MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José...

21
MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II R. MORAIS, A. FERNÁNDEZ e M. J. SOUSA Editores Científicos 2014 TOMO I

Transcript of MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José...

Page 1: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

AS PRODUÇÕES CERÂMICAS DE IMITAÇÃO NA HISPANIA

MONOGR AFIAS EX OFFICINA HISPANA I I

R. MORAIS, A. FERNÁNDEZ e M. J. SOUSA

Editores Científicos

2014TOMO I

Page 2: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

Imagem de capa: Cerâmica pintada Alto-Imperial (Bracara Augusta)

Design capa: Júlia Andrade

Editores científicos: Rui Morais Adolfo Fernández Maria José Sousa

Edita: Faculdade de Letras da Universidade do Porto (FLUP) Via Panorâmica, s/n – 4150-564 Porto www.letras.up.pt | [email protected]

EX OFFICINA HISPANA Sociedad de Estudios de la Cerámica Antigua en Hispania (SECAH) Aptdo. 33 – 28680 San Martín de Valdeiglesias (Madrid) www.exofficinahispana.org | [email protected]

© Faculdade de Letras da Universidade do Porto (FLUP) © Sociedad de Estudios de la Cerámica Antigua en Hispania (SECAH) © De cada artigo o seu autor

Paginação, Impressão e Acabamento: Sersilito-Empresa Gráfica, Lda. www.sersilito.pt | [email protected]

ISBN Serviço de Publicações da Faculdade de Letras da Universidade do Porto: 978-989-8648-34-1 (tomo 1) 978-989-8648-35-8 (tomo 2)

ISBN SECAH: 978-84-617-2889-3 (obra completa) 978-84-617-3016-2 (tomo 1) 978-84-617-3017-9 (tomo 2)

Depósito Legal: 384049/14

Page 3: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ÍNDICE

TOMO IIntrodução . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Rui Morais, Adolfo Fernández e Maria José Sousa

Conferências

Vasos e vasilhame em Plínio o Naturalista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Francisco de Oliveira

Vasos, bilhas, ânforas e potes: utensílios cerâmicos como adereço e como cenário no Satyricon de Petrónio e no Asinus Aureus de Apuleio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Delfim F. Leão

Imitaciones de terra sigillata en Hispania durante el Alto Imperio (épocas augustea y julio claudia) . . . . . . . . . . . . . . 43Carmen Fernández Ochoa, Ángel Morillo Cerdán, Mar Zarzalejos Prieto

Céramique africaine et imitations: où, quand, pourquoi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Michel Bonifay

Comunicações – Secção TemáticaImitaciones de formas rituales tardopúnicas en el ámbito de la campiña gaditana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95Ana M.a Niveau de Villedary y Mariñas, Ester López Rosendo

Influencias de tradición helenística y centromediterránea en las producciones comunes del área turdetana . . . . . . . 109Francisco José García Fernández, Antonio Sáez Romero

Nuevas evidencias sobre imitaciones de cerámica de tipo Kuass en el valle del Guadalquivir . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Violeta Moreno Megías, Ana María Niveau de Villedary y Mariñas, Francisco José García Fernández

Imitaciones de cerámicas de barniz negro en Hispalis: los materiales del Patio de Banderas del Real Alcázar de Sevilla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139María José Ramos Suárez, Enrique García Vargas

Evidencias de la fabricación de lucernas en la ciudad romanorrepublicana de La Cabañeta (El Burgo de Ebro, Zaragoza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151José Antonio Mínguez Morales, Alberto Mayayo Catalán

As produções de imitação da campaniense itálica em pasta cinzenta no Sul do território actualmente português . . 165Catarina Alves, Rui Mataloto, Vincenzo Soria

El suburbio alfarero de la Colonia Caesar Augusta y la producción de una de sus figlinae: un mortero sellado Dramont D 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Carmen Aguarod Otal

Producciones locales de época augustea de Ilici: las imitaciones de paredes finas y de la vajilla metálica romana . . 191Ana M.ª Ronda Femenia, Mercedes Tendero Porras

Cerámicas de imitación de época altoimperial en el Chao Samartín (Grandas de Salime, Asturias) . . . . . . . . . . . . . . 215Rubén Montes, Susana Hevia

Cerâmicas de imitação em Monte Mozinho: as cerâmicas ditas bracarenses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227Teresa Pires de Carvalho, Belém Campos Paiva

A cerâmica de cozinha africana e as suas imitações em Monte Molião (Lagos, Portugal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Catarina Viegas, Ana Margarida Arruda

El fenómeno de las imitaciones de ARSW en las facies tardías de Contributa Iulia Ugultunia (Medina de las Torres, Badajoz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261Macarena Bustamante Álvarez, Pedro Mateos Cruz, Antonio Pizzo

Page 4: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

La producción de cerámicas grises de imitación de barniz negro en los valles interiores de la Alta Andalucía durante el siglo I a .C . El caso del asentamiento productivo de Parque Nueva Granada (Granada, España) . . . . . . . . 279M.a Victoria Peinado Espinosa, Pablo Ruiz Montes

Comunicações – Secção Geral

A olaria castreja de tradição Minho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289Josefa Rey Castiñeira

A produção de ânforas no Estuário do Tejo durante a Idade do Ferro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303Elisa Sousa, João Pimenta

La cerámica galaico-romana de Armea (Allariz) . Monte do Señoriño y Castro de Armea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317Adolfo Fernández Fernández, Laura Casal Fernández, Patricia Valle Abad, Laura Vázquez Fernández

Sigillatas e contextos crono-estratigráficos no âmbito da mineração antiga no Norte de Portugal . . . . . . . . . . . . . . 339Francisco Sande Lemos, Carla Maria Braz Martins

Le mobilier fin des thermes d’Ammaia (são salvador de aramenha): Contribution pour sa connaissance chronostra-tigraphique depuis le IIe s . jusqu’au Ve s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347José Carlos Quaresma

A caminho de Roma? – A Sardenha e a Córsega nos fluxos de circulação das ânforas lusitanas no mediterrâneo ocidental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361Sónia Bombico, Cristina Nervi, Eliana Piccardi, Franck Allegrini-Simonetti

El comercio de ánforas hispanas en Kops Plateau (Nijmegen) desde época de Augusto a época Flavia . . . . . . . . . . 379Rui Roberto De Almeida, Joost Van Den Berg, Piero Berni, Florian Schimmer, César Carreras

El taller de ánforas de Malgrat de Mar (Barcelona): Arqueometría y epigrafía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393Ramon Járrega Domínguez, Piero Berni Millet

Ânforas piscícolas de Tróia: contextos de consumo versus contextos de produção . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405Rui Roberto de Almeida, Inês Vaz Pinto, Ana Patrícia Magalhães, Patrícia Brum

Acercamiento a los modelos arquitectónicos, funcionales y productivos generales y de imitación de una ínsula alfarera en Lucus Augusti (Lugo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425Enrique J. Alcorta Irastoza, Roberto Bartolomé Abraira, Adrián Folgueira Castro

El vertedero de un taller cerámico de la Pallantia (Palencia) altoimperial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447M.ª Victoria Romero Carnicero, Julia Crespo Mancho, Cristina Lión Bustillo, Alejandro del Valle González, Jaime Delgado Iglesias

Alfarería en la Tamuda mauritana y romana . Primeros resultados del proyecto marroco-español EAT . . . . . . . . . . . . 463D. Bernal, B. Raissouni, M. Bustamante, M. Lara, J. M. Vargas, J. J. Díaz, A. M. Sáez, M. Parodi, J. Verdugo, R. García Giménez, M. Zouak, T. Moujoud

A cerâmica romana do balneário da rua D . Afonso Henriques: estudo preliminar da sequenciação cronológica e ocupacional do edifício (Braga, Portugal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483Jorge Ribeiro, Adolfo Fernández, Armandino Cunha, Manuela Martins, Fernanda Magalhães, Cristina Braga

Colmeias e outras produções de cerâmica comum do Martinhal (Sagres) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507João Pedro Bernardes, Rui Morais, Inês Vaz Pinto, Jorge Guerschman

La Terra Sigillata Hispánica Tardía procedente de la villa romana La Olmeda (Pedrosa de la Vega, Palencia) una introducción sobre un conjunto excepcional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521Jaime Gutiérrez Pérez

El conjunto cerámico de El Castillón (Zamora) y las cerámicas de imitación de Sigillata en el contexto del siglo V . . 537Jose Carlos Sastre Blanco, Raúl Catalán Ramos, Patricia Fuentes Melgar

Terra Sigillata hispânica tardia dos níveis selados das termas medicinais romanas de Chaves . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549Sérgio Carneiro, Rui Miguel Gomes Lopes

La secuencia tardoantigua y medieval de la zona arqueológica D . Afonso Henriques 36/40 y 42/56: una contribución al estudio de la cerámica medieval de Braga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561Raquel Martínez Peñín, Armandino Cunha, Fernanda Magalhães, Manuela Martins

Cerámicas romanas de la “Torre Velha” (Castro de Avelãs, Bragança) . Primera síntesis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573Clara André, Pedro C. Carvalho, Miguel Cipriano Costa, Adolfo Fernández, Sofia Tereso

Page 5: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

Estudio arqueométrico de la cerámica común no torneada de difusión aquitano-tarraconense (aqta): el caso de las ollas con marcas en el borde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587Ainhoa Alonso Olazabal, Milagros Esteban Delgado, María Teresa Izquierdo Marculeta, Ana Martínez Salcedo, Luis Ángel Ortega Cuesta, François Rechin, María Cruz Zuluaga Ibargallartu

Análise de fragmentos cerâmicos de potes meleiros e colmeias por cromatografia gasosa acoplada à espectroscopia de massa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599César Oliveira, Rui Morais, Alfredo Araújo, Iwona Kuźniarska-Biernacka, Pier Parpot, Isabel C. Neves, António M. Fonseca

Propuesta de gestión de cerámica en contextos arqueológicos: el sistema de información de registro arqueológico (S .I .R .A .) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611Andrés María Adroher Auroux

TOMO II

Posters – Secção Temática

Caracterización mineralógica y físico-química de las imitaciones de vajilla de tipo Kuass en el valle del Guadalquivir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández

La cerámica Gris Bruñida Republicana, imitaciones y nuevas formas documentadas en la Alta Andalucía en el alma-cén comercial del Cerro de la Atalaya de Lahiguera (Jaén) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Vicente Barba Colmenero, Alberto Fernández Ordoñez, Manuel Jesús Torres Soria

Imitaciones de Terra Sigillata en cerámica vaccea . Un conjunto procedente de Montealegre de Campos (Valladolid) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Ángel Morillo, Manuel Retuerce, Javier Salido

Las imitaciones de barnices negros republicanos en cerámica de pasta gris en Los Villares de Andújar (Jaén) . . . . . 45Pablo Ruiz Montes, M.ª Victoria Peinado Espinosa

El territorio de Kelin: un espacio secundario de producción y circulación de imitaciones en el interior valenciano (ss . VII a .C . – I d .C .) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Consuelo Mata Parreño, David Quixal Santos

A cerâmica de “engobe vermelho pompeiano: imitações” . O caso de São salvador de Aramenha . A cidade de Ammaia: Porta Sul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Vítor Manuel da Silva Dias

A cerâmica de mesa de pasta cinzenta que imita protótipos itálicos tardo republicanos/proto-imperiais, proveniente da Alcáçova de Santarém . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Vincenzo Soria

As cerâmicas de inspiração de sigillata do Núcleo Arqueológico da Rua dos Correeiros, Olisipo (Lisboa) . Primeira sistematização . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Carolina Brito Ramos Grilo

Las imitaciones engobadas de sigillata del Municipium Labitolosanum (La Puebla de Castro, Huesca – Zaragoza) . . 99J. Carlos Sáenz Preciado

TSHT y CIS del yacimiento Olivar de la Cañada (Alameda de la Sagra, Toledo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Elena Vega Rivas, Raúl Catalán Ramos

Posters – Secção Geral

Amphorae ex Hispania “Paisajes de producción y de consumo” . Fase II: catálogo de ánforas hispanas . . . . . . . . . . 131Piero Berni, Ramon Járrega, Dario Bernal, Cèsar Carreras, Enrique García Vargas

La Porticus Aemilia in epoca imperiale . Anfore orientali da un contesto orreario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Alessia Contino, Lucilla D’Alessandro

Page 6: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

Ânforas do Mediterrâneo Oriental em Faro (Ossonoba) . Novos dados para equacionar o comércio durante a Antiguidade Tardia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Rui Roberto de Almeida, Catarina Viegas, Nuno Beja, Nuno Teixeira

Découverte d’un pot mentionnant la société des DD Caecilii dans un contexte portuaire situé entre 50- 140 apr . J.-C. (découverte subaquatique à Arles, Bouches-du-Rhône, France) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161David Djaoui

El alfar gaditano de El Palomar (El Puerto de Santa María, Cádiz) . Aportaciones a su secuencia de actividad y sus producciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179Antonio M. Sáez Romero, José J. Díaz Rodríguez

Saleros-especieros zoomorfos, de barro y cerámica, en técnica excisa, del territorio vacceo (ss . IV-I a .C .) . . . . . . . . . 199Carlos Sanz Mínguez, Juan Manuel Carrascal Arranz, Elvira Rodríguez Gutiérrez

Las representaciones figuradas en la terra sigillata hispánica de Los Villares de Andújar (Jaén, España) . . . . . . . . . . 213M.ª Isabel Fernández-García, Manuel Moreno-Alcaide, Ismael Macías Fernández

Terra sigillata hispánica procedente de la escombrera de La Candamia (León): consideraciones sobre el repertorio iconográfico figurado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221María Isabel Rodríguez López, Diego Prieto López, Silvia Bonacasa Sáez, Gema Duprado Oliva

Terra sigillata hispánica procedente de la escombrera de La Candamia (León): la representación de los dioses y otros motivos mitológicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235María Isabel Rodríguez López, Diego Prieto López, Silvia Bonacasa Sáez, Gema Duprado Oliva

Difusión de la terra sigillata hispánica en la Submeseta sur: Nuevas aportaciones de los fondos del Museo de Ciudad Real . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Gregorio Carrasco Serrano, José Luis Fuentes Sánchez

Notas sobre la cerámica romana del castro de El Curucho de Campomanes (Lena, Asturias) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Rubén Montes López

Cerámica Gris Bruñida Republicana (GBR): el problema de las imitaciones en ceramología arqueológica . . . . . . . . . 281Andrés María Adroher Auroux

A propósito da cerâmica cinzenta fina polida do Castro de Romariz (Santa Maria da Feira – Portugal) . . . . . . . . . . . 291Rui Centeno, Rui Morais, Teresa Soeiro

Le faciès céramique d’un établissement rural dans le Nord de la Lusitanie: l’exemple de la villa du Vale do Mouro (Coriscada, Portugal) . Premier bilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309Tony Silvino, Antonio do Nascimento Sá Coixão, Pedro Pereira

Aproximación a la cerámica hallada en la villa romana de Porta de Arcos (Rodeiro, Pontevedra) . . . . . . . . . . . . . . . . 327Erik Carlsson-Brandt Fontán

Evidencias de una figlina en el municipio hispanorromano de Caparra (Cáceres) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341Macarena Bustamante Álvarez, Ana M.ª Bejarano Osorio, Enrique Cerrillo Martín de Cáceres

Estudo da sondagem T183 das termas do Alto da Cividade, Braga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349Ana Torres, Arnaldo Teixeira, Joana Ferreira, Lília Freitas, Liliana Fernandes, Nuno Braumann, Tânia Pereira

As cerâmicas de engobe branco de época imperial no Noroeste Peninsular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361Rui Morais, Teresa Soeiro, Adolfo Fernández, M.ª José Sousa

Una aproximación arqueométrica al estudio de la cerámica común y de cocina de producción local/regional de los contextos tardoantiguos de la UARC II (Vigo, Galicia, España) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369Marta Lago Cerviño, Teresa Rivas Brea, Jorge Millos Alfeirán, Oscar Lantes Suárez, Adolfo Fernández Fernández

Originalidade e tradição clássica na cerâmica local e regional tardo-antiga do Castelo de Crestuma (V . N . Gaia, Portugal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381António Manuel S. P. Silva, Teresa P. Carvalho

Elementos cerámicos de la actividad textil en el conjunto arqueológico de Armea (Allariz, Ourense) . . . . . . . . . . . . 397Alba Antía Rodríguez Nóvoa

Almofarizes tardios com revestimento vidrado interior do sítio do Monte Castêlo (Guifões – Matosinhos) . . . . . . . . 407José Manuel Varela, Rui Morais

Page 7: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 289

JOSEFA REY CASTIÑEIRA1

1. GPNP. Universidade de Santiago de Compostela. [email protected]

A olaria castreja de tradição Minho

UMA AVALIAÇÃO PRÉVIA DAS OLARIAS CASTREJAS DO TERRITÓRIO GALEGO

Temos atualmente definidas três tradições olei-ras dentro do castrejo galego: olaria setentrional, Rias Baixas e Minho (Fig. 1, 1). Referem-se funda-mentalmente à segunda Idade do Ferro e parecem ter continuidade no castrejo galaico-romano, ainda que com importantes alterações nos esquemas pro-dutivos, com contaminações estilísticas entre elas e com a generalização de alguns tipos cerâmicos, algumas variáveis formais e decorativas, que em certo grau tornam imprecisos os seus limites geo-gráficos. Para o momento mais antigo do Bronze Final/Ferro I só é possível distinguir o estágio tec-nológico, porém nada referente a estilos territoriais.

González-Ruibal, não obstante, propõe oito áreas oleiras (Fig. 1, 2), nas quais consideramos que faz falta um apoio analítico. Converte um mapa elaborado por Naveiro (Fig. 1, 3) como ferramenta de trabalho (Naveiro, 1991, 21) no resultado final (Gonzalez-Ruibal, 2007, 469). Este autor avalia os dados cerâmicos num esquema pré-estabe-lecido que atende a condições naturais e certas demarcações históricas em lugar do procedimento inverso, no qual as variáveis cerâmicas desenham previamente áreas, para depois serem observadas em relação àqueles limites que se considerem de interesse. Mais que territórios cerâmicos são áreas de pesquisa. As características com as que se preten-dem retratar são muito pontuais e excessivamente

dependentes dos sistemas descritivos que oferece a tradição investigadora de cada uma das zonas. Não se parte de valores unificados que garantam a comparação e o contraste, nem há quantifica-ções que garantam índices de representação e que possam dar um sentido aos termos que emprega de “abundantes” ou “escassos”. Argumenta-se com exemplos singulares e não com mostras completas.

Na olaria castreja ainda não é possível falar de tradições técnicas, uma vez que ainda estão por se analisar. Tão pouco servem de argumento dados de grupos formais ou decorativos com pouca identidade estilística e sem definição geográfica; para que realmente a tivesse necessitam de uma tipologia analítica que os dote de significados. Só contamos por enquanto com uma tipologia esté-tica, visualmente percebida, da que se deduzem tipos que pela sua riqueza expressiva não necessitam de um trabalho de registo tão intenso. É certo que a identificação de um tipo inclui detalhes técnicos, formais e decorativos, no entanto a sua definição não deriva de uma análise destes valores isolados. Claro que seria ótima uma classificação de baixo para cima, como recomenda Cobas (Cobas, Prieto, 1999, 40-43), com uma análise integrada de todos os atributos que compreenda a cadeia técnica, mais como ela se destaca, faz falta con-tinuidade no registo sistemático desta norma de estudo para que a comparação seja válida. Falta-nos muito caminho para que as pastas cerâmicas, os tratamentos das superfícies ou os detalhes formais alcancem o intervalo de um atributo-tipo e a soma de todos eles para que retratem as olarias em toda a sua complexidade, que incluam todo o processo

Page 8: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)290

JOSEFA REY CASTIÑEIRA

técnico ou o de produção, inclusive se desejamos falar dos estilos de consumo.

No noroeste da Galiza não vemos a diferença entre a cerâmica castreja do interior e da costa (Rey, 2011, 29, fig. 11), nem muito menos é possível unificar uma franja litoral que vai de Finisterre ao Navia. Concordamos com Naveiro (1991) em que o mar do norte não é tão unificador nem tão prioritário como o das Rias Baixas, já que as condições duma navegação na linha de costa, ali só é possível em contornos restritos como o da “ria múltipla” de Corunha-Betanzos-Ares-Ferrol, a de Ortigueira-Barqueiro-Viveiro e quiçá Ribadeo (Naveiro, 1991, 126-127). É certo que a olaria do Noroeste está somente esboçada, já que faltam muitos dados que ajudem a explicar melhor as oscilações percentuais dos tipos característicos, mas, ainda assim, parece claro que esta unifica tramos de interior e de costa.

Por sua vez, os cordões perolados pretensamente cantábricos (González-Ruibal, 2006, 463) deveriam ser analisados na fase do câmbio de era e como parte de um fenómeno de expansão mais amplo que afeta a uma área muito importante, senão toda, do território castrejo. Na suposta direção Norte-Sul de transmissão dos perolados e de outras decorações plásticas, seria justamente o inverso, já que são as Rias Baixas a comarca ou região de maior tradição neste tipo de adornos e com precedentes claros em momentos anteriores.

A OLARIA DO MINHO

Para nós, não existe dúvida de que a cerâmica do Minho é uma tradição própria, com maneiras de fazer e de entender uma vasilha, distinta da das Rias Baixas. É certo que compartilham a mesma estrutura técnica (González-Ruibal, 2007, 465), mas entre elas variam o jeito de empregar os meios e o seu fazer pelos artesãos. É o mesmo que sucede entre Buño e Niñodaguia na olaria tradicional moderna (Garcia-Alen, 1983).

A sua definição estilística fixou-se inicial-mente com uma exploração visual e um registo pontual de cerâmicas de antigas escavações dos castros ourensanos Cameixa, Castromao e San Cibrán de Las, sobre uma recolha selectiva de material (Rey, 1980), que posteriormente foi complementada com estudos exaustivos em cas-tros da periferia e com importante incremento de dados que se ia produzindo ao longo de toda uma década (Rey, 1991). Somava-se naquele momento o trabalho de Rodriguez Puentes (1986), que com a temática da estampilhagem incrementava notavelmente o registo desta zona. Das novas intervenções que se iam sucedendo, contamos com dados cerâmicos nas memó-rias publicadas de Coto do Mosteiro (Orero, 1988), Fozara (Hidalgo, Rodriguez, 1987), Troña (Hidalgo, 1983), A Forca (Carballo, 1987) e Santa Trega (Peña, 1986).

FIGURA 1. 1. Mapa das olarias castrejas galegas segundo Rey (2011); 2. mapa de olarias do Noroeste peninsular ibérico

segundo González Ruibal (2007); 3. mapa de zonificação do Noroeste peninsular ibérico de Naveiro (1991).

Page 9: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 291

A OLARIA CASTREJA DE TRADIÇÃO MINHO

Desde então e até os dias de hoje contamos com uma ampliação importante de dados que animam a voltar a observá-la. Cresceram de forma assinalável o número de castros intervencionados e de escava-ções em alguns deles (Teira, Abad, 2012). É certo que este incremento não corresponde à proporção desejada com a informação da cerâmica, mais ainda assim é destacável o conhecimento alcançado. Para esta ocasião tivemos em consideração a cerâmica publicada do castro de Louredo (Seara, 1991), a que se encontra incluída nas memórias do castro de Seceda (Rodríguez-Colmenero, Carreño, 1983; Carreño 1985, 1986 e 1991). Foram também importantes os trabalhos de Cobas no Alto do Castro (1997, entre outros) e a nova informação recopilada na síntese de González-Ruibal (2007).

Assim mesmo, a base de dados Domus do Museu Provincial de Ourense foi uma fonte de infor-mação fotográfica de primeira magnitude para esta tipologia estética. Através dela ampliamos o conhecimento de cerâmicas das ultimas escavações de Castromao e San Cibrán de Lás e vimos mate-rial de Laias. E ao final, também somamos uma nova exploração entre os materiais de Castromao e Cameixa.

O TERRITÓRIO ESTILÍSTICO

Com os dados que hoje contamos, é possível afirmar que este tipo de olaria ocupa as terras

FIGURA 2. Centro e periferia da olaria Minho. Os quadrados negros simbolizam os castros com uma representação maio-

ritária de olaria do Minho; os quadrados brancos, castros que consomem cerâmicas do Minho numa proporção menor a

outras tradições; os brancos com cruz inscrita, entendem a Penalba e Torroso como periferia durante o Bronze Final-Ferro

I; e os pontos negros, jazigos da Idade do Ferro com intervençãos arqueológicas.

Page 10: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)292

JOSEFA REY CASTIÑEIRA

FIGURA 3. Distribuição percentual de tipos cerâmicos numa sondagem de Castrovite, com uma presença pontual duma

vasilha Castromao e “Fondos Neixón Pequeno” que predominam no nível antigo, são residuais nos intermédios, e a sua

recuperação pode considerar-se uma contaminação no nível superficial, como consequência da construção duma igreja

na parte superior do castro.

Total cerâmica Olaria Rías Baixas Olaria Minho

Forca 323 84 105

Punta do Muíño 4078 1.284 122

TABELA 1. Recontos das vasilhas características das Rias Baixas e Minho nos castros de Forca (A Guarda) e de Punta do

Muiño do Vento (Vigo).

Page 11: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 293

A OLARIA CASTREJA DE TRADIÇÃO MINHO

médias do Minho, desde a confluência do Sil até o Avia e o Arnoia (Fig. 2). Encontra-se represen-tada nos castros de Castromao, Cameixa, Coto do Mosteiro, Laias, San Cibrán de Lás e o Castro de Louredo. Chegando ao vale do Tea, os castros de Fozara e Troña predizem a periferia, pois junto aos produtos do Minho, que aparentemente pre-dominam, consomem cerâmica das Rias Baixas. Já na desembocadura do Minho competem por igual as duas tradições oleiras durante o Ferro II pré-romano, tal como demonstra a contagem do total recuperado na Forca (Carballo, 1987; Rey, 1991) (Tabela 1). Não sabemos em que proporção sucede, mas sim que a convivência persiste durante o câmbio de Era, como se vê em Santa Trega (Rey, 1991).

Nos castros da Ria de Vigo as cerâmicas do Minho têm uma representação pequena. Isto é o que evidenciam as contagens da mostra total de Cíes 1967 (Rey, 1991), da Punta do Muiño do Vento 2006 (Rey at al., 2009) (Tabela 1), de Torralla 1998 e Castro Castriño de Coia 1995 (inéditos). Também servem de referência os dados dos castros de Troña 1988 (Rey, 1991), de Vigo (Rey, 1991) e de Montealegre (González-Ruibal, Rodríguez-Martínez, 2006). Não sabemos o que sucede na Ria de Pontevedra, que só tem inter-venções no castro da Lanzada e só se conhece dele uma mostra de cerâmica muito pequena (Rey, 1991), entre as que não se encontra nenhuma vasilha Minho. O que parece claro é que na Ría de Arousa a olaria do Minho deixa de ter aco-lhimento. Isso é o que de princípio refletem as cerâmicas dos castros de Alobre, Neixón Grande e o Achadizo (Rey, 1991).

Pelas terras do interior, voltadas para o Norte, sabemos que em Pena Redonda (Pontecaldelas) (González Ruibal, 2005) chegam produtos do Minho. Já na comarca do Deza – Castro Montaz, Cortegada, Cartimil, As Orelas e Castrovite – com contagens completas do material recuperado nas escavações de 1985-86, vê-se que consumiram pontualmente vasilhas do Minho durante o Ferro II, e do Minho e Rías Baixas durante o galaico-ro-mano (Carballo Arceo, inédito; Rey et al., 2011), tal como no Alto do Castro em Cuntis (Cobas, Parcero, 2006), como também nos castros da comarca da Estrada onde, mesmo que sejam res-

tos muito pontuais, assinalam a mesma dinâmica (Rey, Rodríguez, 2001). É interessante ver que a sua dispersão para o norte é mais extensa por terra que pela linha da costa.

No sector Sudeste galego as cerâmicas publi-cadas são demasiado escassas, e, portanto é com-plicado avaliar o nível de relação com a esfera de tradição Minho. Se nos guiamos pela mostra mais abundante, a do castro de Saceda (Carreño, 1985, 1986, 1991; Rodríguuez, Carreño, 1983), haveria que pensar se podem estar incluídos na mesma tradição, ainda que a proporção das decoradas registe uma redução importante. Os excepcionais fragmentos de cerâmica conhecidos dos castros de Novás (Rodríguez-Colmenero, 1976) e San Millán (Rodríguez, Fariña, 1986) também são desta olaria. Os dados de Lobsandaos (Váquez-Mato, 2010) são mais complicados de avaliar. Identificam-se claramente as “tixolas” ou “frixideiras” Minho (panelas ou tachos de asa interior, na bibliografia portuguesa) (Almeida, 1974, 195; Martins, 1990, 157, entre outros) e uma asa em orelha, próprias de uma fase final; mas não está nada claro sobre a existência de uma vasilha definida a meio caminho entre Cameixa e Castromao.

A SEQUÊNCIA TIPOLÓGICA

Perante a falta de contextos para uma grande parte dos materiais cerâmicos dos castros que afe-tam a olaria Minho e as olarias castrejas em geral, a seriação tem como suporte o estilo e o ambiente cultural definido em cada castro. De acordo com esta perspectiva e com os dados observados, pode-mos falar de três fases, que basicamente retratam um momento inicial que inclui Bronze Final/Ferro I, uma etapa do Ferro II e a final num ambiente galaico-romano (Tabela 2).

Por assimilação com as cerâmicas definidas no Norte de Portugal através de São Julião (Martins, 1988) ou as de tipo Baiões e Alpiarça, pode-se falar de cerâmicas antigas no castro de Castromao e no de Laias como também exemplos pontuais no castro de São Trocado (Fariña, Xusto, 1991).

A definição das fases média e final (Ferro II e Galaico-romano) determina-se por um jogo de

Page 12: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)294

JOSEFA REY CASTIÑEIRA

presenças e de ausências entre castros que se encon-tram no mesmo ambiente geográfico. Assim, San Cibrán de Lás mostra uma significativa ausência de determinados tipos cerâmicos que, ao contrá-rio, são compartilhados nos castros de Cameixa, Castromao, Coto do Mosteiro e Laias. Esta mesma situação ocorre na periferia, na desembocadura do Minho. A Forca assemelha-se aos segundos e Santa Trega assemelha-se com o primeiro. A ocupação restringida da Forca entre os sécs. IV-II a.C. pro-

porciona um intervalo de tempo referido ao Ferro II para as vasilhas tipo Castromao, tipo Forca, tipo Cameixa, as tipo Coto do Mosteiro com decora-ção em leque e as vasilhas piriformes de asas em carretel. E a cronologia de ocupação entre os sécs. II a.C. - I d.C. no caso de San Cibrán de Lás e de Santa Trega contribui para enquadrar as vasilhas cilíndricas tipo San Cibrán de Lás, as “tixolas” e “buleiras” Minho (panelas con asa interior e exte-rior, na devida ordem), as sítulas com decoração

Inte

rven

ções

C A

ntig

a

Ola

ria M

inho

V Fo

rca

V C

astr

omao

V C

amei

xa

V M

oste

iro

V Pi

rifor

me

V C

ilínd

ricas

‘Tix

olas

’ Min

ho

‘Bul

eira

s’ M

inho

Asa

s em

ore

lha

Sítu

la

IIaC

-IdC

San Trocado 1 • •

Laias 3 ••• • ••• •? • •• • •• ••• •••

Castromao 34 ••• ••• ••• ••• ••• •• ••• •• ••• ••• •••

Cameixa 3 ••• ••• ••• • • ••• •••

Mosteiro 2 •• •• ••• • ••• ••• ••

Cibrán de Lás 14 • ••• •• • •••

Fozara 1 ••• • • • • •

Troña 15 ••• • • • •

Forca 2 ••• ••• •••

Santa Trega 28 • • •• •• •• •

Pta do Muíño 2 • • • •• •

Toralla 7 • •

Cíes 3 •

C Castriño 1 •

Vigo 11 • • • • •

Montealegre 4 • • •

Castrovite 1 • •

Alto do Castro 1 • • • •

Guimarei 1 • •

Cortegada 1 • • •

As Orelas 1 •

C Montaz 1 •

Cartimil •

TABELA 2. Castros com olaria Minho e distribuição cronológica dos seus tipos cerâmicos.

Page 13: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 295

A OLARIA CASTREJA DE TRADIÇÃO MINHO

perolada e as panelas de asa em orelha. Estes tipos, por sua vez, podem-se identificar nos castros de Coto do Mosteiro, Cameixa, Castromao e Laias, mas não em exclusividade, o que demonstra uma ocupação mais longa para estes assentamentos.

Esta proposta seriada em três grandes intervalos continua sem ser matizada com as novas interven-ções arqueológicas. A incorporação de novidades nas formas de registo e nos critérios de análise não redundou numa tipologia estratigráfica. Não aportaram contextos para a biografia de um tipo. Tão pouco há observação percentual de tipos e atributos-tipo que corrijam e que afinem o valor cronológico desta série estilística. É necessário ultrapassar a ideia da datação pontual pela cons-tatação da “presença” e compreender que o valor cronológico de um tipo não é um atributo inerente à sua essência, isto é um processo em construção que necessita dos contextos. Como bem formulou Harris, é necessário justificar a razão de estar de um objeto num contexto, qual está no seu lugar, qual é uma permanência, quando é uma contaminação (Fig. 3). Só então teremos uma tipologia estrati-gráfica que converterá a cerâmica num sistema de datação afinado; entretanto movemo-nos com mais ou menos incertezas.

ESTILOS IDENTIFICADOS

À fase inicial do castrejo corresponderiam as vasilhas carenadas do castro de San Trocado (Fariña, Xusto, 1991), o vaso tipo Alpiarça de Castromao (Fig. 4, 1), e talvez um recipiente de Laias (Fig. 4, 2), que pelo seu reduzido tamanho e a forma peculiar da rotura poderia guardar relação com a vasilha múltipla de S. Julião (Forma 9 de Martins, 1990, 129). Seriam também desta etapa, as finas e às vezes algo mais grossas, incisões rectilíneas que desenham franjas verticais nos pescoços (Fig. 4, 5 de Laias, Suárez, 1998, 96, Castromao) ou configuram métopas no ombro (Fig. 4, 4 de Laias e 4, 7 de Castromao, entre outras). Entre os escassos frag-mentos que pudemos conhecer, concordamos com Álvarez e López (2001, 526) en que Castromao e Laias compartilham um mesmo estilo. É a primeira vez que observamos vários castros compartilhando algo que vai para além do estilo técnico. Com um estudo mais profundo talvez seja possível começar a desenhar uma área estilística mais precisa na ola-ria desta fase. E pode ser que também as métopas de Torroso (Rey, 1991; Peña, 1992) e de Penalba (Alvarez, 1991) tenham relação com esta área esti-lística. É possível, por sua vez, que Neixón Pequeno

FIGURA 4. Cerâmicas da fase inicial da olaria Minho (Bronze Final-Ferro I). Cerâmicas do castro de Laias (2, 4, 5 e 6) e de

Castromao (1 e 7) extraídas da base de dados Domus, do Museu Provincial de Ourense, e forma 9 de S. Julião (Martins,

1990, 129) (3).

Page 14: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)296

JOSEFA REY CASTIÑEIRA

(Rey, 1991) forme parte de outro ambiente. Poderia redundar na mesma ideia a semelhança da “tixola” com a asa vertical interior de Torroso (Rey, 1991; Peña, 1992) com um exemplar do Coto da Pena (Silva, 1986, est. LIII.7).

Mais difícil de avaliar é a ordem distributiva dos bordos serrados dentro do Noroeste, já que são excepcionais nos assentamentos mas muito distendidos geograficamente. Os dois fragmentos de Laias (Fig. 4, 6 é um deles) poderiam enten-der-se em relação com os do Norte lusitano, entre eles os de S. Julião (Martins, 1990, 130) seguindo a pauta geral do estilo que se vislumbra em boa parte dos materiais, mas é preciso considerar os exemplares de Campa Torres (Maya, Cuesta, 2001) e um de Punta dos Mouros (Cano, 2012, 575) que ampliam em grande medida a área de distribuição pelo castrejo Oriental e Norte.

Os botões cônicos modelados à mão, ovalados ou circulares, a terminação reta de bordos ou o rebordo irregular provocado pela maneira de cingir o fundo e o arranque inferior da pança, são traços de mais amplo alcance geográfico e mais bem defi-nidores de um intervalo tecnológico que os torna parentes com os do castro de Neixón Pequeno, e com outros castros do Bronze Final ou Ferro Inicial castrejo de mais amplitude geográfica.

Dentro da fase media castreja (IV-II) a.C. têm uma forte entidade estilística as vasilhas que denominamos tipo Castromao (Fig. 5, 1 e 5, 2) (Rey, 1991, 363-366), tipo Cameixa (Fig. 5, 5 e 5, 6) (Rey, 1991, 376-379), e tipo Forca (Fig. 5, 4 e 5, 7) (Rey, 1991, 358-362), as decorações em leque tipo Coto do Mosteiro (Fig. 5, 8 e 5, 9) (Orero, 1988) e as vasilhas piriformes cuja asa (ou talvez duas) em carretel e uma boca em funil formada por um lábio arqueado, côncavo para o interior (Fig. 5, 3). Os castros que lhe dão nome aos tipos são participantes do seu consumo, só que em proporções desiguais. Certo que não podemos falar de relações percentuais, já que não partimos de contagens absolutas – excepto no castro da Forca –, contudo é significativo que entre o material conhecido não apareça nenhuma vasilha do estilo Coto Mosteiro em Castromao ou na Forca, que falte a vasilha Cameixa em Coto do Mosteiro ou as piriformes na Forca. Estas variações

entre eles, em peças que consideramos coetâneas, podem encontrar uma explicação nos seus hábitos de consumo.

Outro aspecto interessante é constituído pelas variações no estilo da manufactura, nos motivos escolhidos e na ordem em que se organizam em cada um destes tipos, o que possivelmente tem que ver com as biografias dos tipos. Há diferen-tes qualidades de traços no pescoço nas vasilhas Castromao (Fig. 5, 4 e 5, 7), variações compósitas neste elemento formal e contrastes importantes nas suas características técnicas. Ocorre algo semelhante nas decorações em leque tipo Coto do Mosteiro. Tem-se a sensação de que as suas varian-tes sustentam uma narrativa que liga concepções da fase média com as da fase final: uns triângulos que se desfazem até quase converterem-se em bandas, umas estampilhas complexas que acabam sendo pequenas esferas e uns triângulos adorna-dos num vértice com medalhões de estampilhas, passam a estarem adornados em todas as interse-ções com um motivo mais singelo. As vasilhas de Fozara (Rodríguez-Puentes, 1986, lam. XXXI-165 e lam. XXXV-186; Hidalgo, Rodríguez, 1987, fig. XXV. 120 e 126), poderiam interpretar-se como a melhor representação estilística do momento mais antigo e o único exemplar conhecido en San Cibrán de Lás se encontrariam no último. As de Coto do Mosteiro mostram boa parte do percurso entre ambas. É certo que esta leitura das variantes, por ordem cronológica, não passa de uma proposta que precisaria do apoio de contex-tos estratigráficos.

No que diz respeito à vasilha Forca, aparenta ser o tipo cerâmico com mais êxito nos castros da periferia, sobretudo em duas das suas variantes: a das bandas de SS (Fig. 5, 7) e a dos triângulos riscados contrapostos entre si (Fig. 5, 4), ainda que não faltem exemplares dos demais tipos cerâmicos.

Resulta mais complicado concretizar a distri-buição geográfica das Vasilhas tipo Cameixa, já que existe certa confusão na atribuição de exemplares a este tipo cerâmico sem uma justificação suficiente. Nem todas as vasilhas com pescoço cilíndrico são uma vasilha Cameixa; contam outros atribu-tos como as suas proporções – um corpo muito expandido, uma transição marcada ente o colo e a pança e umas paredes finas –, umas dimensões

Page 15: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 297

A OLARIA CASTREJA DE TRADIÇÃO MINHO

reduzidas – entre 10 e 15 cm de diâmetro de boca –, o fino acabamento da peça com tratamento polido, um sulco que remarca o lábio no exterior e uma decoração anômala, de um motivo isolado numa zona pontual do pescoço: uma combina-ção circular complexa que parece um soliforme, um motivo quadrangular com uma cruz aspada inscrita e concluída com motivos circulares, um triângulo pendurado no lábio (Rodríguez-Puentes, 1986, lam. 89-479, 90-488, 91-490,92-501) ou pode ser um retângulo concluído com círculos (Fig. 5, 5). Discordamos completamente com a sua inclusão entre as panelas de cozinha como propõe Fernández Fernández (2008, 228). A reivindicação de uma tipologia funcional não se pode suportar só por uma questão meramente formal. Também contam as dimensões neste caso reduzidas, a morfologia, a orientação e o tamanho das asas, o tratamento da peça, detalhes do seu acabamento ou o tipo de pasta, presença/ausência de decora-

ção e a sua localização, já que a sua visibilidade tem relação com uso – um prato adorna-se por dentro e uma tampa por fora – e com lugar que habitualmente ocupa na relação com o utilizador (Fig. 6 e 7).

A esta lógica analítica que observa os atributos da peça pela perspectiva funcional e aproxima-se ao seu uso potencial, teríamos que incorporar os recursos que oferece a traceologia e preocupar-nos em registar de maneira sistemática todas as marcas de uso, que vão desde as marcas do fogo, os des-gastes, determinadas roturas, as incrustações que se mantiveram pegadas e os fitólitos que permanecem nas paredes. Só então dispomos de propostas fun-cionais com uma caracterização combinada do uso potencial de um tipo e dos seus usos reais.

Nós pensamos que a vasilha Cameixa pode fazer parte desse grupo de pequenas vasilhas que apareceram juntas no castro de Laias e que foram interpretadas como vasilhas de medida (Alvarez,

FIGURA 5. Tipos cerâmicos do Ferro II castrejo (IV-II a.C.) extraídas da base de dados Domus, do Museu Provincial de

Ourense: cerâmicas de Castromao (1, 2, 3, 5, 6, 7), cerâmica de Cameixa (4), cerâmicas de Coto do Mosteiro (8 e 9).

Page 16: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)298

JOSEFA REY CASTIÑEIRA

López, 2000, 527), já que o mesmo tipo de peças se encontra em Castromao e em Cameixa. Se for correcto, dentro delas o tipo Cameixa poderia corresponder a uma medida especial. Pode ser algo semelhante ao dos “cântaros de medida” na olaria tradicional moderna da Galiza, em que um tratamento especial ou uma decoração concreta

assinala a sua especificidade e as separa das cán-taras, na tradição Gundivós e Portomourisco, ou de ambas, no Seixo (Garcia-Alen, 1983, 72 e 91).

A fase do cambio da Era define-se pelas vasi-lhas cilíndricas tão características de San Cibrán de Lás (Fig. 8, 1), de muito variado tamanho e que, se bem que existam lisas, costumam levar

FIGURA 6. Um dos aspectos trabalhados para a interpretação funcional das vasilhas analisadas no castro de Elviña (Rey

et al., 2000)

FIGURA 7. A visibilidade da decoração

e o seu espaço de uso em relação ao

usuário.

Page 17: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 299

A OLARIA CASTREJA DE TRADIÇÃO MINHO

uma decoração em faixas horizontais feitas por agrupamentos de linhas ou estas servem de marco a algum motivo estampilhado. A estas peças somam-se as “tixolas” (Fig. 8, 9) e as “buleiras” Minho (Fig. 8, 5) similares às da zona bracarense do Norte de Portugal (Rey, 1991, 399-402) e as vasilhas com pé realçado que provavelmente imitam as sítulas metálicas amplamente distribuí-das por todo o castrejo galego (Rey, 2005ª, 76), mas que aqui se mostram com particularidades próprias: um perfil flexionado em S suave e uma decoração de triângulos em nervuras com pequena esfera central entre as filas de perolados (Figs. 8, 3; 8, 6 e 8, 7).

As asas em orelha são também uma cons-tante. Compartilham com as da zona bracarense portuguesa a presença do lóbulo arqueado, que às vezes levam reforços imitando um repuxado; também é particularidade estilística, neste caso de uso, do forte desgaste na perfuração (Fig. 8, 4) e que às vezes o recriam no momento do modelado (Fig. 8, 8).

A MANUFATURA

A existência de vestígios digitais num bolo de barro em Laias (segundo comunicação oral, pois a escrita fala de ocos de dedos) (Alvarez, López, 2000, 529) conduz (não demonstra) a uma inter-pretação para uma olaria de manufactura feminina. Para documentar o género da olaria feminina não servem as decorações digitais de Castrovite (Fig. 9, 2-3) como propôs Glez-Ruibal (2006, 456) e como nós mesmos aceitamos (Rey, 2005b, 103) nem de qualquer outro castro, já que este termo é uma convenção que nem sequer supõe o emprego dos dedos.

Quanto aos lugares de produção, parece-nos desmesurado propor o castro de Laias como um centro de produção artesanal centralizada a grande escala, entre elas de cerâmica (González-Ruibal, 2007, 499). Apareceu somente uma placa de forno, e não várias, como também um único bolo de barro. Isto sim, bem amassado e com boas quali-dades para a confecção de uma vasilha, segundo

FIGURA 8. Olaria Minho característica do castrejo galaico romano (II a.C. – I d.C.) extraída da base de dados Domus, do

Museu Provincial de Ourense: Cerâmicas de San Cibrán de Lás (1, 2, 3, 5, 6, 7), cerâmica de Castromao (9), cerâmicas do

castro de Laias (4, 8, 10, 11).

Page 18: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)300

JOSEFA REY CASTIÑEIRA

a opinião de Tomás López, oleiro de Sober da tradição Gundivós.

A identificação de centros de produção cas-trejos é um tema por desenvolver. Falta esboçar a busca e os sistemas de identificação de cada uma das evidências (Rey, 2009). Nós, como hipótese, pensamos mais na existência de oleiras/os campo-nesas/es vinculadas/os a uma tradição comarcal já a partir do Ferro II, que estariam distribuídos em diferentes castros. Pode ser que entre eles se encon-trem os castros de Castromao, Coto do Mosteiro, Cameixa e o castro de Laias, onde se registaram grelhas conhecidas como “fornos Castromao”, se é

que realmente este era o tipo de forno para cozer a cerâmica (Rey et al., no prelo) (Fig. 10).

Um dado que conhecemos é o referente à sua área geográfica de consumo, que é o que realmente reflecte o mapa de distribuição das cerâmicas, que são o produto final. A área central da olaria Minho, que se estende num raio de 50-60 km seria um espaço misto de produção e consumo onde os cas-tros que suspeitamos produzem e poderia atender um mercado regional com percursos de um dia ou vários. A distância com a periferia está entre os 25 e 40 km em linha reta para norte, o que supõe entre três e quatro dias de caminho de ida e volta. Esta deve ser a razão de um consumo mais esporádico.

FIGURA 9. Bola de barro com marca de

dedos do castro de Laias (1), decoraçãos

digitais de Castrovite (2-3).

FIGURA 10. Cálculos sobre a capacidade duma grelha Castromao para vasilhas Minho e ensaio experimental de cozedura.

Page 19: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II, TOMO I, 2014 301

A OLARIA CASTREJA DE TRADIÇÃO MINHO

É provável que neste caso o intercâmbio fosse indi-reto. Na periferia Sudoeste a situação varia muito, já que apesar das distâncias de uns 40 km entre Castromao ou Laias com Troña e com Fozara, ou a distância de quase 80 km com a Forca e com Santa Trega, o consumo é mais importante. Entre as explicações possíveis encontramos o recurso fluvial de transporte, combinado com o marítimo para chegar à Ria de Vigo, que diminuiria as distâncias. Podendo ser que também haja razões sociais que propiciam umas relações de mercado ou de pessoas mais fluidos, incluindo consumidores e oleiros. Não podemos dizer nada dos castros do Sudoeste com os poucos dados que temos.

BIBLIOGRAFIA

ALMEIDA, C. A. F. (1974): Cerâmica castreja. Revista Gumirães 84 (1-4), pp. 171-197.

ÁLVAREZ NÚÑEZ, A. (1991): Castro de Penalba (Campo Lameiro, Pontevedra). Arqueoloxía/Infor-mes 2, pp. 37-42.

ÁLVAREZ GONZÁLEZ, Y.; LÓPEZ GONZÁLEZ, L. F. (2001): La secuencia cultural del asentamiento de Laias: evolución espacial y funcional del poblado. Proto-história da Península Ibérica. ADECAP 1999, Porto, pp. 523-530.

CANO PAN, J. A. (2012): Punta dos Muros: un poblado fortificado de finales de la Edad del Bronce, vol II.

CARBALLO ARCEO, L. X. (1987): Castro da Forca. Campaña 1984. Arqueoloxía/Memorias 8.

CARBALLO ARCEO, L. X. (Inédito): Escavacións arqueolóxicas en Castros da Terra do Deza. Cam-pañas de 1985 e 1986. O Marco, Cartimil, Corte-gada, Montaz, As Orelas. Memoria técnica.

CARREÑO GASCÓN, Mª. C. (1985): Castro de Saceda, Cualedro(Orense). Campaña de 1985. Memoria de excavación inédita depósitada en el Servicio de Arqueoloxía de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

CARREÑO GASCÓN, Mª. C. (1986): Castro de Saceda, Cualedro (Orense). Campaña de 1986. Memoria de excavación inédita depósitada en el Servicio de Arqueoloxía de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

CARREÑO GASCÓN, Mª. C. (1991): Castro de Saceda. Arqueoloxía/Informes 2. Campaña de 1988. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, pp. 59-61.

COBAS FERNÁNDEZ, Mª I. (1997): Estudio de la cerá-mica castreña del yacimiento de Alto do Castro (Cuntis, Pontevedra). Tesis de licenciatura, lida na Facultade de Xeográfia e Historia da USC.

COBAS FERNÁNDEZ, I.; PARCERO OUBIÑA, C. (2006): Alto do castro (Cuntis, Pontevedra). Síntesis de resultados y estudio de materiales, campaña 1993. Traballos de Arqueoloxía e Patrimonio, 37.

COBAS FERNÁNDEZ, I.; PRIETO MARTÍNEZ, Mª. P. (1999): Introdución a la cerámica prehistórica y protohistórica en Galicia. TAPA 17, LAFC, USC, Santiago de Compostela.

FARIÑA BUSTO, F.; XUSTO RODRÍGUEZ, M. (1991): Coto do San Trocado (San Amaro-Punxín-Ou-rense). Arqueoloxía-Informes 2. Campaña 1988. A Coruña, pp. 209-213.

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A. (2008): Cerámicas del mundo castrexo del NO Peninsular. Problemática y principales producciones. En Bernal e Ribera (eds. científicos), Cerámicas hispanorromanos. Un Estado de la cuestión. XXVI Congreso Inter-nacional de la asociación Rei Cretariae Romanae Fautores. pp. 221-243.

GARCÍA ALÉN, L. (1983): La alfarería de Galicia. Un estudio a través del territorio cultural de las vasijas y de los alfareros campesinos. A Coruña.

GONZÁLEZ RUIBAL, A. (2005): Resultados das son-daxes nun xacemento atípico da Idade do Ferro: Pena Redonda (Pontecaldelas, Pontevedra). Cua-dernos de Estudios Gallegos. Tomo LII, Fascículo 118, Santiago, pp. 173-197.

GONZÁLEZ RUIBAL, A. (2007): Galaicos. Poder y comunidad en el Noroeste de la Península ibérica (1200 d.C.– 50 d.C.). Brigantium 18.

GONZÁLEZ RUIBAL, A.; RODRÍGUEZ MARTÍNEZ, R. (2006): A cerámica indíxena e de importación. In R. Aboal e V. Castro (eds.), O castro de Montealegre (Moaña, Pontevedra). Noia, pp. 145-188.

HIDALGO CUÑARRO, J. M. (1983): Estudio de los materiales arqueológicos de la Isla de de Toralla (Vigo-Ponteverda)” Tese de licenciatura na Uni-versidade de Santiago de Compostela.

HIDALGO CUÑARRO, J. M. (1985): Castro de Troña. Campaña de 1983. Arqueoloxía/Memorias 3. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

HIDALGO CUÑARRO, J. M.; RODRÍGUEZ PUEN-TES, E. (1987): Castro de Fozara. Campaña 1984. Arqueoloxía/Memorias 9.

MAYA GONZÁLEZ, J. L.; CUESTA TORIBIO, F. (eds.) (2001): El castro de Campa Torres. Período prer-romano. Serie Patrimonio 6. Gijón.

MARTINS, M. (1990): O povoamento proto-histórico e a romanização da bacia do curso médio do Cavado. Cadernos de Arqueologia. Monografias. Braga.

NAVEIRO LÓPEZ, J. (1991): El comercio antiguo en el N.W. Peninsular. Monografías Urxentes do Museu nº 5, Museu Arqueolóxico de A Coruña.

ORERO GRANDAL, L. (1988): Castro Coto do Mos-teiro. Campañas 1984/85. Arqueoloxía/Memorias. 10.

Page 20: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris

ATAS DO II CONGRESSO INTERNACIONAL DA SECAH (BRAGA, 2013)302

JOSEFA REY CASTIÑEIRA

PEÑA SANTOS, A. (1986): Yacimiento galaico-romano de Santa Trega (A Guarda, Pontevedra). Campaña de 1983. Arqueoloxía / Memorias 5. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

PEÑA SANTOS, A. (1992): Castro de Torroso (Mos, Pontevedra). Síntesis de las memorias de las cam-pañas de excavaciones 1984-1990. Arqueoloxía/Memorias 11. Xunta de Galicia, A Coruña.

REY CASTIÑEIRA, J. (1979): Tipología de la cerámica castreña. Tesis de licenciatura lida en Santiago de Compostela.

REY CASTIÑEIRA, J. (1992): Yacimientos castreños de la Vertiente Atlántica: análisis de la cerámica indígena. Servicio de Publicaciones e intercambio Científico. Universidade de Santiago de Com-postela

REY CASTIÑEIRA J. (2005a): La metalurgia castreña. En Silva e Rey. Arte e Cultura castrexa de Galicia e Norte de Portugal. Volume 2. A Coruña.

REY CASTIÑEIRA J. (2005b): La cerámica castreña. En Silva e Rey. Arte e Cultura castrexa de Galicia e Norte de Portugal. vol. 2. A Coruña.

REY CASTIÑEIRA, J. (2011): Cerámica castrexa y alfa-rería tradicional. Comparaciones. En XIV Congreso de Ceramología, pp. 19-42.

REY CASTIÑEIRA, J.; RODRÍGUEZ CALVIÑO, M. (2001): Novas imaxes da arqueoloxía castrexa estrandense a través das coleccións Bouza-Brey e Fraguas Fraguas do Museo do Pobo Galego. A Estrada. Miscelánea histórica e cultural 4, pp. 141-167.

REY CASTIÑEIRA, J.; CALO RAMOS, N.; RODRÍGUEZ CALVIÑO, M.; ABAD VIDAL, E. (2000): Los mate-riales cerámicos del castro de Elviña. En Estudo do Plan Director do Castro de Elviña. Memoria depositada nó Laboratorio de Arqueoloxía e Formas culturais da Universidade de Santiago de Compostela.

REY CASTIÑEIRA, J.; CALO RAMOS, N.; QUINDIMIL GARCÍA, L. (2007): Catálogo de cerámica castrexa. In Rey Castiñeira (coord.), Unha aportación ó contexto cronocultural do Castro de Alcabre e á

estrutura socioeconómica: a agricultura, a explo-tación forestal e a olería. Estudo cronolotipolóxico e arqueométrico da cultura material. Memoria depositada na Consellería de Cultura e Deporte. Santiago de Compostela.

REY CASTIÑEIRA J.; TEIRA BRIÓN, A.; CALO RAMOS, N.; RODRÍQUEZ CORRAL, J.; LÓPEZ GONZÁLEZ, T. (no prelo): Cámaras de Cocción móviles de la Edad de hierro del NW peninsular: una propuesta de reconstrucción experimental.

RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, J.; FARIÑA BUSTO, F. (1986): A cidá do Castro de San Millán. Memo-rias de las excavaciones arqueológicas. Boletín Auriense 16, pp. 39-89.

RODRÍGUEZ COLMENERO, A. (1976): Excavaciones arqueológicas en el Castro de Novás (Orense). Noticiario Arqueológico Hispánico. Arqueología 4, pp. 547-584.

RODRÍGUEZ COLMENERO; CARREÑO (1983): Castro de Saceda. Memoria de excavación 1983. Memoria inédita depositada en el Servicio de Arqueoloxía de la Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.

RODRÍGUEZ PUENTES, E. (1986): La cerámica estam-pillada castreña (aportación a su estudio). Tesis de licenciatura leida en Santiago de Compostela.

SEARA CARBALLO, A. (1991): Algunhas cerámicas do castro de Louredo. Boletín Auriense 20-21 (1990-91), pp. 135-159.

SILVA, A. C. F. (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de Portugal. Museu Arqueológico da Citánia de Sanfins, Paços de Ferreira.

SUÁREZ OTERO, X. (1998): A cerámica precastrexa. En Historia da arte galega. 6, pp. 81-96.

TEIRABRIÖN, A.; ABAD VIDAL, E. (2013): O necesario emerxer da información silenciada. A biografía das escavacións en xacementos da Idade do Ferro en Galicia como exemplo. Gallaecia 31, pp. 83-105.

VÁZQUEZ MATO (2010): Estudio morfolóxico da escolma cerámica recuperada na Croa de Santa Cristiña ou Castro de Lobosandaos (Lobeira--Bande, Ourense)”, en Larouco 5, pp. 103-120.

Page 21: MONOGRAFIAS EX OFFICINA HISPANA II ODUÇÕ MI IMITO II · Violeta Moreno Megías, Pedro José Sánchez-Soto, Antonio Ruiz Conde, Francisco José García Fernández La cerámica Gris