia nu’udar Majorrebeldes, halo povu sira ne’ebe mak uluk besikliu Alfredo Reinado, oras ne’e dau-daun taukkoalia sai, realidade saida mak akontese bania rasik. Ema balun fo tan merese ba AlfredoReinado. “Sorte boot, Major Alfredo Reinadomate tiha ona. Se lae oras ne’e dau-daunMajor Alfredo Reinado sai aitarak ba rejimi AMP,”tenik petisionariu ida ne’ebe mak lakohi hate-ten sai nia naran, wainhira jornalista kla’akhasoru nia iha ninia uma, iha Aileu, Tersa-feira 10/02 semana liu ba.

La’os petisionariu ida ne’ebe mak simu osan$ 8.000.00 ne’e mak hato’o ninia sentimentuladiak ba rejimi AMP ne’ebe mak lidera husiXanana Gusmão, maibe xefi aldeia Aisirimou,Hudi-Laran, Aileu, Joana Maria Babo rasik moshato’o ninia sentimentu ladún diak bagovernu AMP. “Uluk boot sira ne’ebe mak fóapoiu ba Major Alfredo Reinado, oras ne’edau-daun balun nonok deit no lakohi koaliakonaba Alfredo ninia mate,” tenik Babo ne’ebemak iha tempu indonezia servisu iha NGOChristian Children’s Fund (CCF), ajensia Aileune’e.

Babo husi inan-aman, Maria Mendonça(inan) no Jose Salsinha (aman) ne’ebe mai

husi subdistritu Maubesse ne’e ba kla’akesplika liu tan katak prinsipiu ne’ebe makMajor Alfredo Reinado ho ninia grupu siraejiji ne’e, to’o agora seidauk hetan.

“Wainhira los mak iha justisa. Ida ne’e maiami hanesan sei dúvidas hela. Ita mos seidaukhatene se mak oho Alfredo Reinado,” hatutanBabo ne’ebe mak akaba ninia estudu iha nivelensino Sekundária Aileu ne’e.

Uluk Major Alfredo Reinado sei hakilar ma-ka’as hodi kontra governasaun Mari Alkatiri,lideransa sira ne’ebe mak dau-daun ne’e tuuriha kadeira partidu politika, komesa fase limanhotu. “Sira nonok hotu. Wainhira Alfredo Rei-nado mate tanba defende povu kiik. Maibeto’o agora ema hotu nonok. Ema boot sira ne’e-be mak uluk suporta tiha nia, agora nonokhotu,” Subliña Babo.

Babo fiar metin katak, matebian Major Al-fredo Reinado sei hasai povu kiik sira husi injus-tisa. Maibe realidade koalia tiha oin seluk. Babone’ebe mak hakarak sai voluntáriu tein no pre-para kafé manas ka be manas ba Major AlfredoReinado ho ninia grupu sira, ikus mai nia rasiksai vítima. Husi konsekuensia ida ne’e, emasobu rahun tiha Babo ninia kios kiik-oan ne’ebemak nia halao iha merkado Aileu. “Uluk hau teinba Major Alfredo Reinado, hau nia kios rasikmos ema sobu. To’o agora, hau nia vida makhanesan ne’e hela deit,” konfesa Babo holaran triste no laran susar.

Inan ne’ebe mak kous oan hamutuk emanain neen ne’e hatutan liu tan katak wainhirania oferese nia aan atu sai voluntáriu hoditein ba grupu Major Alfredo Reinado no petisio-nariu sira, tanba haree katak petisionariu noAlfredo Reinado luta ba justisa no lia lós hodidefende ema kiik sira. “Sira lori foz mai, amimak tein iha aldeia Aisirimou ne’e,” katak nia.

To’o agora Babo ho ninia colega sira ne’ebemak uluk tein ba Major Alfredo Reinado, Ta-nente Salsinha ho ninia grupu petisionariu sirane’e, senti triste wainhira rona obituáriu MajorAlfredo nian. “Hau rona fou-foun Alfredo Rei-nado ninia mate iha tuku 10 hanesan ne’e,hau senti tristi no tanis,” konfesa Babo bajornalista kla’ak iha ninia hela fatin, Aisirimou.

Udan boot ne’ebe tun halo bokon rai noabu-abu taka metin rai, halo Babo esplika buatbarak la taka konaba problema no krizi ne’ebemak akontese iha tinan 2006-2007 liu ba.“Ami povu kiik to’o agora seidauk hatene se

“Major Alfredo Mate, Ami LakonJoven Ne’ebe Luta ba Justisa”

Joana nebe prepara Hahan ba Major Alfredo Reinado bainhira iha Aisirimou:

almerio ALVAREZ

“Hau senti kontente tanba iha suku Aisirimou ne’e, joven lubuk ida mai hamutuk iha fatin idane’e no konsentra hamutuk atu luta ba justisa no lia los. Tan ne’e ami iha suku Aisirimou fotiinisiativa hodi fo suporta ba Major Alfredo Reinado ho ninia grupu. Ami tein ba sira. Ami halobee manas no kafé manas ba sira. Maibe wainhira Alfredo Reinado mate, ami lakon jovenida ne’ebe mak luta ba justisa,” konfesa Joana Maria Babo (37), Xefi aldeia Aisirimou, Hudi-Laran, Aileu.

mak tiru Prezidente, no se mak tiru PrimeiruMinistru. Kazu hirak ne’e to’o agora sei takanafatin. Ami povu kiik, ami hakarak buat hotu-hotu klaru no lolos. Ami mos hakarak morishakmatek. Ami nia oan sira mos hakarak hak-matek iha ukun aan nia tempu ne’e,” men-siona Babo.

Realidade ne’ebe mak Babo haree katak,depois de krizi, povu kiik sira sempre sai vitimano terus hela deit. Ema boot sira, ohin kedassae aviaun semo tiha ba rai seluk, tanba sira ihaosan. “Ami mos hakarak moris hakmatek, kuanduami atu ba Loromonu mos bele ba Lorosae mosbele,” sujere Babo ba ukun nain sira.

Wainhira husu ninia pontudevista, konabaeiz Tanenti Salsinha ho ninia grupu sira ne’ebemak tinan ida ona sei sulan nafatin iha kadeiano seidauk iha prosesu justisa, Babo hatetenkatak tenki iha justisa lolo’os ba sira. Ami mosnebe servisu iha feto nian, to’o agora seidaukiha. “Ami mos hakarak justisa ne’e tenki iha.Ami feto mos koalia barak konaba justisa.Tanba boot sira halo problema ruma, taka tihadeit. Povu kiik mak halo, lori lalais kedas bajustisa. Ami povu kiik haree ida ne’e, ami nialaran tristi tebes,” konfesa Babo.

Povu barak inklui Babo rasik to’o agora seihein rezultadu lolos husi kazu atentadu 11fevereiru 2008. “Alfredo mate, se mak tiru.Se mak tiru Prezidente? Ida ne’e mos to’oagora seidauk klaru. Ema si A ka si B mak tiruAlfredo no se mak tiru Prezidente, to’o agoralia los seidauk iha. Ida ne’e mak ami povu kiikne’e hakarak hatene konaba realidade idane’e,” tenik Xefi aldeia Aisirimou, Hudi-Laran,Aileu ne’e.

Wainhira Major Alfredo Reinado koaliamaka’as konaba justisa, Babo imajina do’okkedas katak justisa no lia los sei harii. “Haukontente. Tanba ema joven ida hamrik afirmaninia pozisaun hakarak atu luta ba justisa nolia los,” esplika Babo.

Maibe realidade neébe akontese, MajorAlfredo Reinado mate la iha valor. Ema sirane’ebe mak uluk hamutuk ho nia, fila kotuktiha husi nia. Ema sira ne’e karik hakarak uzadeit Alfredo Reinado?

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 20096

Despesas Montante Global OJELahatudu Equilibriu

Despesas montante global, katak mon-tante osan tomak (global) mak nasaun

ka estado ne’e gasta iha tinan ida hodi seluba lalaok administrasaun estado no desen-volvimentu ba Timor-Leste.

Despesas montante global tuir lei OJE2009 engloba kategorias lima hanesan; sa-lários no vencimentos; bens e serviços; ca-pital menor; capital desenvolvimento no trans-ferências publicas. Hafoin Guvernu AMP ham-ri’ik, montante despesas global mak Guvernune’e gasta tinan-tinan aumenta ba bebeik.Dalabarak gastus sira nebe mak Guvernu halotuir OJE 2009, nebe mak aprova iha Parla-mento Nasional, hatudu deit katak rai ne’emoris ba ohin deit nune’e osan nebe makohin loron iha, bele gasta hotu ohin, ho lia-fuan seluk ita bele hateten katak rai nia morisba ohin deit la-iha aban bainrua. Tuir doku-mento OJE 2009 nebe Parlamentares AMPnian aprova iha fulan Janeiro 2009 nia laran,Guvernu AMP se gasta montante ba despesasglobal ho total hamutuk, $2, 408, 450bilhoesba tinan 4 oin mai. Total montante despesastinan hat nian osan barak se gasta ba lalaokadministrasaun estado inklui lalaok GuvernoAMP,no sei gasta arbiru deit no fahe deit.Iha dokumento OJE 2009 nebe aprezenta ihaPar-lamento Nasional, iha tinan 2009 Guvernokontinua gasta osan barak ba despesas cor-rentes (anggaran rutin) hanesan gasta atuselu salá-rios vencimentos, bens e servisus,kapital menor no transferensias pu-blikasho total ba tinan hat nian hamutuk $1,792,531bilhoes reprejenta 74%. Kapital Desenvol-vimento tuir lolos sai hanesan investimentomakas ba desenvolvimento rai ne’e liu-liu ihasektor in-frastrutura basika hanesan estradas,pontes, be’mos, elektrisidades, kontrolo bainundasaun guverno atu gasta deit, $615,919milhoes nebe reprejenta deit 24% deit batinan 4 oin mai, hahu husi tinan 2009.

Projeksaun AMP Ba OJE LahatuduSustentabilidade Ba Futuro Timor-Leste

Bikeli

Guverno rasik maske hateten ona kataktinan 2009, nee tinan infrastuturasaun, ad-mite katak sedauk iha plano desenvolvi-mento estratejiku hodi sai hanesan bazeba gastus osan povo nian. Faktu ne’e hatu-du momos iha dokumento OJE 2009 Gu-verno AMP nian, nebe dokumento OJE 2009nian lahatudu Guverno iha programa inte-grado no plano assaun annual, médio nolongo prazo hodi lori povo ne’e sai husi kiak.Ho ida ne’e, ha-tudu mai ita, katak GuvernoAMP dala-barak halo gastus arbiru no fahedeit ba populasaun Timor-Leste laiha equili-briu ba osan nebe investe ba desenvolvi-mento infrasturuta rai ida nee. Razaun tanlaiha plano no vijaun politika desenvolvimentoklaru, despesas tomak OJE 2009 to’o 2012provoka deit aumento desequilibriu iha sek-tor hotu-hotu ba desenvolvimento rai nee.

Orsamento Ba Estrada, Pontes,Kontrolo Inunda-saun, Be’mos noSanea-mento Kiik Liu.

Maske Guverno deklara ona katak tinan2009 ne’e tinan infrastruturasaun ho

aloka osan barak ba kapital desenvolvimentoho total hamutuk $205, 334milhoes, husi total$680,873milhoes, total kapital desenvolvi-mento nee rasik hatudu desequilibriu bo’othanesan tuir mai;

Iha total despesas kapital desenvolvi-mento, osan barak mak gasta ba projetu

elektrisidade óleo pesadokompara ba osan nebe makinveste atu hadia estradas,pon-tes, kontrolo ba inunda-saun, be’mos no saneamento. Husi total$205,334milloes osan investe ba projetuelektrisidade hamutuk $87milhoes bot liuosan ne-be mak investe ba estradas, pontes,kontrolu ba inundasaun no ba hadia be’mosno saneamento nebe iha deit $22,715milhoesba tinan 2009.

> kontinua ba iha pajina 8

Hau hakfodak tebes ho deklara-saun nebe foin lalais ne’emosu iha Jornal DIARIO (05 deFevereiro de 2009), nebe Mau-bosi rasik dehan nia uluk nu’u-

dar Vice-Secretario Zona iha Estrutura FRETI-LIN nian, maibe nia la dehan iha Zona nebe,tebes duni, maibe la kompleto, agora haukompleta nia, liu husi artigo ida ne’e.

Titulo husi artigo ida ne’e, desenha in-volvimento Maubosi nian iha aktividadetomak nebe durante tinan hirak nia laranhala’o hamutuk ho FRETILIN, karik se la sala,hahu husi Dili (nu’udar Estudante iha UNETIMnia mahon) hodi ba to’o Baguia nu’udar Vice-Secretario Zona Baguia nian, mai rende baBapak sira nune’e mos moris iha Dili laranhalo saida?

Tempo to’o ona atu ita koalia buat nebelos, tan ne’e, liu husi artigo ida ne’e hau ha-karak loke momos Maubosi nia lala’ok ihatempo nebe, nia rasik hanaran an nu’udarema Resistensia liu fali ema balu. Hatan baartigo Maubosi nian dunik iha Jornal STL,Fulan Outubro tinan 2008, atu nune’e emabele hatene se mak Maubosi ne’e. Dala rumamaluk sani nain sira bele dehan nune’e, tan

MAUBOSSI, 1974, 1975 – 1978 – 1979 to’o ohin loron 2009, LEOPOLDO HERALDO, ANIBAL DE ARAUJO no RESISTENSIA.

José Manuel Fernandes (Nakfila) sa mak agora foin hetan resposta ba artigonebe mak publika kleur tiha ona? Hau dehan,FRETILIN hanorin ita nune’e, Quem investigatem direito a fala, ne’e doutrina no prinsipiunebe mak ita nu’udar ema FRETILIN tenki kaermetin, baseia ba ida ne’e mak hau foin hatanba Maubosi nia artigo hirak ne’e hotu.

Hau lori fulan rua (2) resin halo investiga-saun ba Maubosi nia passado/back-ground,nu’udar nia resultadu mak hau hatun liu husijornal ida ne’e.

Iha tinan 1975, Maubosi nu’udar Vice-Secretario Zona Baguia, nia Secretario Zonamak Saudoso Alberto Kehibere, durantetempo neba saida mak Maubosi halo nu’u-dar Vice-Secretario Zona? Ita halo Kestiona-rio lobuk ida ba senhor Maubosi atu fo res-posta.

1. Husu ba Maubosi atu explika saida makmosu iha Lekidiga? Tan sa no liu husise’e mak Militar Indonesia sira halo as-salto ba Lekidiga, hodi hadau G3 idaiha neba? No G3 ne’e agora iha nebe?Iha se?

2. Oinsa Maubosi rende? Tansa Maubosirende? Maubosi rende iha nebe?

3. Inimigo hetan informasaun husi se makhodi deskobre fatin ida iha Matebiannaran Tetukura? Se mak deskobre fatin

ne’e? Maubosi hatene? Hamutuk ho niamaluk Tentara no Hansip sira halo planoba fatin ne’e. Tetukura ne’e nu’udar basede apoio iha Matebian neba iha periodo75 to’o 1979, tan Maubosi nia hahalo’kfatin ne’e rahun.

4. Maubosi mos aproveita uja poder hodihalo/komete kazu immoral balun, emaida ne’e uluk kedan ona halo foer tihaona FRETILIN nia naran, tan ne’e haha-lo’k atu mengkhianati FRETILIN ne’ela’os foin agora.

5. Tansa mak Maubosi tenki halai ba to’oiha Watu-Karbau? Komandante Hansipida ho naran TDC nia kaben iha nebe?

6. Informasaun saida deit mak nia forneseba Militar Indonesia sira wainhira niarende? Tansa mak nia tenki deskobrefatin hirak nebe konsidera estrategikuno hanesan baze de apoio ba resisten-sia nian ba Bapak sira? Hanesan fatinhirak iha Lu’uru (baliza entre Baguia-Los-palos), fatin seluk hanesan Buibela (ba-liza entre Baguia-Watulari) iha Zona 75nian (baliza entre Baguia-Quelikai )?

7. Wainhira Militar Indonesia halo assaltaba Tetukura iha periodo 1979, Maubosiiha nebe? Sei iha ailaran ka iha tiha Diliona? Hamutuk ho se? Rona katak niaiha tiha ona Shangthai Hoo (la’o hamu-

tuk ho Major Genap) tan ne’e nia moris,Leopoldo Heraldo Joaquim no Anibal deAraujo lakon to’o ohin loron.

8. Tan sa mak Leopoldo Heraldo Joaquimno Anibal de Araujo Lakon? Maubosi ten-ki hatene! Tan Maubosi hamutuk ho siranain rua nebe naran hau temin iha leten.

9. Saida mak nia halo ba Kamaradas ma-luk sira nebe Militar Indonesia kapturaiha tempo neba? Maubosi nu’udar tra-dutor no liman-ain Bapak sira nian hatene,saida mak sira halo hasoru maluk sirane’e. Iha rendisaun massal ida iha Meti-naro, Maubosi ho Nanggala sira ba ihaneba, tesi no koi maran deit Kamaradamaluk balu nia fu’uk, maluk sira ne’e,balu oras ne’e sei moris hela iha Dili.

Faktu veridiku ida iha Metinaro, iha 1979(fatin rendisaun massal), Maubosi la’os nu’udardeit tradutor diak hodi fasilita Militar Indo-nesia iha prosesu investigasaun nia laran,maibe, Maubosi mos dala ruma hola posi-saun extrema hasoru nia Kamaradas maluksira, insulta no halo moe Ex ColaboradorChefe Estado Maior das FALINTIL nianiha tempo neba, hodi tesi mos ex Colabo-rador ne’e nia fu’uk. Tanba tuir senhor Mau-bosi, ema sira nebe fu’uk naruk ne’e hane-

Grafiku2

Desequilibriu nee hatudu inkompe-tensiaaloka osan ba eletrisidade haluha tiha katakpresija pontes no dalan diak bele falilita kons-trusaun ba elektrisidade to’o sucos no alde-ias. At liu tan projetu elektrisidade óleo pe-sado se hamosu problema foun iha povo nialet ho estragus nebe se halo ba meio ambienteliu-liu ba rai-to’os nain sira.

Osan nebe mak Guverno aloka ba salá-rios no vencimentos ba funsionarios estadoinklui ba membros Guverno no Deputadossira hamtutuk $93, 223milhoes iha tinan2009 boot liu dala tolu osan nebe mak alokaba hadia, halo estradas foun, pontes, kon-trolo inundasaun no be’e mos saneamentoba povo tomak nebe Guverno aloka deit $22,715milhoes deit.

Ba tinan hat oin mai (2009/2012) tuir do-kumento OJE 2009 nebe Guverno hato’o baParlamento Nasional iha fulan Janeiro, pro-jeksaun atu gasta ba salários no vencimen-

tos hamutuk $386,699 milhoes dólares noprojetu elektrisidade óleo pesado hamutuk$371 milhoes maibe investimento ba estra-das,pontes, kontrolo ba inundasaun, be’mosno saneamento kiik liu ba tinan 4 oin mai,nia total hamutuk $62,989 milhoes nebe re-prejenta deit 2%, husi total projeksaun osanpovo nian ho estimativa gastus husi 2009 to’o20012 hamu-tuk $2,408, 450 bilhoes. Husifaktus nebe mak hatudu iha leten ita belehatete katak osan povo nian nebe foti husireseitas mai husi Fundo Minarai sei gasta ba-rak liu atu selu ba funsionarios estado nianinklui membros guverno, deputados nebe ha-hu iha tinan 2009 sei simu salários fulan idaentre $3000 ba leten duke investe atu hadiaestradas, pontes, be’mos no saneamento.Guverno AMP maske hateten katak ferik ka-tuas sira simu ona $20 fulan ida mas inves-timento kiik liu halo ba sira nebe mak halobisnis, lasimu osan inlkui jovens sira nebela-serbisu se aumenta tan numero kiak ihaTimor-Leste.

Grafiku 1

>

Despesas Korrentes De-pendeBa Reseitas Minarai

D espesas Korrentes (anggaran rutin)nee katak montante osan nebe mak

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009 7TASIBALUN

“ Nu’udar Padre foinsa’e fou-foun hau senti kontenti mo-ris nu’udar selibatu, maibe

ho tempu ne’ebe mak lao dau-daun,hau komesa moris ona iha solidaunlaran laran,” dehan Jozef Strezynski,tinan 58. Wainhira hasoru malu hofeto ida ne’ebe mak hau simpatia,nia rasik komesa moris ona iha di-lemátiku nia laran. Ikus mai, de-pois liu tiha tinan 16 nu’udar padre,Strezynski rasik sai husi igreja Ka-tólika no kaben. Agora nia iha oannain rua ona.

Jozef Strezynski: ‘Ida ne’e haunia desizaun rasik ne’ebe mak hautetu tasak tiha ona duranti tinanhaat nia laran. Ikus mai hau senti,la iha ona valór, hau atu sai padrene’ebe mak la kontenti.’

Iha Polónia, Jozef Strezynski laosde’ut-malu mesak-mesak hodi ha-kruk ba regulamentu nu’udar pa-dre ida. Maibe realidadi ne’e ba-zeiandu ba dada lia hamutuk hopadre nain 800 liu, ema sosiologuPolónia afinal hetan porsentu 54ne’ebe mak hakarak moris hamu-tuk ho feto no hakarak kaben. En-tretantu liu 1/3 mak konfesa kataksira halao tiha ona relasaun sek-sual ho feto no porsentu 12 kome-sa iha hanoin hakarak halo rela-

saun metin ho feto. Wieslaw Dawi-dowski, padre ida ne’ebe mak husikongregasaun Agustinho iha War-sawa, hateten katak nia la hakfo-dak ho númeru hirak ne’e.

Wieslaw Dawidowski: ‘Hau ku-ñese eiz padre barak ne’ebe makkomesa husik ona igreja, ne’e dunihau sei la hakfodak kuandu pro-blema ne’e akontese duni iha vizi-ñansa igreja nian rasik. Ne’e nu’udarumanu. Se mak la halo sala, nia makkaer fatuk depois tuda dahuluk.’

Mudansa Boot Iha Komunidade Nia Le’et

Tuir padre Dawidowski, selibatula’os buat ne’ebe mak sagradu notenki simu iha igreja Katólika Po-lónia. Padre sira ne’ebe mak iha ha-karak atu kaben, hatudu momóskatak mudansa ne’ebe akontese ihakomunidade nia le’et livre liu nosekuláriu liu depois dekade ko-munizmu nian.

Selibatu mos la’os buat ne’ebemak fasil. Tanba ne’e mak ba foin-sa’e sira, hau afirma katak diak liusira hanoin tasak didiak lai makfoin hili dalan selibatu nian. Ba siraiha mensajen bulik katak sai padrene’e buat ida ké furak, no nu’udarsakrifisiu ida. Maibe, sai padre iha

Padre Polónia Barak Mak Hola Feto OnaPadre barak iha Polónia (Polandia-red) mak hakarak atu kaben. Entretantu,1/3 nonok-nonok viola lei selibatu nian, maibe sira rasik lakohi kaben. Beleka lae, lei ne’ebe mak bandu Padre sira labele kaben, bele ezisti nafatin?

momentu agora, la’os buat ida kédiak. Hateten padre Dawidowskiho lian ne’ebe mak foinsa’e sira ujabai-bain.

“Sá tan iha suku-suku no iha gru-pu ne’ebe mak taka-an, maibe emahatene katak padre halao dunirelasaun seksual ‘nakukun’ ho feto,”tenik jornalista no mos observadórigreja, Adam Szostkiewicz. “Povubele fó toleransia ba padre ne’e,maibe ofisialmente, sira la simunafatin.”

‘’Hau hanoin katak padrene’e farigadu tebes ho niniaservisu no la iha ona tempuba familia,” hateten Renata,vizitante leál iha igreja War-sawa. “Selibatu nu’udar dog-ma importanti igreja Ka-tólika no ida ne’e tenki kaermetin nafatin,” hateten Michal, ne’e-be foin asisti misa importanti.

La’os Doutrina AntiguBandu para padre sira halo re-

lasaun seksual, la se’es husi doutrinaigreja Katólika nian. Kazamentuhanesan atitude ida ne’ebe makimpede relasaun padre ho Maro-mak. Buat seluk tan mak, dúvidaskonaba nepotizmu no patrimóniuba pozisaun iha estrutura igreja

nian, durante iha sékulu hirak nialaran, hanesan argumentu impor-tanti atu kria moris selibatu.

“Selibatu la’os doutrina antigu,foin iha sékulu medievál mak esta-belese,” esplika jornalista no perituba igreja Adam Szostkiewics ne’e.Nia haree nanis ona katak emane’ebe mak atu tuir dalan selibatune’e komesa menus ona ne’e bele,kria debates maka’as iha públikunia le’et.

Adam Szostkiewics: ‘Nu’udarideia ne’ebe la lójiku atu kria na-fatin selibatu iha igreja Katólika ihaPolónia, ne’ebe karik Paíz ida ne’ebe

sarani Katólika barak liu ona ihaEuropeia, komesa hatudu momo’osona katak fatin atu eduka semi-narista sira komesa mamuk ona.Iha Papa Benedicto ninia lideransa,hau ladún haree mudansa. Maibedepois ida ne’e, tenki iha duni mu-dansa.’

BanduDau-daun ne’e, padre sira ne’ebemak kaben, sei haree hanesan

bandu ida iha igreja Katólika nialaran iha Polónia. Xefi konferensiaBispo Polónia, Arsebispo, JosepMichalik iha ninia reasaun hatetenkatak, padre sira ne’ebe mak husiktiha ona vida padre nian, kita hareesira nu’udar heroi.

Jozef Strezynski, ne’ebe mosnu’udar membru ba grupu eiz pa-dre Polónia, arrepende ba igrejarasik ne’ebe mak taka aan. Sa tantanba deit práika, ninia hahalokne’ebe mak radikál hanesan ne’ebele kria nafatin padre sira ne’ebemak hadomi feto no kaben nonokbele kontinua sai boot liu tan.

Jozef Strezynski: ‘Sala tebes,kuandu tau karimbu ba padre sirane’ebe mak kaben no husik vida nu’u-dar padre selibatu hanesan trai-dórba Maromak. Hau hanoin iha kon-trariu: ema ne’ebe mak lakohi hilidalan rua, maibe nia honestu, baema ne’ebe nia hadomi, no ba Ma-romak, tebes duni katak tenki loritodan, maibe importante mak niahonestu ona.’

(fontes: www. ranesi.nl)

‘Hau kuñese eiz padre barak ne’ebe mak komesa husik ona igreja, ne’eduni hau sei la hakfodak kuandu problema ne’e akontese duni iha vizi-ñansa igreja nian rasik. Ne’e nu’udar umanu. Se mak la halo sala, nia makkaer fatuk depois tuda dahuluk.’

Wieslaw Dawidowski

san Bandidu, kontra Bapak. Re-sultado husi hahalok Maubosi nianne’e, ikus mai nu’udar Kompen-sasi ba nia, Maubosi hetan Pro-jektu hirak ne’e:

1. Rumah Dinas DPRDLautem;

2. PUSKESMAS (Buruma) Baucau.

Hare didiak ba kronologia ihaleten, hatudu katak, Maubosi ulukfo duni kontribuisaun ba luta ne’ehusi anglo seluk ida, sai amigoBapak nian, (husi anak angkatba anak mas no husi anak masba anak kandung), tan ne’e, makiha periodo 80 mai to’o iha tinannebe Maubosi halai sai husi Timor-Leste nia halo saida? Tanba koo-perasaun no relasaun amizade diakho Bapak sira, Maubosi ha-luhatiha ho funu ba Ukun Rasik-An.

Imagina deit, iha tempo nebawainhira ema nebe hetan posi-saun no kargo bo’ot iha ai-larantu’un mai apresenta an ka rendemak la mate no hetan tratamentodiak ikus mai hetan fali projetune’e ita bolu oinsa?

Hau dehan nune’e tanba Ka-maradas maluk sira nebe dadurhamutuk ho Maubosi iha Shang-thai Hoo, hanesan Leopoldo noAnibal oras ne’e nu’udar Saudosotiha ona, maibe Maubosi sei saiMaubosok nafatin, tanba nia nu’u-dar anak mas no anak kandunghusi Major genap nian, nia morisno sira seluk tenki sai nu’udarMartir no oras ne’e Saudoso tihaona.

Kamaradas Saudoso LeopoldoHeraldo Joaquim no Anibal deAraujo hatudu sira nia brani nu’u-dar as’wain dunik, la hatene ha-kru’uk no fa’an an ba inimigo, ham-ri’ik metin iha prinsipiu FRETILINnian, hatudu sira nia determina-

saun no kumpri promesa hirak ne-be sira halo ho Povo Maubere wain-hira sira sei moris, katak Mauberelakoi atan tan, sei la hakru’uk baida, maske nia ho poder beliku, seila hamate hanoin Ukun Rasik An.

Hahalok ida ne’e Maubosi la so’eto’o ohin loron. Tempo nebe nia halaisai ba Australia, nia bosok maluksira iha Australia katak nia halo Klan-destina maka’as iha Timor-Lestemak Bapak duni nia atu kaer nia, tanne’e nia halai tiha ba Australia, nu-ne’e maluk sira iha Australia mosfiar nia, hodi naran Resistensia nian,nia mos hala’o kobransa ba maluksira iha neba dehan atu haruka osanmai Resistensia, maibe ikus maiosan hirak ne’e ba tama hotu ihaMaubosi nia kabun nu’udar Resis-tensia kabun laran.

Husu to’ok ba Maubosi, 5000USD nebe nia simu husi CamaradaMari ho objektivu atu hasai Mau-Hodu husi Kadeia ka Detensaun Mi-litar Indonesia nian ne’e iha nebehotu? Dadus hatudu katak, Maubosilori osan ne’e ba gasta tiha iha Sin-gapura hafoin fila husi neba to’oiha Australia nia (Maubosi) sosa tihakareta foun ida ho osan nebe fo bania ho objektivu seluk ida , uja emania terus ba nia interesse privado(Kabun Laran), tan ne’e mak haudehan “Maubosi halo ResistensiaKabun Laran nian“.

Husu to’ok ba Maubosi, tansamak hafoin Konferensia NasionalExtraordinaria nebe hala’o iha SidneyAustralia seidauk hotu, nia halai lakontiha? Tanba Mau-Hodu, hakarak atuhusu ba nia (Maubosi) kona ba osanne’e paradeiro iha nebe, nia taukno lahatene atu justifika, tanba gastatiha hotu ona osan ne’e, entaun niatenki halai, faktus ne’e Mau-Hodumak konta mai hau iha Sidney Aus-tralia.

Hau laiha fundo Racista hane-san Maubosi, maibe nia la hatene

an, dala barak iha nia artigu balunnia sempre koalia dehan Etnia mi-noria ida iha Timor-Leste ne’e makperturba hotu proseso tomak ihane’e, husu to’ok nia, nia mos husiEtnia minoria hotu ka la’e?

Maubosi la’os ema FRETILINnebe diak, Racista, kontra prinsi-piu bo’ot nebe FRETILIN hatun ihatempo neba, labele halo deskrimi-nasaun entre sexo, rasa, kor,no fiar, tan ne’e, saida mak Mau-bosi hatudu ne’e, la reflekte espiri-tu revolucionario, at liu, hatudu ha-halok deskriminativo, ne’e ita tenkikombate, tenki halo lakon iha itania Sociedade Maubere nia le’et.

Katuas sira iha filosofia sira niandehan nune’e, ai nebe moris maikleuk hadia kedas iha temponebe nia foin tubun, karik niaa’as no bo’ot ona, atu halolo fali,labele ona, nune’e mos Maubosi,kleuk nanis, estraga imagem FRE-TILIN nian iha tempo base de apoio,rende ba Militar Indonesia sai cola-borador activo no manas hasorunia Kamaradas maluk rasik, to’ooras ne’e mos nia la kole ho nia ma-nobras hirak ne’e, soran tun, soransa’e, sobu tun, sobu sa’e, uja FRE-TILIN hodi sobu FRETILIN, subarnia interese particular iha interesecolektivo nia laran.

Hetan oportunidade barak ihatempo Governasaun FRETILIN nian,ida nebe konkreto liu mak Indus-tria Mina Nu’u iha Viqueque,maibe, saida mak akontese, husikhela tusan ba populasaun sira ihaBekarin, ema nia nu’u la selu, nu’ukakun atu halo kopra mos la selu,halai lakon deit, ne’e dehan Res-ponsavel, katak iha Responsa-bilidade no halo serbisu ho Res-ponsabilizasaun? Industria MinaNu’u iha Viqueque tansa mak monu?Tan laiha gestaun empresarial idadiak, inkompetente, ibun mak bo’ot,hatene hatudu liman ba ema seluk

nia salan deit, maibe, kakutakla’ek, tanba hanoin deit atuhalo explorasaun ba nia emarasik, halo mate inisiativa po-pulasaun nian rasik, hatun kre-dibilidade empresario nasional siraiha povo Maubere nia oin. Malukempresario sira, sera que, Maubosinia inkompetente, inkapasidadene’e imi mak tenki selu?

Iha tinan 2000, Maubosi maiTimor-Leste husi Australia nu’udarStaff kontratado UNTAET nian, niaserbisu iha Sekretaria Turismo,iha tempo neba kedas, Maubosi bamai Australia haklaken ba ema to-mak katak nia hanesan Ad InternMinister of Tourism of RDTL inWaiting), hafoin FRETILIN manan

eleisaun 2001, Maubosi iha expek-tativa (ka Mehi bo’ot) atu tur nu’u-dar mos Membro Governo ruma,mehi ida ne’e la realiza. Tan ne’eiha 2003, wainhira halo remode-lasaun ba Governo, Maubosi ho niamaluk sira exige atu hari Governoida exkluzivamente FRETILIN, laaceita ho ema independente ihaGoverno nia laran, ran hakarak idala akomoda, hahu kedas iha temponeba nia halo manobra tun sa’e,no subar nia interese particular/pessoal iha interese kolektivo niamahon, komesa halo reuniaun ihafatin bar-barak nu’udar sinal frus-trasaun bo’ot hasoru desijaun ne-be kontrariu husi nia hakarak.

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 20098 KNUA

Grafiku 3

Guverno halo tiha ona reformatributaria atu hatun folin sasanmaibe aumenta reseitas domesitania resultado sedauk halo ita kon-tente. Polikas fiskal hamenus im-postos ba sasan lahatudu resulta-dos ho sasan folin tun maibe ha-menus reseitas domestika ba raiida nee nian no kontinua lahame-nus dependensia ba reseitas maihusi Fundo Minarai.

Estimativa ba gastus nebe makGuverno halo tuir dokumento OJE2009 hatudu katak alem guvernogasta osan mai husi reseitas mina-rai no reseitas domestikas arbiruno iha desequilíbrio bo’ot, Guvernotau risku ba futuru Timor-Leste ihainserteza nia laran. Guverno ihatinan ne’e no tinan tolu oin mai segasta osan barak ba selu saláriosno vencimentos, fahe osan nar-naran deit nebe iha diferensa nogap bot ho resei-tas nebe mak semai husi reseitas domestikas. Po-litika ida sei aumenta dependensiato’o tempo naruk no sei halo povo

Projeksaun AMP Ba OJE Lahatudu SustentabilidadeBa Futuro Timor-Leste >>>>>tutan husi pajina 6

Grafiku 4Estimativa no Projeksaun Despesas Korrentes no Reseitas Domestikas 2009/12 ($millhoes)

barak baruk atu serbisu. Husitotal estimativa reseitas mina-rai ba tinan 4 oin mai (inklui2009) hamutuk 5, 329bilhoesGuverno se hasai total hamu-tuk hamutuk, $2, 408, 165bilhoesrestu se mai husi estimativareseitas domestikas nebe niatotal ba tinan 4 oin mai hamu-tuk $285 milhoes deit hodigasta $2,408, 450 bilhoes ihatinan 2009 to’o 2012. Estima-tiva no projeksaun finansia-mento desenvolvimento liu husiOrsamento Jeral Estado tinan-tinan ba rai nee se la sunsten-tabel tan dependensia ba OJEba reseitas minarai nian ma-kas liu duke reseitas domes-tikas nebe sai hanesan sasukatba Guverno ne’e sei serbisuatu hetan osan husi kosar benrasik ka hein deit osan mai husiFundo Minarai? Insustentabili-dade ne’e se makas liu tan, tan-ba gastus nebe mak GuvernoAMP halo laiha plano, programano gasta arbiru deit. Laiha mosequilibriu gastus ba despesasglobal nebe investimento kapi-tal desenvolvimento hodi hadiadalan be’mos pontes hodi tulunkiak sira halo movimento fa’an si-ra nia sasan, kiik liu gastus kor-rentes inklui gastus nebe makhalo atu selu salários vencimen-tos membros Guverno, deputa-dos sira.

tinan-tiznan Guverno AMP hakarakka lakoi tenke aloka iha Orsa-mento Jeral Estado (OJE). Despe-sas Kor-rentes engloba osan nebemak aloka ba salários e vencimen-tos nebe iha tinan 2009 hamutuk$93,123 milhoes, bens e servisus$247,998 mi-lhoes, kapital menor,$38,054 millhoes no ikus liu kate-gorias nebe mak halo parte badespesas korrentes mak kategoriasba trans-ferensias publikas nebeiha tinan 2009 alokasaun hamutuk$96,334 milhoes. Maske argumen-to balun hateten katak despesaskorrentes kontribui direita no indi-rektamente ba kresimento ekono-mia Timor-Leste nian, argumentone’e ladun forte selaiha equilibriusubstansial ba investimento ba ka-pital desenvolvimento atu hadiaestradas, pontes be’mos no kriaserbisu ba mini-mu 10mill jovensTimor oan nebe tama iha merkadoserbisu tinan-tinan. Iha parteseluk despesas korrentes ba kate-gorias balun, ezemplu ita hare baaumento ba salários no vencimen-tos ba funsio-narios nian, la pro-posional ho salários no vencimen-tos ba membros Governo noDeputados ho subsidio 20$ baferik katuas fulan-fulan, aumentono diferensa iha leten provokadeit inflasaun ho aumenta folinsasan iha merkadu. Husi des-pesas korrentes tomak hateten ihaleten osan barak mak sei la helaiha Timor-Leste tanba gastus babens e serbisus no kapital menorsei sosa sasan barak mai husi railiur, inklui fos. Despesas korrentesaumenta makas hafoin GuvernoAMP kaer ukun, despesas nee bo’otliu reseitas domestikas Timor-Leste nian nebe iha tinan 2009 es-timativa reseitas domestikas nianhamutuk $91,3milhoes deit kom-para ho total gastus korrentes.

Reseitas domestikas rasik, nia es-timativa ba tinan hat mai hamutuk$285 milhoes deit inklui tinan 2009.Estimativa reseitas domestikas niankontribui kiik liu ba estmativa gas-tus ba despesas montante globalba tinan 4 oin mai, hamutuk $205,334 milloes. Estimativa montanteglobal hatudu katak Guverno AMPaumenta gastus ba despesas kor-rentes depende makas ba osanmai husi Fundo Minarai nian. Ita hotuhatene katak montante des-pesasglobal Orsamento Jeral Estado nian,foti osan mai husi reseitas minaraino resei-tas domestikas. Iha OJE2009 Guvernu hasai osan husi Fun-do Minarai liu husi rendimentu sus-tentable 3% nian hamutuk $589,828 milhoes no $91,3 milhoes maihusi reseitas domestikas.

Reseita Domestikas Ki’ik Liu Despesas Global no Ki’ik maka liu Husi Reseitas DomestikasGrafiku 6

Grafiku 5Komparasaun Diferensa Husi Despesas Korrentes no Reseitas Domestikas ($millhoes)

http://gulfbusiness.tradeholding.com/default.cgi/action/viewtra-deleads/tradeleadid/190805/s

http://houheijiaotu.trustexpor-ter.com/tepd-213-430221/Used-HFO-Diesel-Generator-or-Se

http://www.1stworldtradepor-tal.com/default.cgi/action/view-tradeleads/tradeleadid/189533/

http://www.bikudo.com/buy/de-tails/247852 u s e d _ s e c o n d _ -hand_hfo_diesel_generator_pow#desc

http://www.ecplaza.net/trade-leads/seller/5034981 used_die-sel_power_plant.html

h t tp : / /www.ec tha i . com/en/trade-post/?tradepost=186163

http://www.ecvv.com/product/vp1270854/China-Used-HFO-Diesel-Generator-or-Second-H

1 http://www.gdfao.gov.cn/english/ news/guangdong/ 200802270021.htm2 http://www.laohamutuk.org/Oil/ Power/IEIPT17Jun08.pdf3 http://www.cni22.com.cn/english/ index_en.asp

>>>>>tutan husi pajina 9

Kay Rala XananaGusmão nia mehino Pedro Lay niahahalok

Ema hanesan ita, nebe fiarba fizika, hatene katakdiferensias-diferensias en-tre loron liu ba (pasadu),ohin loron no loron oin mai(futuru) hanesan iluzaunbandel nebe kusta atuhamoos. (tradusaun livre)

- Albert Estein

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009 9KADI

Se mak bosok se:Jeradór Sulzer 14ZAV40S bele la’o ho gás ka la’e?

Kay Rala Xanana Gus- mão nudar reprezentan-

te AMP hatete iha Parla- mento Nasionál semana hirak liu ba katak Sen-

trál eletriku mina todan ne’ebé go-vernu Timor-Leste atu hola segun-da maun, bele, enves de uza minhatodan, buat ida ne’ebé hamosu po-luisaun makás, bele uza gás natu-ral. Se ida ne’e lós, governu lalikauza mina todan, uza gás deit, tanida ne’e la hamosu poluisaun ma-kás hanesan sunu mina todan hodi

Rui Pinto

Xanana Gusmão, eiz Prezidente RDTL

halo ahi.Bazea ba informasaun ne’ebé jornál

kla’ak husi fonte kompañia nian, iha Ma-natuto ne’ebá, kompañia sira hanoin atuhola jerador 6 (neen) ho espesifakasaunne’e: Sulzer Generator Sets 14ZAV40S. Hoinformasaun ne’e, no ho email ho data 10/02/09 husi fornesedór freelance ba Sulzer14ZAV40S, Vincent Lee, iha Guangdong, Chi-na, jeradór ida ne’e tama ba kategoria HFO(heavy fuel oil), no la tama ba kategoria “dualfuel operation” ne’ebé bele uza mina-todanno gás.

Ho informasaun ida ne’e, ita bele husu:“Se mak bosok povu? Ita nia lider ka kom-pañia?”. Ita rasik moos bele hatán: “ema ne’ebéhatete ba povu Timor-Leste katak jeradór

ne’e bele la’o ho gás” Ida ne’e klaru, maibéhahalok bosok povu buat ida ne’ebé a’at lahalimar nune’e moos lider sira tenke, molokko’alia kona-ba “udan sin” ka “nabeen sin”ka kualkér koisa ne’ebé sira la toman atuko’alia, di’ak liu sira check didi’ak, tan se la’e,ema ida husi kompañia, ka vendedor free-lance ida, bele bosok lider ida, no la kleurlider ida fiar, no fila fali ba Timor-Leste nohada’et lia-bosok ba povu tomak ida. Lide-ransa tenke matan moris, se la’e sira nak-fila husi “eroi” ba “mentirozu”, husi “liberta-dor” ba “afundadór da patria”.

Será ke iha jogu ne’e, kompañia bosokKay Rala Xanana Gusmão? No ita nia koman-dante mai fali bosok ita? Se mak beik uluk?Se mak beik ikus?

Kona-ba kestaun ne’e, ita lalika hatán,importante mak lideransa sira tenke hadookhusi hahalok beik nian, no loke tilun no lokematan. Tanba bainhira ita “mehi” katak idane’e bele sai di’ak ita nia mehi bele sai reali-dade a’at ba povu tomak. Ami membru so-siedade sivíl, ami atan ba imi nia hakarak,ami beik hein katak imi ukun na’in bele ukundi’ak, loos no ho matenek envés de ukun a’atho bosok no ho beik. Ba sani na’in, mak ne’edeit. Obrigadu basuk wa’in.

Tuir informasaun, China PowerContractor1, Repúblika PopularXina fan duni jeradór PC-4, PC2-6 no Sulzer 14ZAV40S no tuirkompañia nia espesifikasaun ba je-

radór ne’e sira hotu tama fali iha kategoria “HFO”heavy fuel oil, ida ne’e hatete momoos katak,jeradór ne’e la’o ho mina todan deit, la la’o hogás hanesan reprezentante AMP hatete iha Par-lamentu Nasionál.

Karik ita buka informasaun kle’an tan kona-ba mákina sira atu uza ita hetan katak:

10PC-4 > mak motor ba jeradór idane’ebé kompañia Japan NKK harii iha 1979maibé tan razaun oioin para hala’o servisu iha2006.

PC2-6 > mak motor ba jeradór ida ne’ebékompañia Japan NKK harii iha 1985 maibétan razaun oioin para hala’o servisu iha 2005.

Sulzer 14ZAV40S> mak jeradór ida ne’ebékompañia Sulzer halo iha Fransa, no nia motorno nia jeradór harii iha 1989. Tuir informasaunChina Power Contractor unidade ualo ne’e ihaproblema balun: “1 unit not ins-talled, 1 unitwith burnt rotor, 6 unit Normal shut down ingood condition” ida ne’e signifika katak, unidadeualu husi China Power Contractor ida keimatiha ona, ida seidauk instala, no unidadeneen servisu bainbain, maibé tan ne’e tenkepara hala’o servisu.

Ho informasaun ne’e, duvida oioin mosu:1) Seráke Governu AMP hola jeradór ida ne’ebéunidade ida sunu tiha ona no pesa tohar? 2)Se mak selu atu hadi’a “rotor” ne’ebé sunu tiha

China Power Contractor China Power Contractor China Power Contractor China Power Contractor China Power Contractor no nia informasaun kona-ba teknolojia ba Timor-Leste

ona? 3) Se mak koko atu haree se unidade idane’ebé seidauk monta fun-siona duni? Hanesanita nia esperiénsia iha Dili, ita haree katak EDTLsusar atu halo jeradór hotu-hotu la’o hamutukhodi fó ahi ba Dili tomak. Tuir informasaunkompañia ne’ebé hatete katak sentrál atu uzajeradór marka oioin, motor ho marka oioin norota-saun oioin, 4) serake EDTL iha kapasidadeatu jere no sinkroniza jeradór hotu ne’e, nohalo katak sira bele la’o hamutuk hodi fó ahiba Timor-Leste tomak?

Karik ita analiza espesifikasaun tékniku,ne’ebé kompañia fó ita haree katak: MotorSULZER nia todan hamutuk liu 250 toneladas;PC-4 iha todan 210 toneladas; no PC2-6 todan150 toneladas.

Hanesan Sani Na’in bele haree, jeradór sirane’e boot la halimar, no iha Timor-Leste ita la ihaguindastre atu hiit sai sasán todan hanesan ne’ehusi ró ahi ba ita nia portu. No mós, tuir relatóriubanku Asiatiku ba dezenvolvimentu2 ita nia Portu

Dili, susar uitoan atu konsege simu ró ahi ida ne’ebélori karga boboot hanesan ne’e. Tuir informasaunenjeñeiru konstrusaun sivíl husi GERTIL, dalanbalun no ponte barak iha Timor-Leste natoonatu simu todan makás ida hanesan todan jeradór.

Ho informasaun ne’e Jornál Kla’ak husu bootba lideransa AMP:

1) “halo nusa mak sira bele hi’it sai sasán ne’ehusi ró ahi?”;

2) “halo nusa mak sira bele lori sasán boboothusi portu to’o fatin sentrál se dalan la tomanatu hetan todan makás ne’e?”;

3) “Osan atu aluga guindastre no hadi’a dalanse mak selu? Governu ka Kompañia?”

1 http://www.china-power-contractor.cn/Used-HFO-diesel-generator-set-for-sale-at-2008.html2 http://www.adb.org/Documents/TARs/ETM/R69-00.pdf ka moos bele hetan informasaun tan ihahttp://www.adb.org/Documents/Conference/Timor-Leste/Sixth_Progress_Report/sixth_progress_report.pdf

Rui Pinto

Tuir planu kompañia China ne’ebé manán kontratu atu monta sentrál elétriku ihaTimor-Leste, Timor-Leste atu hetan sentrál elétriku rua: ida iha Manatutu no idaiha Same. Iha kazu sentrál elétriku Same, tuir kompañia nia informasaun, kompañiahakarak uza jeradór ho motor marka SULZER 14ZAV40S hamutuk ho motor ruamarka PC, ida mak PC-4 no seluk PC2-6.

Iha artigu seluk ne’ebé jornálkla’ak publika nudar respostaba Prezidente nia du’u hodihatún dignidade jornalistaambientál kla’ak nian (artigu

nia naran “Se mak beik”), Jornál kla’akko’alia uitoan kona-ba falta transpa-réncia iha prosesu konkursu públiku(prosesu tender) hodi hola sen-trálmina todan no dada fiu hodi fó ahi baTimor-Leste tomak. Informasaun ne’ejornál sira seluk (Asia-times) mós fóhatene ba públiku mundu tomak, iha fulan hirakliu ba.Edisaun ida ne’e dala jornalista kla’ak bukahatene “mehi ne’e mosu husi ne’ebé?”Bainhira ita hanoin hikas, informasaun kona-ba intensaun lider AMP atu hola jeradórsegunda maun mosu kedas iha komunikaduimprensa husi Governu Xina nian iha loron 18Fevereiro 2008. Durante Sr. Pedro Lay nia vizitaba Guangdong, eskritóriu Relasoins ExternasProvinsia Guandong nian hakerek: «Timor-Leste hakarak hola jeradór diesel ka oleo pesa-du, segunda maun lailais hodi hasoru problemaahi iha Timor-Leste»Ida ne’e sai iha komunikadu ofisial imprensahusi Guangdong Foreign Affairs Office1. Sr.

Kay Rala Xanana Gusmão nia mehino Pedro Lay nia hahalok

Rui Pinto

Fotografia husi: .dExTeR.’s (karuk) no Rusty Stuart (loos)

Investigasaun espesiál ba kla’ak

Lay moos aumenta tan katak nia hakarak duniservisu hamutuk ho Guangdong enterpriseshodi hamutuk sira bele halo kooperasaun hoTimor-Leste. Bainhira ita haree didi’ak komuni-kadu imprensa ne’e ita haree katak, Sr. PedroLay bolu emprezáriu husi kompañia: ShenzhenHigh-Tech Industrial Park, Yantian Port. ZTE Cor-poration, Conbo Electric Power DevelopmentCo. Ltd, hodi la’o hamutuk ho nia durante niavizita ne’ebé la’o dezde 28 Janeiro to’o 1 deFevereiro.Durante fulan hirak nia laran ita la rona kona-babuat planu ne’e, maibé bainhira orsamenturetifikativu mosu, ita haree katak asuntu sentrálmina todan mosu fali. Iha loron 19 Setembru

Ministériu Finansas loke prosesu tender hodiema bele fó “pareser legal kona-ba halo nusamak governu bele hakerek kontratu ho kom-pañia ida hodi mai monta sentrál elétriku2”.No iha 24 Outrubru Governu asina kontratuho kompañia Xina nian naran China NuclearIndustry 22nd Construction3 (tuir komu-nikadu imprensa Governu Timor-Leste nia hotítulu “East Timor to Electrify the Nation”)Sosiedade sivíl hakilar, parlamentu nasionálhakilar, biar ne’e, governu la’o ha oin ho propostaida ne’e no iha diskusaun OJE 2009 propostahodi hola no monta sentrál oleo pesadu ihaTimor-Leste aprova ho votos husi deputaduAMP.

Hanesan Asiatimes hakerek, hanesan ONGLa’o hamutuk hakerek, prosesu tender la duntransparente. Ida ne’e loos duni, bainhira trans-parensia la iha, korrupsaun bele mosu, bainhirakorrupsaun mosu osan barak tama ba emabalun nia bolsu. Iha kazu ne’e, se mak joga husikotuk? Timor-Leste lakon, povu lakon maibése mak manán?Ho informasaun ne’ebé jornál Kla’ak hetanhusi fonte iha empresa no husi fornesedórfreelance Vincent Lee, kompañia atu hola jera-dór ba mina todan barak ho marka Sulzer noPC. Bainhira iha halo peskiza ho espresaunbuliana (boolean expression) ita haree katakema ne’ebé fan jeradór ne’e, hotu hela iha Guang-dong (Lista link), fatin ne’ebé Sr. Pedro Layvizita no barak mak iha ligasaun ho ShenzhenTeWeiTe Mechanical & Electrical Equip-ments Co., Ltd. Tuir informasaun ne’e jorna-lista kla’ak hakarak husu ba Sani Na’in: “ihamehi ne’e, se mak mehi? Se mak hanakonubolsu?”Lista link, Jerador no Guandong:http://www.tradeaegea.com/default.cgi/action/viewcompanies/companyid/315565/

http://b2b.tradeholding.com/default.cgi/action/viewtradeleads/tradeleadid/189533/subject/U

>>>>>kontinua ba pajina 8

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 200910 LISAN

Dezobediénsia sivíl no Rezisténsia sivíl nu- dar konseitu la ihakonotasaun ho haha-lok violentu (hanesan

tuda fatuk ho fisga ka liman,ameasa ema). Dezobediénsia noRezisténsia sivíl hanesan hahalokida ne’ebé mosu bainhira ema idaka barak hili atu la sees husi regra,ka orden balun ne’ebé governukonstitusionál, ka organizasaun idane’ebé kaer ukun tuir dalan inkons-titusio-nál hanehan sidadaun atula’o tuir. Iha hahalok Dezobedién-sia no Rezisténsia sivíl ita la hetanviolénsia fíziku ka/no verbal tanbatuir loloos dezobediénsia sivíl makdalan ida hodi hatudu sidadaun niadeza-kordu tuir hahalok ida ne’ebéna-konu ho kompaixaun no respeituhodi hasoru rejime ne’ebé ita ha-noin katak ukun la di’ak.

Matenek Na’in barak hatete baita katak dezobediénsia sivíl hane-san direitu natural ida. Direitu ne’ea’as liu fali ukun Estadu nian. Ha-noin ida ne’e kona-ba Dezobedién-sia no Rezisténsia sivíl ita hetan husiautór tolu hanesan Henry Thoreau,Mahatma Gandhi, no Hannah Arendt.

Henry Thoreau (1817- 1862)mak ema dahuluk atu uza lia-fuan“Dezobediénsia sivíl” iha testu ida.Hanoin husi matenek na’in ne’e mo-su bainhira Estadu kaer no hatamania ba komarka tanba nia hili atudesrespeita regra rejime nia tuirdalan pasifiku hodi kontribui badame entre Estadus Unidus Amé-rika do Norte no Estadus Unidus ihaMéxiku. Iha nia testu ho títulu “De-zobediénsia sivíl” Thoreau hakerekuitoan kona-ba ukun balun ne’ebémak ukun sira halo no ne’ebé lareflete nesesidade povu nian:

«Iha ukun balun ne’ebé la justu!Seráke ita tenke hakru’uk ba ukunne’e no la’o tuir, ka: ita tenke kokoatu hadi’a ukun ne’e no durante tem-pu ita seidauk hadi’a ita hakru’uknafatin ba ukun aat; ka: ita tenkedezdeke Estadu fó sai ukun ne’eita tenke hili kedas atu hadook a’anno la la’o tuir ukun aat ne’e?».

Thoreau rasik hatete ba ita katak,tuir nia hanoin, ita tenke hili kedasatu ignora ukun a’at; maibé, ita nun-ka bele uza violénsia hodi hasoruEstadu. Tuir Thoreau, dezobedién-sia mak hahalok mesak deit ne’ebéema bele hatudu katak le-jislasaunno rejime nia lala’ok la la’o tuir kri-tériu justisa ka/no prinsípiu moralema ida-idak nian.

Matenek Na’in seluk naran Ma-hatma Gandhi mós hili dalan “não-violénsia”, hanesan Thoreau. TuirMatenek Na’in ne’e, nia tuir loloosnia la konsidera nia hahalok iha Afri-ka do Súl nudar kampaña desobe-diénsia sivíl maibé nudar kampañaRezisténsia sivíl, tanba hanesan niarasik hatete, kontestu istóriku nokonjuntura sosio-politika ne’ebé niamoris bainhira nia hala’o atividadela hanesan Henry Thoreau nia tem-pu.

Gandhi hakerek kona-ba kon-seitu desobediénsia sivíl husi Tho-reau no tansá mak nia hanoin tuirloloos hanesan fali Resisténsia sivíl.

«Afirmasaun ne’ebé hatete ka-tak ha’u nia hanoin kona-ba dezo-bediénsia sivíl mosu tanba ha’u sa-ni Thoreau nia hakerek sala bootida. Ha’u nia atividade iha Áfrika do

Súl la’o ona, molok ha’u simu artiguhusi Thoreau. Bainhira ha’u hetantestu Thoreau ho títulu in-glés“Civil Disobedience” ha’u hahú uzalia-fuan rua ne’e hodi esplika noko’alia ba ema ne’ebé ko’alia Ingléskona-ba ami nia asaun mai-bé,ikus fali mai ha’u haree katak kon-seitu ne’e nia arti la to’o hodi esplikadidi’ak ami nia luta iha ne’e, nune’emós ami hili lia-fuan “RezisténsiaSivíl”.»1

Karik ita haree Gandhi nia regrahodi hala’o hahalok dezobediénsiasivíl ita haree katak tuir matenekNa’in ne’e, ema ne’ebé hala’o ha-halok dezobediénsia sivíl (rezis-tente sivíl) ka satyagrahi labele:

laran-manas, hirus ka siak biaroponente sira ne’ebé nia atu ha-soru (polísia ka órgaun represaunbalun husi rejime) bele hirus, siakno uza violénsia hodi hasoru nia re-zisténsia;

Bainhira rezistente sivíl hasoruviolénsia husi órgaun represaun,nia labele hatán ba hahalok violén-sia nian ho violénsia tan;

Bainhira órgaun represaun ha-karak prende nia, nia tenke prontuatu ba komarka;

Bainhira órgaun represaun ha-karak hadook nia husi tadak ka sa-sán balun ne’ebé koletivu fó ba niaatu kaer nudar símbolu dezobe-diénsia sivíl (bandeira ka spanduk)nia labele fó no tenke proteje di-di’ak sasán ne’e mézmuke ida ne’ehamosu violénsia husi polísia hodihasoru ita; maibé, ita nunka beleuza violénsia, tolok ka hakilar hodidefende a’an rasik ka nudar jus-tifikasaun hodi defende sasán ne’ebékoletivu husu ba ita atu kaer;

Dala ruma ema barak nia matan-belik ba kestaun jéneru, no nune’esira bele hanoin katak filózofu siramesak mane deit; maibé tuir lo-loos iha filozofia ita hetan feto barakho kontribuisaun makás liu. Nudarezemplu ida ita bele haree HannahArendt (1906-1975) no nia kontri-buisaun hodi haburas no hametinkonseitu no filozofia dezobediénsiasivíl.

Hannah Arendt; hanesan ma-

tenek na’in rua ne’ebé foin temi ha-kerek no haklaken ba sidadaun hotukatak, biar rejime sira sempre kokoatu dehan katak: ema ne’ebé ha-la’o dezobediénsia ka rezisténsiasivíl mesak kriminozu2 sira, tuir lo-loos ida ne’e propaganda ida ne’ebérejime ne’ebé ukun aat hala’o hodisees no hamate sidadania respon-sável.

Tuir Arendt, ema ne’ebé hala’odezobediénsia sivíl, hala’o atividadene’e bainhira sira 1) sente katakrejime taka dalan hotu ba sida-daun no povu nia hanoin hodi hadi’asistema, 2) Governu la iha intereseliu ba sidadaun nia keixa no neontodan, no 3) Governu hili atu la’otuir dalan ne’ebé la hakru’uk ba ukunno konstituisaun.

Hannah Arendt, hatete momooskatak dezobediénsia sivíl la’ós buatida ne’ebé ita hala’o hodi hadi’arejime ida, maibé, dezobediénsiasivíl hatudu deit dalan ida hodi ha-para injustisa3. Arendt moos hatetekatak sei iha dikotomia ka dife-rensa ida entre: 1) ema di’ak no si-dadaun di’ak, no moos entre 2) buatne’ebé di’ak ba indivíduu no nia kon-xiénsia rasik no buat ne’ebé di’ak

Dezobediénsia noRezisténsia sivílEma balun hakfodak bain-hira iha sorumutu ki’ik oanida, Ha’u hatete katak, bain-hira Estadu taka tilun no ha-dook povu husi prosesu de-mokrátiku no hamate parti-sipasaun popular iha Timor-Leste, ita hotu, individual kakoletivamente bele hala’okampaña dezobediénsia norezisténsia sivíl hodi obrigaEstadu atu hanoin tetu kona-ba dezenvolvimentu ekoló-jiku sustentável no; haburasiha Governu nia laran, ha-noin katak sira tenke envol-ve komunidade no sosieda-de sivíl iha prosesu hili dalanba progresu.

adora osan..mendewakan materi..in money we truts..Adora dinheiro

Uma fukun kabesa malu too fukun tanba osanManobra dadus Refujiadus tanba osanLaiha komentariu petisionariu tanba osanOsan…….. fahe osanOsan…….. kari osan

Ho osan manu aman hafetu sai manu modoHo osan didin komarka naben hanesan lilinHo osan ema koko sosa oin falsu Osan…….fakar osan Osan..…gasta osan

Tanba osan prinsipiu ema halo’ot iha kaisaunTanba osan idealismu ema soe ba lixuTanba osan o se’e hau se’eOsan....

“Avan Pedro’’ kla’ak, Farol, 10/02/09

Rui Pinto

ba indivíduu nudar membru sosie-dade organizada ida no ema ne’ebéhola parte iha Estadu ida.

Matenek Na’in tolu ne’e hatuduba ita hotu katak dezobediénsia si-víl bele sai dalan ida hodi hatudusidadania responsável bainhira re-jime lakohi simu ita nia preokupa-saun. Sidadaun hotu-hotu bele ha-la’o ida ne’e tuir porezemplu Grevede Zelu (ba ema ne’ebé iha obri-gasaun hodi servisu hamutuk hogovernu; hanesan funsionáriu sirane’ebé la simu polítika balun) kaTuur metin (ba estudante no emaho servisu laek) iha fatin ida ne’ebéema barak bele haree no sani niapreokupasaun. Importante makema labele uza violénsia tanba tuirloloos rejime ukun ita nian, makkontrola órgaun ho kna’ar, estruturano treinu hodi uza violénsia hodihasoru ita (polísia).

1 Surat husi Gandhi ba P.K. Rao iha 19352 Arendt, H. (1999). DesobediênciaCivil. Iha livru Crises da República, 2ºed., São Paulo.Pg. 683 Paquot, T. (2005) Da desobediênciacivil. Le monde Diplomatique – Janeirode 2005 <http://diplo.uol.com.br/2005-01,a1052.>

Hau semprehatene saida losmak sai respostanebe los liu baperguntas idak-

idak no niaresposta mak

hau lahatene!Maibe dalarumaita boot hatene?

- Mark Twain

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 2009 11NASIONAL

matebian Major Alfredo Reinadotenki loke ba públiku. “Hau nia es-peransa maka tenki loke kazu ne’e,atu nune’e ema hotu bele hatán baatentadu 11 Fevereiru, se los makasai autór,” afirma nia foin lalais ne’e.

Petisioanariu ne’ebe hatudu nialaran triste no laran moras ne’e ha-tutan liu tan katak kuandu ema hotuhakarak hakruk ba lei ne’ebe vigora,kazu saida deit sei bele rezolve.

PGR LonguinhosTauk Prosesa Atentadu11 Fevereiru ? >>>>>tutan husi pajina 2

“Maibé nai ulun sira deit la iha in-terese ona. Sa tan atu lori kazune’e ba iha tribunal, liu husi dalanjustisa. Ne’e hatudu inkapasidadehusi parte ne’ebe refere. Problemaida ne’e nasaun nian, la’os problemaindividual,” salienta nia.

Eiz F-FDTL ne’e ejiji ba governuatu loke hikas kazu ne’e iha tribu-nal, liu husi dalan justisa. Se sedudiak liután, atu nune’e justisa ne-be ita hotu hakarak no hein, belehetan nia solusaun.

Eiz F-FDTL ne’e realsa liután ka-tak nudár nasaun foun, labele su-bar autór. “Tanba uluk ita luta la’osluta hodi hakiak autór maibé ita lutaba independénsia, lia los no justisa.Dalan ne’ebe ami parte rebelde sirahirak luta la’os to’o iha ne’e deit.Ami sei mantén pozisaun atu lutakontinua ba justisa iha tribunal.

Ami petisionariu sira maka sala kaema ruma maka finje taka no su-bar an hela iha problema ne’e niakotuk,” hatutan nia.

Atu ema labele intervein aten-tadu 11 Fevereiru 2008, tenki ihaadvokasia hodi hapara interven-saun politika iha orgaun judisiariu.“Tenki hanoin halo polítika inter-vensaun orgaun Estadu nia servisutuir lei ne’ebe mak iha.Tenki fun-siona Konsellu Superior MinistériuPúbliku atu kontrola servisu Proku-rador sira nian se karik la diak,” husuJose Luis, aktivista Direitus Humanusno eiz direitur Perkumpulan HAK.

Públiku to’o agora sei hein katakiha loron 4 Marsu, povu tomak seihatene se maka autór iha atentadu11 Fevereiru 2008. Justisa sei tuirdalan los ka lae?

ikus Presidenti Republika habelarliut tan. Maibe, too ikus governuAustralia rejeita katak konta ban-karia ne’e eziste.

Atu bele iha investigasaun idanebe independenti, Parlamentu Na-sional nebe hetan apoiu husi Fre-tilin, Kota no PD propoin atu kriaKomisaun Inkeritu Internasional.Cecilio Caminha mos fo apoiu:”Tenki iha KII atu nune’e bele ha-mosu verdade oinsa mak ma-tebian Alfredo Reinado Alves beletoo iha Presidenti Republika Hortania uma hodi integra nia vida.” (TP,27/2-08).

Iha parte seluk, Deputada Car-melita Moniz husi CNRT hateten ;“Se kria Komisaun Inkeritu Inter-nasional signifika PN konsideraPGR inkapasidade atu halo inves-tigasaun ba kazu atentadu 11 Fe-vereiru. (TP, 27/2-08).

Liutiha tinan ida ona maibe re-zultadu investigasaun rasik seidaukfo sai ba publiku. Kazu Onze Feve-reiru nebe sai preokupasaun emahotu trata diferenti liu ho kazu hiraknebe akontese iha fulan Abril noMaiu 2006 nebe iha tempu nebaRamos Horta laos sai vitima no sainudar Ministru Negosiu Estranjeiruhakerek karta ba Nasoens Unidasiha loron 8 Juñu hodi harii KomisaunInkeritu Internasional. Nasoens

Unidas responde kedan propostane’e iha loron 20 Juñu hodi harii Ko-misaun Inkeritu Internasional baviolasaun direitus umanus nebeakontese. Iha loron 22 Outobru2006, komisaun inkeritu interna-sional fo sai relatoriu ba akontesi-mentu iha fulan Abril no Maiu 2006.Ema hotu iha asesu ba relatoriune’e no hatene saida mak akon-tese, maski rekomensaun baraknebe seidauk implementa.

Hatan ba rezultadu investiga-saun nebe liu tiha tinan ida maibeProkurador Jeral Republika sei-dauk fo sai, Fernanda Borges ha-teten katak Prokurador presijakaer metin artigu 132 no 133konstituisaun RDTL nian hodidefende legalidade demokratika.Labele uza segredu justisa atukaer knar prokurador nebe la tuirlei. Presiza iha transparansia nopresiza iha hahalok nebe sempretuir lei. Iha kazu ida ne’e presizatebtebes atu halo lolos atu parapovu labele iha duvida hodi nu-ne’e ita bele iha hakmatek, pazno sosial iha Timor-Leste. (TP, 2/2)

Mario Carrascalao nudar de-putadu PSD hateten katak Hau ra-sik kritika PGR tanba buat nebe besiktinan ida ona maibe ita la hatenenia rezultadu investigasaun, talvezbuat ruma mak macet hele iha ne-ba karik, sira hakarak desblokeiakarik, hau lahatene. (TP, 2/2)

Atu komemora tinan 1 OnzeFevereru, Presidenti RepublikaRamos-Horta halo enkontru hoGastão Salsinha, Amaro da Silva

no Marcelo Caetano iha loron 2Fevereiru. Media lokal laiha asesuba enkontru ne’e. Prokurador JeralRepublika hakarak koalia deit homedia internasional. Longuinhosdehan kazu 11 Fevereiru bele julgaona iha fulan janeiru. Maibe foindadaun tribunal dili informa katakkazu ne’e seidauk bele tama ihajulgamentu tamba investigasauniha Ministeriu Publiku seidauk re-mata. (TP, 2/2)

Joaquina Lemos, Gastão Sal-sinha nia kaben hateten ba LUSA(8/2) konaba enkontru ne’e: “Sirahakarak koalia konaba perdaunmaibe hau nia laen rejeita tambasira la simu atu nonok bainhira sai

husi prizaun laho deklara saida makakontese lolos.”

Jose Luis de Oliveira husi Aso-siasaun HAK hateten ba kla’ak:”Hau duvidas kazu ne’e bele lao baoin ho prosesu nebe lalais tambania (Longuinhos Monteiro) mos ihalaran. Kuando prosesu ne’e belelao ba oin, nia (Longuinhos) mosaban bainrua sei lao ba nia.”

Angelita Pires nebe PresidentiRepublika no Prokurador Jeral Re-publika konsidera nudar ema nebeiha Alfredo Reinado nia kotuk baakontesimentu Onze Fevereiru ha-teten ba LUSA: “F-FDTL no PNTLuza nudar instrumentu atu servi baambisaun pesoal. Alfredo mos, ha-

nesan nia koalia abertamente. Uzaatu servi ba ema hirak nebe ihainterese atu hatun governu Fre-tilin. Ikus mai, ema halo traisaunba Afredo.” Angelita mos hate-ten:”Hau konvesidu katak Onze Fe-vereiru nudar rezultadu husi 2006.”

Tuir Jose Luis de Oliveira hate-ten katak bainhira LonguinhosMonteiro mak kaer kargu ne’e,laos deit kazu Onze Fevereiru maksei la prosesu, maibe mos Proku-rador Jeral Republika la prosesakazu liu 4700 nebe sei pendentihela iha prokuradoria sei susar atujulga. Maibe, tamba sa LonguinhosMonteiro sai fali komandante jeralPNTL ninian?

Kazu 11 Fevereiru:Governu Kontinua Subar Lia Los,Longuinhos Involve?>>>>>tutan husi pajina 3

laiha ema ida mak mate ou kanek, ”Imezmu kilat tarutu maibe situasaunseguransa iha Ermera la’o diak nafatinno la-halo populasaun paniku’’, Bakerba Timor Post.

Hatan ba kestaun tiru ameasa ihaleten, deputadu Adriano husi bankadaPD, Fernando dias Gusmao (PSD) noFrancisco Araujo (ASDT) iha jornal ha-nesan (Timor Post, 09 Fevereiru 2008)hatete katak, Komandante Forsa Se-guransa Iinternasional, Baker, haloona dekla-rasaun ida ne’ebé bosokpubliku konaba tiru ne’ebé sira du’unba grupo Alfredo. Tuir konferensiada imprensa ne’ebé fó sai husi depu-tadu nain tolu iha tempo ne’eba katak,amea-sa sira ne’e bosok tanba mo-menta ne’eba ami nain tolu halo helaenkontru ho Alfredo Reinado ho Gas-tao Salsinha.

Konaba Prezidente ne’ebé hetankanek iha atentadu ne’e, Victor Alves(Reinado nia aman-red) ba kla’ak ha-too katak, agora ita la-bele dehanMajor mak tiru ou entaun la-tiru, atujustifika katak tiru ka la-tiru too agoraami seidauk hatene. Tanba tuir Alves,emar konta deit istoria ida dehan Pre-zidente emar tiru iha ne’eba, maibehanesan konkritizadu ho faktas ha-

tudu katak, kanek mak ne’e, kilatmusan kona hanesan ne’e, ran fakarhanesan ne’e ami la-haree. “MaibeAlfredo nian ita haree hotu, kilat mu-san kona iha ne’ebé, ran fakar ihafatin no buat sira ne’e hotu’’ tenik Alves.Alves mós realsa tan katak, ida ne’ekompete ba Sua Exelensiu Prezi-dente, tanba nia maka vitima i tooagora mós se nia hetan tiru duni nusamaka tinan ida ona emar la-konsegedeskobre emar ida ne’ebé tiru Pre-zidente. Tinan ida ona mos tuir Al-ves, julgamentu ba sira la-iha, i tooagora seidauk rona rezultadu idakona-ba Gastão Salsinha ho niakolega sira seluk hanesan MarcelhoCaetano ne’ebé emar dehan nia maktiru Prezidente.

Iha tempo hanesan ba kla’ak,Alves mós fahe informasaun relasionaho kazu tiru hasoru PM iha balibarne’ebé hatete katak Salsinha involveiha laran, tuir Alves mos hakfodak bainformasaun ne’e. I iha momentu idane’e kedas Alves telefone kedas baGastão Salsinha, no Gastão hata’anba Alves dehan nia la-hatene buatida ne’e. “Agora ikus fali dehan GastãoSalsinha involve iha kazu ba Sua Exe-lensia Primeiru Ministru, ne’e hau la-

hatene’’ tenik Alves.Hatan ba ejizensia governu nian

ne’ebé mak hakarak kria dialogu hopetisionariu sira iha tempo ne’eba,Gastao Salsinha iha nia intervista viatelefoni ho Timor Post loron 20 No-vembro 2007, hatete katak, ami na-fatin hein too bainhira governu kon-taktu, ami sempre prontu iha temposaida deit. Maibe iha tempo ne’ebafatin ne’ebé governu deside makDistritu Aileu. Relasiona ho fatindialogu, lia husi via telefoni eis militarho deviza Tanente ne’e hatete katak,fatin ne’ebé sira (petisaun-red) husumaka Distritu Ermera la’os Aileu.

Haree ba ejizensia fatin sorumutune’ebé diferensia entre estadu nopetisionariu mak rezultadu hanesanfó sai husi jornal Timor Post, 20 No-vembru 2007 katak, PM Xanana la-konsege halo dialogu ho grupo peti-sionariu iha Aileu tanba grupo peti-sionariu sira la-kohi hola parte.

Alende planu governu nian ba dia-logu ne’e rasik la konsege realiza ihatempo ne’eba, iha parte seluk iha móskomentariu ne’ebé hatete katak, go-vernu iha planu atu fahe petisionariuba rua hanesan buat ne’ebé hatoohusi deputadu bankada PD, Adrianodo Nascimento ba Timor Post, 08 Fe-vereiru 2008, katak sekuandu go-vernu la-kontaku portavoz petisio-nariu, Salsinha hodi konsentra hamu-tuk iha Dili hodi ba dialogu, signifikakatak governu maka hakarak fahe pe-tisionariu sira ba grupo rua.

Povu tomak hein katak, dia 4 deMarsu 2009, kazu ne’e bele hetan onania solusaun hodi hatene lolos semak vitima no se mak suspeitu.

Ita hotu rona diskusaun ma-kás iha Parlamentu Nasionálkona-ba orsamentu jeral

do Estado ba tinan sivíl2009. Hanesan Relatóriu ko-

misaun D, komisaun ida ne’ebé mem-bru husi bankada hotu-hotu holaparte, lide-ransa AMP viola dala idatan ukun Timor-Leste nian, no la ha-ruka orsamentu bainhira nia ihaobrigasaun tuir ukun. Ida ne’e, par-tidu opozisaun fó hatene ba públiku.Maibé foin pseudo-lider (lider falsu)balun hahú soi lia-anin katak ezeku-saun ba tinan sivíl 2009 dala rumabele fraku uitoan, tanba partidu opo-zisaun mak atraza prosesu aprova-saun. Tan sá mak sira halo ida ne’e?Karik sira si’ik katak opozisaun atulori, dala ida tan, ba Tribunal. Maibéita, tuir esperiénsia promesa partiduopozisaun bele husu, seráke opozi-saun iha Kbi’it nudar instituisaun atulori kazu ne’e ba tribunal? Serake itania “opposition” sai fali “hope-posi-tion”? Ita sei hein dala ruma ida ne’e(lori kazu ba tribunal)moos hein AJM atu hotu karik.

Tuir esperiénsia Timor-Lestenian, no tuir esperiénsia Kay Rala Xa-nana Gusmão, ne’ebé ohin loron sai“komandante supremu” ba rejimeAMP; tátika boatu no rumór maktátika ida ne’ebé desde uluk kedas,maluk sira ne’ebé hola parte iha mo-vimentu klandestina uza hodi atra-palla inimigu. Durante diskusaun orsa-mentu ita haree katak boatu no ru-mór barabarak mosu, no tuir aná-lize fenómenu ne’e, ita haree katak,boatu no rumór infelizmente kon-

Rumór no nia papéliha diskusaun OJE batinan sivíl 2009

forma deputadu sira nia análize baOJE.

Lia-anin hadook ema husi lia-loosno halo sira hanoin-tetu laek. Emane’ebé Koko atu kaer lia-anin ne’esoi enerjia deit, halakon enerjia ihahahalok ida ne’ebé la produtivu. Ha-halok produtivu mak, hadook husirumór. Bainhira ema ida ka barakko’alia, ta’es ema nia lia, buat ne’ebébele loos husi buat ne’ebé laloos.Halo nusa mak ita bele hatene ka-tak lia-bosok, ka lia-anin? Husu baema ne’ebé ko’alia: “Ita boot hareeida ne’e o ita boot nia matan?”, “Semak fó hatene ida ne’e ba ita bo-ot?...Ha’u bele hetan nia kontaktuhodi ko’alia ho nia?”. “Cross check”informasaun (konfirma ho ema barakkatak lia ne’e loos, ka lia ne’e sala,bosok, ka rumór ida)

Iha diskusaun ba OJE, rumór noboatu balun deputadu rasik makko’alia, balun hakerek jornál, no seluktan hada’et husi sms. Ema ne’ebésoi boatu no rumór, hane-san uluk,buka rezultadu ida deit: atrapallapovu no, husi kotuk hala’o estratéjiane’ebé “komandante su-premu” ka“responsável máximu” hanoin atula’o. Maibé, bainhira ema uza ida ne’eatu hasoru membru par-tidu polítikusá ida mak Lia-anin Na’in hakarak? Sárezultadu mak sira hakarak hetan?

Ita haree katak, ho problema ihabankada opozisaun nia laran kona-ba simu ka la simu karreta, bankadaopo-zisaun no balun militante bapartidu opozisaun soi tempu barakno enerjia iha prosesu ko’alia bamalu iha bankada nia laran kona-baida ne’e, kona-ba posivel “justu kor-rektivu” ka dalan seluk tan hodi re-zolve problema ne’e. Bainhira ema

kla’ak

Kronolozia 11 Fevereiru 2008>>>>>tutan husi pajina 12

halo ida ne’e sira hadook a’an husiparte importante husi ita niarealidade: Diskusaun ba orsamentujeral do Es-tadu ba tinan sivíl 2009.

Bainhira ema ko’alia kona-ba re-galias eis-titular sira, sá ida mak lia-anin Na’in hakarak? Hadook depu-tadu sira nia hanoin husi OJE 2009 nohabesik sira ba problema ida ne’ebé larelevante ba nasaun: Diskusaun OJE.

konserteza katak ema iha direitu atudefende a’an kontra injustisa, nohahalok ne’ebé hatún ema seluk niaonra no dignidade, maibé lalika soitempu no enerjia barak iha parla-mentu nia laran hodi tau matan baida ne’e durante momentu krusial bafuturu nasaun nian, bainhira tau ma-tan ba asuntu ne’e, matan ne’e lakleur sai belik, ibun sai foer, no uma

fukun nia laran sai fatin ida ne’ebéhetan anin makás loroloron tan emalia, no fatin ida ne’ebé ema harii hodifinje ba malai sira ne’e katak ita “de-mokrasia” tanba ita hakilar ba malu,tarata malu, no atu baku malu; Ihamalai nia matan karik ita nia depu-tadu sai nudar karau timur ne’ebéhaat du’ut lia-anin no tee fali “de-klarasaun de votu”.

Kla’ak Semanal 24 Fevereiru 200912 N A S I O N A L

Maske tinan ida resinona, matebian MajorAlfredo Reinado la-iha ona iha komuni-dade no ninia familia

rasik nia le’et, maibe ninia oin noninia lalatak, to’o agora sei hamu-tuk nafatin ho komunidade sira ne’e-be mak durante ne’e fó elójia bania ho ninia grupu. Realidade hirakne’e bele haree husi matebian Al-fredo Reinado ninia imazen no lia-fuan ne’ebe mak hakerek iha fatinbalun hatudu katak matebian AlfredoReinado ba komunidade sira hane-san heroi. Maibe tan sa nia mate.Entre Alfredo-Xanana-Horta: se maktraidór ba se? Tan sa Major Alfredosai mehi at ba Xanana-Horta?

Iha Distritu Suai, kuandu ita laoaitanan estrada entre Igreja AveMaria no merkadu Suai, iha hatekeba moru, ita sei lee liafuan balunhanesan ne’e: “Viva Major AlfredoReinado. Major Alfredo Reinado he-roi ba povu kiik sira.”

Karik ema matan foun ne’ebe makdurante ne’e nunka akompaña kro-nolojia kazu matebian Major AlfredoReinado, ema bele haree liu deit. Karikema sei la husu tuir tan, se mak ma-tebian Major Alfredo Reinado ne’e.

Maibe kuandu ema sira ne’e makdurante ne’e akompaña didiak krizine’ebe mak akontese iha rai laran,nia sei hamrik iha fatin hodi lee

liafuan hirak ne’ebe mak fó elójiaba Alfredo Reinado ninia luta. Jo-ven sira ne’ebe mak durante ne’ekonsidera matebian Alfredo Rei-nado nu’udar heroi, sira senti lakonema diak ida. Sa tan Major AlfredoReinado mate, wainhira mundu saisilensiouzu, se mak oho Major Al-fredo Reinado? Tan sa mak emabele oho Major Alfredo Reinado.Se mak sai autór no sei responsa-biliza ba Alfredo Reinado niniamate?

Matebian Alfredo Reinado ihaentrevista ekslusivu ho Metro TVhusi indonezia iha programa KICKANDY, Reinado esplika buat barak.Nia dehan katak lider nasaun ne’ehalo propaganda no manipulasaunoi-oin ba ninia luta rasik. “

“Lider nasaun foun ida ne’e,Xanana Gusmão no Ramos-Hortahusu forsa Australianu sira atukaer nia mate ka moris, tanbakonsidera nia nu’udar ema fuji-tivu,” esplika KICK ANDY iha MetroTV Indonézia ne’ebe mak ikus maihamosu polémika entre lideressira tanba Alfredo Reinado ne’ebemak iha altura ne’eba sai nu’udarfujitivu ba polisia, maibe nia mosufali iha televizaun. Sa tan televi-zaun Indonézia iha Indonézia.

Alfredo konfesa ba Andy FloresNoya ne’ebe mak kaer programaKICK ANDY iha Metro TV iha loronkinta feira-kinta feira ne’e katakXanana Gusmão rasik mak sai trai-

dór ba nia rasik. “Xanana fó apeluba Alfredo atu entrega kilat. Alfredokumpri apelu ne’e no ikus liu niatun ba Dili entrega kilat balun bamilitar Australianu,” hateten Alfre-do ba Metro TV.

Ikus mai, saida mak akonteseba Major Alfredo? Tanba ho argu-mentu katak Major Alfredo Rei-nado sei kaer kilat, Forsa Stabili-zasaun Internasional (FSI), kaerno ho ninia maluk sira, depois ha-tama ba iha prizaun Bekora. Maibeseidauk to’o fulan rua iha prizaunBekora, Alfredo Reinado ho niniagrupu halai sai husi prizaun. “Tanbalei no justisa la lao. No hau ronakatak hau ho hau nia elementus,ema sei oho. Ami sai mehi aat baXanana no Ramos-Horta,” tenikAlfredo ho lian nakdedar ba KICKANDY iha Metro TV.

Ikus mai, Alfredo Reinado saiduni mehi aat ba Xanana no Ramos-Horta. Alfredo ninia mate ne’ebemak to’o agora sei rai perguntasbarak iha públiku nia le’et ne’e,públiku Timor-Leste sei hein nafa-tin ninia rezultadu ne’ebe mak lósno justu.

Inan-Feto ida ne’ebe mak pre-para hahan ba Alfredo Reinado honinia grupu sira, wainhira ba helaiha Aileu no Maubesse, esplika bakla’ak iha Aileu semana foin lalaisne’e katak wainhira rona Alfredoninia obituariu, nia la hakfodak nosenti la laran-susar, tanba nia iha

hanoin atu oho fali Prezidente.“Uluk hau mak tein ba Alfredo Rei-nado ho ninia grupu sira iha haunia restaurante ne’e rasik, maibeikus mai hau lagosta nia tanba ni-nia hahalok rasik,” katak inan ne’ebemak dau-daun ne’e loke restau-rante iha distritu Aileu vila ne’e.

Maske ikus mai nia la gostamatebian Major Alfredo Reinadoninia hahalok, maibe nia mos afir-ma katak kuandu Alfredo Reinadoninia mate ne’e involve lider balunne’ebe mak dau-daun ne’e kaerukun, sira tenki ba tribunal hodi res-ponsabiliza sira nia hahalok rasik.“Justisa laos deit ba povu kiik, maibemos ba ema hotu,” espera inan ne’e-be mak lakohi ninia identidade kom-pletu hakerek iha jornal kla’ak ne’e.

Iha parte seluk, maske petisio-nariu sira ne’ebe mak uluk orga-niza husi lideransa balun atu halomanifestasaun, ikus-ikus ne’e, ko-mesa tau sira nia antipátia ba go-vernu Aliansa Maioria Parlamentar(AMP). Tanba sira lakon sira nia ko-lega ka komandante diak ida. “Major(Alfredo Reinado-red) mate, tanbauluk atu luta ba injustisa ne’ebe makami hetan no hasoru. Maibe ikusmai, lider sira ne’ebe mak uluk ha-mutuk ho ami no Major Alfredo Rei-nado, to’o loron ikus haluha tihaAlfredo. Lider sira gosta uza ami,maibe sira lakohi hamutuk ho amito’o ami hetan justisa. Sira halo amihanesan eskada atu hetan sira nia

objetivu,” konfesa petisionariu idaho naran inisial AM ne’ebe mak la-kohi nia naran públika iha jornalkla’ak ne’e.

AM hatutan liu tan katak maskenia rasik ho ninia kolega sira simutiha ona osan hamutuk $ 8.000.00,maibe ida ne’e la signifika atu takajustisa ba nia ho ninia kolega peti-sionariu sira seluk. “Kuandu iha tem-pu ruma mak, estadu hakarak atuloke fali kazu petisionariu ne’e lolós,hau prontu sei hatan. Se mak ulukfó apoiu mai ami atu hasees-an husiami nia Kuartel-Jeral F-FDTL,” tenikAM semana foin lalais ne’e iha ni-nia hela fatin iha Dili laran.

Kazu matebian Major AlfredoReinado, eiz Tanente Salsinha, Su-sar ho ninia kolega sira seluk ne’ebemak to’o agora sei prizaun laran,espera katak iha loron ikus, sira seila taka buat ruma ba públiku, kuan-du sira hakarak kolabora ho justi-sa. Sasin-nain importante ne’ebemak públiku hatene katak nia rasikmak halo emboskada ba PrimeiruMinistru Xanana Gusmão iha Bali-bar ne’e, dau-daun ne’e sei moris.Salsinha bele dehan, nia mak saisasin xave importante ba tiru PMXanana iha Balibar. Problema makSalsinha hakarak kolabora ho jus-tisa ho didiak ka lae? Alfredo matetiha ona, maibe Salsinha ho niniakolega sira sei moris atu konta is-tória lolós no justu. Ita hein, lia lossei mosu mai loron ida.

Alfredo-Horta-Xanana:

Se MakTraiSe?almério ALVAREZ

Bainhira mosu atentadu 11 Fevereiru tinan Ida liu ba iha Metiaut no Balibar,

kazu ne’e rasik hetan atensaun boot ba emar

kuaze iha mundo tomak inklui ukunnain husi na-saun barak nomos povutomak iha Timor Leste rasik. Tuir re-zultadu reportazen ne’ebé mak fó saiiha tempo ne’eba, hatete katak emarnain Sanulu resin Ualu (18) inklui MajorAlfredo mak sai hanesan suspeituhusi tiru ne’ebé hakanek Prezidenteda Republika.

’’Emar nain Sanulu Resin Ualu ne’e(18) Ministeriu Publiku identifika onala’o hamutuk ho Major Reinado hodihalo atake ba Prezidente nia hela fa-tin’’, Longinhos Monteiro ba Timor Post,14 Fvereiru 2008. Emar 18 inklui ma-tebian nain rua klaru ona sekarik ba-zeia ba komentariu PGR nian iha le-ten, maibe perguntas mak ne’e, tanba-sa seidauk iha justisa ida ba sira,sekarik dadus hirak ne’e kompleituona?

Tuir eis Direitur Perkumpulan HAK,Jose Luis, ba Jornal kla’ak iha nia helafatin, Farol, Dili, katak “dari awal ke-das (husi premeiru kedas, red) haupesimista oitoan wainhira kazu ne’ebele la’o, tanba durante ne’e nia mós(Longinhos Monteiru-red) tauk atuprosesa kazu ne’e lalais, tanba niamós iha laran.”

Jose realsa tan katak “Sekuanduprosesu ne’e la’o, aban bainrua jus-tisa mós sei la’o ba nia (LonginhosMonteiro-red)’’.

Luis hatutan tan katak, “Se Sr.Longinhos Monteiro mak ka’er na-fatin kargu nudar PGR, entaun la’osdeit kazu 11/02 mak la-la’o, maibekrize 2006 mós sei la prosesa lolos,in-klui kazu 4700 resin ne’ebé orasne’e pendin hela iha PGR mós susaratu julga, “Tanba nia iha interven-saun ne’ebé la-la’o murni tuir leimaibe interese politiku mak barakliu,’’ tenik Luis.

Atraves deklarasaun ne’ebé niafó sai iha TVTL liu husi programadebate semana hirak liu ba, rela-siona ho lei ou artigu 64 konaba se-gredu de justisa, Longinhos Mon-

Kronolozia 11 Fevereiru 2008 avan PEDRO teiro isplika katak, hahu husi kazu

ne’e rezista too hatama iha tribunalkonsidera hanesan segredu justisa.Bazeia ba lei ne’e, Monteiro sublinakatak, autor ne’ebé iha koñesemen-to konaba kazu ne’e tantu husi Po-lisia nomos Ministeriu Publiku labeledivulga kualker informasaun sai baliur, tanba se-lae publiku liu husi jornalbele halo akuzasaun ona ba ema idainkuantu nia kazu rasik seidauk tamaiha tribunal.

Hatan ba kestaun ne’ebé Mon-teiro hatoo, defensor publik, SergioHornai iha eventu hanesan (debateiha TVTL-red), isplika katak, ita ten-kiser kaer asas legalitas, porque idane’e mak sai hanesan sasukat, katakita nia implementasaun iha pratikaestadu de dereitu ne’e iha ka la’e.Hornai hatutan, hau aseita katakdala ruma hanoin balu bele estragaprinsipiu, porezemplo atu subar se-gredu justisa, maibe problema subs-tansial mak labele divulga ba iha pu-blika, mais publik iha obrigasaun atuakompaña andamento progreso ne’etoo iha ne’ebé. “Povo ida ne’e hakarakalerta hodi hatene progerso saida mak

prokurador jeral halo no progresusaida mak polisia investigasaun kri-minal halo ba iha asuntu ida ne’e’’,tenik Hornai.

Iha nia intervista ba Timor Post,Sabado 24 Novembro 2007, Hortahatete katak ’’Se’e Alfredo hakarakmanan konfiansa husi povu, nia(Alfredo-red) tenke hakmatek hodila-halo parades oin-oin’’. Tuir Hortakazu Alfredo nian nudar kazu idane’ebé mak pretense ba justisa,tanba ne’e Prezidente da Republikane’e mensiona katak, diak liu Alfredosimu esforsu husi governu atu belehalo dialogu hodi infrenta justisa. Ihajornal no data ne’ebé hanesan, Hor-ta nafatin hatete katak, “Hau haloapelu dala barak ona ba petisionariusira ne’ebé la komete iha violensiaatu hela hakmatek, mais sira balu ne’ebéhalo violensia tenke infrenta justisa’’.

Ko’alia konaba violensia, TimorPost, 07 Fevereiru 2008 hatu’unheadline ida ho titulu Grupo MajorAlfredo tiru ameasa forsa Australiane’ebé headline ne’e rasik haforsaklean liu tan husi Komandante ForsaSeguransa Internasional, Brigjen Ja-mes Baker. Tuir Baker, Major nia ele-mentus sira iha tempo ne’eba tiruameasa ida atu halo violensia, maibe

>>>>>kontinua ba pajina 11

INDISE

pajina 2

PGR LonguinhosTauk ProsesaAtentadu 11Fevereiru ?

Kazu 11 Fevereiru:Governu KontinuaSubar Lia Los,LonguinhosInvolve?

pajina 3

pajina 4

Victor Alves:“Major Alfredosira tiru menusde 30 centimetrus”