7/23/2019 Lucienio Tese Final
1/152
Lucinio de Macdo Teixeira
As mltiplas dimenses na educao do
diretor de arte e mdia
Joo Pessoa PB2008
7/23/2019 Lucienio Tese Final
2/152
Lucinio de Macdo Teixeira
As mltiplas dimenses na educao dodiretor de arte e mdia
T D P PG E,
C E UF P, D E.
, D E U F R G NP PPGE/UFPB
Joo Pessoa PB
2008
7/23/2019 Lucienio Tese Final
3/152
Lucinio de Macdo Teixeira
As mltiplas dimenses na educao do
diretor de arte e mdia
T D P PG E,
C E U F P,
D E.
. .
O PPGE/UFPB
. .
T PPGE/UFPB
. .
T PPGE/UFPB
. .
T PPGM/UFPB
. .
T PPGF/UFPB
. .
S PPGE/UFPB
. .
S PPGS/UFPB
7/23/2019 Lucienio Tese Final
4/152
O
;
,
. S ,
,
, ,
; , , , , ,
, , .
L P
7/23/2019 Lucienio Tese Final
5/152
A , , ,
, . A , ,
, ,
, () , . V ... !
7/23/2019 Lucienio Tese Final
6/152
GRATIDO
P
.... M , ,
, ,
. E
: ,
. C
, ,
, , ...
.
A, ...
A P PG E PPGE/UFPB
. A
, R J,
,
3.
, E B, L
R Z N, ,
. M
.
26, ,
,
. T ,
!
A D A UFPB, U A A
M UFCG. A
, ,
()! A ,
,
. U P F B, , ,
; C A,
; , R D,
; P M, , PQ F B .
7/23/2019 Lucienio Tese Final
7/152
UFCG, T M E A,
, ,
,
.
A , C , , C. M
, . E
,
.
S , , , ,
, S M,
,
, , ! S L , , M
H.
A ,
: R, R, A, A C (B H); C, G
D (C I); R, J A, C, G O S
J P (J P); R, R, M, C J (C II); A
(VV), D D (N F) B, B P
P (C G). A ,
, .
N D, , ,
, ,
, , .
E , , ,
. E
; , ,
, . A
P, . M , ,
, ... .
7/23/2019 Lucienio Tese Final
8/152
D ...
D
...
D
...
D
...
D
...
D
...
D
...
P :
D
...
(L. M. T., )
7/23/2019 Lucienio Tese Final
9/152
RESUMO
E ,
,
,
A M U F
C G. A ,
, , ,
, ,
. O ,
, , . O
,
,
,
. A
, ,
,
. N ,
, L P,
. A
, ,
, ,
. S
,
.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
10/152
ABSTRACT
T ,
,
, A
M F U C G. (UFCG). T ,
,
, , ,
, . T ,
, ,
. I
, ,
,
. T
,
, ,
. T ,
, L P ,
P' . T ,
,
, , ,
. I ,
,
.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
11/152
RESUMEN
E ,
,
,
A M U F
C G (UFCG). E ,
,
, ,
, ,
. E ,
, , . S
, ,
,
. P ,
,
,
,
. P ,
L P ,
. A ,
, ,
, ,
. S ,
,
.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
12/152
LISTA DE FIGURAS
F 11: ..................... 38
7/23/2019 Lucienio Tese Final
13/152
SUMRIO
I.......................................................................................... 15
1. E ..................................... 23
1.1. O .............................................................. 25
1.2. T, ............................... 29
1.2.1.
A , ....................................... 31
1.2.2.
A , .................................. 331.3. A M, ................................................. 35
1.3.1.
O .............................................................. 37
1.3.2.O ,
.................................................................... 40
2.
M, ........................................ 45
2.1.
F , ............ 47
2.2.
C ,
...................................................................... 52
2.3. H , ....... 54
2.3.1.P ............ 56
2.3.2.
A
........................................................... 59
2.4.
A ...................... 65
2.4.1.A .................................... 67
2.5.C ,
........................................................... 70
3. E ......... 72
7/23/2019 Lucienio Tese Final
14/152
3.1.
O ,
...................................................................... 73
3.2.
O ................................................................. 78
3.2.1.
P, A P ............ 78
3.2.2.
K ..................................................... 80
3.2.3.
A ......................................................... 83
3.2.4.O ................................................................ 85
3.3. D .......................... 87
3.3.1.
P ...................................... 91
3.3.2.
E .................................. 95
3.4. L P, , .............. 97
3.5.
M ,
..................................... 105
3.6. A ......................................................................... 107
4.
A
.......................................................................... 110
4.1. M ...................................... 113
4.2.
T
....................................................................... 127
4.3. E,
............................................................. 132
U ... .................................................................................... 136
R ....................................................................................... 143
B ........................................................................... 143
S ................................................................ 148
B ................................................................... 150
S ........................................................ 151
7/23/2019 Lucienio Tese Final
15/152
A , ,
,
1. I ,
,
, . D ,
, , ,
.
O ,
,
, . M
,
, . A
, ,
1A .E . P (1994, . 2) ,
1897 CF, . M 1916 B , C B. M P (IO, 2005, . 6).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
16/152
16I
2.
,
,
,
. A,
, ,
, . H ,
,
.
D
( ) ( ). O
. E
.
,
, : ( )
()
3
.
E ,
,
, ,
2 O B 1970 , , , , , , (PECCININI,2005).3 O , . D M (MOIN, 2005, . 1819),
, A . O .
7/23/2019 Lucienio Tese Final
17/152
17I
. E
,
,
, ,
.
L
,
,
,
,
,
.
E , , .,
, , , (
) ; ,
, , , . A,
, ,
, , ,
;
. H,
, ,
,
.
P , ()
,
. N , ,
,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
18/152
18I
, ,
(, , , .),
, , .
A
, ,
, 4. N ,
.
,
,
, , .
,
. C
, ,
, . E
,
5,
L P.
C , P, ,
4E
, , , , , , . A . M I , , , III , , O, , , , (2001, . 45).5
A , , , . P, , , .
7/23/2019 Lucienio Tese Final
19/152
19I
, ,
, ,
, ,
(2001, . 13) . E
, ,
, .
B ,
:
A :
P, : ()
, ()
.
, ,
A,
E, L M
P .
D , : ()
, (
), ,
;
()
7/23/2019 Lucienio Tese Final
20/152
20I
; ()
, ,
, ; , ()
.
D ,
;
, ,
. A
,
. E
, ,
, .
A ,
, :
,
. ,
, ,
,
. O
.
A ,
, ,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
21/152
21I
A
,
,
,
. O ,
,
,
.
E ,
A
,
. O , ,
;
. D
,
. H
, ,
,
, 6.
***
6
C , P C M ,C A, 1994, : L F,E M B N.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
22/152
22I
A ,
,
B A M
. A ,
,
, , , ,
.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
23/152
Se edade e a eea da edade de e ea e hca, eedade e ea e ea c a edadea d e a da ea, de de a eea eeaa e eea, ea egca.
Lg Pae
A eadade de abah cefc, ge de ee e aea
bedade, eee a ead. P a e e ee dacae d
fee edad, a e e ea eaa ead, a
eea ca ea e hca1. P ea a e fa ecea a
cee da aea e e e a a ee e aa.
ee ed e a e, aee cada ee abah,
a a e, a ea: a echa ee abah aee ffc
ead be a fa dea, ed c bae a eca, e
1 Vae eba a debae be ad Webe e e e
(1958), a ee a cca ca baeada aeadade e e e dd eaa d ce, eeded e eee da ccaca ae, e dda aga, de a cfga ea e, a, dda da da ca e ccda, cdeada e a cee ea, , aaee, de de e
dda, be c e e/ae a a de a cde ca e a a e,edeeee, e aeea c dda (. 63, ad a).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
24/152
124Ee a c d e e d be
ca fa eecaa ee ca, edad ag d fdae
da ffa da edca e a a e cae d ea , d
c, fae a ece de ed de ca, baead a eeca acadca
ecada de ea e aa c ad fa de dee de ae eda e a geeaa2 da ae.
Aba e aage e deaage, a de da edade, a
ed de a dade e, c de efeaee f aa a
cee d ea. P ee, a eaa de abah abaee
ffc, a de ceca, h c de ebaa a eae de a
bbeca, bad; a e fae abah ad a a eeca ga, h
c de ege e e ede de a acabdade e,
ead e e de e e ed de ca ee.
Ma e eche cah e ea e e? Qe eha a
eeca ea e hca c fe e fcaa e e a ae a
ee eeae aea a a eeca ca, a e, ad dea,
ab cba aa a ea d chece?
A , ega d aad e eaeee e e e a
a , , a eggca. P ad, eg a ee de dad
ada fa e ae a ed de ca eea a ca e a
ea de e hc aa de ge de
chece, agaa de e d ae da ecga e d e
aca a edca de fa gad ae da e, egd
e, a e da ae.
2
A a d e geeaa aea d baf egaa e caega a ccada eca a e eecaa. Ea adea aa e fa e ada, eba eha eh de ecce a a e.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
25/152
125Ee a c d e e d be
Ma, dc ee a eea daedade e a ee da ea, ad a
a c da aaa, d a
: a aaa d a caa gfca a.
Lg Pae
Qa a a de e faa d e3? Seee ea bdade de
aba de ae eaa de bca da edade. Ideedeeee da
bedade da deedca ea ea a de ece a eea
d e bead ee e gedee fdaea aa ae de
ea e/ bea e eha a ee he c ece e e
cedade.
Ta bdade de eaa e edee c a decbea da
fca e eeca da fca ca , a a a e, acedaae a a
deedca ee be e e a cca. E a aaa: abedade da cca acaba e a ece de "a" de "ea"
bada ea eea eee d bead. E e de da chaada
cca haa? A be de ea da a bedade d
d, ed e bead a ae bga de dec de d e e
e c a a e; aefa hecea e e de a ga ea
3
M eba eae, be c d ec a aeead, ea da eaa ee e e be a eca de a ca ee f aegada, a ea ccacca, a aga cee ffca. Segd Ad (1995, . 181), a eaa eee e be ea e aaee: edadea, e d d chece da eaa eacege ee eea cdd da cd haa, ag e g ea fa; faa, e aeaa e e a ce de e haada e afada e aae.
A, a a echa e e e be de aea eaada, e aca ada a aeeada de be ee be e e, e h, ccae a ee cce,a eda e eaa e e aba e ea a . Cfe eca Ad: edade e e de ecd de e c eaad; a (a fadade) daeaa afeae e e ab ecae edad eccaee: be, edae e, e, a ada e de d, e, edae be. A eaa ae dega,
eaaee a fa haba, a e fada e eda. O e a e ga dabaee bee e , e ee : a ee de a deedca acae eh (Ibd., . 181).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
26/152
126Ee a c d e e d be
ceca da gca eegada, a e ea a dea de ae a
ea e ee ea ec d dd hc.
Sbe , M faa e:
[...] e e chece e e , e cc. N chece be a ca bea de, ea, a ca e efcada ea bea eea eeea. Ma ea ca bea e caa ea e eada e eabada e e: e de eede chece eha (MORIN; LEMOIGNE, 2000, . 142143).
Na ea ha de acc, Mae, faad be edade aba e
ea aa cca, de aea caa e bea, d ad da eda ad
aa da bca da edade, e e d e aafaead Page da ea "e
deee e e c edae a ca de dad e a
eeae, de d eehae a deee da egca haa,
e efa a da de edade aba fa" (MORAES, 2005, . 101).
ea de e abaha a heeca adda ea
dedade, cfe adee Mae,
De cea fa, ea a e de acd c aadga e bea e a afae eeada e aada, ea dad ee c aede de eae, c ea aa, ead e caaga cee e da. N h, a, a (2005, . 101).
Aea d e f d a a, e e aa ae de eaa
a be, de aea aga. Nee ed, eed ega a caa
da eea cdca d e e de da a a fca. Nega
ad deaee a ha e d e eage, aefa e.
Cfe dce ca, a heeca de Pae be
caa a def d de eae e e eaca c a edade:
e , a a d cca edade e
e bcad:
C, a, afda a dfeea ee eaee e d hc e eae e afea a
7/23/2019 Lucienio Tese Final
27/152
127Ee a c d e e d be
edade, e eece e ea d d ee aea ffa, a c dea fee a a he eeca e cada a da a adade [...] (PAREYSON, 2005,. 9).
Paa Pae eae eea "a e e, ee,
e a edade e feece e de cada eeca ga: a edade
acee edae a be ea ea, e fe ee aa
da a de ace ea aa ea" (PAREYSON, 2005, . 10). Ma a e aceada
a ecea aca d e aee eae, e e a edade c
fe e c be e e a eea acaba e dd e e
e. Ee eae eea, c a fddade e a a d
eae ee hc a a aaa d a ca, a gfca
a. Aea de hae cae bc ee ee d de eae, a
dfeea acae e a aa de cada dee dada e e:
[...] eae hc, d e fa da aaa,ea, eae eea, d e eee aa aaa, de d e, ea e ca,ceede gfca aa d e e ceaeca, aad a dceca ee de e fae,
egd ca, a , ceede gfca dae ca dee e a edade a fa de ada dee ca(PAREYSON, 2005, . 18)
A e eae ea e hc, a ee, , e
e a, a bea da edade, a a ae, eh,
c e. Edeeee egadad a dee de a ea
eca, a a bdade de edade. E d de a ffc, a
bdade ae de edade, e a dea aea, de daga c a(eeae) e ca deaee e cad. A, bae a da de
hae a ca eea e a a edade aba, a e
caee, e a dea bdade de edade.
S efed age e e eaa a ece f cd e
e c be afe a ee a adda; a a de eaa de da
Edca e, ceeeee, a a fcaa e eeadade. A de e
edecad ag d eee da e cafc de cee de cca
7/23/2019 Lucienio Tese Final
28/152
128Ee a c d e e d be
e d da ae e e ca c a a d c de Bachaead e Ae e
Mda. Ee f cd e fa ece a edda e e fa a,
ceaad, be de ed, age e eae gd
ae e, gcaee, dae a ea.
Aceca da ceaa d e e a deaee be a c
d be e e ee, d Bde,
[...] a ca e e da de a aeada, e a ec, abah de gade feg, e e eaac a c, ee ce, da a e decee, de eeda, geda e e chaa fc,e de, ee c de c c e ea ae a e e ca e deca (1989, . 2627).
Ted c bae ee eae e ccae c a da de M e
Pae, edec a eea e a ca d e a c de e be
de ed. Ea c e d e c ae, a aa de
aae aaa, abede e e e ea ea aa da
bea e da eeca, hae ee g da eea haa e e
ea ae a fae a a ega ea da eadade. Pe
e efa, da e dae, cce de ead e dee a de
e bead e/bead. C e afa ead
c f de a ad e de da a aea de da e ea a ee ,
e a aaa: ead e e e c a ha, a a
ha. A e gad a eche e e defa ee e da ea,
M d a ege ea:
Iceaeee, ef a aaa ead. De daaea, ada e cea, ada e eee, e a e chaa de cca d he cca ed da cca chaada eaa. [...]E cea, ead ae ca de eaeeha, e a ece haa a ece eada. ea ecedade de cdade de e da caa eee.Te g, e ga da ea, de eaa dee de fca (MORIN; LE MOIGNE, 2000, . 150).
P ee e a ceca, ae a a cee de
c chege a ee ed, e eggeca aec e cba
7/23/2019 Lucienio Tese Final
29/152
129Ee a c d e e d be
beaea aa efe ega ea ea e edca. Paa a,
ag a eg aec eeae de ha aea de da e cba
aa a c d be da ee.
O e ea a eg deea, dea deaee, a c de
ha ee, a c efca fa deaee eacad c ha
da acadca e a cb e dea, a chega a de ca d
c de Bachaead e Ae e Mda.
Mha eeca edcaca bacaee d de efeca
ae aa ee abah: () a fa abagee e () a ecedade de
ea fee, e d ee dade, eh, aee c ea ee
ecadgc acadc.
A ca a Mca e ae e aca, ed a dca ea
ee fa e de c a ee ca e a e ca de ca
acadca de ae a dcada, e c ab a eca de d
ce ca aad.
O e fa e c de ada fa d a de 1970 e c
d de 1980, de Ba, e eeca a eg dee e a eecfcaee a
cdade de Be He, de eda, f ae e "adda" e d dafaadce e ca de fc a e h de c de ba
acea de caa e adecee daee a.
Ee fee e deea e ea da dea cae ca,
dee ea ca, a e e e e ae fa decbe e g
ca ad ca baca e ab ca a fa gd
Ba afa. A ceca d e, a eee a dee,
e da a eeca ca e e a ge e da dee
7/23/2019 Lucienio Tese Final
30/152
130Ee a c d e e d be
fee e, c ae d, a e age dea e egde e
e e, a c adade.
E 1981, ce e da Paaba, a eecfcaee a cdade de
C de f a ada adecee. Nea cdade, e ca c e da
ea e d adda e, aad a d , a fe fca egca,
gada ea a da ega ffca, e ead a eeea
defcada cee ega. Tae d c fa dea
eeca eha d aee afdae cada e a a ca, c
a be de chece a ce.
A, de aea a dea, e eeca c ea aad, ea
c de c a, ed g de e aeea e dea cdade
d Caa4 aaba. O egaae c f a facea eada e
c c a bca de ag e e a e ea aea e a
aca e aea e ee.
Nea ca a ecedade aea e da dade aaa a aa aa
a egae ada a f fa, a a ea ecada
aga a aceaa a f a ad c age cea aaca.
A ea aa eae aaa aa a de da ae
eehae: d ce aad de eea da eg e da eaga a d
c dee de abe a da cdade.
A ada ecada f eche c de gada e gaae a
aa eba, a c c da ccca ad, c
aae aa ce a deed. Ech c de Ha da
Uedade Fedea da Paaba, e J Pea. N ea, a eeca ca
ada "caaa" a a e cah aa f a ega c e ca
da caa, fcad aea eee c edae de Ha. E 1985,
4 O Caa a ceg d ead da Paaba e e ed a eeg d ageeaaba.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
31/152
131Ee a c d e e d be
ace da ea fa d G Aa5 de faadce. Tab ea
ea ca f ba d Ca Ue Ga de S 6 ed c
ceca a ee e d c de Ha e a ad ea d
e ca c fc.
Se aad e eba aa Mca, e 1987, ed addaa e
c da bdade de aga, ae ea caee de ad.
Ee fa de ab dea a eea de cea adade, e a
ecedade ea ee de dea a deea ecea a d d
e, a ab a ca gea egda e eba. Baa de e
e a c aca da a egda a a de habdade eecfca, a
gaa a da da aga.
P aae de c de bachaead, a e e a da ca
dea e ecd cah da dedca eca a e echd,
ca a faa aea, a f a. Da faa a fa, dee a ca c, de
egca ca, haa, a aa e c. Td ee, c ece d
e, cdead chece ceeae, cad e
a dee ae e aea cada dae e da eeca
dca.
A ceca dea de c a de abagca d chece
ca, e e ea, acaba ae dfeeca a ege e e de
a ee aa ecad de abah e e de aa a adade
aca ab , dead e cah da heeecaa, ee
dad, de e dee e eead, eecaee ca ac, cfe
5 O g Aa de faadce f deaad e ae EE Ma e ea de faa,
cad da a aae d e (faa a, ca, e, ba, caba,a e cc a). A eecadade ea a ca baca e eacea. Pc ede g c adga e e de ec e de ca, ed ICc de Mca Aga, c aeeae e cdade e caa d dee, S Pa e RGade d S.6
O Ca Ga de S, ea ca, ab a ae EE Ma c egee e,aee c G Aa, ea aeeae a cdade d Ba, c ee ecc, aad d cc a a.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
32/152
132Ee a c d e e d be
h. Fa, a, de a dedca a ce degee, a c a
ee dea aea e d a age a e aada d be e fc.
E a aaa, abage a de e de chece, e cdea de
e ga aea c cadae, abe ea.
Oa, ee aca e de a deaee a eea fa d
cce de heeecaa, e e a ca a a e da a a
ee, a bddda e e e eada dca, cada a c
e cce e d e e ee e dg de ee . O e a e
ecebe a d acea e aceada ee ea e ca ca, c e aba
dee e e e aca. A, eba a fae d c de ca
fe ada f de ea e c a deada de ecad
eaaee aada ca a ca de abah h cah
e edee.
F a ca de abah ad egca ca, d de aa,
a abah de ca ed e de ea da Oea Sfca Je da
Paaba. Ea dedade, ee ea, ca e egee, d
dce a abca ca: ad e eeda abah deegca e de ca eede e e ha fa; d e
ccaa a dedca eca a e ca.
Nee , ee ea e ca e ee egca, ca e e, e
e ea a caea dcee, aa de cc bc de a e
aa a e Uedade Fedea da Paaba, ca II, Caa Gade7, e 1991
a ea de egca ca.
Ua bea dee e fea, a fae deaada da cedade e
de eecaa a ce ha efee. Tab e
acca e de e e e ca, c eae be ea
a aa aga adade ea faa de fa eecfca, fe ca
eca, e a eecfcdade d chece ca e a de faa. P
7
A a da e 10.419, de 9 de ab de 2002, a Uedade Fedea da Paaba c a eaca f deebada, c ee a f cada a Uedade Fedea de Caa Gade,abacad ca II (Caa Gade) e ca de Pa, Sa e Caaea.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
33/152
133Ee a c d e e d be
ee a da de de de a be ab ga dae da deea
ca de a cega, c e faaa da efe fa aae
be ha cabea ada eada ea bedade eecaa.
Na UFPB abe ee de bdade de e e, cege, de
a eeca edaggca. E e, f ee dca de
Haa e Pece Mca, Tcca Vca e Ca e Faa Taea. Ma
f a faa d ce de fa, a ege f a c de
de eeca de chece, ea c adda a e
eae da ceca e f a ca d c de Ae e Mda.
Paa faa be a ha aage ea Ifca de fae bee
ceaa de c eee ea ecga e e a ead e
fca.
A a de 1977 d e ecaa abe aa g
egad de ea c. Ea aea e eaee caa ee ca c e da cfca8.
O ed a de g ea eacad c ee
ecca e a a de a eae ea facada e
eaaee ea e ea a da aa , a de daa ee eh e
. Eaa ee a gea ada ada aa a a de ecee e a
e aca c a eeca d d cad c a da a
ae feaea da e dae. Ee be d ccad c
ag eee dc e ad a a e e a de da ecadade
de e ee a dea ea de chece e de ecad. F ee
cfc ecgc e ae debeadaee a ecaa a ee deaf:
aede c daea ecga e e aeaaa aa gade bc.
8 N Ba, ac a dcada de 1980 c aaece da ea geae deccade de ecad e, a ee d Sca, d TK' e CP, d
Cde, d Aga e, eee, d MSX' e da ha IBM PC, ee afade ccad a a de d e e ad da aa.(MICROCOMPUTADOR, 1987, . 913).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
34/152
134Ee a c d e e d be
Ea eeca c a ca fc ea aea a
dc da ea, a ee a eh a de da acadea c
fe e. E 1993 f cad Laba de Ifca Acada
Ae LIAA, gad a e Deaae de Ae e d a f d fdade.N LIAA f ee ea ca de c de eda de aa e de
gaa e aae de d. Aea d c ec face dead a
aba, ee e efeca e d Ca II da UFPB e aa de
c bc de fca e e acae ca da ae. O a ege f
ee c e da ee, ed d ee ea
aa de ede de cade b d Ce de Hadade.
O deee da ea de fca dea e aca de fa
eaee addaa, e cah echd f da gada 9. Tae
a eaae a a ada de c ee ead e fca d
e bc e ee ceaee a efea. Aba a eecaa
acaa, dead de fe ecce ae de e ea da ecga
e cea ae de e ea da ca. Dae da a da d ead
ce, a aa da ee de d ead e aaee de aea eca.
C ceca dea e ca aaeeee d da
ca, eaa aga eae be deea de ha da acadca:
haea ag de cegca e dee fca a de chece
aaeeee dae? Qa a dade de e c ee de
fa?
Dae d a d ead e a chace de aca c abah
d S Bae de Ca e Mca SBCM, ca egae d
S Bae de Ca, acad ea Scedade Baea de
Ca SBC. Na aeeae de abah eed ca e fca,
eceba a d chece ea caead e e d
9 A dea defedda e aada e 19 de eeb de 1997 C de Mead eIfca da Uedade Fedea da Paaba, e c Da eeea d chece
ca a eb ccea de a cedade de agee e Haa, a ea de ccea daIegca Afca (IA) a cca da ca. Ee abah e de edee.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
35/152
135Ee a c d e e d be
aeead fe gaa aa a aedage de ca. Qae ega
fea e ea dada e aeead ae ee caaa c e, g
e egda, gh e " de e d". E aceca
a feca a e e cha a ae, ea aead d da ca,eae a ega da fca ceea.
Na eadade eaa a e ace de de fa e
ha dae de , aea chece de a ea de eee, a ab
chece de c a aea feaea e e ccaa de gade aa.
Nea aa de a ca e e eee, a bea ee fee
ca f de afe a ea de chece aa de da a. Ach ada
e ee "cah d e" aa ea e ad de chece, a
ea cee e fa, ad d de ae
da, eaa ed gead aea ca e e, a e, e
acadc de e e gaa.
O age de d ee ea de e bad e e de ca d
C de Bachaead e Ae e Mda, d a f d ee ea
eaba, aee c fe Ca Aa Pee da Sa (COMISSO DE
CRIAODOCURSODEARTEEMDIA, 1998).
A caa ea e e ag da a de ca d c de Ae
e Mda a deedca d hc ae. C agea e e
fa h, a da e aca, ebaae ec e, e ed
e eeca de ca, cee dea ee e da edga echda e
eee ca.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
36/152
136Ee a c d e e d be
Cfe e e ea, aa de a eeca aa e
chege acadea, aead e ea eeca e a, a f ed
geada de d ea cad e efed eee abah de
ea e de ee. Ea ccca f ee ea ada de ea eada ab a e.
Da ae, aa d bachaead e ca, a a ecga, a ead e
fca; d a e dee d a a
e de eeca e abea cada ea ecga da fa.
e e aaeeee aagc e he a ea
ceea c efe a da acadca, e ee c a
acae e ee de ca e ca; aad ea ca de feece
e eca a ea dca ee ca e fca aa c de gada
e Ca e Egehaa Eca.
O age ee ee d d chega c a ca d
e 1999 ea Uedade Fedea da Paaba
(COMISSODECRIAODOCURSODEARTEEMDIA, 1998). Reaad e, c e
ef debeadaee eaa
10
, ee c aca de c e, afae a ee ae e ecga a de fa ceea, a
bcad ea de chece da, a c a ae e a
afeae, a ecga, a cca, deg ec., aa da aca d
cce de adcadade (CARTA DA TRANSDISCIPLINARIDADE, 2002;
NICOLESCU, 2001).
F a aage ee eed ca e ecga e fe e a
faa de e c fa acadca e chece e ea eaaee
da, e e e deaa de c de gada e aae
ee d e de fa dca, e e ae e, a g d
c, caha aa a adcadade a eaa de fa de
10 Ee e ad e da a e e de ca d c de Ae e Mda. Maa e, a e a de cfa e eecaa. Pecebee e a cca, ea da aaaeaa, geeaa de dea, eaa ee ea da de ca a e e
chaa de heeecaa, c aee ede aa a cee d gba, a ee da cdea da ae c d, a dea, caee c a abdage ecgcaeda a ca aca da aadade, ed a e ad d a da ae da.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
37/152
137Ee a c d e e d be
.
Ee fa ee h c a de e a,
e, cfe ea e e, ef d ege
[...] dee e a fa eca e a eaeecfca (haba), a a cee eaadea aa e eha a caacdade de e e, c bedade, e da da (COMISSODECRIAODOCURSODEARTEEMDIA, 1998, . 61, gf ).
Pecebee e, eba ada hee a dca dea da
ee a eedda, e d c aaa aa a e fagea
da ae, eee a d ee Ae e ae. Ma ae de aa deaee d
de de ae e da, abdae a eg e a de de ae, a ef d
fa ecad e c e d a a fa.
Tad a da ceagfca c be da de de ae,
dee fe e d a e e a ba ceagfca de ceca
da de de ae. Segd Jacb, a de de ae ee ca de abah
e cea ccea, eaa e aeea e ca caae de
aede a deada eca d fe. S ea: fg, cegafa, caacea,
e, e ag ca, efe eeca (JACOB, 2006, . 37). C ceca ee
a de de ae ceda c e a, e gfc, de d
e e eee a cea, e cca a f de de de ae a d
. P ea a e a ega e ga gea aa de de ae ade efeda c ab a a ee ,
de d11.
O de de ae abaha deaee c cegaf, e, fga,
11 A Ba a f de e e aa da da de de de ae, cfe ea adef a e e de e e egaea a f c a cce edeee de e de be e eage a e eace eacaee dad
egc, ecgc, ecc, ca, ca e ec e aeda cceaee ecedade haa (LAGRANHA, 1996).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
38/152
138Ee a c d e e d be
aade, acee, caegage, ad, cc de efe eeca
e, a eceeee, c eecaa e ca gfca (efe a).
A de d ee aad, a de de ae bdae, e ce ga, a de
gea e a e
A ca da De de Ae e ag ca de e eeddaea a a da ee d De e ddad daagc e age, dagad c deaeee ce da age ceagfca. A De deAe e eea ea a gage a eecfca, eee de c a d fe e a cca, aad ea e e eg efead ea ceae, a, da a age ceagfca (JACOB, 2006, .37).
Aea da fae dada a eee ac, a aefa d de de ae
ca a abe be a cca. Segd Cah, a de de ae de
fe aefa cea e e ee ea, cc de c, geecae
de ea, a de fd chece be ha da ae, cca de
c de ce, ca 3D e cad, a, fgafa (CASTILHO,
2006, . 4). Nee ca ecebee e eee agae e fcad e a
eca a e a e e deedee d chece da ha daae, d ae e da cca eda e d.
De d gea a decee a
eabdade, fe e ceca d de de ae ed e de
ceagfca, aa d ege a a a:
7/23/2019 Lucienio Tese Final
39/152
139Ee a c d e e d be
Fga 11: ceca d de de ae cea (RIZZO, 2005, . 15, ad a).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
40/152
140Ee a c d e e d be
A de de ae ad ada, ee, aa a ee, aa g
eec e aa a agca de bcdade, e c dfeea a edee a
eca de deaae e ee ea de.
E e gea, a de de ae e g aba da de gea e e
e gadade de ca c e, eec, a d e a d;
ed e a e ee a c da cae, a a, a deca,
efe eeca ec. E a aaa: de de ae ee
a face e f deaad e ea e acad e de.
N da aa h a acea cae ee ae e ecga, ed e
a bdade dea aca a d aa de a feaea e, a
eceeee, d bc e da bdade de ea c eecfc de
ba de ae. A efa a fca d cad e a aca cada e
a eee abah ac da aadade. O cad a de e
feaea, a e c bdade de ea e ac;
de e a eee de ca a de afca da ae; a, bed,
de e eggecad ad e aa da d de ae ada da
eeca e dga.
O cad, c da a agdade e deeeh f ad
caee a ca12 e de abd ea ee, cea, ea, ae
ca ec. Ea febdade f d age aa a ca d c de
Bachaead e Ae e Mda,
[...] ece a ca de c e cdee a ade gaa e de cade dedcad de da Ae, e ee chece ee ecaee de dede, cc de ed de d, deda ec., caeced de ea eca (COMISSODECRIAODOCURSODEARTEEMDIA,1998,P.59).
12 A dcada de 1950 g a ea eeca ee ca e ca, caee
aa d a caca a ae babca e a ca de ba ca. See e1957 e cad aa a ca e gea , aa da ea d eaeca MaMahe, e egehe da AT&T (TEIXEIRA, 1997, . 31).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
41/152
141Ee a c d e e d be
Dee be aa c ace ege: () e
a de chece be ae, eca e ecga; () e a fa de
ec ha aa deee da ae b da de e d
aca e e ee ecgc e cefc; () eaa ea cca eccee de e ae e d ee d acca, a eae
ca e gea e a dee haa e ca e chece d a
cedade e () deee eca ca, ece, de acc e de
e ca ca.
C de de ae e da, ege de aa aea a
ceca da de de ee e de e da, a ab a
d de fe, ha a e aea e; a fage, ed e de
de de, de d, de cea e de aa; a ca e d de aae,
ea de ea, ec.
C da de 2400 ha e egaa e ed e, c
de Ae e Mda, e e e cedaggc, ca a fee cc
de aede eecaa d ca de aa e aca. A
eaga aa a be de e eda ege e: ()
, aa de ca de abah acadc, e aba e a
cdade; () , c ce eecfc, ceea e
ab a dca aa cada e e13; () , e
acaha a dede e ed a ; ( ) a de e
de ca cefca, a, dca eea, c eeca, aca
e ee, dce eca, adade acadca dca e da ca
fa. Ea eaga, egd a a d c, ba a
feba ecea aa cede ae cca e e a
ce caeee e d cee (COMISSODECRIAO
DOCURSODEARTEEMDIA,1998,.69).
13
A aa cada aea feecda ea a Udade Acadca de Ae e Mda,ea a aa e a dca cada e a e feecda a dadeacadca e edade.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
42/152
142Ee a c d e e d be
A da c ca dc c da ecga e a e e
c eead de a bdade, c a ae, c de Ae e Mda
cea chece ecgc, cce de eca, a
eae ee ae, ca e cedade e ed ea d e ea. A a dee ced bc a e a caacdade de
afdae eecfc de acd c a ade ea.
Nee cah, a da d c a d ee ea e ca a g
d a a de fa. A a de a bae eca de Ha da Ae e
Eca, a e e e e cfad c fca de cadade, a
e deaa c a ca afeae aca: ca, fgafa, de,
deeh, a, ea, daa e . De de cada a dea afeae,
dfeee abdage e eee, dede ca d a c
e ca a a a f c de de de d de
eec.
O ae a cee d c eede e a
e dad a g d e, afa de ca ada e c a ca eeca
aca e a aa dee chega a c, a ade aa aede ee faa e a a dea e e d deee d aedad d
a. a e h dfeeca e e aeea daee: h habae,
eba a a, aa da dca eea e aa, e
dee eee. N haed habae, e a e e c a bae
ecffca da ca ca, a e e aa e dedca
cee d fee ac e a cbaa de d cc e,
edeeee a g de a caea fa c e ae f.
Dea fa, ea cce e e e ea e e gaa c de
Ae e Mda, aade da fa de abdage aca, a
Pae (2001) e e, egd ee, deeeae a g da ha: () ae
c fae; () ae c e e () ae c chece. A
a da Agdade, ed da acea de e abah aa e
fab, e a ecedade eca de ea de fae d ee ae,
fc e cca. A e afea a caaee a a,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
43/152
143Ee a c d e e d be
a a ca a bca ad de beea e e ae c dee de
ee d ee ha. E, f, e d eae cdea e
de e, e a , e e a fae dada cea.
A d fae, da eec cca, h a ee e chece e
e deaee gad egca eeda a de de ae e da. P
e a de de ae e da cee: dg e/ d fe, ha a,
e e aea de eca e eec de ede faada;
eeca e de de e da; d de d, de ca e
aa. Ma e a habdade e eh aaece a efea de ee
e chece ac: de ca e acca aa da gca, da eca, da cca e da
ae; de dg e dea adade; de deaa; de cca e ee
eea; de eag caaee c fa; de ea, ee
e eea gfca; ee a (COMISSO DE CRIAO DO CURSO DE ARTE E
MDIA,1998,.6263).
N ea, eceb, ae d ee gad edca, a
eca c a fdaea eca echda, e ea eaa e
e aa a ee aadgca de fa eed dca a ceecaa a dee; adcadade
dcadade; afca bca aca; ca cca e,
f, Ae ae. Tae dechece da ca de de de
fdaea eca e adca faa ceede a ada
adcaa e heae d g fca, a ee da ae da C de
Aaa da Cde de E d I Naca de Ed e Pea
Edcaca INEP, e a a c:
A a de c de Ae e Mda abca e ada eag aec. A fa dfeecada d fee, aabca de a ca ega e dee de a eeaca, aada a a deada eee, ea Pe. Nae e e ARTE e ed eaadde e ed aagad a eca de ae c eeada a. Ee eaae e d C aa dea fae a abdage geeaa e ecgca. (INEP, 2003,. 5, gf d a)
7/23/2019 Lucienio Tese Final
44/152
144Ee a c d e e d be
O e aaeeee de a c cca a ca aca , a
eadade, be de cd c. Defaee, e aa de
c adca de ae, fagead, ead, eae e dg d c
c. Taae da fa de de de ae e da, e e a cae a cee eca da ae e a adade d fee ac da
aadade.
He c de Ae e Mda, c e dea, e
eca ad14. A edca ge de c ae, cada e a
hbd ee ae, ecga, e cca e, cege, de
a edca dea e cada e e fagead. Edeeee e
ge de a c cea c aa ecgc,
caee e d ee eadade cada ea ecga
caca (FORNY, 2006) e a de a ceca ee a, e a
cca de aa (DIZARD JR., 2000) e a aa da ae.
14 O I Naca de Ed e Pea Edcaca INEP ega e e eec aege aae de c de ae, d ee ee a de Ae e Mda, echecd e 31 dea de 2006: Ae e Tecga (PUCSP), echecd e 06/09/2006; Cca e Ae (UFRR),e echece; C Se de Tecga e Pd Mda (UNIPLAN), echecd e24/11/2006; C Se de Tecga e Pd Pbca, agae da eafa de ae, cca e deg (UA), echecd e 22/05/2007; d Va e NaMda (UNIFOR), e echece; C Se de Tecga de Pd Mda
(UNISANTA), e echece; Pfe Mdca d E Md e Lgage, Ae eLeaa (UFMG), e echece; ee . De e . Ace e: 8 JUL 2008.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
45/152
De fa, ad, a edadehca ea e a edade cada a eeae. Se ea, eaaea eee d e, ada de aeea, e, ea eaada de fheeca, ada a de caacecaeecaa. Sea aea eaeeaee hc, , aea degc,cc e ea.
Lg Pae
A e d eae cefc, e aca e e ccea de
edga cefca, c XVI e XVII e eee ca, a fga
de Gae, Bac, Ne e Decae, ee. Ee ed g a
cca e e caha ca de chece da aea, a da
Agdade e Idade Mda, a a a ca ea a eadade ce e dada.
Ea eadade ea efeecada aa de ca a c a faa e,
caee, a eg, ed e a a da daa de fc da eg e de
De aa he e a caacdade eeca e ge a ddaa d
he, ccad a eg e egd a e faed g a bedade
ada (FIGUEIREDO, 2008). A c d chece a ecda d
chece ffc, cfe cfa Kche a cea be Gae e,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
46/152
246Medga, a ae de dg e
[...] eabeece dg eeea c dg da ac a eadade, d he c a aea. Gae ce e fee da aea e caaegd c e eabeeca eae aaa eeee. O e d c ea deead eae
aaa ecaee deeada (KOCHE, 1999, . 52).
A ceca de a eae e ecebda aa da Re
Ida, da aa d abah ha e dedbae a a d
fa d c XVIII (MORAES, 2005, . 39). Ea bae cefca eda aba
a a d c d c XX, c e ee de daa e a
a acea da cdade cefca ecebe e, dfeee d e e eaa
a e, haa a a bdade de chece ea e eee, a
aea a aeaa de e chece acea da eadade (MOTTA, 2004).
Tae edee e d cefc ee d ge
ecgc aa, a e, a e e, ceg e a aaca
eedda, dead c heaa de bea e ea e ead,
egd Mae, h a eda aa a aa haa e e de ebdade,
eca, ee e ae a deca ae e ca aa d e
fe ee e afce (MORAES, 2005, . 39).
Ea a cca ecae a aefa de afca e fagea a
eadade, a ffa, ad, a a ec d d da eadade, e e
a feaea ea a bedade d ead, cfgad e e
cec chaa de ea aaa e ea aaa,
eecaee. Ea a ea e d ee, a egda bca edda
c e a fe e d ee a d,
De aea gea, d ce de ea, ada eede a dedade a, dee fca a aee cde a ada a cede. Se a fcaaaaada fe ccee e chegae a ead acdade cefca, dee dee d, echece eega a a ha de ea. Tda eaa e e
fe fceeee aea ea de e eeada e ae e cdeada a eece (BRITO; LEONARDO,2001, . 10)
7/23/2019 Lucienio Tese Final
47/152
247Medga, a ae de dg e
A , a aefa dee ca a aeea da heeca
aeaa, e a da eea de dce, ed a eca ffca
a Pae c caega ca. Fa e a e be
ffa e cca e c heeca e eca de e eaca. E egdaaee ca cd a heeca aeaa, a dec
aaca de c a edga f acada e a aeea da caega de
abah a eca ffca e e ea d ca , aee c
age da fagea da ae.
Tda a cca a a c ee a aca e a caea
de e gaa, a a eeca d eede e cege ee
d bea e e de d ec da cca da aea e d
d bea da cca haa. ea adaa a d e
edga d da cca eaa, e ege da cca haa
eecc ae de bca de ag e he aeahe de cca. Paa a
aaee ca dea caacdade de a d d cefc da
cca eaa, ea ec de aeaa. O ead de a aeaa
cca e cea e ae aaa a chaa de daa de aadga, a
a de eae ffc, a ab de bd da a
cca adca.
Paa ca aga da cbe adda da cca da aea, h a
cb da Bga, aa da ea eca. Eba ea a aga,
c Chae Da e a bca de 1859 e ea ea e
cda, a a daa eae f de a de d Eecaa de
Pa e Aee ( d ec e cad De) aa a de d
Tafa e Maeaa (deead ea e bgca da e gca a
a da aa aada) (CHRISTOFFERSEN, 2000, . 43).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
48/152
248Medga, a ae de dg e
O ac de ea a, aga a Fca, acece a a de 1920
c a ea ca a Pac. A ca ea deeada
caaceca da fca cca, c a ab de ae f aa deeada
gadea e a eaa ea ee be e bead. I decee dacaaceca deea da ea ca, a a ead ca de
fcee aa deea ead de a eeca, a aea
a babdade de a ead e e e bead e a ea c
be edad. O fa eeae dea daa de de d e a ea
ca e cea, a ab e e acae ca a
e ecgca e e cade, ceae, aee, eca
agca, geca eca, ee (DEGROOTE, 2008).
A ea da ea a de d f a a ea, gahad
ab a bdade de e, ea e bca de a decbea cd
a a ea da eadade, a cfca e ecad d c de
ceeadade de Bh e a bca a ea fcada, ada
ecada, e a eaa da dae, f da aca abea.
Eea, ae eba e a eaa ee cca e a cca a eecfcaee, ee cca e ffa ag ag. Ta a ffa
a chece cefc adaa , a a ee d e d
Reace, ca e e ace a cca dea e a ffa aa a aede a
ca dda e ca e a ae a bea de efe d he be
e (MOLES, 1971, .4), ea a cca a cda d eecfc e d
eaca.
J M ca da a ee fa a ca a fda. Segd ee,
a cca aa a e a a da d ee chece a e
aa. A e acae a ffa e a egd a cca dea, e e a
ede ecea e abaee aa. O fa acae aa M de e
cdead e eae de Re Decae, e a bea d
chece, deea d ca aee eaad e d. Ee d
ca d chece a dec,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
49/152
249Medga, a ae de dg e
De ad, bea d Se, d , d hee a de efee be e, e ee bea ae, dee e aea da ffa. De ad, beada e ee chaa de , e de, d be ee eca ea, e e da ee d ea
aee feecd a chece cefc (MORIN;LEMOIGNE,2000, . 27, gf d a).
Ea ece de d, cege de fagea, acab
eaa deaee a cca haa. Segd Baea de Sa Sa,
ead f a ca de a ea de edade d e ee chaa de de
gba de a a acadade cefca e , aa ee, de a e
e ega da a fa de chece e eea aada e e
c eegc e a ega edgca. Paa ee a h,
ecaee, d ee d de cca,
O g cefc afeee e g da ede. A adadeeca d be , a de, deafcada e ee ga aa a ea a adade e eeeaee e de ad. O e afce cefcaee eeae. E egd ga, dcefc aea a ed da cedade. O d ccad e a ee haa de ceede
ceaee. Chece gfca dd e cafca aa dede deea eae eca ee e e ea(1995, . 15).
E a, a a e, dead c a cca haa
ccada e egd a, a a da bdade de d d cefc
e a ede. C ada aa ee ae, ca Sa, ge d
cah: () e ega cea fca ca, a gaad ag
fee da cedade a fee aa e e () bca eaeegc e edgc , c bae e ha. Na bca a
edga a, e cah eaa eaeee e
, ea egda cede ge de a
ca aa, cadeada a ad ffcacea, feegca, eacca, bca,heeca, eecaa, agca, edcad aeecfcdade d ed da cedade a ed de, aa ,e a cce ecaca da aea (SANTOS,1995, . 42).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
50/152
250Medga, a ae de dg e
Saa a h d fa eeae, e d ee eba ee
d be da a e d be da ea, a e e e e
ea a e de ee aca e gae. J fa ege dae da
abdade de e d bea a eeae aa a hadade aed d acaa , e fee da cdade e da fagea d
chece, a da ee dd ead e dee a. O
ee aga de ea d a a da eeca de a e,
ecea e cecee ea ee e e a a, a bedade e a
bedade (POURTOIS;DESMET, 1999, . 29).
O a a eaa ea fae e a e a
aea de ea d, a acha aga e a d dg de e,
ad a aaa de Caa, eae c e ee a daa
da cca bea aa a cca eca, aa acab a a
eega d de eae ae ae ega da ea
cefca (CAPRA, 1996, . 49).
A ae fcaa de fa de da ea daa, e c. A
a dea afeae aca aa de e d chece. Ua da ae e a ae ab eecda aa da cca1
d aa e faa de a ae de fae ca, de a ae da edca
ec. C ccdca , c d c XX, e e bbh da
cca da aea e a ae, a abad d de g, e eeha ea
daa e dea (a ae) de
e eada ecaee d de a da d da
beea aa ee a b a eeca, a cee de ee e dee, eea e cca daeadade ca, adade cada de cede daa a e de be ac, ec. (CHAU, 2000, . 411).
1Maea Cha ee ee fa da ege aea: A aaa e d a e cedea e geg , cca, gfcad: e dead da ece de adade haabeda a ega. E ed a, gfca habdade, deea, agdade. E ed e,
e, fc, cca. Se ca ec e defe a , a e a. P , e e ed a gea, ae c de ega aa dg a adadehaa ae (2000, . 405).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
51/152
251Medga, a ae de dg e
Eba ea de eee dee abah ea da d
aca ceea, ae eaa e ead da d aa de e
aa da ae adade da aca ee ae e ecad, ee ae e
da, e e face da deae e deead e ac e de dae, ce, e dee e dd. Ve a e c de
cadade aca fe e de a dedade a e ecad, e e
eace e a ad a a fcadade d be ac, eegad
aea a e a da ee da ae ea ae.
O ee c de e ecebd a fgafa, cea, de e
a ede dga, a c bc da ddade, d c e
acadade. C ee Machad, a faa be a feaea caca de
ecad, e e
a ae ce d eee c de deeadea bc [hedad, egd a, de a ha daae cagada], be c a a ega de aca e e d de eca eaad, eaad efcad aa ee ccad d de gec, efeecaee eg e decae, de d ae a ddade e aga ecaa e aede a a
deada de da (MACHADO, 2005, . 76).
H a a aaga c ea d e aa de be ac
e a ha de age da, aba eege aea a da de
ed, a ab de c e de decae e c e ea ea de
e, e d deede a eca da da.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
52/152
252Medga, a ae de dg e
Nee e de a ha, gfcad ffc da ae ede
caee a ccca de e acca, bed a cca aa, a edeea d de ea da ffa.A, cada ecda da ae cea ee cae aea da eadea d d.
HaGeg Gadae
C d aeee, e eee ee da aae e
fddade aa da a bdade adda da eaa de bca de a
edga aa a cca haa, e ae ea de
cce be heeca aa ee decaad. Fae aea a bee
ga ee heeca e eca aa, eee, da fae
heeca echda de e a ea ea, e a a Lg
Pae.
Pad d bea e e ae, da eaa ee ee be e ee cca e ffa, a cb dada HaGeg Gadae
eede e dee hae a dca ee ee eee. Lead e
cdea a ebe, e ee be a e e ee
e a, h de e e a bdade de e ee d,
caee ea cce e e ee hc, ea e ab
d de a ea ca. A, chece aga ca a a d ada
c a aca de ega c a edca de a a ee
chece e checed, ae a aefa e. Nee ed, aa
Gadae (2004) hae ee a cee bacee, e deed
fa a a cea ea, e eha cee e e dea, a
c a a de edga cefca gaaa de acace da edade.
O eede be e da a hca eedd
Gadae e h eha ea e ce f a ha, a ee
aea ea fa d he, e e eca a ha. Ea a edade e
7/23/2019 Lucienio Tese Final
53/152
253Medga, a ae de dg e
a ccca hca aca (GADAMER, 2007b, . 139). Sbe ccca
hca e a ea c a edade, Gadae d ab e ea a
ee ca ea hc, a e acece ad
deead de a aad a de aba.
Ee hc ea deaf b d d a eecaa ffa e ha ede. A ea aeccada dae d bea d ea hc. H eae ab e a he eaa. N ea,Hedegge e a ea da ga aa d de a fcc de a aba, a a aea e afae e caa a bedade e e achece da e f ead a dea ca daha d eae cdea (GADAMER, 2007a, . 95).
Gadae d e ea ee a a da echa de de a
e e eea a ab e hae a bdade. Ea aba e
ea a be ac a eee e a aeca de ba de
ae d aad, a e e e e ea de da ea a caacdade de
eae ee a, ed da ee e e a e. De d
e h a a ea ee heeca e eca, e eeca ea bdade
eeaa e aba e e e, aa Gadae, a da ege fa,
A eadade da ba de ae e a fa eea deae a he hc ga a eecad cee d a da ba. Ma aece e da ae fa da ba aca ee e a a aadade, eaea adaee e de be e hehc e e a ee eca de a edade de aeaaga ccde c a e haa ead a eada ba2(GADAMER, 1996, . 5).
Edecae a, a, a cca ee heeca e eca,
aba ae ee ca de ea ee eea, e, be e
edade, cfe de a eg, a a da abdage aeaa de
heeca.
2T ga: he d Hee, cfeca cada 5 Cge Ieaca deEca (Aeda, 1964). Pea e e
, 56 (1964), . 240246. a e e HaGeg Gadae, ,. 8, , Tbga: J. C. B. Mh (Pa Sebec), 1993, 18. Tad aa eah J Facc Zga Gaca.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
54/152
254Medga, a ae de dg e
A heeca aeaa f eabada a de 1960, c a
cca a ba , c eace a ae, a e, c
ea, e dea aca de ga d a a dca: ha, ffa, de,
cga ec. (SARTO, 2002, . 775776). Oa bea e e de e
eada da heeca aeaa e a eea acae da eca, ea
dad ee aa a c daea.
Pae ee a ecedade de eaba a eeca hgfca e
he ee ceede eeca c ad cec d
hegea, ed e a a dea efe e ee dea a a ffa c
eea e e a ea da adade hegeaa ca eca
edade, a cdade de ffa e de aeadade e a eadade
da eea gfca be (ARAJO, 2004).
Ada egd Aa,
O f aa Pae eeca be a edade. Oafdae dea cce eaa a deeeaa da edade: da afa da edade aed eee f a eea aca, ada he da ca edade e a d e eea. Dea aea,a eca a a edade a, de da d d ea, gfca eca edade, a fda de dgee a a a eeae, he da ca
edade e ca fa fae e a da ea, ecd e defca c eha e aca; a c e de eca dade da ffa, a ea ccad c e ee da a ffa e dgceae, ea cada ea eabdade da edade a eaeee ecada (ARAJO, 2004).
Dea fa, Pae e dae da ca bdade de ca c a
edade, e aa da eea, cd a a heeca. Ea
heeca e ed caee eea de e, a c d ed ee eca d e ha, e e e a cca c a ea
7/23/2019 Lucienio Tese Final
55/152
255Medga, a ae de dg e
eca. Na eadade, Pae deee a ffa da eea a a de
e eae ec, acaee, e a ba e
, a dcada de 1950 (OLIVEIRA,R., 2006).
C a ee da ee eca e ffa, e aca e e
efee ea da fadade, Pae a e cca:
Tda ea haa, e e ae d chece d ag, dace ae da eae ee ea, d abe hc eda eda ffca, e ee cae eea.[...] E a: a ga ea gca eceaaeeheeca, e da eea e eceaaee cae gc. I gfca e e e
(PAREYSON, 2005, . 51).
Ea cca ee heeca e eca dea aa
deecebda, eecaee ad e aad da echa de a edga aa
ee abah, e dea dea cea ceca , ,
dechece. Oa a aa a echa e d ea ce ee
fadade3 e heeca d eae ffc aea, c
ab, a e e, a eca d faece e de a ec da
cda de ec e, aea de d e echece, ada c
ead Ba.
A , e fea a bee aeea da ca da e
ba eae aea be heeca, ae, edade e
eea, a ca gae c be de ed, e a eca
ffca, e a aca dae e da ea. O cce a a
ecad, be c e a eg, e a bae da ee aeeada
aeee e aa da eeca de abah dea a
edca d de de ae e da e cege d e cha de fagea
da ae e, ceeeee, e agead a ega be a
deadade a edca d de de ae e da.
3 N ca , a de ag d c da ea da fadade cd a ba (PAREYSON, 2001).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
56/152
256Medga, a ae de dg e
O d cce e d a ee c, eae ee e
eae eea cee da da beee a Pae e
e eea gade ae de a ba ffca4. S cce caae e
de e ed da ege aea: () , aee
d hc e d aca eacebad c e
d e faa e () , e e eee a ea
ee dd e edade e e a a a decbea, e e acha edade
ea. Segd Pae, d eae ee e ace a dega e
ecaa, ccad he c ec e a ca; cabed a
eae eea cca he c a da edade.
Paa chega ea defe, Pae ae de a caa e e
ecaee gada a a e da da ffa e, egd ee, a
cce geca, a egaee hca, ea a cada ca e a a
ffa, e gfcad de eae ffc ede a a adeca a
e (PAREYSON, 2005, . 7). Paa Pae, ea a eaa ea
da ffa a bdade da dea, de efe eecaa edadea,
e
H ffa e, a abce acaa, c ededea de fa ea, a de edade, cege a ca e e e e. C ea,a dc eecaa e a: a caaaa a e e ea a efca da adeca d eeae a hca (PAREYSON, 2005, . 8).
P cege, dea, ee a e eee d
hc e a e afea a edade, e aea e ffa, e
ea d de e ecada e cada a da adade haa.
De ea a dee ea e a da a a ea ca a
ceca e de e eda a e ega: c eaa
eae d , ad eae ee dea de e aa a e
4
Eba cce de eae ee e eea eha d cad c dca , e aga c a be, aee c ee ad eca e, cege, c ea dea c a ee a defedda.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
57/152
257Medga, a ae de dg e
eea?
Pae ede ded ege, eae eea ee ,
a e e, ee, e a edade e feece e de cada
eeca ga: a edade acee edae a be ea
ea, e fe ee aa da a de ace ea aa ea (PAREYSON,
2005, . 10). O cce d e eae eea de e a ccad:
N eae eea acece e e, ad, de e, , d : d de a ea ca, , a edade, e dee ca e dca, e cada d a ca ca, ea, d aedade d e d , d d e e [...] Igfca e, eae eea, a edade ede a
c fe e ge d e c be de decbea(PAREYSON, 2005, . 11).
Nee Pae ed a aaee dca ee d eae,
dead ca e ab eae e eadade e hcdade
c de ada, e a e e e a aage ee e .
Seaad da edade, eae cea aea a aacad e cae eea, , a aa acadade, c
cce dee eea, e gfcad, a aec d eae, a abe, a e cae ee. Ma dc ee a eea da edade e a ee da ea,ad a a c da aaa, d a : a aaa da ca a gfca a (PAREYSON, 2005, . 13).
A a a d ee d de eae e, a e
e, e e: e. E, eae ee d eca
e fa da aaa, ea e eae eea a aaa abceede d. Paa Pae, ea e ca, ceede
gfca aa d e e cea eca, aad a dceca
ee de e fae, egd ca, a , ceede gfca dae ca de
e e a edade a fa de ada dee ca (2005, . 18).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
58/152
258Medga, a ae de dg e
Oa eca e aea da ffa aeaa, e bea a
cedade de M e e e cada ab e a ea eca, e a
cee e e de eaa eae d , b ea de e e
ceca a be ae ca. O ee ad da ae, a ede e eaad aa ae a eeca haa:
[...] c ad, ce da d aca, a ba deae age c fae ae e de e c fada; c ad, a ea de , a cee daae e a e ea da d d e e acaae e fa da ea, de de ecda da aae, e ee d adhada dede c [...](PAREYSON, 2005, . 21).
Paa Pae, ee d eae ee h a bdade d
aca e ecc eacebad e e ee de e ee ea
ce da dedade, e
[...] adca ha d eae hc, d dcea, da a cca, aece e aga he, e e aa de eae edadeaee hae ec edade aba, e ee aehca, e age be cde de eca, e eaba
cca aca. [...] Ma ada, aea a da fa, d da a hca e cca, de, aee, "ece"; e , a ca de eece d eecaa he. A edade a he, a daaae dee (PAREYSON, 2005, . 27).
A fca baae cafcada a eaa ee dega e ffa, e e a
fea ee a e a e d ea eeca de abea, a da ffa, e
ca a aec gd da dega. C ee de ecad da, h
da da, d ga c, d c da aadade, d a de
cf e, bed, a ca da a degca, d faa c e
eg [...] (PAREYSON, 2005, . 28).
O cce de eae eea aee baead a
bdade de edade e de ad a e, edade ea e ae de
d hca e ea, a e dee a eadade e hcdade
ce c de e aea edade de e de a ea.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
59/152
259Medga, a ae de dg e
A e a e ee hc/ee e gc/eea
de e a da ege aea:
O bea , a, dg a ha a e eaeaee, ea a ahc, da e, cfa hc, ea aea ea: a ha, gaee hc e ea. Pe c, bea echece, a ha, a eea d e e, ceeeee,dg [...] ee a e hc e ee ea e gc e eea, ee a caaea e c a e eae a hcdade e a cahcdade abea e e aa e e, e,a ede e aa (PAREYSON, 2005, . 40).
D eae ee, dede e eaee e da de e
edade ca, ea a a ceca eae eea e gc. Dea
fa, a abdage heeca bca, aa da eadade e hcdade
eca d ead, acede a gc.
Oa e a a ee da eea a e e
cad c be edad e a da ege aea Se,
A a heeca ada a d e a ccca dee egad a ea de haa ee e cad ae be e e deee de a ae deede dacaacdade d ace, d d e a, dcede de aa echece e dcae d be b ega (1996, . 100).
A ee a e ea ee de de a afa e dea , de
fa ccee, fg e a ae fa ecada ca ae. Ma
a a caaceca d ca ead d e bea cefc
a e ed, e e de dea da feaea da e a
eea.
Nee ed, aa Pae, da ea haa e cae
eea, e e ae d chece, d ag, d abe, d cea ec., ed,
dea fa, eceaaee heeca.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
60/152
260Medga, a ae de dg e
A afaa aca, caee c cce de eae
ee e eae eea, de e aea e a eea ,
eaee, eaa, hca, gca, ea, eeaa e eea. P
ee acc e da edade e e e a eeae e e eeeeae da edade , chegae cc e a ca cd aa
chece da edade e d aa d chece hc e ea, e
dee e aea c eech e c cdcae. U aded dee
e fe a, ad da eea, e e e cea a dea de
e e e cd edade e aa a aga, eae ae
eaee hc degc cc e ea , dead de ae fa
a aa c e, dee ed aea, e a ca, e ea e e d
(PAREYSON, 2005, . 52).
Chegae e a c da heeca acad Lg Pae,
O c fdaea da heeca , aee, e c chece adead da edade a eea, e e de e a edade acee e age de d, e e eh dee d, dede e dg d eeea, egad e ea a ed de
e eeda a edade de aea eca acea , de ag d, eh (2005, . 57).
E a a cd aa e chece da edade eha :
Aee a de "deeaa", e aeceeceaaee e "fdedade" da eea, ceaea ed e hcdade e eadade e adea, ade f aa ea, a d e eaa a edade e cad edade a d e abd ace a ee (PAREYSON, 2005, . 58).
H a cdad c a eaa ee chece da edade,
e e a a ha, a e e e e hcdade e eadade
ccada e e ded gae: c caaceca a da eea e
da edade e .
Ma a e a dfeeca ee edade hca e dega aaece
eae aea, dfeeca ec e e e d eeae.
Se dea e fee e a edade, cah e abe a ecc e
7/23/2019 Lucienio Tese Final
61/152
261Medga, a ae de dg e
dega.
De fa, ad, a edade hca ea e aedade ca da a eeae. Se ea, ea aeaeee d e, ada de a eea, e, ea
eaada de f heeca, ada a decaaceca eecaa. Sea aea eaeeaee hc, , aea degc, cc eea (PAREYSON, 2005, . 61).
P ea a, aa Pae, a eea de e ca, a
ee a. Ee fa a adeca aa cfd e chaa de edade e
a eeae e dea e e. Ea a a, hca, ea e
ea ae gae, ded b a edade a e ea e de
, , a cdade e a eadade, e a a dade e
eadade, a edade de faa ae caee e de cada a da
gae fae e ea b e deea, eh ada, ca e ege
(2005, . 63).
Peadade e hcdade a de ace edade, dede e
ada debeadaee c ca ea, e a aaa de
eea a de edade e e a ccaa a ddga; ad a eaceba da hcdade e/ da eadade a
eeae ea a ea. Me e ed , a dga
a ea acaba e ecad, bcece a bdade de
aa c a edade.
H cah e eca, eceaaee, aa ad.
Paa a, Pae aeea ee eecaee eee aa ee
abah e e cca ae d cce a a,
A eeca a c, eea, baaa aa egada ca e d ge, feee deaaddfdda, e feece ee ede de eaeeaa, e a eec ca. Tab a ca aeea eeaa e, a e e, a; ab aca, a ba acee e de a a eec,ab a ca a cdade da eece cee a cdade da ba, ab a ca a eec
e ca e efe, a da e e da ba, aba ca a eec e ca e aba (PAREYSON,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
62/152
262Medga, a ae de dg e
2005, . 69).
C ee ee a ae e a eca, e aa eee de ee
geeaa aa a ea d chece, a de dea a bdade da
ea heeca ee e e be e ee ae eaee e ce
hc. Paa Pae, a ea ee edade e a fae eeaa,
da ea aea e ee da eec ca, e e cada eec
ga, ea, hca e fa da edade, a de aea aga ca e
defa, eabeeced hee a a cdade e eadade.
Ada ee aca, dee ecebe eg a eaa
ga ee e, be e edade, e
De ee, a c, eea e e edee ga caee e c da gadade, c e aa eec ee eee a d aee da aba, e e e eadade, c e daea ba eeae, ecaee, a a eec. Ne ee eca a , e e e ee e a e. N deea e ea aeea ba, de d e a a eec ea, , a ba e a a eea dea (PAREYSON,2005, . 72).
A, afae e a edade de e be, a e bcad
c e, ed e ee e afae aa e eha a ea
daea, e ee aa de a eeca ea e e e ace
edade e, f, e a edade bee, ae de d, ed de e
ea da eea e dea e d e c a fa
e a eca (PAREYSON, 2005, . 75).
A e ada a eea ade a c eca,
aba, e e eaa, fae ab a chece da ccee
e, c ee aca, de e facee dda: () e chece
aa e edade dee e c; ca c e ee aa e () e
e ea aea ea da eea a cd ee, ae e
faaee bea (PAREYSON, 2001, . 225). Sbe ea ccee Pae
d e,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
63/152
263Medga, a ae de dg e
O e dee e de ccebe a ec, a edca, acd, a e e c de d aea e aaa, a de ee abe eca ag de eea gee aaedade e a cdade d eae, e de cee edefe e deaage aea e, a c, a cd fe
e a cae ea da eea [...] A eeace ad e aa a aa, a cgeadade,a a, ec ee d f aec dafa e d f de a da ea (2001, . 225226).
O ee d eeace ee ae e eea e a a aa
a ea d chece a gach ece aa a cee da
adade de a heeca e cca c a ea da fadade.
Ma e de ada a da eca de a eeae? N
hae a c de a aa a de ee aee aagca? C
ca ea bdade? Pae ceede e aa a deeada
eea da edade h a ecedade de cee ca hee,
ea ea a e cea e ea , e dea, a da bdade de
cf, caee dea a fagdade dea. Eea, c cah
bad a aa a ega de a eeae dee e fe
ee e de cada eeca ga, c eeca ea d dg e
cce eecc de aedade (PAREYSON, 2005, . 83). O dg a eedd
Pae c eecc de cca e deea a egaa de
da a eeae a a dee e ( dg), a e ceede cada
a dea c e d edade e e bca e eee ec
ee ea5. P a aada e aaeeee ea, ea de d cca
de aea baae dea a edade c fe, a eeae dea c a
aea e de e, dg a a de a eeca c cabad
e, e ee, a edade c ege.
A ea ee a edade e a fa , a,eeaa. A fa d edade , ad, eda edade e, ad, de f. De
5Sbe ea ca de aedade e dg, S (2004) ccea, de fa eda, ded e aaedade e d ad a a a ee d c fea e c ag de de
a e aa a, ded e a faa d e, ee, caagea a d a, dcaa de de, dede a eeca d , a ecae a achece d ea d dg (. 34)
7/23/2019 Lucienio Tese Final
64/152
264Medga, a ae de dg e
ad, e d a , e da da ca aeac e a, , , a de e afa e dea e d a a edade, , a edade eaee da e fada. De ad, afa da edade , de fa, a e a e
aa, a a edade ea ede d c d cde ed, ,eae, a de e a e d deea (PAREYSON, 2005, . 85).
Edeeee e ea bee aeea de ag cce da
heeca aeaa cea d e d, a aea d
c d e eae. P ea a da a a aeeada
fcee e de a e eda: () e a a hca e ea
ee e ca a de ace edade; () e a edade eedeedeeee d e, a () e ee aaa e e, eh,
ae a ae e a edade, hae cdcaee a aba
dea, a dega c caaceca aee efca e eca.
Paa faa age be a echa edgca e c ee
dea, eed, caee c Mede (2008, . 81), e
[...] a e da cee heeca aec e
e ee a aedade, a ca da cea, a ade deeca, a dfeee ea e de e abda acae f e ad da edade. Nee e, e aae a aea heeca ad hd aa daga c , e e ee ea , a dga, dce, a ea.
E ee abah a eecfcaee, e haa dg heec
aea c e dea aa a fa de dee de ae e
da.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
65/152
7/23/2019 Lucienio Tese Final
66/152
266Medga, a ae de dg e
ha da ae7. Na fae de ea, decb e d eade, ea
cg, cg, ag, ff ec., e abah eecfc
be a eca, f c eea d de bdade e e, aea da
adade de e be e a, aadaee efagead d e aea feecda ea ha de c
abahada a gadae.
A a abah da ffa da edca, ha e a
caega (a eca ffca), d (a heeca aeaa) e a aefa da
ea bbgfca, caee c ha efe ea. Ee d
aec, a eca ffca c eae eea, aee c
aec de hcdade e eadade d ead c eae
ee, fa caeee e dg, aa de eae
ee e ea aeedd a ea, a ee ea e e de
fa de dee de ae e da.
Ee dg ea a e de a a e e ae e de
fa eea, e de c, e ec c a ea de a eca
ffca aeada a ha e, a e, deaa a bdade defagea da ae; abde e cah de dg ee a dea
eee aca da da, a e a e: a eca e a a
ecga. Paa a c dea ee fa a eea heeca,
a e de dce, a ee e eeca ea e da a e
bbgfca, a e e e e, bead a afa da ee, c
e dec a eg.
7 A edca d c de gada e da deaee c a ae a de abaha
caee ha e eca e, ae ee, bdad a egda ea. O a c a eea de dca c , a a caaee e ada chc a abdage eca. C ead de a abdage fca caacead e cha defagea da eca, e dea de e ffca e aa e a eca de e ca,
a da ha, da eadade, d e e da fa. Ve a e a eeca dada ae cfc chega ee da cca e da ca, a e dee, a ee, efe e adade da eca ffca.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
67/152
267Medga, a ae de dg e
O dce ca e dha ea e ga de ca d
c e c ea aae a ee 23 de 23 de b de 1973, e fa
de ced e da d c de Edca Aca d Ceh
Fedea de Edca e a Dee Ccae de C da ea de Ca e
Ifca da C de Eecaa de E de Ca e Ifca
CEEIf, d Deaae de Pca d E Se, g da Seceaa de
Edca Se d M da Edca de deeb de 1998. Ab
dce e aead a e d c. Vae fae a a eaa da
aca de ae efeeca e dee ea a da de fa
eaa, aea d de a da dcea fca, a ab de
ae a eeca a.
a a de da efeca, a da Edca Aca e a da
Ca, e fa fe aecee cc be e edaggc d
c ea PRea de Gada da UFPB. Eba eha d a dade de
aca efeaee de da a eaba d e, a a e, aga
caaeada e cce de eae eea, acab ae a
eea e, a be da edade, fa ecebda ca.
O abah eea fc aea e edaggc, eede
e ab aa a dcea geada a g da ca d c a da de
he. Cabe eaa a, ee, e f e deeca a e
a da dca, e caee e acaa a eea da d e
aa, eee, gahae e dacdade, e ceee c a e
da cca, da ecga e da abdage d e ac. Vae bea e
ea caaceca de abdade da dca cba c age da
ee, a e e e e faca dg adca.
Oa dadade dcea e cha a ae fa eda de
cc aa c dcee. A e edeca cceaee a dfcdade
ecada ea cdea adaa a ee de fee caacad
aa ecae e abee aa, e e a egca da bcaca
7/23/2019 Lucienio Tese Final
68/152
268Medga, a ae de dg e
ea e dge bgaedade da def gda de ea de chece
e e ee gaae aede da deada d c. A ada e e
ecebe a ae d eda a daa aaa da fae e ea
eecfca d chece aa a aa da eeca fa (c aegca de f, ee); a ad a fee de ea de chece
af e a abagca defcada e aa d ced gac.
O dce ab fa a de ea, ag fcaad ea
Udade Acadca de Ae e Mda e Ce de Hadade e aea e
fa de a. Ag d dce aaad fa: dce a
ad aa e de dca e eg; a a da dca Pe
Mda, ea a e de cc de c (UAAMI, 2008); c aa
a ee de a; a cb da cdea de c a ee de e
de ca acca8ee . Ea e e bea
cf ee a cda ea eecaa e a ecedade
eegee d c.
A ea e a eea fa aea dcea. Sea
ab c efe a d aca, e aca a d c dcee. Neeca, f eaada aea a aaa eca a bca ea edca de
cfca ee ae e ecga. Tda a dcea geada aa d
ea cc, da ea hca, da ageae de cce e
ab da aaae e cca, ea c d ha heec, ea a bca
da fagea da ae d dc de a deadade bacee a
abah.
N dea ab dea de aba a ee adda e aa de
aa, a eae de e, de a e de ca cefca a g d
8O Pgaa Ica de Ba de Ica AcCa PIBIAC, f cad ea Re 02/2005 da Caa Se de Pea e Ee da Uedade Fedea de Caa Gade, c de caba c a ca acca d gadad da UFCG. Ee e beea: () ea deee de e de cae acca (ae cca, a eca, ada e de ae); () cb aa deee da cadade abca da caa de abee e () ca efeca bca e gage aca
ce de c da cdadaa, aad a caacdade de aa caa d aca ea cdade beefcada e aad ce fa de fa eacdad.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
69/152
269Medga, a ae de dg e
eee e, aea d c de ea ea ea c eae aee
ee. Ea ee, ada a aea dcea dca, e ba
de dda, e de edea e ecdade d c, a
d e , a a e e cdee c a aaeada a cfca dca ee ae e ecga.
A ea a de e eea c a,
fee e fa f ead de aga efee, caee a
eca c fac e caacec dea dadade de
ea, c ee, a bdade de aa ae d
eead, a eca d aa ( e e aa de e de ea
eaaee ee) e a bdade de decae da ea, a
e de fa ccee. A aefa de ea d dce acad
aeeaa dc cad e, a abdca da ea ca, f d
: () ea aca de aa cca ea ea aa d c dcee
ca eecaa ea dfcdade de ace a ege, e e ae
ga aa ce ae e () e ed de ag cce abahad
ee ee, a ee d cce de da e a e de eca ffca,
e dea acaa deca ead.
Ua e dead e da ea, ee ca c de Ae e
Mda, he a ecedade de a c de ee de fee, a
edca dea de fa gad ae e da, e dea e
a de ed age. A, a ea a ea ca da eca de c
e ee e fa, a ea: ee de ae e ecga c
fae a deadade da ae e a ecgc. C ead, d
a de ee c de ae echecd e I Naca de Ed e
Pea Edcaca INEP9, aea c aeea caaceca e
cca aga ba de eehaa c a a de Ae e Mda. Taae d
c de d Ce de Cca Eaa e Tecga da
Pfca Uedade Caca de S Pa PUCSP, e a haba e
9De e . Ace e 21N 2008.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
70/152
270Medga, a ae de dg e
Ae e Tecga10. N ea, a ea cca d fgaa d efed c
fca edee a a ca aa a, a eca e e defe eca
ecgca e e, ee, d ee ad e edeeee fa
ae da ae. O dea c ecad e ad a fa d ca (a deda 114), cd de Tecga e Mda Dga, e a eea de
a de a ea d chece, a e e e e ege a ae
acaee a ee a.
Ada a eca de ee de da, a ea aa
d abah acadc efeee a ea de ae e da. Fa a a
heage facdade decee da Iee, e b ace a a
ce de e de ee e deae, e e a ceea de ag
cefc e g, eah, g e aa e ace a a de e ba
cea d a de ae. N ea, e c da a acebdade
cada e ec eec, he cbe dea a ea,
caee ea aca de ed ad a a abdage dea
da ae.
A, a a aada de dce ea bbgfca e a
cfa de ed da ee, ea a a a abdage,
abah ege f a bca de dc da eca de a fagea da ae.
Ca ee a aaece a ea, a aefa e aa aa a fcaa de
ca de c de ae e eae e ca ee aec ec, aga
aed a deadade e e ab, a e e,
10Aea de e d cad a de d c de Ae e Mda e echecd e e de eebde 2006, a ga d INEP bca dad d c, ccad a haba de Ae e Tecga acd de e e (, ace e 21 O 2008). A a habae de c Edca Dca e Deg de Ieface. Ma fae de e (ace e 21 O 2008).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
71/152
271Medga, a ae de dg e
ee e aa ee ca de a e. Cfe ca
ae, a de de ae e da e ea e a dee, eee e
e be e e a ceca e habdade.
Pa, fca edee e eee eeca e e cada a ee a
e aa, eed fagea e deadade, aee a aa
ca hca, e d de a ecgc cege d a
dca ee chece aeee fagead. Tae a da ea
ee , e a a ae, ea cad e a ecga da
fa adda de a e. E a, a a e, d heec
de Pae ee eea e a caacdade de fagea a ea
dega e eca, e e da, ab e a
ee e e, e da ae, ee e a ea da
fadade eaa be ae e eca, cfe deae ca
beee.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
72/152
A edadea eca ffca eede, de aea ea, fa dadda eeca, da ca aca e d ec gd c de eaec be, e a Eca ffca bea, a ea gd: a gca d e eca. Pae dec defd e de afae; deda, , a a abea de da aEca, abe a a d d,e ea ea ca a e d
gc.
Aa Saa
O be dee ca aeea a eca c caega eeca e
a a a cee, ccea e ca, de eeca aa ee aba e
aa a ca da ee de fagea da ae e a dfcdade de eede
de ba da. N e ae aee a eca c a da
fa de eacae ee e e be, e egda fa bee ea
c de cae e cde c ac aa a cee de c a
eca e ceeeee a ae e fage a g da a a da
aa.
Ua e eedda a a dea fagea, a ege ecebe
a fca a ece aca e a a caacdade de, b da fa,
7/23/2019 Lucienio Tese Final
73/152
373Eca ffca c caega e a fagea da ae
e a eaa ee a afeae aca e efaa a aa
a e a ae c fae e a ae de a eca ee aeada a a
a da ae, eded a a da de a eca ffca e ab a
adade de efe aee.
A a d eede da eca de a fagea da ae, ea
abdage eca, ca ege fca a ecedade da
deadade a fa de dee de ae e da c cd aa
aede a abdade e ceca daee fa, ed a eca ffca
e a ecga c feaea aa a cee e caeada da
ae.
Sbe a bdade de a eca ffca, aee aga ea
e defe a cedca eee ee a dea eee aca,
c fae eee de de Sa e c a ea dee
e ecaada d de a da , aa da
de Pae, ca ec ee aba.
. ,
Paa faa e eca ece ceede cce de cece
e c a eca e ecaa ee e d. Segd Dc de Ffa J
Feae Ma, ae d ff aaa d cece, a f a a de
Ka e bea d cece a a e be de a ea d
cece. Sbe a eaa de decb ce d cece, de c e
d a feega d cece ee d e:
O ead de a feega aece b: cece eacece ad e (caad "cgcee") aeede be (caad "be de cece" e, abeadfca eee "be") (MORA, 1969a, . 340, ada).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
74/152
374Eca ffca c caega e a fagea da ae
ea aee a ea eca ee e e be e defe
aea e, a ab a ee eaa c dec, ee,
cce, ea, c, ece, ae ec1. A ed d cece e
d e de eega e eee a e de Pa e Aee, ffecee ee aba, e a cce de cea edadea e fcada e
a ae de cea .
S ee e ff e, aaaee, ceaa a c a
e de cece e e e e, bacaee aa da dfeea ee
e ; e ; e
e eabeece da ega da gca aa e cega edade2.
Deae e, a eea acae dee d ff geg Pa e
Aee e da aa a, e e, ee cc ce
eaca ee e e be aa a cee d egd e e
(ROSAS, 2003): () e e e aae (dga, dae e
e), d gad deaee a a eeca ea baeada e f
(ea aea); () ea e a a dca ed c d,
ee, a 3
(ea aea); () e , baead ea ca (ca e a) e aad a cea eca, a dega
(ea eea); () ea , a a bea e a eeea d
1Edeeee e a def, aea de ba ga eead de cdade. O
Ma, a ca dee ebee, cca e a a dec d cece e e ee adee ceca, ceea e, de ce d, cea, de d eee e add c e ga de ecedade da a ffa, e e aga ffa faee d ad d be (ea e gea); a, ad d e (dea e gea);a, a eadade ee e e be. A feega d cece fa ed
e ac eaa: ecece a ecedade d e e d be e eca e ece a cada dee, , e e dee e aega a aea da cada de aea eadade a e ae a e a a da f ee ee (MORA, 1969a, . 340,ad a).2E . Ace e 13 de ag de 2006.
3 Aea de ae a de a daca, eee, ee aba, de dea be ca ee de eade e da. Paa be eedd ee c, dee de e adaca dea a da bdade de e fae ffa, a ea aea, aa ddg, ea c ec de de e ca de agea. Ma dea de faa da daca aa, e dea de e aea e eeca de ce de da eee a a daca e aa a e a dec eca d ea,efede a eadade. C ea e a cbe, a daca e cca c eaa a ffa gea, cd a gca fa c a da a ae, c efe daeadade, c d aa a cee dea (MORA, 1969a, . 447).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
75/152
375Eca ffca c caega e a fagea da ae
de bedade, a eaa de a ea ea (a eadade cefca)
e, f, () ea , a a a ece e a ebdade ee e
cece ac (eca) e ea ea ea ee a e be e ee
ee e bead.
Sbe dee de e, aea de eaad ea a a
agdade, a ea c cece e a caacdade de de eea
aga edade e de a fa ecaaa a acc. E a a e
aaece a fga de Pa e a a d c ga ee d fc e
d da da. Segd Ma, ae de
[...] egaae a cdea c dg de e; a
edadea a, caaa, e ada de c. P ad dee dea a a d e da eda.Cd, edda e e e eda a aecaee, efce e de eedade e ca, a edade e ed: e e ca ag e eaee acece aa, , a cea . E a aaa, fa cdead c fa c: a a edade a edade ca (MORA, 1969b, . 210, ad a).
Nega a ccca ca ega ab a ccca aa, e eafa de ce eaca d cece a fe, a a ca
a a ccca aee da.
J a, caee ada c a cga e a ga, a
a e e gfcad egc de a abeda, caee c
d aca e eeca aa a eca d d. Ada c Pa e
Aee c efeca: aa e a ffa ge a a da eaea da
abeda e face da cade da aaca e a bca d e edade,
ea e aa egd a ffa ee aa a ega da caa e
c da ca.
A g da a a ffa f defda de dea aea, a e
Aee e ge e ea ffc, cd dca c a
gca, a ca, a eca (ca), a cga (da da aa), a ffa ca e
a ffa da aea, da ea dada ea ffa ea (eafca)(MORA, 1969a, . 665, ad a).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
76/152
376Eca ffca c caega e a fagea da ae
J caacead, egd Ca (2000, . 315316), da
ege aea: () be, ea ea bedade dda de g; ()
aa, a ee bead a dca; () eege, efed a fa
e ga deedee e ea ; () a (ddaad) e aa e eege; () geeaad, a ea e e a ca
c de fa gad eeae; () e a edca de
eabeece eae de caa e efe; () e eede c a egadade e
dea a ae aa ead e ac; () aga a cca e
aaa da aga; () ea ee e aga dae d dececd e ()
ca caae e ecce.
O c de da a caaceca aca ab e Ca da
: () bea, ca a ea ea da ca; ( )
aaa, e aa de eca ade e c; () gea e e e
bca de e gea de fcae d fee; () geeaada e
ddadade b ea eeae; () dfeecada e e
geeaa eeaa aaee e ea; () eabeece eae de
caa e efe de de a ega da aea e da ea d fa; ()
eedee c a egadade, cad dea e ac aea
ca aca d a; () e cfde c a aga e e aceda e
agee fa ecea; () afa a bea d e e cece e ()
ca eae caee (CHAU, 2000, . 317318).
M eba aa ee cca e ec, ag e e
ee . Segd Ae, ab
[...] eee da ea ecedade bca, a ecedadede ceede d, a f de e e e bee.Paa aee e ea a edca de aca e e c fe cca, e gaa de eba e, deea deae de a, e beea e ca aga ee aeeae a cca (1982, . 21).
E a a ffa ee cca e a e c ea bca e
e, c ab a ae a e a c ce eaca, ea e
de cece.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
77/152
377Eca ffca c caega e a fagea da ae
O cae da ae ea cece d d, aea de
e a adade4, e c ffa e cca. A a aa e
a ae de ca cea age de d, ce eea d d a ae;
a c aa e ee ad d d e c ee eage; a ca eea da ae e d ca da adade aa, aead, dea fa,
a bdade da ae c cece. Tae a da ae aa a
ccdca e da ae c cece ea fa da ea e
feeeee eaada da da e eedda c adade ecedade
bca aa, c da ca, e deeee e a
a dade, c adade abaee gaa, f aa ea, [...]
a abg d e da a da da (PAREYSON, 2001, . 39)
N e ca de caagea ed de a ae ada d
cece d d, Ma cea:
P ad, de e a ae cece fcee, c a eg ab , eaeefaad, cece ( ed ffc e cefc de), c, e dda, ae. De e faeab fcee, de fae e
ae (1969a, . 144, ad a).
Eed e ee ae e da a adade aa, ea aea
egaada, bea e fca eee baeada a ae ea ae e a
bedade de ca; a ae e, a e e e e e e eea,
acda caee c a dade, a beea e a fcadade; a ae
acda c e, ae ee aeada a aec ecc e ca, a a
e e deedee. P f, eed a ae ae de efe e de
cece e e cd e bdade eeca aa a edca e aa d
de de ae e da, cfe e abdad ca ege.
N afdae de ee eaada e ed da ae, e a
a ae dca: a eca, eedda c efe ffca be da
4H e de e a ae e aada e fae e ea a e ecada e de e ag , c e e e ee ag ea e, cege, caa e cece da eadade, a c da ffa e da cca (MORA, 1969a,. 144). J de e a ae a fa de ea aea a ecedade da da aa, e ede e da ae e d cece.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
78/152
378Eca ffca c caega e a fagea da ae
a fa de ae. De bea e a a ee de e fae aad
be eca, ag e fge a be dea ee, a eca ag aec
ec e c e cbe aa a eca da eca ffca aeaa
c caega.
.
Afa d eae de Lg Pae eae a ee da
eca, e ea c a efe ffca a efe eca
(PAREYSON, 2001, . 2). A ea adda dee eae def
ea da bfca e da e fagea d eae ec cdea,
ee a eca da ea d be, cfe defda eaee
Bagae e 1750 e a eca d e cga, agada
de eade a g da a da ae e da ffa. E ada a
adae: ee a eca ffca de eca baeada a aaada ea e be e e a efe be a ba de ae.
De acd c a eca de dee d ca dee cega a
cce da, a, a defea de a de ece dee e fea,
ageada e a a.
..
,
O eb aa a def da aea e d be da eca e c
be da ffa gega. De ad Pa, e eba ea ec
debeadaee be a eca, aeea e cce de beea aea c
5 A fca de Bagae e de de fdad da eca dea c dcaffca. Paa Bagae a eca ea ceedda c ae de a da da de de ada d abe, gga, a gga fe eca e e ca d abe ee e a gga e gca e e ca d abe eeca (MORA, 1969a, . 187, ada).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
79/152
379Eca ffca c caega e a fagea da ae
aea e cga de a Beea Aba, e a, e e eea e e e
d da da, c d aa da aaa de Scae:
Qad, da beea fee eea aa de a beeedda edagga aa, a a beea ea e efea,e cea e a ba, cega ae a f, a eada ea d a, e a ga e eaea gad e, ce ee b ad deebe be e c de dega de a ecada: de aa d, de d aa d be c, d be caa a bea cae, dea a be cece ae, de cca e cca, e eee f e cca dacca e ada d e cece da Beea Aba.A, faee, e age cece da Beea e !(PLATO, 2001, . 156)6
Deeedee e e aa Pa a beea aea, beea fe, e
gada a a beea age ( Be).
J aa Aee, abadad d ee dea ac, cca a
aa a eabdade ea beea. A c Pa, Aee ab
def a eca deaee, a a a , a aa e a dea
eee ee a ae de deead be, a a a ea c d,
e da a edda da beea e a a ea ee be e a Beea
Sea.
A ca ece d Be a de, a ea e adea, e e ea, bed a cca aeca.E, e ea ca (efe, ee, de e dea) caa de a a, edee e aMaeca caa ab, de ce d, caa a eacaa e cdea c a Beea (ARISTTELES, 2007, .173, ad a).
Tae a cb aca a ea ea d cca dfeea ee
be, b e , caee a beea c adade e edade d be,
e, ea, abada aec de , a cdea
e acece e d cead.
6Ee ec d baee (211c) ade aga aae e a ade. A ad d e
e, egd J. Caacae de Sa ea ege: cea d e a be e, e adaee be, b ee, c e ede de dega, de aa d e de d aa d be c, e d be c aa d be fc, e d fc aa a cca a e dacca acabe aea cca, e de ada a e daee be, e cea ef ee be (PLATO, 1997. . 174).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
80/152
380Eca ffca c caega e a fagea da ae
Ea da edca e aeca a g d c: a a beea
age, a a beea aea. Ada, a eca ca, a cb
efe be a ae e a da beea. A "e" ac
eaaece aa de a cca fea aca da beea,
P be, d c e e d afa e a de a ae c a e c c, a ac b cd acecead a ea, a e c a beeae, e e aa a ca e, c a da a deae geea, e bea ce e ea be cada eedda. Segd ea ea, ada e ea e, efadaee c, e be. Adea, egd eaea, e be c, ea a ae dda ea dada de beea ea, a cb a e
c ea be (PLOTINO, 1996, . 7980, ad a).
E e, P d e a def a beea aa da e da
aa ee a ae e d, dee fe e ee c dea
e be e e. P ecee deaee be eca e e a "
" (BAYER,
1979, . 75), eba ee ea, de aea eaca, gad aee a
beea a Ab a e dee cga.
Me ea aaee degca, a e a eca aa e
ffc, abaad be da ae a e ea a d da da, a e
ea e eca, e cad ca d e e
dea de e a efe be be ac.
..
O a e aga fa, be a Idade Mda e Reace, cca a
eca a ea d ba d cece e a a ea f
cecda c dade da ea. H a dea ade a eae ec
e ea ee ca da efe ffca, a e de eee
ec a. O e dee dea de defca de
daa e ea aea de baae da a cb dada e
eade aee, e eeca Ka.
7/23/2019 Lucienio Tese Final
81/152
381Eca ffca c caega e a fagea da ae
Ka, a cca a a da de e de ,
eacad e da de ade gea e egd a cce de agade,
a e e da ae e da eca, eea a e cae de
dce e de bedade, ea de g fca ca d be,ead decae d fc d be aa e.
N de e ega bea de g e deee e decce e be; e d gae dead deafe ec, , e c deeae ee d e, e cce de be. Bca c d g e fea e cce deead c ea d be aba , e e e bca e e cad e (KANT, 1876, . 46, ada).
J aeead Ka c aee e de
g, a e a e e e aa d de cece ae
e e ege e e ea a adade gea. Paa Ka,
O cae aca de eadade e ce gaeec, gae d g, a ca dga de e a,e ea gca, a e ea ffa acedea [...] Ha edade da a ece e cece ae de d.
U gae d g (aade d be) ege da cada aea afa, e e fda cce (e e eaaa d b) (KANT, 1876, . 36, ad a)
A eaa be d b e de e ee e fdaead e
cce, ea a Ka a eaa de eca aca ea a de g
caece de a adade ea, a e de a cedade e e
dee efe a ag cce, e de d, dea e aea
aga aa a a ece e ea (KANT, 1876, . 107, ada).
A ecada ee, aa ceede a aa aeeada
daecaee, feece cce deead, caad ee de
, cfe d a decee a daca d
ec:
[...] d da e ed a cce,
be a dee e fda a ea de e, ea, ea edcad . Deeea eede a
7/23/2019 Lucienio Tese Final
82/152
382Eca ffca c caega e a fagea da ae
ee e gae d g e fda be ccedeead e a aee, e e fdad be ccedeead ( d ba aee d fee), ee ea ee ee cad (KANT, 1876, .107108,ad a)
Da e e ege dea ae, a eaa de ec
ccea de a eca aaeeee deda e be aa.
Nee ed Hege afa a ecedade de cceaa da eca a eed
a c d de eea e eeea da edade, e a edade
ccee,
[...] Ka c bae, a aa eede c
aa a ade, a acadade e e efee a ea, abedade, a accca e e ee e abe a ea cfa. E ee cece d cae ab da a e ea, e d a age da ffa e eecee, ee de ada ab, e e eefad, eece, de a fa, ecece, adae cdee fcee a ffa aaa. Ka,efeaee, ca de a e fa ee eaebe e be, ee eadade abaa e gadadeee da ade (HEGEL, 1989, . 55, ad a).
Aea de d efe ded cad e eae aa a
ee da eca, a ba e cdeada c a da cbe
a Ka. Segd Saa, Ka caa a ae aa fa de e a
f da Beea ea eaee eeca, a ae fdaea, ea, a
aga (2005, . 32), cad ea a a ee de bdade
abacad ea eca.
J Dfee, a cca a de g aa, d e efe
dee c a ccca e gae d e, e e d
be, dea fa dgd ee be e be. A de
eee a c ea de f e
g ece de ea, aa ea ea a e afa e
d ec edeee be (DUFRENNE, 2004, . 36).
Ea aada cb, ee a bedade eacebada, a e
e e efaa a aga a ae, fa d eae ec aa d
7/23/2019 Lucienio Tese Final
83/152
383Eca ffca c caega e a fagea da ae
ec ee a bedade ee a e eca ffca e d ee;
ee a bdade de a eca c a da a afeae e c de
a fagea e abdage eca a a dea.
..
C e dea, Hege ae d c e a ae a afea d
E e e, ceeeee, a beea efe e e d da da,
a ee cce d Be. E Hege, a efe ea da eea da da,
P a, d e ee e a edade e a
eca da da. P a da a ca edadeaee ea.Efeaee, e aaece edade e e fa dee a eca ea eea e de e eadade e gea,e ee e ea eadade cede a cce(HEGEL, 1989, . 101, ad a).
Aea de da ea acedca a d da da, Hege dea be ca
cae ee d Be, eba ee eceaaee ca e ce
aee a, e ab da edade. E dea fa e Hege
fge d cce de de g aeee aeead Ka, ed,
de cea fa, a ffca da eca.
Paa Hege a ba de ae de e eda e ee (HEGEL, 1989, .
29): () a ba de ae d da aea, a ca aa; () cada
aa ed a e () f e ea. Ada egd Hege, a
ba de ae c ca aa de eee da de a ccee, e
edade ea e a da bdade d e da ae, e
e de cega a. A e aad ee ca aa
ccee e bdade de e e e cea a bedade e
eaedade , Hege ca cce de ae e, deaee, De:
Nea ca ee a d aa c a cada e a adade aa c eaee fa, bae a daeea de e de [c] ea e e e e,e e cc dea adade e ed aea. Te deafaa eaee ea faa e ee eea
edade cce da ae (HEGEL, 1989, . 33, ad a).
7/23/2019 Lucienio Tese Final
84/152
384Eca ffca c caega e a fagea da ae
A ceca e e a, e egea, afe
e de De, eee a d aca, a a a aea.
Ma e a egda ee be a ae e Hege, debeadaee, acega
e a ee. A e a ae aa ed, ee aae da da de
eca a Bagae, c a eaa de e ea a afea
ee da Ida,
A fa, a e adeada aa e, a aeeeaee ee. ... O e fca a ea aee daca eee edae e d, ee a fa aae e, e eaee e ad a e eaaa ca aea a fa da ebdade e e ca cea c aee (HEGEL, 1989, . 38, ad a).
Pa, c aa Hege d e dedaee gad a d da da,
aee e ecaa ea da ed e a aa. A, a beea
ee e da a e e, ed e a eea eafca d be
ee e ae e fa da ae e