26/04/2015 ArquivosBrasileirosdePsicologiaIncertezasecotidiano:umabrevereflexo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S180952672010000100009&script=sci_arttext 1/6
ServiosPersonalizados
artigo
pdfemPortugus
ArtigoemXML
Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
Traduoautomtica
Compartilhar
Permalink
ArquivosBrasileirosdePsicologiaversoOnlineISSN18095267
Arq.bras.psicol.vol.62no.1RiodeJaneiroabr.2010
ARTIGOS
Incertezasecotidiano:umabrevereflexo
Uncertaintiesandeverydaylife:abriefreflection
YvonneElsaLevigardRuthMachadoBarbosa
UniversidadeFederaldoRiodeJaneiro(UFRJ),RiodeJaneiro,RJ,Brasil
Endereoparacorrespondncia
RESUMO
Oprocessodeglobalizaoocorridonasltimasdcadastrouxerepercussesnosmodosdeproduoeconmica,cientficaecultural.Nestecontexto,anoodecotidianoemergiu,apartirdascontribuiestericasdeHenriLefebvre,AgnesHellereMicheldeCerteau,comoumimportanteinstrumentodeconhecimentoedeanlisedarealidadesocial,trazendovisibilidadedinmicadosprocessosdeacomodao/mudanasocial.
Palavraschave:GlobalizaoCotidianoConformismoResistncia.
ABSTRACT
Inthelastdecades,theeconomic,scientificandculturalmeansofproductionwereaffectedbytheglobalizationprocess.Inthiscontext,thestudiesofHenriLebfevre,AgnesHellerandMicheldeCerteauabouteverydayliferevealedthatthisnotioncanbeanimportanttoolfortheknowledgeandanalysisofthesocialreality,inparticularoftheresignation/changingsocialprocesses.
Keywords:GlobalizationEverydaylifeResignationResistance.
INTRODUO
Esteartigoapresentaumareflexosobreotemadocotidianoluzdascomplexasquestesqueatravessamassociedadescontemporneas.Asincertezasdottuloaderemaumdebatequeentrelaaocotidianoenquantocategoriadeanlise,comocotidianoenquantocategoriadevida.Umaprimeiraaproximaovisa
26/04/2015 ArquivosBrasileirosdePsicologiaIncertezasecotidiano:umabrevereflexo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S180952672010000100009&script=sci_arttext 2/6
compreensodasmudanasnalgicadeacumulaodosistemacapitalista,quealterarameintroduziramnovosreferenciaisnoconhecimentocientfico.Asegundaparteprocuradesvelarastensesquelevaramalgunsautoresasedebruaremsobreotemadocotidiano,delineandopontoscomunsdeseupensamentoterico.Nasconsideraesfinaissodestacadasquestesquesecolocamnaatualidadeequeensejamumaprofundamentofuturo.
ContextualizandoaTemticadoCotidiano
ReferindoseaofinaldosculoXX,Hobsbawm(1996)escreveu:
Nofimdestesculo,pelaprimeiravez,tornousepossvelvercomopodeserummundoemqueopassado,inclusiveopassadonopresente,perdeuseupapel,emqueosvelhosmapasecartasqueguiavamossereshumanospelavidaindividualecoletivanomaisrepresentamapaisagemnaqualnosmovemos,omaremquenavegamos.Emquenosabemosaondenosleva,oumesmoaondedevelevarnos,nossaviagem.(p.25)
Estaquebradereferenciaisfoiapontada,tambm,nosestudosdeSantos(2002),quenosmostraqueotempopresenterevelaumsistemamundialemtransio,dominadoporumcomplexomovimentoentreosprocessosdeglobalizaoedelocalizao,caracterizadoporumatramadeglobalismoslocalizadoselocalismosglobalizados(SANTOS,2002,p.66)Algumasquestesquepermeiamocotidianopodemsercompreendidasapartirdestadinmicaentreosprocessosdeglobalizaoedelocalizao,umavezqueaspolticasqueestoimplcitasnosmodelosdedesenvolvimentoconcebidasemnvelglobalafetamdemododecisivoasrealidadeslocais.
OsestudossobreocotidianodesenvolveramsenobojodastransformaesqueaconteceramnoterofinaldosculoXX.Arevoluotecnolgicaocorridanosmbitosdainformticaedastelecomunicaesgerouprofundasalteraesnomododeproduocapitalista,queresultaramnoincrementodoprocessodeinternacionalizaodosmercadosouglobalizao(GORENDER,1997).Aacentuadareorganizaopolticoeconmicadocenriomundialtemrefletidoamudananosregimesdedesenvolvimentoedeacumulao.Algicadomodelotayloristafordista,atentohegemnica,foisubstitudapelalgicadomodelotoyotista,queainverteu,orientandoaproduoemfunodademandaexistentejustintime,flexibilizandoa.
Harvey(2002)denominouonovoregimedeacumulaopsfordista,psindustrial,deacumulaoflexvel.Baseandosenaidiadequeahegemoniaideolgicaepolticaemtodasociedadedependedacapacidadedecontrolarocontextomaterialdaexperinciapessoalesocial(p.207),oautorexplicaqueapartirdosanos70,vemocorrendoalgovitalparanossaexperinciadoespaoedotempoqueprovocouaviradaparaopsmodernismo(p.207),umainflexoconservadoradoprpriomodernismo.Emsuaspalavras(Harvey,2002):
Acrisedesuperacumulaoiniciadanofinaldosanos60,equechegouaoaugeem1973,gerouexatamenteesseresultado.Aexperinciadotempoedoespaosetransformou,aconfiananaassociaoentrejuzoscientficosemoraisruiu,aestticatriunfousobreaticacomofocoprimriodepreocupaointelectualesocial,asimagensdominaramasnarrativas,aefemeridadeeafragmentaoassumiramprecednciasobreverdadeseternasesobreapolticaunificadaeasexplicaesdeixaramombitodosfundamentosmateriaisepolticoeconmicosepassaramparaaconsideraodeprticaspolticaseculturaisautnomas.(p.293)
ParaSantos(2004),omundodotemporeal,dojustintime,buscaumaracionalidadenica,umahomogeneizaoempobrecedoraelimitada,enquantoomundocotidianoabrigaumaproduoilimitadaderacionalidades,abrangevriastemporalidadessimultaneamentepresentes,sendooseuuniversocaracterizadoporumaheterogeneidadecriadora.
SegundoBauman(2003),opensamentopsmodernopromoveuumdesmantelamentodefundamentosuniversais,dospontosfirmesesolidamentemarcadosdeorientaoquesugeriamumasituaosocialqueeramaisduradoura,maisseguraemaisconfiveldoqueotempodeumavidaindividual(p.47).Amodernidadelquidareflexodocapitalismoglobalcontemporneo,queoperaatravsdeumaestratgiadeseparaoentreopodereapoltica.Ouseja,ocapital,fontedoverdadeiropoder,fluilivremente,semfronteiras,enquantoapolticacontinuasendolocal,delimitadageograficamente.reflexodanovahierarquiaglobaldepoderqueoperaatravsdeumaestratgiadedesengajamento,(...)desligandosedoscompromissoslocais(BAUMAN,2003,p.95).Estedesengajamentodesmanchouoslaosqueuniamosprojetosindividuaisaosprojetoscoletivos,evidenciandoumarealidadecotidianafluida,sobcondiesdeconstanteincerteza.ParaBauman(2003),oprojetooriginaldamodernidade,epistemologicamenteestruturadoparasustentaraordemenegarousuprimiroacasoeacontingnciatornouseinsuficientediantedasnovascircunstncias.
Analisandoacrisedetransioparaapsmodernidade,Santos(1987)afirmaqueacrisedasgrandescertezasedosreferenciaistericosqueassustentavamtrouxeainseguranaepistemolgicaeodesafiodaconstruodeumpensamentocientficorelativista,ondenenhumaformadeconhecimentoemsimesmoracional,equeprocuradialogareabsorveroutrasformasdeconhecimento,sobretudooconhecimentodosensocomum,demodoaconstruirumanovaracionalidade,umanovaepistemologiaeumanovaarqueologia,quebusquenopresenterespostasparasilncioseparaquestesdopassado.
Demodosimilar,Martins(2008)propequesebusquenosmeandrosdocotidianoosenigmasqueapontemassadasparaumaaotransformadora,quesecontraponhaoceticismoaodesencantodeumfuturoimprovveldeumaHistriabloqueadapelocapitalepelopoder(p.51).Paraoautor,opequenomundodetodososdias,
26/04/2015 ArquivosBrasileirosdePsicologiaIncertezasecotidiano:umabrevereflexo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S180952672010000100009&script=sci_arttext 3/6
tambm,otempoeolugardaeficciadasvontadesindividuais,daquiloquefazaforadasociedadecivil,dosmovimentossociais(p.52).
Pensandoarelaoentreocotidianoeatemporalidade,Guarinello(2004),propequeocotidianotemdoissentidostemporaiscomplementares,englobandoorepetitivoeotransformador,oduradouroeoinstantneo,obanaleoexcepcional.Ocotidianonosereduzaumaesferadavida,constituindosecomoumtempo,umpresente,comoumapontequeligapassadoefuturo(p.2526),compreendendoemumasunidadeatensoentreaordemeomovimento,entreaestruturaeaao(p.2526).Paraoautor,opresenteassociadoaocotidianonoconsisteemmerarepetiodopassado,masemumcampoderestriesepossibilidadesemabertoparaprojetosalternativosdefuturo(p.2526).
EnaperspectivadesituarocampodeestudosdocotidianoqueganhamrelevnciaasidiasdeHenriLefebvre,AgnesHellereMicheldeCerteau,quepublicaramsuasobras,sobreotema,noperodohistricodescritoaseguir.
AutoresdoCotidiano
Nasdcadasde195060predominaramnospasesocidentaisomodelodedesenvolvimentoeconmicoprodutivistaWelfareState,queincrementouoprocessodeindustrializaoeoconsumodemassa,equepreviaoplenoempregoemecanismosdeproteosocialaostrabalhadores.Nofinaldadcadade1960aconflunciadeumasriedeacontecimentos,queculminaramnosprotestosdemaiode1968,trouxevisibilidadeparamovimentosreivindicatriosdediferentesgrupos,taiscomoestudantes,operrios,negros,mulheresehomossexuais.Nesseperodoganharamdestaque,igualmente,osprotestoscontraaGuerradoVietn,contraasditadurasmilitaresnaAmricaLatinaeoinciodeumprocessodemudanaspolticasnospasesdolesteeuropeu,sendoqueoanode1968foimarcado,tambm,pelaPrimaveradePraga(emabril)epelainvasodostanquesrussos(emagosto)nacapitaldaTchecoslovquia.
Norastrodastransformaesculturais,comportamentaisepolticasocorreramimportantesquestionamentosnombitodascinciassociais.Tornousenecessriorepensareconstruirnovasferramentastericasparaaapreensoeinterpretaodacomplexarealidadesocial.Assimsendo,nadcadade1970surgiramcontribuiestericasvoltadasparaacompreensodomodocomoasforasconservadorashegemnicassereproduzemnotecidosocial,eparaadinmicadeacomodao/resistnciaindividualecoletivafrenteaestasforas.Otemadocotidianoganhourelevncianessesestudos.DentreasobraspublicadasnoperododestacamosHistriaeCotidiano(1970)deAgnesHellerODireitoCidade(1969)eARevoluoUrbana(1970)deHenriLefebvreeoartigopublicadoem1974porMicheldeCerteau,quefoiogermedeumapesquisadesenvolvidaentre1974e1978equeoriginouapublicaoem1980deAInvenodoCotidianovolumes1e2.
ComoexplicaHarvey(2002),asrelaesdepoderspodemsercompreendidasapartirdesuaimplicaocomasprticasespaciaisetemporais.Paraoautor,
asprticasmateriaisdequenossosconceitosdeespaoetempoadvmsotovariadasquantoagamadeexperinciasindividuaisecoletivas.Odesafioconsisteemcerclasdealgumasestruturasinterpretativasgeraisquevenamohiatoentreamudanaculturaleadinmicadaeconomiapoltica(p.195).
Sobestaperspectiva,HenriLefebvre(1991)nosmostraqueodomniodoespaoumafontefundamentaldepodersocialsobreavidacotidiana,quesearticulaaoutrasformasdepodersocial,comoocontroledotempoedodinheiro.Todasociedadeproduzseuprprioespao,queservetantodeinstrumentoaopensamentoquantoao.Esteespaoaomesmotempoummeiodeproduoedecontrole,ummeiodedominaoedepoder.Naconcepodoautor,ocotidianooprodutohistricomaisprximodens,constituindosecomoinstrumentoparaaabordagemempricadarealidadeecomoformademediaoentreoparticulareouniversal.Ofoconocotidianopodeajudaracompreenderosprocessosestruturantesdasrelaessociaismaisamplas.ComoexplicaMartins(2008)arespeitodopensamentodeLefebvre,
nofragmentodetempodoprocessorepetitivoproduzidopelodesenvolvimentocapitalista,otempodarotina,darepetioedocotidiano,queessascontradiesfazemsaltarforaomomentodacriaoedeannciodaHistriaotempodopossvel.Equejustamenteporsemanifestarnavidacotidiana,pareceimpossvel.Esseannciorevelaaohomemcomum,navidacotidiana,quenaprticaqueseinstalamascondiesdetransformaodoimpossvelempossvel(p.57).
ParaLefebvre(1991)ofortalecimentodosprocessossociaisparticipativosdetomadadedecisofundamentalparaqueosindivduosultrapassemoslimitesdasprticasrepetitivasedesenvolvamprticasinventivaselibertadoras.
Aquestodaalienaoedesuasuperao,quandooindivduoelevaseacimadacotidianidade,foiumdospontoscentraisdopensamentodeAgnesHeller(1972).Paraaautora,avidacotidianaestnocentrodoacontecerhistricoeenvolveohomeminteiro,emtodososseusaspectos.olugarondeasociedadeadquireexistnciaconcreta.Asaescotidianascomoalinguagemeosistemadehbitosocorremnomundodasobjetivaes,quetemumcarterconservador.Masocotidianoconstituise,tambmcomoumcampoabertoaaesinovadoras,asaberescriativosetransformadores.
26/04/2015 ArquivosBrasileirosdePsicologiaIncertezasecotidiano:umabrevereflexo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S180952672010000100009&script=sci_arttext 4/6
ArespeitodasidiasdeHeller(1972),Patto(1993)dizque:
Nabuscadecaminhosrevolucionriosquenosejamnecessariamenteaaodaclasseoperriaouumprocessohistricoqueserealizaautomaticamente,ela(Heller)desvenda,nassociedadesdamanipulaoedaalienao,nassociedadesburocrticasdeconsumodirigido(comoHenriLefebvrepreferedenominarassociedadesindustriaiscapitalistascontemporneas)umadimensocelular,cotidianadaexploraoedadominao.Dessaperspectivaterica,assumemimportnciaanalticaoscentrosmolecularesdepoder(entreosquaisseencontramaescolaeafamlia)nosquaisseestabelecemrelaesondeooutroobjeto.Masondequerqueexistamrelaesdepoder,existeapossibilidadedequestionlasetrabalhlas.[...]noplanodeumtrabalhoinvisvelempequenosgruposquesetomaconscinciadaalienaoedequeagindoqueseacabacomela.[...](p.132).
Aotratardaquestodoindivduonavidacotidiana,Heller(1972)aponta,portanto,paraabuscadeumprojetopolticodirecionadossociedadescontemporneasmarcadasporrelaesdeexploraodeumaclasseporoutraepeladominaocultural.Emseupensamento,avidacotidianaofermentosecretodahistria,poisnelaqueocorrearevoluoinvisveltramadaportodososhomensnoprocessodeevoluosocial.
navidacotidianaqueMicheldeCerteau(2001)vaibuscar,igualmente,acompreensodosmovimentosderesistnciaanteasforashegemnicasdereproduoedecontrolesocial.Segundooautor,atravsdasprticascotidianasoindivduosereapropriadosistemaproduzidoefabricaredesdeantidisciplina.Isto,oindivduocriameiosparaescaparoufugirdosmodelosdeconsumoimpostospelaordemdominante,inventandoocotidiano.
AtravsdoexemploemblemticodaresistnciadasetniasindgenasdaAmricacolonizaoespanhola,DeCerteau(2001)mostraquepossvelsubverterasrepresentaesouleishegemnicassemrejeitlasoumodificlasdiretamente,quehformasdeescapardopodersemdeixlo.Estasubversosedatravsdemicronegociaes,deummodoprpriodeuso(bricolage)dasrefernciasdosistema,comoalinguagem.Aesterespeito,DamienCru(1987)fezumestudosobreasregrasdeofcioeasprticaslinguajeiras,quesoprticasconstrudasporumcoletivodetrabalhadoresapartirdocompartilhamentocotidianodetcnicasdetrabalho,equeevidenciamummododelidarcomatensoentreotrabalhoprescritoeotrabalhoreal.
ParaDeCerteau(2001),
osmecanismosderesistnciasoosmesmos,deumapocaparaoutra,deumaordemparaoutra,poiscontinuavigorandoamesmadistribuiodesigualdeforaseosmesmosprocessosdedesvioservemaofracocomoltimorecurso,comooutrastantasescapatriaseastcias,vindasdeimemoriaisinteligncias,enraizadasnopassadodaespcie[...](p.19).
EmAInvenodoCotidiano(2001),oautordialogaefazumcontrapontocomasidiasdeMichelFoucault(1987)sobreamicrofsicadopodereosespaosdecontrolenavidasocialmoderna.SegundoHarvey(2002),emboraDeCerteaureconheaqueasprticasdavidapodemseresoconvertidasnastotalizaesdoespaoedotempoorganizadosecontroladosdemaneiraracional(p.198),elepropeumacontrapartidasestratgiasdosistematecnolgico,queproduzarededisciplinar.Estacontrapartidaconsistenastticaspopularesrelacionadasaocotidianohabitar,circular,falar,ler,irscompras,cozinharnasoperaeseusosindividuais,suasligaesenastrajetriasdospraticantes.Esteprocessoimplicaemoperaesquasemicrobianasqueproliferamnoseiodasestruturastecnocrticasealteramoseufuncionamentoporumamultiplicidadedetticasarticuladassobreosdetalhesdocotidiano(HARVEY,2002,p.41).
SegundoHarvey(2002),DeCerteautrataosespaossociaiscomoinstnciasmaisabertascriatividadeeaodohomem(p.197),definindoassimumabaseparaacompreensodofermentodasculturaspopulareselocalizadas,aindaqueexpressasnombitodaestruturaimpostaporalgumaordemrepressivaabrangente.
OresgatedanoodecotidianoesuaresignificaopelaaodosindivduosemsuasprticaseespaossociaisofiocondutorquealinhavaasidiasdeLefebvre,HellereDeCerteau.Paraestesautores,oestudodocotidianodevetrazervisibilidadeparaacomplexatramaurdidanosprocessosdereproduosocial,ondevalores,crenas,elementoscognitivoseafetivos,conflitosindividuaisecoletivossecristalizamousediluem,emumfluxodepermannciasevariabilidades,deacomodaooudetomadadeconscincia.Assimsendo,oconhecimentodocotidianodesveladiferentessignificadosedimensesdarealidade,trazendoapossibilidadedeplanejaraesquepermitamtransformla(Penin,1989).
CONSIDERAESFINAISAexpansodocapitalismonasltimasdcadasgerouaproduodenovastecnologiasedeumanovalgicaparapensararealidade.Asnovastecnologiasimprimiramumaaceleraoderitmoaosprocessoseconmicose,emconseqncia,vidasocial.Afluidezdosgrandesdeslocamentosdocapitaltraduziuseemumsistemadeacumulaoflexvel,gerandonovosmodosdeproduoeconmica,cientficaecultural,repercutindodeformadecisivanareproduosocialdosdiferentesgruposhumanos.ConformenosexplicaSantos(2002),asforasglobais,conservadoras,exercemumainflunciacontnuasobreasrealidadeslocaisexpressandosenocotidianoatravsdediscursos,dinmicaseinteressescontraditrios,gerandotensesdediferentesordense
26/04/2015 ArquivosBrasileirosdePsicologiaIncertezasecotidiano:umabrevereflexo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S180952672010000100009&script=sci_arttext 5/6
umembateentreforashegemnicasecontrahegemnicas.
Reconhecerestatensolatentenocotidianopodeconduziraumnovoolharsobreasaesindividuaisecoletivasfrentescircunstnciasdevida,sobretudonoplanodaintersubjetividade,noplanopsicossocial.Pois,comonosmostraHeller(1972),areproduodasociedadetambmareproduodascontradiesqueapermeiam.Umadessascontradiesdeveseaofatoqueoindivduosubmetidoaforassociaisadaptativasaomesmotempoqueaprpriasociedadeproduznoindivduonecessidadesquepodemlevlovalorizaodaaoconscienteetransformadora,tantonoplanoindividualquantocomunitrio.
Ocotidianoenquantocampodeestudotrazvisibilidadeaoentrecruzamentodeprocessosmacroemicrossociaiserecolocaoindivduoeacoletividadenocentrodoacontecerhistrico,comseusavanosecontradies.AsidiasdeAgnesHeller,HenriLefebvreeMicheldeCerteautrazemcontribuiesfundamentaisparaareflexosobreaconstituiodossujeitossociais,sobreaquestodoplanejamentoegestodosespaossociais,assimcomosobreopermanenteconflitoentreasforasdeacomodaoederesistncia,conflitoestequeseproduztantoexternamente,quantonointeriordosindivduos.
Nessaperspectiva,oestudodavidacotidianapodeconstituirsecomoimportanteinstrumentodeanlisedainflunciadaspressesdasforashegemnicassobreaspopulaeslocais,trazendodiscussoosimpactosdestaspressesnosconhecimentostradicionalmenteconstrudosenarelaodosindivduos/coletivoscomomeioambiente.Pode,ainda,apontarparaumcaminhoderedimensionamentodoslaospolticos,comunitrios,econmicos,culturais,ecolgicosesociais.
REFERNCIAS
BAUMAN,Z.Comunidade:abuscaporsegurananomundoatual.RiodeJaneiro:JorgeZahar,2003.
CRU,D.Collectifettravaildemtier:surlanotiondecollectifdetravail.In:DEJOURS,C.(Org).PlaisiretSouffranceDansleTravail.TomeI.Paris:AOCIP/CNRS,1987.
DECERTEAU,M.Ainvenodocotidiano:1.artesdefazer.Petrpolis:Vozes,2001(Originalmentepublicadoemlnguafrancesaem1980).
FOUCAULT,M.Vigiarepunir.Petrpolis:Vozes,1987.
GORENDER,J.DossiGlobalizao:globalizao,tecnologiaerelaesdetrabalho.EstudosAvanados,SoPaulo,v.11n.29,p.311349,1997.
GUARINELLO,N.L.Histriacientfica,histriacontemporneaehistriacotidiana.RevistaBrasileiradeHistria.SoPaulo,v.24,n.48,2004,p.1338.
HARVEY,D.Condiopsmoderna.SoPaulo:Loyola,2002.
HELLER,A.OCotidianoeahistria.RiodeJaneiro:PazeTerra,1972.
HOBSBAWM,E.EradosextremosObrevesculoXX19141991.SoPaulo:CompanhiadasdasLetras,1996.
LEFEBVRE,H.CritiquedelaquotidienneIIFondementsdunesociologiedelaquotidiennet.Paris,1991(Originalmentepublicadoem1961).
MARTINS,J.S.Asociabilidadedohomemsimples.SoPaulo:Contexto,2008.
PATTO,M.H.S.OConceitodecotidianoemAgnesHeller.Perspectivas,SoPaulo,v.16,1993,p.119141.
PENIN,S.T.S.Cotidianoeescola:aobraemconstruo.SoPaulo:Cortez,1989.
SANTOS,B.S.(Org.).Aglobalizaoeascinciassociais.SoPaulo:Cortez,2002.
______.Umdiscursosobreascincias.Porto:Afrontamento,1987.
SANTOS,M.Porumaoutraglobalizao:dopensamentonicoconscinciauniversal.RiodeJaneiro:Record,2004.
EndereoparacorrespondnciaYvonneElsaLevigardEmail:[email protected]
RuthMachadoBarbosa
26/04/2015 ArquivosBrasileirosdePsicologiaIncertezasecotidiano:umabrevereflexo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S180952672010000100009&script=sci_arttext 6/6
Email:[email protected]
Submetidoem:18/10/2009Aceitoem:18/03/2010
Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons
UniversidadeFederaldoRiodeJaneiro
Av.Pasteur,250FundosPavilhoNiltonCampos,PraiaVermelhaUrca
22290240RiodeJaneiroRJBrasilTel.:+552138735328
Top Related