ASOSIASAUN DEZENVOLVIMENTU INTERNASIONAL ESTRATÉJIA ASSISTÉNSIA NASAUN...

101

Transcript of ASOSIASAUN DEZENVOLVIMENTU INTERNASIONAL ESTRATÉJIA ASSISTÉNSIA NASAUN...

Dokumentu Banku Mundial nian

BA UZU OFISIAL DEIT

Relatóriu No. 32700-TP

ASOSIASAUN DEZENVOLVIMENTU INTERNASIONAL

ESTRATÉJIA ASSISTÉNSIA NASAUN NIAN

BA

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

BA PERÍODU FY06-FY08

Agosto 18, 2005

Unidade Diresaun Nasaun Timor-Leste Rejiaun Asia do Leste no Pasifiku

Dokumentu ne’e nia distribuisaun restritu no resipiente sira bele uza deit hodi halao sira nia serviso ofisial sira. Tanba ne’e nia konteudu labele hakelekar sem autorizasaun Banku Mundial nian.

EKIVALENSIA KAMBIAL Unidade kambial = Dolar Amerikanu (to’o 20 Agosto 18, 2005)

PEZU NO MEDIDA SIRA: Sistema Métriku TINAN FISKAL: 1Janeiru - 31Dezembru

ABREVIASAUN NO AKRÓNIMU SIRA

AAA Analytical and Advisory Activities/ Atividade Analitiku no Assessoria

JSAN Joint Staff Advisory Note/Nota Asesoria Pessoal Konjunta

AAP Annual Action Plan /Planu Asaun Annual LNG Liquefied Natural Gas/Gas Natural Likudu ADB Asian Development Bank/Banku Dezenvolvimentu Azia MAFF Ministry of Agriculture, Forestry, and Fisheries/Ministerio da

Agrikultura, Florestas e Peskas ARP Agriculture Rehabilitation Project/Projetu Reabilitasaun

Agrikultura MDG Millennium Development Goal/Metas Dezenvolvimentu Mileniu

BCF Bio Carbon Fund/Fundu Bio-Karbon MECYS Ministry of Education, Culture, Youth, and Sports/Ministerio de Edukasaun, Kultura, Juventude, e Desporto

BNU Banco Nacional Ultramarino MPF Ministry of Planning and Finance/Ministerio do Plano e FinançaBPA Banking and Payments Authority/Autoridade Bancaria e

Pagamentos NDP National Development Plan/Plano Dezenvolvimentu Nasional

CAS Country Assistance Strategy/Estratejia Asistensia Nasional

NGO Non-Governmental Organization/Organizasaun non –governamental

CDCF Community Development Carbon Fund/Fundu Carbon ba Dezenvolvimentu Komunidade

OECD Organisation for Economic Co-ordination and Development/ Organizasaun ba Koordenasaun no Dezenvolvimentu Ekonomiku

CEP Community Empowerment Project/Projetu Hakbit Komunidade

PCF Fundu Pos-Konflutu/Post-Conflict Fund

CFET Consolidated Fund for East Timor/Fundu Konsolidadu ba Timor Leste

PEDF Fundu Dezenvolvimentu Emprezas Pasifiku/Pacific Enterprise Development Facility

CFP Country Financing Parameters/Parametru Finansiamentu Nasional

PFM Public Financial Management/Jestaun Finanseira Publika

CSP Consolidation Support Program/ Programa apoiu ba Konsolidasaun

PFMCBP Planning & Financial Management Capacity Building Program/ Programa Hari Kapasidade iha Planeamentu no Jestaun Finanseira

DDLC Dili Distance Learning Center/Sentru Hanorin-Aprende Hosi Dok

PMU Project Management Unit/Unidade Jestaun Projetu

DHS Demographic and Health Survey/Estudu demografiku no Saude

PNTL Polisia Nasional Timor Leste/National Police of Timor-Leste

DFID Department for International Development/ Departamentu ba Dezenvolvimentu Internasional

PPIAF Public-Private Infrastructure Advisory Facility/Fundu Assessoria Infraestrutura Publika-Privada

EC European Commission/Komisaun Europeia PSPIP Power Sector Priority Investments Project/Projetu investimentu Prioridade Sektor Enerjia

EFA-FTI Education for All Fast Track Initiative/Inisiativa Edukasaun ba Ema Hotu liu hosi Dalan Lais

SEP Small Enterprises Project/Projetu Empreza Kikoan

EICBP Economic Institutions Capacity Building Project/ Projetu Hari Kapasidade Instituisaun Ekonomika

SIP Sector Investment Program/Progama Investimentu Sektor

EITI Extractive Industries Transparency Initiative/Inisiativa Transparensia Industria Estrativa

SME Small and Medium Enterprise/Empreza Kikoan no Mediu

ESDP Energy Service Delivery Program/Programa Prestasaun Serviso Enerjia

SP Stability Program/Programa Estabilidade

ESMAP Energy Sector Management Assistance Program/ Programa Asistensia jestaun Sektor Enerjia

SWG Sector Working Group/Grupu Serviso Sektor

FAO Food and Agricultural Organization/Organizasaun Hahan no Agrikultuta

TA Technical Assistance/Asistensia Teknika

FIAS Foreign Investment Advisory Service/Servisos TFET Trust Fund for East Timor/Fundu Fidusiariu ba Timor Leste

Assessoria Investimentu Estranjeiru FIRST Financial Reform and Strengthening Initiative/Inisiativa

Reforma Finanseira no Reforsamentu TLDPM Timor-Leste and Development Partners Meeting/Sorumutu

Timor Leste no Parseiru Dezenvolvimentu FSQP Fundamental School Quality Project/Projetu Kualidade

Eskola Fundamental TSP Transition Support Program/Programa Apoiu ba Tranzisaun

GDP Gross Domestic Product/Produtu Doméstiku Bruto TSS Transition Support Strategy Estratejia Apoiu ba Tranzisaun GEF Global Environment Facility/Fundu Ambiente Global UN United Nations/Nasoens Unidas GNI Gross National Income/Rendimentu Nasional Bruto UNDP United Nations Development Programme/Programa

Dezenvolvimentu Nasoens Unidas HIPC Highly Indebted Poor Countries/Nasaun Kiak sira ho

Tusan Barak UNFCCC United Nations Framework Convention on Climate Change/

Kovensaun Kuadru Nasoens Unidas konaba Mudansa KlimatikaHRSDP Health Sector Rehabilitation and Development Project/

Projetu Reabilitasaun no Dezenvolvimentu Sektor SaúdeUNICEF United Nations Children’s Education Fund/Nasoens Unidas nia

Fundu Edukasaun ba Labarik IDA International Development Association/Asosiasaun

Dezenvolvimentu Internasional UNMISETUnited Nations Mission of Support in East Timor/Misaun Apoiu

Nasoens Unidas iha Timor Leste IDF Institutional Development Fund/Fundu

Dezenvolvimentu Institusional UNOTIL United Nations Office in Timor-Leste/Gabinete Nasoens Unidas

iha Timor Leste JAM Joint Assessment Mission/Misaun Avaliasaun Hamutuk UNTAET United Nations Transitional Administration in East Timor/

Administrasaun Tranzisional Nasoens Unidas iha Timor Leste JICA Japan International Cooperation Agency/Ajensia

Kooperasaun Internasional Japaun USAID United States Agency for International Development/Ajensia

Estados Unidos nian ba Dezenvolvimentu Internasional JPDA Joint Petroleum Development Area/Area

Dezenvolvimentu Minarai Hamutuk WSS Water and Sanitation Service/Servisos Bee no Saneamentu

Vice Prezidente: Jemal-ud-din Kassum, EAPVP Country Director: Xian Zhu, EACNQ Task Team Leader: Elisabeth Huybens Task Team: Edith Bowles no Amanda Green

ÍNDISE

SUMÁRIU EZEKUTIVU ............................................................................................................... i I. INTRODUSAUN ....................................................................................................................... 1 II. KONTEXTU NASIONAL......................................................................................................... 2

A. Tranzisaun Polítika .............................................................................................................. 2 B. Governasaun ........................................................................................................................ 4 C. Dezempeñu Governo nian no Jestaun Makro-Ekonomika................................................... 5 D. Planeamentu, Orsamentu, Ezekusaun Orsamentu no Kuadru Fiskal Prazu-Médiu ............ 8 E. Perspetiva Ekonómika no Fonte Kresimentu sira .............................................................. 11 F. Sektor Privadu no Finanseiru ............................................................................................. 14 G. Perfil Kiak nian ................................................................................................................. 16 H. Juventude ........................................................................................................................... 19 I. Jéneru................................................................................................................................... 19

III. TIMOR-LESTE NIA VIZAUN DEZENVOLVIMENTU ............................................... 20 IV. LISAUN SIRA HOSI EXPERIÉNSIA .................................................................................. 21

A. Parsearia Forte ba Enfoke Whole-of-Government mak Orientadu ba Rezultadu .............. 21 B. Lisaun sira mak Aprende ona ba CAS ............................................................................... 22

V. ESTRATÉJIA ASISTÉNSIA BANKU NIAN: KRIASAUN KONDISAUN SIRA BA KRESIMENTU SUSTENTÁVEL NO HAKURAN KIAK......................................................... 26

A. Vizaun Global .................................................................................................................... 26 B. Kuadru Rezultadu sira........................................................................................................ 29 C. Koordenasaun Doador no Jestaun Portfolio....................................................................... 29 D. Pilar Estratéjiku sira.......................................................................................................... 31

VI. RISKU SIRA NO MEDIDA SIRA ATU HAKMA’AN RISKU SIRA................................. 43

Apendises

Apendise A - Ezekusaun Orsamentu ............................................................................................ 45 Apendise B - Meio Ambiente ....................................................................................................... 48 Apendise C - Realizasaun sira iha Estratéjia Apoiu ba Tranzisaun 2000..................................... 51 Apendise D - Parámetru Finansiamentu Nasional sira ................................................................. 57

Aneksu sira

Aneksu A 1: Indikador Ekonómiku & Programa Xave Timor-Leste– Mudansa hosi CAS Ikus . 60 Aneksu A 2: Timor-Leste at a Glance .......................................................................................... 61 Aneksu B 2: Indikador Selesionadu sira ba Dezempeñu jo Jestaun Potfolio Banku iha Timor-Leste ............................................................................................................................................ 63 Aneksu B 3 1: Proposta Programa Kazu-Baze IBRD/IDA .......................................................... 64 Aneksu B 3 2: Timor-Leste - Programa IFC no MIGA................................................................ 65 Aneksu B 4: Timor-Leste - Sumáriu Servisos Non-Empréstimu ................................................. 66 Aneksu B 5: Indikador Sosial sira Timor-Leste nian.................................................................... 67 Aneksu B 6 1: Timor-Leste – Indikador Ekonómiku Xave sira .................................................. 68 Aneksu B 6 2: Timor-Leste – Tabela Indikador Selesionadu sira Nasaun nian ........................... 71 Aneksu B 7: Indikador Exposure Xave Timor-Leste ................................................................... 73

Aneksu B 8: Portfolio Operasaun Timor-Leste sira (IBRD/IDA no Doasaun sira) ..................... 74 Aneksu B 9: Timor-Leste: Matriks Rezultadu CAS FY2006-2008.............................................. 75

Gráfiku sira Gráfiku 1: Indikador Dezempeñu Post-Konflitu, 2004................................................................... 6 Gráfiku 2: Despezas Fontes Combinadas ..................................................................................... 11 Gráfiku 3: Integrasaun Despezas ba Orsamentu........................................................................... 11 Gráfiku 4: GNI Sae enkuantu GDP Hakmatek ............................................................................. 11 Gráfiku 5: Progresu Timor-Leste no Rejional Hasoru MDG sira ................................................ 17

Kuadru sira Kuadru 1: Rekuperasaun Kustus Iha Sektor Enerjia....................................................................... 7 Kuadru 2: Asegura Governasaun Prudente ba Reseita Minarai...................................................... 7 Kuadru 3: Kriasaun Empregu liu hosi Implementasaun Orsamentu Dezenvolvimentu Kapital.. 13 Kuadru 4: Timor-Leste nia NDP – Ita nia Vizaun Nasional ba 2020........................................... 20 Kuadru 5: Lafaek – Hadua Edukasaun liu hosi Parsearia Kreativa sira ....................................... 24 Kuadru 6: Hadia Impaktu Serviso Analitiku liu hosi Konsulta– Kongresu Edukasaun Nasional 25 Kuadru 7: Konsulta CAS sira ....................................................................................................... 26 Kuadru 8: Aproveita Enerjia Evaporasaun Gas sira ..................................................................... 34 Kuadru 9: Harí kapasidade ba Planeamentu no Jestaun Finanseira.............................................. 41 Kuadru 10: Prinsipius Partisipasaun ba CAS................................................................................ 42

Tabela sira Table 1: Finansiamentu Fundu Konsolidadu USD milloens exceptu espesifikadu...................... 10 Table 2: Indikadores Bem-Estar tuir Rejiaun ............................................................................... 16 Table 3: Realizasaun sira Ajensia nian ......................................................................................... 23 Table 4: Programa sira CAS nian ................................................................................................. 28 Table 5: Doasaun mak propoen ona/Programa Empréstimu no Parsearia sira, FY06-08 ............ 30 Table A 1: Timor-Leste nia Dezempeñu hasoru Indikador sira Jestaun Despezas Publikas HIPC....................................................................................................................................................... 45 Table A 2: Ezekusaun Orsamentu tuir Kategoria Despezas ........................................................ 46 Table A 3: Ezekusaun Orsamentu iha Bens no Servisos .............................................................. 46 Table B 1: Realizasaun sira iha TFET .......................................................................................... 52 Table D 1: Parametru Finansiamentu Nasional ba Timor-Leste .................................................. 57 Mapa

SUMÁRIU EZEKUTIVU 1. Timor-Leste, nasaun foun liu mundu nian, harí tiha hosi ahi-kdesan. Iha 1999 populasaun vota tomak tiha ba restaurasaun ukun’an hosi Indonézia, maibé rezultadu referendum nian hasoru malu kedas ho kampaña violénsia no destruisaun orkestrada ida iha nebé liu ema rihun ida mak lakon sira nia moris no infraestrutura nasaun nian naksobu tiha. Tuir estimativa 70 pursentu hosi uma privadu sira no uma estadu nian sira mak sunu-mutuk rabat-rai. Ponte no fiu eletrisidade nian naksobu tiha, no sistema telekomunikasaun ema halo la funsiona. Dokumentu folin bot sira, hanesan titulu rai no propriedade, rejistu sivil, no arkivu edukasaun nian mak destruidu. Hafoin votasaun, sidadaun Indonézia barak liu mak halai hosik territóriu ne, nebé halo ema profesional kualifikadu no iha experiénsia sai kuran teb-tebes. Nasaun ne’e hela deit ho enjeñeiru eletrisidade rua, 20 pursentu hosi nia mestre eskola sekundária sira, doutor medisina 23 hosi nebé ida mak sirurjiaun, no la iha farmaseutiku kualifikadu mesak ida deit mos.

2. Tanba nasaun ne’e fizikamente no mos institusinalmente hahú tiha hosi zero, Timor Leste halo dezempeñu diak tebes. Pasu bot sira hola tiha ona atu harí nasaun ne’e, no nasaun mantein ona dame no estabilidade polítika. Eleisaun livre no justu sira halao ona no adopta ona Konstituisaun ida, ho kuaze instituisaun hotu-hotu mak nia haruka harí orasné hamrik ona. Planu Dezenvolvimentu Nasional ida (NDP), a Stability Program (SP), and Sector Investment Programs (SIPs) hatudu dalan oinsa atu uza rekursu sira Governo no doador sira nian, no foin lalais ne’e aprezenta tihaona ba Komisaun sira Banku Mundial no Fundu Monetáriu Internasional nudar Estratéjia Hakuran Kiak ida. Desde restaurasaun ukun’an, Governo fokus tiha diretamente ba implementasaun NDP no SP. Governo adopta ona kuadru legal ida ba produsaun minarai, taxasaun, no jestaun reseitas nebé konsidera tiha nudar pratika internasional diak-liu no konsistente ho prínsipiu sira nebé Inisiativa Transparénsia Indústrias Estrativas aprova ona. Nia halo tiha estabilidade makro-ekonómika no halo progresu sólidu iha harí-hikas serviso públiku sira. Indikador saúde nian sira hadia uitoan-uitoan ona, no ohinloron labarik barak – inklui mos labarik kiak no labarik feto-oan sira – mak tama eskola wainhira kompara ho tempu okupasaun Indonézia nian. Asesu ba eletrisidade loron-kalan tomak harí hikas ona iha kapital, hamutuk ho sistema rekuperasaun kustus ida. Kapital distrital hotu-hotu iha asesu ba serviso telefónica. Sektor finanseiru sae lais teb-tebes. Em jeral, dezempeñu nasaun nian diak-liu fali dezempeñu nasaun pos-konflitu sira seluk.

3. Maiske nuné Timor-Leste orasné hamrik iha enkruzillada ida, no progresu sei frájil nafatin. Atu harí estadu ida mak funsiona didiak sei lori tinan barak, se laos dékadas. Nasaun ne fo ona hakat bot ida iha tempu badak nia laran, maibé sei iha buat barak atu halo. Timor-Leste tama iha grupu nasaun sira mundu nian mak kiak liu, no atrazadu hosi nasaun sira rejiaun laran atu alkansa Metas Dezenvolvimentu Miléniu. Enkuantu produsaun minarai no reseita governo nian mak asosiadu sae makás ona, maibé produsaun non-minarai, tanba prezensa internasional mak makás, tun tiha tanba prezensa ne’e diminui. Ho taxa kresimentu populasaun mak aas liu iha mundu, rendimentu per-kapita tun tiha no kiak hanesan atu aumenta. Dezempregu iha área urbana sira aas, liu-liu ba ema nurak sira. Sector privadu hasoru impedimentu makás, no agrikultor sira adapta’an neineik deit ba halakon sistema marketing Indonézia nian mak hetan subsídiu makás. Inisiativa harí kapasidade seidauk alkansa susesu sira nebé hakarak hetan, nebé halo kapasidade institusional kikoan teb-tebes no iha mos variasaun bot entre ajénsia sira, nudar haré iha ezekusaun orsamentu governo nian mak neineik, la kompletu no la ekilibradu. Problemas governasaun no korrupsaun hahú mosu daudaun. Komunikasaun entre Governo no

Executive Summary ii

populasaun seidauk natón no dala-barak mak la efetivu, nebé halo entendimentu mutual limitadu. Timor-Leste iha konjuntura ida ihanebé nia bele konsolida gañu sira no kria kondisaun sira ba kresimentu sustentadu no hakuran kiak, ka lao tun ba dalan ida governasaun ladiak nian, kiak mak aumenta beibeik no dezigualdade no, bele mos, hamoris konflitu foun. Nudar nasaun ida mak riku mina-rai, Timor-Leste tenki matan moris partikularmente iha kaer metin governasaun diak no promosaun empregu iha sektor minarai nia liur, atu evita resource curse no dutch disease mak prevalente iha nasaun barak mak riku minarai.

4. Durante tinan lima ikus ne’e, parsearia makás ho doador sira haleu whole-of-Government ida, kuadru ida mak orienta ba rezultadu mak kuda metin iha NDP no SP sai tiha xave ba Timor-Leste nia prosesu harí nasaun mak sukses. Maiske nuadar kontribuinte finanseiru kikoan ida, Banku kaer tiha papel sentral hodi tulun Governo hametin parsearia sira ne’e. Tanba ne’e, modelu bisnis Banku nian dezenvolve haleu koordenasaun, sustenta ho atividade analitika no assessoria (AAA) no fundu doasaun multi-doador, em vez de empréstimu. Suporte prinsipal enfoke ida ne’e nian mak Programa Apoiu ba Tranzisaun/Transition Support Program (TSP), mak orasné koñesidu hanesan Programa Apoiu ba Konsolidasaun/Consolidation Support Program (CSP), operasaun apoiu orsamental ida nebé parseiru sanulu mak finansia no hetan apoiu hosi doador sira seluk nudar observadores. TSP/CSP tau tiha atensaun ba matriks rezultadu anual ida iha Governo laran no sai tiha nudar instrumentu prinsipál ba dialogu konabá polítika entre Governo no nia parseiru dezenvolvimentu sira. Governo fo louvor ba instrumentu ne’e tanba respeita posse, harí kapasidade iha prioritizasaun intervensaun sira, fahe lisaun sira hosi mundu laran tomak, explora sinerjia sira entre parseiru dezenvolvimentu sira, no fo kuadru ida ba responsabilidade/accountability internasional..

5. Banku hanoin atu apoia Timor-Leste iha konsolidasaun nia progresu sira mak halo tihaona uluk, no muda hosi fokus iha asuntu pos-konflitu ba kriasaun kondisaun sira ba kresimentu iha sektor minarai nia liur no ba hakuran kiak. Atu hetan ida ne’e, Estratéjia Asisténsia Nasional/Country Assistance Strategy (CAS) tinan tolu ne’e, sei apoia objetivu sira NDP no SP nian atu fo servisu sustentável sira, hamoris empregu produtivu, no hametin governasaun, enkuantu hatama jéneru no juventude entre pilar estratéjiku tolu ne’e nia laran. Tau iha konta lisaun sira mak aprende ona, CAS adopta prínsipiu partisipasaun hat: harí kapasidade institusional, haklean orientasaun ba rezultadu sira, reforsa transparénsia no komunikasaun, no konsolida no haluan parsearia internasional mak forte. CAS aprezenta kuadru rezultadus ida haleu pilar estratéjiku tolu ne’e, nebé sei sustenta liu hosi parsearia ho doador lubuk ida, la’os deit intervensaun Banku nian. Kuadru rezultadus ne’e sei traduz tina-tinan ba matriks rezultadu ida atu hetan kontinuasaun apoiu orsamental hosi doador barak. Liu hosi CSP, no CSP sei sai nafatin nudar forum prinsipál ba diálogu entre Governo no nia parseiru dezenvolvimentu sira enkuantu Grupu Servisu Sektor sira mak mosu daudaun hetan kbit. Banku rekoñese katak objetivu sira CAS nian ambisiozu, maibé konsidera sira nudar objetivu mak bele alkansa tanba kompromisu governo nian no kbit parsearia sira nian.

6. Atu alkansa rezultadu sira mak propoen ona, Grupu Banku nain sei harí mistura doasaun ida entre doasaun multi sektor no sektor no AAA. CSP anual, porsaun uniku, multi-doador sei reforsa enfoke pilar tolu ne’e ba CAS. Banku sei kontribui ho kuantia kikoan finansiamentu ida ba CSP atu apoia mudansa neineik-neineik despezas doador non-orsamental ba orsamentu Governo nian. Karik no wainhira ezekusaun orsamentu Governo nian hadia makás, Banku sei konsidera atu kanaliza proporsaun bot liu ida hosi nia asisténsia liu hosi CSP no rekomenda

Executive Summary iii

parseiru dezenvolvimentu sira atu halo buat hanesan. Nudar komplementu ba CSP, no ho vizaun ida atu hadia implementasaun efetiva no efisiente orsamentu Governo nian, CAS sei apoia Programa Harí Kapasidade Planeamentu no Jestaun Finanseira, inisiativa ida hosi doador barak mak tau tiha alvu ba Ministério do Plano e Finanças, ajénsia liña sira, no mos distrito sira. Ezekusaun mak hadia ona ba orsamentu mak aumenta daudaun ne’e tau fokus ida ba programas traballu-intensivu mak, iha prazu-badak, nudar dalan efetivu liu atu hasae GDP non-minarai no atu hamoris empregu. Ho baze iha SIP sira, Banku mos sei kontribui nafatin fo apoiu ba sektor saúde, edukasaun, agrikultura, no dezenvolvimentu sektor privadu no hanaruk makás tan nia involvimentu iha enerjia. Ida ne’e sei halao hamutuk ho doador sira seluk, liu hosi operasaun foun sira no portfolio mak lao daudaun. Ekonomia no servisu sektor no asisténsia téknika mak nudar elementu xave CAS nian.

7. Implementasaun Timor-Leste nia NDP no CAS depende ba risku barak. Tanba karáter whole-of-Government CAS nian, risku sira mak Governo no Banku hasoru bot hanesan. Risku sira ne’e inklui kapasidade implementasaun Governo nian mak frájil, insatisfasaun ba dezempeñu Governo nian mak aumenta ona no distúrbiu sosiál no violénsia asosiadu mak mosu, governasaun no korrupsaun mak hetok makás, no fragmentasaun asisténsia doador nian. Pilar sira CAS nian no mos prinsipius partisipasaun nudar instrumentu atu hakuran risku hirak ne’e.

8. Tanba buat hirak iha leten, membru Komisaun sira bele hanoin atu diskute asuntu hirak tuir mai:

• Apropriadu ka lae atu adopta enfoke baze-alargadu ida ho alvu atu hamoris kondisaun sira ba kresimentu sustentável no hakuran kiak mak reforsa ho matriks rezultadu mak depende la’os deit ba interrvensaun sira Banku nian maibé ba parsearia luan ho doador barak?

• Pilar sira no prinsipius partisipasaun apropriadu ka lae ba kriasaun kondisaun sira ba kresimentu iha sektor minarai nia liur no ba hakuran kiak?

• Mistura instrumentu no atividade sira adekuadu ka lae? Apropriadu ka lae atu mantein programa apoiu orsamentu kikoan ida atu tulun mudansa ba orsamentu hosi despezas doador nian mak orasné finansiadu hosi orsamentu nia liur no atu rekomenda utilizasaun luan liu ba instrumentu ne’e wainhira ezekusaun orsamentu hadia ona?

I. INTRODUSAUN

1. Estratejia Asistensia Nasaun nian/Country Assistance Strategy (CAS) ne’e aprezenta estratéjia Banku Mundial nian ba Timor-Leste ba FY06-FY08. Nia nudar CAS kompletu ba dalauluk ba Timor-Leste, tuir kedas Estratéjia Apoiu ba Tranzisaun/2000 Transition Support Strategy (TSS). Banku hahú tiha atu prepara CAS iha 2003 maibé, tanba pedidu Governo nian, nia finalizasaun adia tiha hodi hein Programa Investimentu Sektor sira/Sector Investment Programs (SIPs) Governo nian ramata. Iha liña ho parsearia forte mak harí tihaona entre governo no doador sira, CAS ida ne’e hetan ona akordu hosi parseiru dezenvolvimentu hotu-hotu no Governo. Nia reprezenta la’os deit esforsu Banku nian, maibé esforsu luan liu governo no parseiru sira hotu-hotu nian, sa mak hanaran nudar “enfoke whole-of-Government.” Ne refere ba dalan kolaborativu teb-tebes ida iha nebé edifikasaun nasaun buka atu realiza iha rai foun liu mundu nian. 2. CAS hatama matrik rezultadu ida ho baze tinan tolu. Relatóriu Progresu CAS ida sei prepara iha FY07. Kalendáriu tinan-tolu CAS nian ne’e kobre restu mandatu Governu ida orasné nian, nebé lao to’o 2007, hanesan mos tinan dalauluk ba termu Governo tuir mai nian, hein artikulasaun hosi nia vizaun no estratéjia. Estrutura CAS nian hanesan tuir mai: (a) antesedente konabá kontextu nasional, atu fo entendimentu ida konabá situasaun úniku iha Timor-Leste, progresu to’o ohinloron, no dezafiu sira mak sei iha; (b) Timor-Leste nia vizaun no estratéjia dezenvolvimentu, nudar hakerek tiha iha nia Planu Dezenvolvimentu Nasional (NDP), Programa Estabilidade/Stability Program (SP), no SIPs, nebé hamutuk foin lalais ne’e aprezenta ba Komisaun nebé nudar Estratéjia Hakuran Kiak/; (c) lisaun sira mak aprende ona iha TSS laran no em jeral desde momentu Banku involve’an iha Timor-Leste; (d) estratéjia no programa atividades Banku nian no, inklui pilar estratéjiku tolu no prinsipius partisipasaun hat; no (e) risku no medida sira atu hakuran.

II. KONTEXTU NASIONAL

A. Tranzisaun Polítika

3. Timor Leste nebé okupa sorinbalu parte leste illa Timor, Timor-Leste uluk nudar kolonia Portugal nian iha tinan 400 laran. Hafoin funu sivíl badak ida, nasaun ne’e deklara mesa-mesak nia ukun’an iha loron 28 Novembru 1975. Iha loron balun nia laran nasaun ne’e hetan invazaun no okupasaun ilegal hosi nia viziñu Indonézia. Iha tinan 24 laran populasaun Timor Leste matein rezisténsia firme ida hasoru invazaun, karaterizadu ho apoiu popular besik raiklaran tomak nian no koordenasaun efetiva entre lima kroat rezisténsia nian, Falintil,1 rede sofistikadu no ativu hosi suporter sivíl ida mak hanaran, “clandestinos”, no reprezentante sira iha railiur. Tuir estimativa um-tersu hosi populasaun mate nudar rezultadu okupasaun ne’e. Hafoin Prezidente Suharto monu iha 1998, Indonézia oferese atu halao referendu ida nebé permite territóriu ne’e fihir entre estatutu autónomu ka estadu independente. Maioria bot ida hosi ema Timor vota ba independensia. Trajikamente, referendu ne’e akompañadu ho kampaña violénsia ida mak planeadu didiak nebé milisia armadu sira halao. Violénsia ne’e halo ema liu 1,000 mak mate, maioria populasaun halai-namkari, no infraestrutura fizika privadu no públiku mak naksobu. 4. Hafoin intervensaun forsa hametin dame ida hosi rai-barak, Administrasaun Tranzisional Nasoens Unidas nian iha Timor Leste (UNTAET) hamrik ho autoridade/kbit ezekutivu, judisial, no lejislativu. To pontu ne’e, UNTAET inklui pessoal militar no sivíl besi-besik 9,000. Atu asegura partisipasaun ema Timor oan desde prínsipiu, Conselho Nasional, orgaun kuaze-parliamentar ida nebé reprezenta segmentu oi-oin sosiedade Timor nian, hamoris iha 2000, nuné mos Governo tranzisional ba dalauluk nebé konsiste ho membru gabinete Timor oan hat no internasional hat. Iha 2001, halao tiha eleisaun ba Asembleia Konstituente. Eleisaun sira ne’e Fretilin,2 mak manán nebé hetan kadeira 55 hosi kadeira 88 iha Assembleia ne’e, espesie de maioria absoluta, no partidu 11 hotu-hotu hetan reprezentasaun. Governo tranzisional ba dalarua forma tiha, orasné kompostu ho ema Timor tomak. Hafoin halo adopsaun ba Konstituisaun, eleisaun prezidensial sira halao iha Abril 2002 no lider independénsia no komandante Falintil Jose Alexandre (Xanana) Gusmão mak manán. República Democrática de Timor-Leste hetan restaurasaun kompleta ba nia ukun’an iha 20 de Maiu 2002. Asembleia Konstituente ne’e sai parlamentu nasional, no Governo atual, mak Fretilin forma, simu pose iha lideransa Primeiro Ministro Mari Bim Amude Alkatiri. Misaun Apoiu Nasoens Unidas nian iha Timor Leste (UNMISET) ho kbit ema 900 hamrik, ho fokus liu-liu ba hametin dame, treinamentu no apoiu ba forsa polisia Timor-Leste, no koloka asesór sira ba Governo no instituisaun Estadu nian sira seluk. Iha 20 Maiu 2005 Gabinete Nasoens Unidas nian iha Timor Leste (UNOTIL) troka UNMISET, orasné ho kbit nebé hakuran ba asesór sivíl no polisial nain 120. 5. Desde restaurasaun ukun’an, Timor Leste hametin ona dame no estabilidade polítika, no harí dame no seguransa. Rai barak nebé sai hosi konflitu, liu-liu rai foun sira, monu hikas ba violénsia iha tinan lima laran. Timor-Leste evita tihaona sorte-at ne’e, mantein ona dame no estabilidade polítika, no harí ona seguransa. Maiske iha hanoin no estilu la hanesan, Prezidente, Governo, no forsa seguransa sira konsistentemente servisu hamutuk ona atu hetan objetivu sira ne’e. Estabilidade nasaun hetan tiha distúrbiu sériu dala ida deit, tan dezorden iha Dili iha

1 Forças Armadas de Libertação Nacional de Timor-Leste, Armed Forces of National Liberation of Timor-Leste. 2 Frente Revolucionaria do Timor-Leste Independente, Revolutionary Front for an Independent Timor-Leste.

Dezembru 2002 hafoin polisi tiru-mate estudante demonstrante nain-rua. Estabilidade hetan tan teste dala ida tan durante manifestasaun loron tolu nia laran nebé hierarkia igreja sira organiza iha fulan Abril/Maiu 2005, maiské manifestasaun nee em jeral halao ho dame no hatudu ona katak forsa polisial nia kapasidade atu tahan’an no professionalismu. Eleisaun ba consello de suco sira hahú tiha iha Janeiru 2005, no relatóriu uluk inisial sira hatudu nível aas partisipasaun. Eleisaun prezidensial no parlamentar mak mak atu to’o mai nebé sei halao iha 2006 no 2007 sei sai nudar eleisaun ba dalauluk mak halao iha auzénsia apoiu NU nian, no sei sai teste ida ba kapasidade lideransa nian atu maneja tranzisaun polítika ida.. 6. Rekoñese frajilidade unidade polítika no nesesidade atu hadia divizaun tempu uluk nian, lideransa no komunidade sira hola ona pasu importante sira atu hakiak diálogu no rekonsiliasaun. Komisaun ba Resepsaun, Lia-los, no Rekonsiliasaun uza ona mekanismu lisan nian atu fasilita reintegrasaun iha komnidade ba autór violénsia nível kik durante akontesimentu 1999 nian. Diálogu nasional, nebé Prezidente hahú, involve sorumutu públiku barak iha nível lokal no nasional konabá papel NU nian iha Timor Leste ukun’an, administrasaun lokal, justisa, no veteranus. Lideransa mos hola pasu importante sira atu rekoñese no fo honra ba veteranus rezisténsia nudar hakerek tiha iha Konstituisaun. Rekoñesimentu efeitu potensiál destabilizasaun nian hosi desiluzaun entre veteranus sira no ezijénsia luan komunidade nian ba sira nia rekoñ-esimentu, Prezidente nomeia ona komisaun tolu atu rejista veteranus rezisténsia sivíl no armada. Ho baze iha serviso komisaun sira ne’e nian, Parlamento iha prosesu hakerek lei veteranus nian mak sei harí medidas rekoñesimentu.. 7. Sosiedade sivíl no meiu-komunikasaun kaer papel konstrutivu no importante liu-tan ida. Hanesan mos lider politiku sira no Governo, sosiedade sivíl tenki halo tranzisaun difisil hosi rezisténsia hasoru okupasaun Indonézia ba partisipasaun efetiva iha harí nasaun. Organizasaun non-governamental barak (ONG) halao monitoramentu útil, advokasia, edukasaun, no serviso assessorial iha áreas direitu ema nian (Associação HAK), justisa (Judicial System Monitoring Program), sensibilizasaun jéneru (Fokupers, Rede Feto), meiu-ambiente (Haburas), no asisténsia internasional (Lao Hamutuk). Tanba 98 pursentu hosi populasaun Timor-Leste nian mak Katóliku, Igreja iha influénsia bot teb-tebes no kaer papel ativu ida iha hakuran konflitu no provizaun serviso. Imprensa iha Timor-Leste moris hosi non-ezistensia iha tempu Indonézia nian ba jornal diáriu no semanáriu, maibé proporsaun kikoan deit hosi populasaun mak iha asesu ba jornal sira ne’e. Iha parte seluk, radio nasional no komunidade alkansa audiénsia luan no oferese forum popular ida ba debate interativu. 8. Maiske iha progresu bot, estabilidade atual iha Timor Leste frájil hela, no nasaun ne’e vulnerável nafatin ba konflitu. Enkuantu limitadu iha númeru, membru milisia mak sei hela iha Timor Osidental tau risku tebes ida, maiské kikoan, ba konflitu mak bele mosu hosi railiur. Desde 2002, iha tihaona infiltrasaun balun hosi milisia ihanebé sira oho ema Timor mak hela iha suco sira. Bot liu fali faktor eksternu mak problema railaran sira nebé kontribui ba risku violénsia foun, inklui rendimentu mak kikoan, kiak mak aumenta, dezempregu aas, no korrupsaun mak mosu daudaun. Grupu juventude mak aumenta lalais no dezempregu juventude mak aas provoka ona expansaun grupu arte marsial sira. Iha grupu kikoan barak maibé vokal mak la simu lejitimidade Governo nian no ex-membru rezisténsia balun mak sente katak sira seidauk simu direitu mak sira merese. Enkuantu halo tihaona amelloramentu solidu, forsa seguransa sira sei falta profesionalismu no experiénsia. Iha tiha mos bronkas sériu balun entre forsa sira rasik, nebé

provoka preokupasaun públiku nian. Enkuantu hosi faktor sira ne’e la iha ida mak bele hamoris konflitu sériu, maibé sira nia efeitu hamutuk imprevistu nafatin. 9. Kampaña informasaun fraku hosi parte Governo bele kontribui ba vulnerabilidade Timor-Leste nian. Komunikasaun efetiva no partisipasaun jenuina importante teb-tebes atu hetan apoiu popular ba prosesu dezenvolvimentu nasional, no ba ses’an hosi konflitu. Rezultadu dezenvovimentu positivu no nesesáriu barak iha tinan tolu ikus nia laran, hanesan politikas, leis, no estabelesimentu instituisaun sira mak dalabarak la malorek ba eleitoradu. Iha tempu hanesan, rezultadu prestasaun serviso kahur malu. Esperansa ba prosperidade hafoin restaurasaun ukun’an aas, maibé Governo la iha rekursu sira no mos la iha intensaun atu harí Estadu paternalistiku nebé okupasaun Indonézia nian lori mai. Nuné mos Governo laran-todan atu serviso hamutuk ho sosiedade sivíl no mantein estilu estátiku. Nia seidauk hetan susesu iha partisipasaun kritikal konstrutiva sira ka iha manutensun diálogu efetivu ho komunidade sira. Enkuantu Portugés no mos Tetun nudar lian nasional, dokumentu importante sira dalabarak publika iha lian Portugés deit, ihanebé ema uitoan deit hosi populasaun mak hatene. Governo rekoñese daudaun ona importánsia konsultas no haklekar informasaun no harí tihaona, nudar ezemplu, gabinete informasaun públika ida no foin lalais ne’e halao konsulta públika luan konabá polítika poupansa reseitas minarai nian no Fundu Petroliferu mak asosiadu.

B. Governasaun

10. Iha tihaona progresu bot iha kriasaun arkitetura governasaun no kuadru legal no institusional mak asosiadu. Konstituisaun Timor-Leste nian prevé haketak kbit/separasaun poder, pezu no contrapezu esensiál, no salvaguarda direitu sidadaun sira nian. Iha restaurasaun ukun’an, orgaun Estadu nian sira, inklui Ezekutivu, Parlamento, Judisiáriu, no, partikularmente, Gabinete Prezidente nian eziste teoretikamente, maibé iha kazu balun laiha kuadru legal apropriadu, pessoal, até eskritóriu ka ekipamentu. Desde restaurasaun ukun’an, Governo kompleta ona polítika no lejislasaun ba entidade sira ne’e no oferese sira ho rekursu umanu nuné mos ho infraestrutura fizika. Administrasaun públika, nebé hetan orientasaun hosi sorumutu semanal Conselho de Ministros, manán tan ona kapasidade, maiské ho rezultadu mak la ekilibradu entre sektor sira. Administrasaun sira ho reprezentante hosi ministério balun harí tihaona iha distrito 13 ida-ida, no sub-distrito 65 hetan ona administrador sub-distrito ida no ofisial dezenvolvimentu ekonómiku no sosial ida.

11. Hola daudaun ona pasu sira atu hamoris pezus no kontrapezus efetivu mak hakerek tiha iha Konstituisaun. Ezekutivu mak liman forte liu Estadu nian no presiza hola kuidadu wainhira halao nia poder ho respeitu ba independénsia instituisaun estadu nia sira seluk no meiu-komunikasaun. Parlamento hadia neineik-neineik daudaun nia kapasidade atu fiskaliza serviso Governo nian. Sektor justisa hetan tiha impedimentu hosi pessoal mak la iha experiénsia no sistema sira mak fraku, nebé rezulta iha akumulasaun kazus mak susar atu kontrola. Provedor dos Direitos Humanos e da Justiça, nebé kombina funsaun sira komisáriu direitos humanos, ombudsman, no ajénsia anti-korrupsaun, besik sai operasional ona. Orasné daudaun Ministério do Plano e Financas (MPF) halo tiha kontratasaun ba auditoria kontas Governo nian, maiské Konstituisaun entrega serviso auditoria independente ba Tribunal de Recurso, enkuantu hein kriasaun – iha prazu-naruk – Tribunal Supremo Taxa, Administrativo, e Auditoria. Maiske iha tihaona progresu bot iha kriasaun orgaun lei ida, lei barak mak mais ou menus kopia hosi jurisdisaun sira seluk, no la halo konsulta konabá lei sira ne’e. Tanba ne’e, lejislasaun sira ne’e

dalabarak falla atu reflete realidade kultural no administrativu nasaun nian no bele hetan difikuldade atu implementa.

12. Funsionamentu sektor privadu no mos públiku hetan impedimentu hosi nível kik teb-tebes iha edukasaun no experiénsia professional. 50 pursentu deit hosi ema adultu mak hatene le/hakerek, enkuantu kuran hosi um-tersu ema adultu mak ida edukasaun sekundária ruma. Falta de kapasidade ne’e refletivu hosi nível kik habilidade mo mos experiénsia mak alkansa iha Timor Leste iha administrasaun Indonézia nian no frakeza esforsu harí kapasidade internasional nian. Iha administrasaun Indonézia, maioria pozisaun médiu no aas ema Indonézia mak okupa. Wainhira sira fila iha 1999 halo falta barak iha pessoal mestre, manajer, administrador, enjeñeiru kontabilista, doutor, enfermeira, kanalizador, eletrisista, no profesional sira seluk. Iha administrasaun UNTAET nian, pessoal internasional sira mak okupa maioria pozisaun xave sira no ema Timor troka sira neineik-neineik, dalabarak sira fo transferénsia habilidades, treinamentu, ka ate sobrepostu.

13. Korrupsaun nudar área ida mak hamosu preokupasaun bot. Maiske la iha estudu sistemátiku mak halao ona atu determina to’o ihanebé problema ne’e namkari, públiku Timor haré tiha korrupsaun nudar problema sériu no buras ida. Kazu korrupsaun sira mosu ona, liu-liu iha prokuremen, alfándega, sistema judisiáriu, no sektor privadu. Gabinete Inspector Geral halao ativamente programa investigasaun ida desde oras nia hamrik iha 2000, inklui investigasaun 13 iha 2004. Governo refere ona kazu sanulu ba prokuradoria, maibé to’o ohinloron seidauk iha kazu ida mak hetan avansu. Tau tan ne’e, disiplina iha funsaun públika laran konabá prezensa no utilizasaun rekursu públiku fraku. Matenek konabá prinsipius xave governasaun nian uitoan tebes, no la iha mos espiritu funsaun públika nian. Estatutu funsaun públika ida no kódigu étika mak asosiadu promulga tihaona, maibé nia implementasau efetivu sei presiza regulamentasaun seluk tan no kampaña proativa ida ba informasaun no edukasaun.

14. Enkuantu insidénsia korrupsaun bele aumenta, iha mos ezijénsia bot no bara-barak ba governasaun diak. Iha sensibilidade luan konabá efeitu governasaun ladiak, liu-liu korrupsaun, bazeadu ba experiénsia iha administrasaun Indonézia nian. Meiu-komunikasaun, sosiedade sivíl, no Parlamento sira hotu koalia sai konabá asuntu governasaun no hatudu tihaona interese makás iha salvaguarda reseitas minarai. Associacao HAK publika ona kazus korrupsaun iha sektor justisa. Durante review orsamental iha 2004, membrus Parlamento koalia-sai sira nia insatisfasaun ho prosesu review ida mak haré tiha nudar badak liu no la permite diálogu ho Minsiterio liña sira. Agrupamentu professional sira mos hahú ona atuasaun atu proteje interse professional no públiku. Iha 2004, advogadu sira hatama keixa ida konabá falta de konsultas konabá projetu kodigu criminal. Iha 2005, jornalista sira liu 50 mak asina deklarasaun ida hodi kondena Governo nia boikote ba jornal diariu prinsipál ida.

C. Dezempeñu Governo nian no Jestaun Makro-Ekonómika

15. Maiske iha dezafiu bot, Timor-Leste halo dezempeñu diak tebes wainhira kompara ho rai pos-konflitu sira seluk. Iha grupu ida ho rai pos-konflitu sia, Timor-Leste hetan pontu total aas liu konabá Indikadores Dezempeñu Pos-Konflitu, no hetan pontu médiu aas iha área barak (Gráfiku 1).

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0Public Security

Reconciliation

Disarmament, Demobilization, Reintegration

Management of Inflation, External Debt,Budget Adequacy

Trade Policy, Foreign Exchange, PriceRegimes

Management and Sustainability of Post-Conflict Reconstruction Program

Reintegration of Displaced Populations

Education

Health

Budgetary and Financial Management,Efficiency of Revenue Mobilization

Reestablishing Public Administration andRule-Based Governance

Transparency, Accountability, Corruption inthe Public Sector

Timor-Leste Maximum Average

Gráfiku 1: Indikador Dezempeñu Post-Konflitu, 2004

16. Governo hatudu ona lideransa forte ida iha jestaun makro-ekonómika prudente ida. GHo orientasaun NDP no SP, Governo hatudu ona kompromisu forte atu promove kresimentu sustentável no hakuran kiak, nudar elaborasaun no ezekusaun orsamentu anual hatudu, ho fokus iha ekonomia bázika no serviso sosiál sira. Liu 35 pursentu hosi despezas rekorrentes Governo nian fo ba saúde no edukasaun, enkuantu kuran hosi 25 pursentu fo ba forsa seguransa. Kuran hosi 40 pursentu hosi orsamentu rekorrente ba saúde nian gasta tiha ba hospital sira, enkuantu iha orsamentu rekorrente ba edukasaun, 45 pursentu fo ba edukasaun primária. Governo mantein ona disiplina fiskal estritu hodi, nudar ezemplu, implementa medidas rekuperasaun kustus iha sektor eletrisidade (Kuadru 1). Inflasaun moderadu nafatin, tun tiha ba 1.8 pursentu iha Dezembru 2004.

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0Seguransa Públika

Rekonsiliasaun

Dizarmamentu, Demobilizasaun, Reintegrasaun

Jestaun Inflasaun, Tusan Liur, Adekuasaun Orsamentu

Rejime Politika Komérsiu, Diviza, Folin

Jestaun no Sustentabilidade Programa Rekonstrusaun Pos-Konflitu

Reintegrasaun populasaun Deslokadu sira

Edukasaun

Saúde

Jestaun Orsamental no Finanseira, Efisiensia ba Mobilizasaun Reseitas

Hari Hikas Administrasaun Públika no Governasaun bazeadu ba Regulamentu

Transparensia, Responsabilidade Korrupsaun ihaSektor Públiku

Timor-Leste Máximu Média

Kuadru 1: Rekuperasaun Kustus Iha Sektor Enerjia Governo hatudu ona rezolusaun no abilidade wainhira fo pasu politiku difisil ida atu hakuran makás subsídiu sira

ba sektor enerjia desde 2002. Iha administrasaun Indonézia nian eletrisidade hetan subsídiu makás teb-tebes, ho folin USD 0.02 to’o USD 0.05/Kwh, no iha tempu UNTAET grátis. Atu resolve ida ne’e, Governo implementa ona programa ida hodi halo instalasaun metru eletrisidade pre-pagu ba konsumidor eletrisidade iha Dili. Entre fulan Jullu 2003 no Janeiru 2005, metru pre-pagu hamutuk 19,500 mak monta ona. Ne kontribui tiha ba redusaun ida iha subsídiu eletrisidade hosi 13 pursentu hosi despeza orsamental iha FY02 ba 7.5 pursentu iha FY05. Hafoin inísiu neineik ida ba programa instalasaun ne’e, Governo reforsa nia esforsu kampaña informasaun públika. Hirak ne’e inklui patroniza sorumutu komunidade nebé autoridade lokal sira chefia (chefes de suco no chefes de aldeia) atu familiariza públiku ho nesesidade atu uza metru sira ne’e no sira nia prosesu instalasaun. Tau tan ne’e, Primeiro Ministro, Ministro de Transportes, Comunicação, e Obras Públicas, no Secretário de Estado de Águas e Eletricidade halao kampaña meiu-komunikasaun sistemátika ida ho mensajen konsistente ida atu vigora: “Produsaun eletrisidade iha oras 24 nia laran so bele halao hikas wainhira konsumidor ida-ida selu sira nia konta, ho tulun metru pre-pagu.” Redusaun iha subsídiu eletrisidade no restaurasaun abastesimentu enerjia elétrika oras 24 iha Dili reprezenta realizasaun bot ida ba Governo. Implementasaun rekuperasaun kustus hafoin besik tinan hat fornese eletrisidade gratis nudar dezafiu ida iha situasaun hotu-hotu. Iha kontextu eletrisidade folin mak aas (USD 0.18 to’o 0.20/Kwh) no situasaun ekonómika mak difisil, inklui taxa dezempregu urbanu mak aas, ne’e bele halo destabilizasaun. Utilizasaun estratéjika konsultas no komunikasaun importante teb-tebes ba hakber prosesu ne’e.

17. Timor-Leste fokus didiak ona ba kuadru legal ba produsaun minarai no reseita sira. La kleur hafoin restaurasaun ukun’an, Governo asegura tiha lansamentu produsaun iha kampu mina Bayu Undan hodi asina Tratadu Tasi Timor ho Australia, nebé regula fahe reseitas hosi kampu ne’e entre rai rua ne’e. Nia adopta ona kuadru legal furak ida ba produsaun minarai iha tasi-laran no iha rai-maran no taxasaun no projetu polítika poupansas ida no Akta Fundu Petroliferu mak asosiadu konsistente ho Insiativa Transparénsia Indústrias Extrativas (EITI), ba nebé Timor-Leste nudar nasaun experimental ida, hakoak tiha prinsipius transparénsia molok EITI rasik hamrik. Konsultas konabá polítika sira ne’e no leis halao tiha ho parte barak, iha railiur no mos iha railaran, hodi hamoris konsensu nasional ida konabá prínsipiu sira mak sei determina futuru Timor-Leste nian. Halo lolós tuir prínsipiu sira mak hatudu ona, Governo kaer metin polítika poupansas provizóriu ida ba reseitas minarai molok adopsaun polítika poupansa permanente. Nuné nia hatudu tiha nia kapasidade atu implementa regulamentu implementasaun ida. Polítika poupansa foun Timor-Leste nian iha objetivu atu prezerva riku-soi real rekursu mina-rai ba jerasaun Timor orasné no aban-bainrua (Kuadru 2).

Kuadru 2: Asegura Governasaun Prudente ba Reseita Minarai

Durante dekada balun tuir mai, Timor-Leste sei hetan reseita mina no gas barak, inklui liu USD 1 billaun hosi FY05-09. Liu hosi bonus mak atu mosu ne’e sei fo rekursu sira mak presiza teb-tebes ba implementasaun NDP, nia tau dezafius importante lubuk ida ba governasaun. Experiénsia internasional hatudu katak rai sira mak riku iha rekursu natural partikularmente vulnerável ba gastus esbanjamentu no korrupsaun no, nudar dezempeñu mak konsistentemente kik hatudu iha kresimentu no redusaun kiak que iha nasaun sira mak kiak rekursus.

Hanesan resposta ba dezafiu ne’e, Timor-Leste tenki ekilibradu atu adopta arranjus ba jerénsia prudente reseitas minarai ba jerasaun orasné no aban-bainrua nia diak. Bazeia iha susesu modelu Norwegia, Governo dezenvolve ona polítika poupansas ida no projetu Akta Fundu Petroliferu harí kuadru ida ba jerensia sustentável reseita minarai durante prazu-naruk. Polítika ne’e no projetu Akta ne’e hakruk tihaona ba konsulta barak ho públiku, lokal no internasinal, no hein atu sai efetivu lais liu iha FY06. Arranjus sira konsistente ho prinsipius prátika diak internasional sira:

a) Adopta tihaona polítika poupansa ida atu prezerva valor real riku-soi minarai hosi fahe despezas durante horizonte tempu rohan-laek ida, salvagurada orsamentu sustentável ida iha perpetuidade. Kondisaun sira mak determina atu Governo bele hasai fundu sira iha leten liu fali rendimentu sustentável mak estima ona sei hetan restrisaun.

The Theory of the Savings Policy

0

50

100

150

200

250

0 5 10 15 20 25 30

Year

Revenue

Expenditure

b) Sei harí Fundu Petrolífero ida atu halibur reseita hotu-hotu mak tama direta ka indiretamente hosi rekursu minarai. Reseita hotu-hotu sei suli tama ba konta rezerva reseitas ida, inklui reseita sira nebé akumula ona iha polítika poupansa provizória iha periodu tranzisaun.

c) Despeza sira mak finansiadu hosi reseita minarai sei integra ba prosesu orsamental nia laran. Transferénsia hosi Fundu ne’e so bele halo ba konta Governo nian mak determina tiha ona, no transferénsia total iha tinan fiskal ida labele liu kuantia total ida mak Parlamento determina ona nudar parte aprovasaun regular orsamentu Governo. Despeza sira ezekuta liu hosi Tezouraria no rejista nudar parte Governo nia relatóriu konsolidadu, no Lei Orsamental no auditoria externa regular sei salvagurada hasoru utilizasaun ilegal ba fundu sira.

d) Bens sira maneja prudentemente iha kofre, investimentu iha Tasi laran mak hetan protesaun hosi risku ekonómiku railaran sira. Maiske jestaun Fundu tomak nudar responsabilidade Ministro do Plano e Financas nian, no jestaun operasional nudar responsabilidade Autoridade Bancária e Pagamentos nian (BPA), prevé ona katak jestor investimentu professional ida ka liu sei hetan nomeasaun atu maneja investimentu Fundu Petrolifero. Komisaun Assesoria Investimentu ida kompostu ho Diretor Tezouraria, Chefe BPA, ema nain rua mak hatudu ona matenek iha área jestaun investimentu, no ema seluk ida tan nebé Ministro hatudu, sei harí atu fo konsellu ba Governo konabá investimentu Fundu.

e) Mekanismus governasaun harí tihaona atu asegura transparénsia no responsabilidade iha utilizasaun fundus. Esbosu Akta ne’e rekere publikasaun a tempu relatóriu trimestral sira no relatóriu finanseiru anual no fo hatene ba públiku informasaun la-konfidensial. Sei harí Konsellu Konsulatativu Independente ida atu fo konsellu ba Parlamento konabá asuntu sira mak iha relasaun ho Fundu ne’e. Konsellu ne’e sei kompostu ho ex-ofisial senior Governo no nia membrus Parlamento, Governo, sosiedade sivíl, sektor privadu, no organizasoens relijioza sira mak sei hatudu. Firma kontabilidade ida mak rekoñesida internasionalmente mak sei halao auditoria externa independente, no relatóriu auditoria sira ne’e sei adapta formatu ida mak asesivel ba públiku. Governo harí tihaona transparénsia nudar prínsipiu fundamental ida iha esbosu Akta, nebé rekere publikasaun informasaun agregadu konabá pagamentus kompañia nian. Arranjus mak hakerek ona iha polítika poupansas no projetu Akta Fundu Petroliferu nudar xave atu salvaguarda Timor-Leste nia riku-soi minarai. To orasné sira nia susesu sei depende teb-tebes ba implementasaun efetiva pezu no contrapezu hotu-hotu mak hakerek tiha iha Konstituisaun.

Hosi rekoñese kompleksidade sektor nian no importánsia kritika atu “halo buat sira lolós/getting things right,” Governo no parseiru dezenvolvimentu sira servisu hela atu asegura apoiu assessorial internasional mak nesesáriu kombina ho dezenvolvimentu kapasidade ba kontraparte Timor oan sira.

D. Planeamentu, Orsamentu, Ezekusaun Orsamentu no Kuadru Fiskal Prazu-Médiu 18. Desde restaurasaun ukun’an, Timor-Leste hadia makás abilidade halo planu no halo orsamentu. Iha periodu tranzisaun, UNTAET mak halo no ezekuta tiha orsamentu despezas rekorrentes, liu hosi Fundu Konsolidadu ba Timor Leste/Consolidated Fund for East Timor (CFET). Nesesidade urjente ba rekonstrusaun no reabilitasaun rezolve tiha liu hosi Fundu Fidusiáriu ba TL/Trust Fund for East Timor multi-doador (TFET)3—ho despezas investimentu implementa tiha liu hosi Unidade Jestaun Projetu/Project Management Units (PMUs) mak halo-

3 TFET nudar fundu fidusiariu multi-doador ida nebe apoia ona atividade rekonstrusaun no dezenvolvimentu iha Timor-Leste desde inisiu 2000. doador ba TFET mak Australia, Komisaun Europeia, Finlandia, Irlanda, Italia, Japaun, Nova Zelandia, Portugal, Reino Unido, Estados Unidos no Banku Mundial. Banku Mundial serve nudar Administrador, no projetu sira TFET nian Banku Mundial no Banku Dezenvolvimentu Azia (ADB) mak administra.

tuir prosedimentu prokurement no jestaun finanseira Banku nian. Desde restaurasaun ukun’an, Governo dezenvolve ona instrumentu sira atu liga orsamentu ba NDP. Ba efeitu ne’e, ajénsia ida-ida prepara Planu Asaun Tinan nian/Annual Action Plan (AAP) ida, nebé konstitui baze ba budgeting. Atu apoia esforsu ne’e, no rekoñese katak Timor-Leste nia inkapasidade atu halibur reseita natón molok produsaun minarai Bayu Undan hahú, Banku no Timor-Leste nia parseiru dezenvolvimentu sira seluk hahú fo ona asisténsia orsamental ba CFET tuir kedas restaurasaun ukun’an. Programa Apoiuba Trazisaun/Transition Support Program (TSP I) ba dalauluk fo tiha osan hamutuk USD 32 milloens hosi parseiru sanulu ba Governo nia orsamentu FY03. TSP I akompaña tiha ho matriks asaun ida mak destila tiha hosi AAP sira, no TSP II (USD 35 milloens) no TSP III (USD 31 milloens) kontinua tiha prosesu ne’e. Enkuantu ida ne’e la’os susesu kikoan, AAP sira sei iha faze inisial ida, no Governo hakas’an ho ligasaun entre sira, orsamentu, no liu-liu ezekusaun orsamentu no rezultadu sira.

19. Timor-Leste halo dezempeñu diak iha kontabilidade fidusiária, maibé ne’e halo ho kustu aas ida ba prestasaun serviso. Timor-Leste kumpre ona indikador tracking HIPC 12 hosi 15. Maibé, ezekusaun orsamentu neineik teb-tebes. Maiske nível kompromisu aas uitoan entre kategoria despezas hotu-hotu, ho despezas total (kas tau tan kompromisu sira) alkansa média 93 pursentu iha termus agregadus iha FY04, ezekusaun orsamentu alkansa 75 pursentu deit ho baze kas iha tinan hanesan. Ezekusaun orsamentu mak neineik ne’e tanba sentralizasaun makás jestaun despezas, despezas no fiskalizasaun procurement sira mak restritu, kapasidade fraku iha ministério sira, no komunikasaun ladiak entre MPF no ministério liña sira. La iha sistema dezenbolsu efetivu ida atu haruka fundus ba distrito sira, tanba ne’e pessoal distrital sira la kaer osan atu apoia programa nasional sira ka prestasaun serviso lokal. Hadia ezekusaun orsamentu enkuantu mantein kontabilidade tau dezafiu bot ida. Diskusaun luan liu ida konabá ezekusaun orsamentu fo tiha iha Aneksu A

20. Governo hahú implementa tihaona medida importante sira atu hadia ezekusaun orsamentu. Komisaun inter-ministerial ida harí tihaona iha fulan Abril 2004 atu resolve asuntu ne’e. MPF halao tiha estudu ida konabá prosesu ezekusaun orsamentu no tan sa iha atrazu despezas, ihanebé ema hotu hein estudu ne’e nia rezultadu. Ba FY06, Governo define ona orsamentu dezenvolvimentu kapital detalladu tebes ida ba ministério balun, nuné permite transparénsia no monitoramentu makás-liu iha esforsu ida atu resolve nesesidade atu halo fiskalizasaun/checks and balances didiak ba utilizasaun fundus. Iha ministério balun, Governo hahú tihanona entrega responsabilidade ba ezekusaun orsamentu dezenvolvimentu kapital ba pessoal no asesór sira mak dezenvolve ona kapasidade iha prosesamentu despezas kapital liu hosi implementasaun projetu sira nebé TFET finansia. Ne permite aperfeisoamentu prazu-badak iha ezekusaun orsamentu enkuantu kapasidade prazu-naruk iha planeamentu no jestaun finanseira sei harí daudaun. Inisiativa sira seluk, hanesan hadia koordenasaun entre MPF, ministerios relevanes, no distritos, fo hikas responsabilidade despeza sira, no muda hosi fiskalizasaun despezas ex-ante ba auditoria ex-post sira bele fasilita ezekuzaun orsamentu no proteje hasoru utilizasaun ilegal fundus. Halo kontratasaun ba prestasaun servisos iha sektor balun no buka parsearia kreativa sira ho actor non-governo sira bele mos hakma’an naha-todan ba pessoal Governo enkuantu sei dezenvolve hela kapasidade. Ikus liu, karik programa experimental sira konabá budgeting block grant lokal hetan susesu, maka Governo bele hakarak atu konsidera haluan tan buat ne’e ba distrito sira seluk liu hosi aumentu alokasaun orsamentu.

21. Hafoin lansamentu produsaun minarai Bayu Undan, Governo sei la hasoru tan défise orsamental mak nia hasoru iha tinan tolu uluk ihania ezisténsia no sei bele finansia orsamentu bot natón ida ho rohan-laek. Uluk liu, hosi FY02 ba inísiu FY05, Governo hasoru vagu finansiamentu ida besi-besik USD 30 milloens tinan-tinan hosi orsamentu total besik USD 75 milloens. Gap ne’e TSP mak taka. Tanba Bayu Undan tama ona iha etapa produsaun total, maka Timor-Leste nia orsamentu bele sae uitoan-uitoan – tuir polítika poupansa – ba nível rendimentu sustentável hamutuk USD 130-170 milloens. Besi-besik dois tersus hosi ne’e sei mai hosi reseita minarai enkuantu restante um-tersu sei mai hosi reseita non-minarai. Iha tempu hanesan, poupansa minarai hein atu akumula lalais iha Fundu Petrolifero.4 Iha akompaña prátika diak-liu, saldu akumulasaun ne’e sei salvaguarda provizaun serviso públiku esensiál sira ba jerasaun aban-bainrua.

Tabela 1: Finansiamentu Fundu Konsolidadu USD milloens exceptu espesifikadu

FY01 FY02 FY03 FY04

FY05 FY06 FY07 FY08 FY09 Total

Komponente Atual Atual Atual Atual

Projetu Orsamentu FY06 FY06-09

Reseitas 58.8 54.0 81.3 105.4

306.6 205.6 234.8 232.5 262.7 935.6 Reseitas Domestikas 14.1 20.5 19.3 29.2

33.2 36.4 38.6 40.8 43.6 159.4

Reseitas Tasi Timor 13.1 10.8 29.5 41.4

242.6 158.7 185.7 181.2 218.6 744.2 Doasaun/Grants 31.6 22.7 32.5 34.8

30.8 10.5 10.5 10.5 0.5 32.0

Despezas CFET 51.3 52.6 70.8 72.2

78.7 119.5 106.2 112.0 109.6 447.3

Saldo Geral (-deficit) 7.5 1.4 10.5 33.2

227.9 86.1 128.6 120.5 153.1 488.3

Memorandum: Saldu fim periodu

Saldu Kas Governo Sentral 8.9 6.3 26.5 62.5 247 0 0 0 0 0

Poupansa Kumulativa Mina/Gas 3.1 7.4 10.5 13.9 63 153 291 424 597 534

Fonte: Ministério do Plano e Financas. Notes: Despezas FY06 inklui kapitalizasaun Autoridade Bancária e Pagamentos. Dadus konabá Saldu Kas Governo Sentral inklui provizaun kas in kompromisu sira mak halo tihaona maibé la gasta durante tinan fiskal laran. Iha polítika poupansa provizóriu nia laran, Governo aloka deit royalti sira no rendimentu investimentu korrespondente ba poupansa mina/gas, enkuantu reseita taxa minarai kanaliza tiha ba orsamentu. Tanba mina folin aas mak la hanesan bai-bain, ne halo tiha akumulasaun Saldu Kas Governo Sentral iha FY05. hamutuk ho poupansa mina/gas interinu hosi royalti sira, buat hirak ne’e hein atu transfere makás ba Fundu Petrolifero wainhira fundu ne’e harí ona.

22. Atu planeia efetivamente despezas fontes kombinadas no muda proporsaun bot liu ida ba orsamentu, Governo husu ona parseiru dezenvolvimentu sira atu apoia mudansa hanesan ne’e hodi fo nafatin apoiu orsamental whole-of-Government ba tinan tolu tan. Despezas CFET (Tabela 1) konstitui kuran hosi 50 pursentu hosi sa mak hanaran Orsamentu Fontes Kombinadas /Combined Sources Budget, nebé hamutuk hotu besik USD 200 milloens iha FY05. Despezas fontes kombinadas inklui fonte orsamentu-liur balun: saldu TFET mak la gasta, finansiamentu bilateral doador, no tulun NU nian (Gráfiku 2). Programa bilateral no multilateral barak engloba despezas mak konstitui funsaun esensiál governo nian no nudar tusan prazu-naruk, hanesan ai-moruk, material instrusaun, no manutensaun. Muda despezas sira ne’e ba orsamentu sei permite Governo atu resolve asuntu sustentabilidade prazu-naruk hosi despezas fontes kombinadas, enkuantu tau fokus ba reforsa nia sistema no prosedimentu rasik sira em vez de halo tuir prosedimentu doador barak nian. Ho pedidu Governo nian, programa apoiu orsamentu propostu ba FY06-08 mak hosi orasné ba oin sei koñesidu hanesan Programa Apoiu ba Konsolidasaun /Consolidation Support Program (CSP I- III), nebé reflete mudansa hosi periodu tranzisaun ida

4 De faktu, konsistente ho politika poupansa provizória, saldu reseita minarai aumenta durante periodu tranzisaun, no pasu kresimentu aselera tiha desde lansamentu Bayu Undan.

ba konsolidasaun gañu sira mak alkansa ona to’o orasné (Gráfiku 3). CSP so bele sai dalan atrativu ida atu kanaliza tulun doador nian wainhira kapasidade ezekusaun orsamentu diak ona.

Gráfiku 2: Despezas Fontes Combinadas USD milloens

Gráfiku 3: Integrasaun Despezas ba Orsamentu CFET

E. Perspetiva Ekonómika no Fontes Kresimentu 23. Hodi hahú produsaun minarai, GNI sae lalais enkuantu GDP per kapita atualmente tun. (Grafiku 4). Produsaun iha kampu minarai Bayu Undan hahú iha inísiu 2004, halo aumentu makás ida iha GNI. Iha 1999, tanba violénsia, GDP non-minarai tun tiha to’o alkansa 15 pursentu iha 2000 no 17 pursentu iha 2001, maibé hafoin tun tan besik 6 pursentu iha 2002 no mos 2003. Iha 2004, GDP sae uitoan deit to’o 2 pursentu nia okos. Tanba populasaun aumenta liu fali 3 pursentu, GDP per-kapita tun makás tiha ba USD 366 iha 2004, nebé hatudu katak emakiak mos aumenta tiha. Rekuperasaun iha tinan hirak iha inísiu tranzisaun tanba despezas públika mak bot, suporta tan ho nível tulun mak la-previstu no prezensa internasional bot. Tulun alkansa pontu máximu iha USD 300 per kapita iha FY02, maibé hafoin ida ne’e tun tiha ba USD 175 per kapita iha FY04 no hein atu kontinua iha nível hanesan ba loron aban-bainrua mak bele prediz. Tanba karáter emerjénsia intervensaun tulun nian no nível badak kapasidade lokal, porsaun ida hosi asisténsia dezenvolvimentu mak bele sukat, karik aas liu 50 pursentu, gasta tihaona ba saláriu internasional no fees, ihanebé osan barak liu mak la fo benefísiu ba ekonomia lokal.

Gráfiku 4: GNI Sae enkuantu GDP Hakmatek

FY03 – FY05 FY06 – FY08

CFETNon-budget

projects

TSP

I to III

CFET Non-budget projects

CSP

I to III

0

50

100

150

200

250

300

FY01 FY02 FY03 FY04

Consolidated Fund Trust Fund for East TimorUnited Nations Bilateral

200

250

300

350

400

450

500

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

GNI (US$ millions) GDP (US$ millions)GDP per capita (US$)

24. Área urbana sira terus tan dezempregu aas. Iha 2001, dezempregu alkansa 20 pursentu iha Dili no Baucau, kompara ho 5 pursentu iha nível nasional. Desde momentu ne’e dezempregu aumenta tiha. Liu fali ema nurak 10,000 mak tama iha merkadu traballu tina-tinan. Ho restaurasaun ukun’an, papel sektor públiku nian nudar fonte empregu diminui makás. Funsaun públika Indonézia nian fo serviso ba ema 26,000 iha território ne’e, la sura pessoal militar, enkuantu Governo Timor-Leste iha deit postu funsaun públika 17,000, sura mos forsas armadas.

25. Iha área rural sira produtividade kikoan teb-tebes. Agrikultura, balada hakiak, peskas, no florestas hamutuk konstitui 80 pursentu hosi halo empregu-rasik tomak, maibé 30 pursentu deit hosi GDP non-minarai. Pursentu tolunulu-resin-tolu hosi umakain sira depende ba subsiténsia agríkola deit. Desde restaurasaun ukun an, agrikultor sira tenki halo ajustamentu ba mudansa ida iha papel sektor públiku, inklui halakon subsídiu sira, servisos extensaun, no merkadu sira. Halakon tiha garantia atu sosa produtu esensiál sira ho folin mak hetan subsídiu, no pessoal sektor públiku mak devota ba agrikultura, balada-hakiak, peskas, no florestas tun tiha hosi 6,000 iha administrasaun Indonézia ba besik 400 iha FY06. Antes restaurasaun ukun’an, prezensa soldadu Indonézia no funsionáriu sivíl rihun ba rihun sai nudar merkadu bot ida mak bele konfia ba produtu agríkola no sasan sira seluk iha railaran tomak, nebé desde momentu neba lakon tiha. Degradasaun ambiental nudar problema bot ida, nebé sei fo impaktu bot ba produtividade agríkola iha tinan hirak tuir mai. Populasaun mak aumenta lalais no namkari tau presaun bot ida ba rai agríkola, ihanebé barak mak lokalizadu iha foho-lolon. Ne sai at liu tan ho deflorestasaun/tesi-ai aselerada hafoin trota mina-rai ho ai-dapur, ida ikus orasné sai fonte enerjia importante liu ba 98 pursentu hosi umakain sira. Aneksu B fo detalle barak liu konabá asuntu ambiental iha Timor-Leste.

26. Minarai mak Timor-Leste nia fonte kresimentu importante liu. Timor-Leste no nia área tasi mak haleu halot rezerva minarai barak. Sira nia explorasaun afetadu tan laiha demarkasaun fronteira permanente ida entre Timor-Leste ho Australia, bai-bain hanaran “Timor Gap.” Nudar medida temporária ida, rai rua ne’e respeita nafatin Área Dezenvolvimentu Minarai Hamutuk/Joint Petroleum Development Area (JPDA) mak uluk harí entre Indonézia no Australia. Termus Tratadu Tasi Timor mak aosiadu negosía-hikas, hodi fo 90 pursentu hosi reseita públiku mak JPDA hamosu ba Timor-Leste. Iha arranjus sira ne’e nia laran, Timor-Leste sei hetan osan hamutuk USD 5.8 billoens reseita públika iha tinan 20 tuir mai nia laran. JPDA

kobre kampu Bayu Undan tomak, nebé iha ona produsaun, maibé parte balun deit hosi kampu Greater Sunrise, no hosi kampu kikoan liu balun iha Tasi Timor la simu buat ida. Timor-Leste reklama parte barak hosi territóriu mak kontein kampu sira ne’e, no rai rua ne’e halao ona negosiasaun ho vizaun ida atu marka fronteira permanente ka se lae, buka solusaun satisfatóriu provizóriu ida ba disputa ne’e. Ikus-liu, ita hein katak iha rezerva barak iha territóriu non-disputada. Lisensiamentu ba rezerva iha rai-leten no tasi-laran iha Kosta Sul Timor-Leste nian sei hahú iha inísiu 2006. Nuné, Timor-Leste sei hetan osan billoens dolares iha reseitas minarai aban-bainrua.

27. Timor-Leste hein atu dada indústria mak asosiadu ho produsaun minarai, maibé ida ne’e sei la sai fonte sustentada empregu eskala bot. Timor-Leste hakarak haré Greater Sunrise dezenvolvidu hodi harí liña ida hosi kampu ba kosta sul Timor-Leste, em vez de liga ba kosta norte Australia nian. Ligasaun ida ne’e sei rezulta iha dezenvolvimentu fasilidade portu, fábrika prosesamentu gas natural been (LNG), no infraestrutura produsaun eletrisidade iha rai Timor, no sei hamosu benefísiu taxa adisional hosi atividade sira mak besik ba pontu de venda ne’e. Dezenvolvimentu ne’e sei halo mos Timor-Leste sai fatin atrativu ida ba produsaun methanol no adubu. Atividade konstrusaun sira mak asosiadu ho opsaun ida ne’e sei hamoris empregu prazu-badak barak. Maiske nuné explorasaun minarai no indústria kímika mak asosiadu sei la sai fonte empregu prazu-naruk mak bot, tanba buat rua ne’e intensivu iha teknolojia no kapital em vez de mão-de-obra.

28. Sei importante teb-tebes iha prazu-badak no mos prazu-naruk atu fokus ba kresimentu sektor non-minarai. Iha tinan hirak tuir mai, fonte prinsipál kresimentu non-minarai parese mak sektor públiku, no polítika fiskal apropriadu ho vizaun ida ba jestaun demanda agregat sei sai instrumentu importante ida ba polítika Governo nian. Dalan efetivu liu atu hasae GDP non-minarai no atu kria empregu iha prazu-badak mak liu hosi hadia ezekusaun orsamentu Governo nian, ho tau énfaze ida ba programa traballu-intensivu sira. Orsamentu CFET propostu ba FY06-08 inklui osan liu fali USD 20 milloens (besik triplu ka dalatolu hosi kuantia FY05) iha despezas konstrusaun tinan-tinan, atu harí eskolas, postu saúde, no hospitais, no atu reabilita no halo manutensaun ba lurón sira. Implementasaun efetiva no lalais ba despezas orsamentadas sira ne’e sei implika servisu ba traballador ho abilidade kikoan rihun balun iha distritu sira, barak-liu liu hosi kontratasaun kompañia konstrusaun lokal kikoan no médiu ka liu hosi serviso komunidade nian. (Kuadru 3).

29.

Kuadru 3: Kriasaun Empregu liu hosi Implementasaun Orsamentu Dezenvolvimentu Kapital Despezas dezenvolvimentu Kapital hein atu sae hosi USD 8.7 milloens iha FY05 ba USD 24.4 milloens iha

FY06, aument besik dalatolu iha kuantia (la hatama rekapitalizasaun BPA). Wainhira ezekuta tomak, orsamentu dezenvolvimentu kapital FY06 hamutuk USD 24.4 milloens bele kria empregu prazu-badak liu 3,000 ba traballador ho abilidade kik sira iha tinan oin mai. Estimativa kasar ne’e bazeadu ba kustu proporsional traballu iha projetu sira mak implementa tiha iha TFET no ba média saláriu mensal hamutuk USD 85.

Konstrusaun Eskolas

Renovasaun Eskolas

Programa Konstrusaun Hospital/Laboratories

Ema-Fulan 180 120 15,908

Kustu Traballu USD 15,300 USD 10,200 USD 1,352,137

Kustu Total USD 140,000 USD 70,000 USD 10,000,000

Traballu nudar % Total 11% 15% 14%

Orsamentu kapital USD 24.4 milloens x 13% média labor cost ÷ USD 1,020 média saláriu anual

= 3,108 empregus anualizadus

30. Atu resolve problema bot sira dezempregu no produtividade rural kik mak aumenta beibeik hosi sai sustentável liu, nasaun ne’e sei presiza dezenvolve atividade traballu-intensivu iha sektor privadu, partikularmente iha área rural sira ihanebé 86 pursentu hosi emakiak moris ba. Atividade traballu-intensivu bele tau alvu ba merkadu internu (hahan) no mos externu (produtu niche). Kafe, nudar ezemplu, mak Timor-Leste nia produtu exportasaun non-minarai prinsipal. Besi-besik 28 pursentu hosi umakain sira simu rendimentu ruma hosi kafe. Besi-besik um-tersu hosi produsaun hetan aumentu folin 20 ba 100 pursentu ba kualidade diak, orgániku, no/ka sertifikasaun komérsiu justu, nebé hatudu katak iha espasu luan ba gañus rendimentu liu hosi hadia kualidade. kamí, vanilla orgánika, no balada-hakiak neineik-neineik hetan daudaun importánsia nudar produtu exportasaun. Fabrika mina-nu organika ida hahú tiha produsaun no exporta ba Australia iha finais 2004; nudar fonte foun bot liu ba empregu sektor privadu rural desde restaurasaun ukun’an, fábrika ne’e fo serviso ba traballador 200 no sosa nu hosi agrikultor kikoan besik 1,000. Ai-teka, ai-kameli, au, no rota nudar produtu florestas mak potensiál. Turismu Eco-adventure, inklui luku, peskas, no haré manu-fuik, bele iha poténsia ruma tanba Timor-Leste furak teb-tebs no seidauk aat. Turista uitoan hahú vizita ona Timor-Leste, no iha servisos orientadu-ba-turizmu mak mosu daudaun, hanesan operadores turizmu no kompañias dive / luku. Foin lalais ne’e Governo lansa tiha website promosaun turismu foun ida, no Lonely Planet publika ona livru manual ba dalauluk ba Timor-Leste. Governo kria ona programa empregu estranjeiru no asina ona akordu ida ho kompañia Korea do Sul ida atu haruka grupu traballador ba dalauluk ida hamutuk 100 to’o 200 ba railiur iha 2005-klaran. Estensaun ida programa ne’e nian ba rai sira seluk hein atu hamoris empregu foun 3,000 ba traballador Timor oan durante tinan tolu tuir mai. Utilizasaun agresivu liu programa sira atu haruka trabballador ba liur bele hetan sasatan hosi abilidade/ketrampilan traballador Timor oan sira nian.

F. Sektor Privadu no Finanseiru 31. Inisiativa privada konsidera tiha nudar fonte prinsipál ba empregu aban-bainrua, maibé bisnis sei hasoru obstákulu bot iha Timor-Leste. Governo konsistentemente subliña ona nesesidade atu dezenvolve lalais sektor privadu, nebé nia haré nudar forma sustentável mesak ida ba kriasaun empregu, revira-volta 180-degraus ida hosi okupasaun Indonézia nian ihanebé sektor públiku mak nudar fonte prinsipal empregu. Sentru Dezenvolvimentu Emprezariál lima, nebé TFET suporta, hahú tihaona programa formasaun sira konabá siénsia emprezariál, maibé kuadru regulatóriu mak la kompletu ida, prosedimentu administrativu mak la klaru no komplikadu, kustu

aas ba traballu no eletrisidade, infraestrutura mak seidauk dezenvolve didiak, no korrupsaun mak moris buras tau dezafiu bot ba dezenvolvimentu negósiu

32. Infraestrutura seidauk dezenvolve didiak, no kustu faktor aas. Rede lurón, maiske naruk, nia kondisaun at teb-tebes. Transporte komersiál aérea ba no hosi Timor-Leste karu teb-tebs, entre USD 275 no USD 550, no seidauk eziste iha railaran. Maibe, transportadora aérea privada ba dalauluk hahú operasaun entre Dili no Kupang iha Timor Osidental ho folin USD 100 ba tiket ba-mai, no ho kompetisaun mak aumenta bele halo folin kik liu. Timor-Leste nia abastesimentu eletrisidade tama entre karu liu iha mundu tomak ho 20 séntimus/kwh ba konsumidor komersiál. Asesu ba eletrisidade iha kapital distrital sira wainhira kondisaun diak liu limitadu ba oras uitoan deit kalan ida, no maioria populasaun rural la iha kedas asesu ba eletrisidade. Servisos telekomunikasaun karu, ho ligasaun telefónika sira folin entre 12 séntimus ba 36 séntimos ba minutu ida, kompara ho entre séntimus tolu no lima iha Indonézia. Iha área rural sira, rede telemóvel falla beibeik, no la iha liña terrestre, entre sidade prinsipal sira. Desde períodu UNTAET, USD 85 fulan ida sai nudar saláriu informal kik-liu. Maiske saláriu ba traballador mak laiha abilidade iha tendénsia atu kik liu iha Dili liur no ba kompañia informal kikoan sira iha kapital, saláriu sira ne’e aas liu uitoan saláriu iha rai seluk iha rejiaun laran maiske produtividade kikoan.

33. Halo tihaona progresu sólidu iha kompleta kuadru regulatóriu ba dezenvolvimentu sektor privadu, maibé prosedimentu administrativu mak asosiadu la klaru no komplikadu. Lei konabá sosiedade komersiál, lei segurus, no lei investimento railaran no estranjeiru sira hotu promulga tihaona. Leis konabá pagamentu no falensia orasné sei dezenvolve hela. Maiske progresu ne’e impresionante, iha pratika negósiu sira hasoru administrasaun mak fraku no respeitu ba lei. Prosesu ba rejistu negósiu komplikadu no la klaru. Prosedimentu alfandegariu naruk tebes, hodi hamosu obstákulu administrativu mak presiza. Liu tan, negósiu sira mos reklama konabá abuzu no korrupsaun. Sistema judisial partikularmente fraku nafatin konabá resolve kazu sivíl sira. Iha finais 2004, Tribunal de Recurso mesak deit iha akumulasaun kazus sivíl 34 no bele resolve kazu tolu deit. Kuadru legal ida konabá direitu ba rai no propriedade promulga tihaona, hanesan mos iha dekretu-lei ida konabá arrendamentu propriedade Governo nian. Lei korrespondente konabá arrendamentu propriedade privada orasné Parlamento sei halo hela konsiderasaun, no lei sira konabá tesi-lia ba disputa rai, direitus ba rai no restituisaun titulu, no kumprimentu nain estranjeiru sei halo hela. Implementasaun ba lei sira ne’e sei depende makás ba progresu aban-bainrua iha serviso kadastral no rejistu titulu sira.

34. Timor-Leste nia sektor finanseiru, partikularmente banku komersiál, haluan lalais desde 1993. Orasné iha banku komersiál tolu mak funsiona hela. Empréstimu aumenta lais, ho aumentu dalas hitu iha empréstimu banku nian entre Janeiru 2003 no Marsu 2004. To Janeiru 2005, banku bot liu, Banco Nacional Ultramarino (BNU), kaer osan USD 63 milloens iha empréstimu mak seidauk selu-hikas ba besik debitor 10,000, reprezenta besi-besik 19 pursentu hosi GDP. Atividade empréstimu ne’e kontribui makás tiha ba kresimentu iha bens privadu no bisnis iha Dili. Servisos finanseirus la disponivel iha kapital nia liur, maiske sira moris daudaun. BNU loke ona eskritóriu iha sidade sekundáriu rua, halo vizita mensal ba sidade distrital hotu-hotu, no halo planu atu haluan sanak ba distrito hotu-hotu iha inísiu 2006. Mikrofinansas, nebé funsiona barak liu iha Dili nia liur, hetan mos momentum, ho instituisaun mikrofinansas espesializadu hat, kooperativa poupansa no kréditu balun, no Asosiasaun Instituisaun Mikrofinansas ida mak funsiona hela. Sira kaer depózitu no empréstimu hamutuk hotu besik 0.3 pursentu deit hosi GDP,

maibé serve kliente sira ho rendimentu kik besi-besik 20,000. Enkuantu iha instituisoens mak serve konsumidor ho rendimentu bot no kik merkadu nian, iha vagu ida iha servisos “segundu-grau”. Fornesimentu kréditu ba produsaun agríkola no ekipamentu nudar parte ida mak ladun dezenvolvidu entre produtu serviso finanseiru sira.

G. Perfil Kiak nian 35. Ho GDP per-kapita ida hamutuk USD 366, Timor-Leste tama entre nasaun kiak liu sira iha raiklaram. Tanba GDP per kapita tun tiha, kiak mos parese aumenta tiha. Iha 2001, ema ida hosi ema lima moris ho osan kuran hosi dolar ida loron ida, no ema rua hosi ema lima moris iha liña pobreza nasional nia okos. Avaliasaun Pobreza/Kiak 2001 mos dokumenta tiha dezigualdade bot. 40 pursentu emakiak liu hosi populasaun iha persentajen despezas la liu hosi 18 pursentu. Iha differensa bot iha pobreza entre área urbana no área rural sira, no entre zona jeográfika sira. Pursentu sanulu-resin-hat hosi populasaun iha área urban sira iha Dili no Baucau moris iha liña pobreza nia okos, kompara ho 40 pursentu iha área urbana sira seluk no 47 pursentu iha área rural sira. Pursentu walunulu-resin-nen hosi emakiak moris iha área rural sira, ihanebé umakain sira, em média, laiha fos no batar natón besi-besik fulan hat nia laran iha tinan ida. Entre umakain rural sira, kiak iha tendénsia atu sai at-liu iha área foho, nefe haklaken tan sa mak kiak no indikador bem-estar sira seluk at-liu iha rejiaun sentral no osidental sira do que iha parte leste nudar rejiaun tetuk ka ladún foho. Kiak aas liu iha umakain sira nebé chefe umakain okupadu deit iha agrikultura (49 pursentu), nudar opostu ho empregu salariadu (19 pursentu) ka negósiu umakain nian (17 pursentu).

Tabela 2: Indikador Bem-Estar sira tuir Rejiaun

Timor-Leste Urbana Rural Leste

Rural Sentru

Rural Oeste Tetuk Foho

Númeru Emakiak (2001) 40 14-40 32 49 47

Númeru Mínimu Mundial (2003) 70 40 77 76 85

TV no/ka Radio (2003) 40 84 25 28 24

Karreta/ka Motosikleta (2003) 6 17 3 2 2

Taxa Mortalidade Labarik(1994-2003) 82 72 77 90 88 77 106Taxa Mortalidade Labarik Otas kuran hosi Tinan 5 (1994-2003) 107 86 103 117 122 102 130

Partu mak Pessoal Abilitadu Tulun (2003) 18 40 14 11 11 20 9

Malnutrisaun Labarik (2003) 46 42 44 45 57 46 48Buka Tratamentu ba labarik Moras (2003) 24 28 26 22 18 25 19

Inskrisaun Netto EP (2003) 75 85 74 69 75

Feto sira mak le/hakerek (2003) 45 63 49 36 35 48 35

Mane sira mak le/hakerek (2003) 54 68 59 44 50 58 46

Hatene Portugés diak (2003) 2

Hatene Indonézia diak (2003) 30

Hatene Tetun diak (2003) 79

Bee Kanalizadu (2003) 39 50 12 50 38

Asesu ba Eletrisidade (2003) 26 73 19 11 3

Ai Nudar Kombustivel (2003) 98 93 100 100 100

Fulan sira mak Fos/Batar Kuran (2001) 3.6 2.7 4.2 3.8 3.9 Fonte: Dadus Timor-Leste Living Standards Measurement Survey ba 2001; Dadus Demographic and Health Survey ba 2003. Nota: Dadus hotu-hotu iha pursentajen exceptu "Fulan sira mak Fos/Batar Kuran."

36. Maiske halo ona progresu neineik desde restaurasaun ukun’an, Timor-Leste atraza hosi rai seluk iha rejiaun laran iha realizasaun MDG sira (Gráfiku 5). Demographic and Health Survey (DHS), 2001 Poverty Assessment,5 no 2003 Multi-Indicator Cluster Survey (MICS) subliña dezafiu sosiál sira mak hatauk nebé nasaun hasoru (Tabela 2). Ema nain rua hosi ema bot nain lima iha Timor-Leste la hatene le no hakerek. Asesu ba edukasaun aumenta makás ona durante ne’e, liu-liu ba emakiak, ho taxa inskrisaun iha eskola primáriu alkansa besik 80 pursentu. Labarik kiak no labarik feto barak liu mak orasné tama eskola, wainhira kompara ho situasaun durante okupasaun Indonézia. Maibé, inskrisaun netto iha ensinu sekundariu 30 pursentu deit. Mais ou menus labarik ida hosi labarik sanulu nunka ba eskola. Indikador saúde nian sira hadia neineik-neineik daudaun. Malorek liu mak, taxa mortalidade ba labarik ho otas tinan lina ba kraik tun tiha hosi 165 ba partu 1,000 mak moris iha periodu 1989-1993 ba 83 per 1,000 iha periodu 1999-2003. To orasné sorinbalu hosi labarik ho otas tinan lima ba kraik mak rakítiku/krekas, no besi-besik feto rua hosi feto isin-rua nain lima no mane ida hosi mane nain hat iha indeks massa isin/body mass index kik. Prevalensia HIV/AIDS kik teb-tebes, maibé populasaun, perigozu teb-tebes, la hatene konabá risku sira ne’e. Interaksaun barak entre grupu ho risku aas hanesan traballadores seks no homosexual sira no se lae grupu risku-kik sira kria ponte klaru ba populasaun barak liu. Feto nain hat hosi feto nain lima nunka rona konabá HIV/AIDS, ho rasiu ne’e kik liu uitoan deit ba mane sira. Asesu ba bee no eletrisidade limitadu, partikularmente iha área rural sira, nebé afeta emakiak sira la proporsional. Iha área urbana sira, besik 70 pursentu hosi populasaun mak iha asesu ba eletrisidade no bee-hemu seguru, enkuantu iha área rural sira, taxa asesu 43 pursentu ba bee-hemu no 11 pursentu ba eletrisidade. Pursentu hatnulu-resin-nen hosi populasaun la expoen ba meiu-komunikasaun.

Gráfiku 5: Progresu Timor-Leste no Rejional Hasoru MDG sira

Inskrisaun Netto Eskola Primaria 2001

406080

100

Timor-

Leste

Cambo

dia

Indon

esia

Lao P

DR

Mongo

lia

Vietna

m

Partu Mak Pessoal Kualifikadu Tulun 2001

04080

120

Timor-

Leste

Cambo

dia

Indon

esia

Lao P

DR

Mongo

lia

Vietna

m

Mortalidade Inan 2001

0200400600800

Tim

or-

Lest

e

Cam

bodi

a

Indo

nesi

a

Lao

PD

R

Mon

golia

Vie

tnam

Fonte Bee Diak ona 2001

020406080

100

Tim

or-

Lest

e

Cam

bodi

a

Indo

nesi

a

Lao

PD

R

Mon

golia

Vie

tnam

5 The Poverty Assessment Project kompostu ho ezersisiu halibur dadus tolu: Suco Survey, Participatory Potential Assessment, no Household Survey. Analize hosi temuan sira ne’e aprezenta tiha iha Poverty in a New Nation: Analysis for Action.

Asesu ba Eletrisidade 2001

020406080

100Ti

mor

-Le

ste

Cam

bodi

a

Indo

nesi

a

Mon

golia

Vie

tnam

Malnutrisaun labarik 2001

0204060

Tim

or-

Lest

e

Cam

bodi

a

Indo

nesi

a

Lao

PD

R

Mon

golia

Vie

tnam

Vasina Sarampu 2001

020406080

100

Timor-

Leste

Cambo

dia

Indon

esia

Lao P

DR

Mongo

lia

Vietna

m

Mortalidade Labarik <tinan 5 2001

04080

120160

Timor-

Leste

Cambo

dia

Indon

esia

Lao P

DR

Mongo

lia

Vietna

m

37. Kresimentu no movimentu populasaun hamoris dezafius bot teb-tebes ba prestasaun serviso. Ho taxa fertilidade labarik 7.8 ba feto ida ho otas hahoris-oan, Timor-Leste hanesan rai ida ho taxa fertilidade aas-liu iha raiklaran. Taxa kresimentu populasaun korrespondente tuir estimativa liu fali 3 pursentu. Karik taxa ne’e mantein nafatin, maka populasaun orasné mak hamutuk 925,000 sei aumenta to’o dalarua iha tinan 17 nia laran. Liu tan, iha tihaona migrasan bot ba sidade iha tinan lima ikus ne’e nia laran, ho populasaun Dili nian aumenta ba 39 pursentu desde 2001. Iha área rural sira, ema balun lao hela tiha rai tetuk besik tasi ihanebú uluk administrasaun Indonézia nian tau sira ba, hodi fila hikas ba sira nia bei-ala nia knua iha área foho nebé dok liu. Factor hirakné aprzenta dezafius bot teb-tebes ba prestasaun servisos iha saúde, edukasaun, no infraestrutura, no aumenta risku degradasaun ambiental mak sériu.

38. Kombinasaun populasaun mak aumenta lalais, dezigualdade, no kresimentu neineik hatudu katak kiak parese atu aumenta iha prazu-médiu. Projesaun sira ba kiak iha senáriu ou-oin ba kresimentu GDP, dezigualdade, no kresimentu populasaun mak aprezenta tiha iha Poverty Assessment hatudu interdependénsia faktor sira ne’e. Iha senáriu 4 pursentu kresimentu GDP real, dezigualdade konstan, no taxa kresimentu populasaun ida mak la-muda hamutuk 2.4 pursentu, Poverty Assessment estima katak númeru emakiak sei tun hosi 40 ba 30 pursentu iha 2007. Maibé, senáriu kresimentu neineik ida, ho sira seluk hotu hanesan, implika númeru emakiak konstan hamutuk 40 pursentu iha 2007. Senarius ba dezigualdade no kresimentu populasaun mak aumenta daudaun, ho sira seluk tan hanesan, implika redusaun ida iha númeru ba 35 no 33 pursentu deit, ida-ida. Iha realidade, Timor-Leste hasoru kombinasaun kresimentu neineik ida, dezigualdade mak sae daudaun, no populasaun ida mak aumenta lalais, implika katak númeru emakiak sei aumenta to’o 2007. A nao ser se hola medidas atu estimula kresimentu iha sektor minarai nia liur, kresimentu GDP non-minarai sei diak-liu akompaña kresimentu populasaun, nebé tau limitasaun sériu ba Timor-Leste nia biban atu realiza redusaun kiak MDG nian to’o 2015. Maibé iha areas edukasaun, saúde, no jéneru, Governo halo daudaun progresu makás hasoru realizasaun MDG sira.

H. Juventude 39. Fo futuru diak ida ba Timor-Leste nian populasaun joven mak aumenta lalais nudar dezafius prinsipal ida nasaun nian. Liu fali 50 pursentu hosi populasaun mak otas kuran hosi tinan 15, no persentajen ida tuir projesaun sei aumenta tan. Dezempregu joven iha sidade 43 pursentu iha 2001, no aumenta ona karik. Joven barak mak la iha abilidade bázika, tanba taxa inskrisaun netto eskola sekundária 30 pursentu deit. Buat ida mak fo aten-brani mak, joven sira iha área rural haré atividade sira iha agrikultura, peskas, no florestas nudar profisaun mak prometedor, maibé iha demanda ida mak seidauk kumpre atu fo formasaun vokasional. Entre feto nurak sira, DHS dokumenta tiha dekliniu ida iha otas kaben ba dalauluk no otas wainhira hahoris ba dalauluk, nudar kompara ho jerasaun sira uluk. Tau tan ne’e, problema balun hosi problema sériu saúde nian liu-liu konabá joven sira. Kazus trauma hafoin asidente iha lurón reprezenta 25 pursentu hosi okupasaun kama hospital nian, no besik sorinbalu hosi sira mak joven ho otas kuran hosi tinan 25. Joven sira fásil teb-tebes atu monu tama ba violénsia gang nian, nudar haré tiha hosi aumentu grupu artes marsiais; tuku-malu entre grupu sira ne’e halo tiha propriedade balun at no ema balun mak mate desde 2000.

I. Jéneru

40. Timor-Leste determinadu atu rezolve obstákulu sosiál no demográfiku bara-barak ba promosaun igualdade no balansu jéneru. Timor-Leste kaer taxa mortalidade inan aas liu iha rejiaun laran, tuir estimativa inan mak mate hamutuk 420 ba partu moris 100,000 iha 1999. 45 pursentu deit hosi feto mak la hatene le no hakerek, kompara ho mane 54 pursentu. Maiske taxa inskrisaun hanesan ba labarik mane no feto iha eskola primária no eskola pre-sekundária, gap jéneru ida mosu iha eskola sekundária no edukasaun tersiária. Insidénsia violénsia doméstika no assaltu seksual aas iha Timor-Leste. Kazus violénsia ho baze ba jéneru lori daudaun ona ba tribunal no lia tesi didiak ona, nebé reprezenta amelloramentu bot wainhira kompara ho tempu Indonézia nian ihanebé kazu sira hanesan ne’e nunka to’o iha tribunal sira. Maibé, vítima sira hasoru dezafius bot iha sistema tribunal, hanesan haré iha akumulasaun bot kazus no tempu prosesamentu mak kleur ba kazu sira nebé feto sira aprezenta. Feto sira prominentemente representadu iha Governo no Parlamento. Ministro Senior ba Conselho de Ministros, nuné mos Ministro da Administração Estatal, Ministro do Plano e Finanças, no Vice-Ministras do Plano e Finanças, Educação, no Administração Estatal sira hotu feto. Pursentu ruanulu-resin-nen hosi deputadu sira mak feto, porsaun ida aas teb-tebes liu fali iha rai OECD barak. Atu reflete esforsu rigorozu hosi Governo atu involve feto, sira balun partisipa iha eleisaun lokal foin lalais ne’e’e, no sira barak mos mak eleitu. Maiske nuné, bias kultural sira mak sei forte sei sai obstákulu ida ba feto sira atu kaer papel lideransa no partisipa iha prosesu hola desizaun iha nível komunidade no família.

III. TIMOR-LESTE NIA VIZAUN DEZENVOLVIMENTU

41. Timor-Leste nia NDP, SP, no SIP sira aprezenta vizaun Governo nian ba dezenvolvimentu nasional (Kuadru 4). NDP adopta tiha molok restaurasaun ukun’an Timor-Leste’s nian iha 2002, no tuir mai hetan kedas tiha aprovasaun Parlamento. Nia define kresimentu sustentável no redusaun kiak nudar nia meta prinsipál. Governo hadia liu tan nia

Kuadru 4: Timor-Leste nia NDP – Ita nia Vizaun Nasional ba 2020

• Timor-Leste sei sai nasaun demokrátiku ida ho kultura tradisional mak moris no ambiente sustentável ida.

• Nia sei sai sosiedade próspera ida ho hahán, uma no hena natón ba ema hotu. • Komunidade sira sei moris iha seguransa, no laiha diskriminasaun. • Ema sei hatene le no hakerek, matenek no abilitadu. Sira sei isin-diak no moris naruk no

produtivu. Sira sei partisipa ativamente iha dezenvolvimentu ekonómiku, sosiál, no politiku, promove igualdade sosial no unidade nasional.

• Ema sei la izoladu tan, tanba sei iha lurón diak, transporte, eletrisidade, no komunikasaun iha sidade no suco sira, iha rejiaun hotu-hotu iha nasaun.

• Produsaun no empregu sei aumenta iha sektor hotu-hotu – agrikultura, peskas no florestas.

• Padraun moris no servisos sei aperfeisoa ba ema Timor Leste tomak no rendimentu sei fahe tuir justisa.

• Sasan folin sei stabil no abastesimentu hahán sei seguru, bazeadu ba jestaun diak no utilizasaun sustentável rekursu natural sira.

• Ekonomia no finansas estadu nian sei maneja ho efisiénsia, ho transparénsia no sei livre hosi korrupsaun.

• Estadu sei bazeia ba respeitu ba lei. Governo, sektor privadu, sosiedade sivíl no lider komunidade sira sei responsável tomak ba ema sira mak fihir no hili sira.

prioritizasaun metas prazu médiu iha SP, dezenvolve tiha tuir kedas manifestasaun iha Dili iha Dezembru 2002. SP tau prioridade ba atividades Governo nian iha objetivu tolu: governasaun diak, estabilidade liu hosi kriasaun empregu, no redusaun kiak liu hosi servisos edukasaun no saúde. Nudar konjuntu adisional instrumentu planeamentu, foin lalais ne’e’e Governo dezenvolve tiha SIP 17, nebé fo planu detalladu atu orienta despezas fontes kombinadas iha sektor ida-ida. Governo harí hela Sector Working Groups (SWGs) Governo-doador konjunta ba realizasaun no monitoramentu SIP. SWGs iha agriculture, infraestrutura, no saúde lansa tihaona

42. NDP, SP no SIPs foin lalais ne’e’e aprezenta tiha ba Komisaun Banku Mundial no Fundu Monetáriu Internasional (IMF) nudar estratéjia hakuran kiak. Joint Staff Advisory Note (JSAN) fo louvor bot ba komprensividade Timor-Leste nia instrumentu planeamentu sira, maibé nota tiha katak metas no target redusaun kiak NDP nian ambisiozu demais. Enkuantu fo mos louvor ba esforsu jenuinu atu liga planeamentu no orsamentu, JSAN sujere ona katak planeamentu no orsamentu liga hamutuk atu monitor rezultadu sira, no katak SWGs dezenvolve tomak sira nia funsaun monitoramentu. Nia rekomenda tiha fo prestasaun servisos aperfeisoada liu hosi harí kapasidade institusional no parsearias. Nia subliña frakeza iha governasaun nudar asuntu ida mak mosu daudaun no sujere fokus inisial ida ba sektor justisa no administrasaun alfandegá nian. Nia subliña nesesidade atu ratifika lalais medidas atu hadia lejislatisaun no ambiente regulatóriu ba negósiu.

IV. LISAUN SIRA HOSI EXPERIENSIA

43. Partisipasaun inisial Banku nian iha Timor-Leste halibur tiha informasaun no lisaun wain ba nia serviso iha nasaun pos-konflitu sira. Experiénsia iha Timor-Leste tulun tiha atu fo forma ba Banku nia — no komunidade dezenvolvimentu nian — hanoin konabá enfoke sira iha estadu pos-konflitu no frájil sira. Enkuantu lisaun sira hosi experiénsia sei estuda daudaun ona, seksaun ida ne’e’e subliña susesu no fallansu balun, nebé iha folin bot hanesan atu orienta Banku nia estratéjia lao ba oin.

A. Parsearia Forte ba Enfoke Whole-of-Government mak Orientadu ba Rezultadu

44. Hosi inísiu, parsearias estratéjiku forte sira hamoris ona. Iha outonu 1999, Misaun Avaliasaun Konjunta/Joint Assessment Mission (JAM) ida ba tun ba baze, nebé kompostu ho númeru hanesan lider Timor nian no reprezentantes hosi nasaun doador bilateral lima, Komisaun Europeia (EC), ajénsias Nasoens Unidas, ADB, no Banku Mundial. JAM identifika tiha objetivu konstrusaun prioritariu sira entre sektores no fo tiha estimative konabá nesesidade finansiamentu hosi liur. Nudar rezultadu, TFET hamrik tiha iha Dezembru 1999. Ho orientasaun TSS Abril 2000, fundu fidusiáriu multi-doador ne’e’e finansia tiha projetu sira iha sektor xave sira, inklui agrikultura, ekonomia no dezenvolvimentu kapasidade institusional, edukasaun, saúde, dezenvolvimentu empreza kikoan, lurón, enerjia, bee, mikrofinansas no asisténsia téknika sektor minarai.

45. Timor-Leste sai pioneiru ba modelu asisténsia mak tau fokus iha tranzisaun post-konflitu ho baze iha Matriks Rezultadu Tranzisionál.6 Parsearias doador ho UNTAET no Governo Tranzisional sira hetan orientasaun hosi matriks asaun ida mak diskute ona iha sorumutu parseiru dezenvolvimentu tinan ida dalarua, nebé UNTAET no Banku chefia hamutuk tiha. Matriks asaun fo kuadru ida mak limitadu ho tempu ba monitoramentu realizasaun importante teb-tebes sira, la haré ba mandatu espesifiku no interese parseiru finansiamentu individual. Nuné atividade sira bele kobre área sira mak iha importánsia kritika ba nasaun mak foin moris ne’e’e mak uluk, nudar ezemplu, la tama iha Banku nia mandatu, hanesan halao eleisaun, determina kalendariu ba adopsaun Konstituisaun, no mantein seguransa.

46. Desde restaurasaun ukun’an, Governo hola tiha lideransa firme ba koordenasaun atividades dezenvolvimentu no chefia tiha Sorumutu Timor Leste no Parseiru Dezenvolvimentu sira/Timor-Leste and Development Partners Meeting (TLDPM) ho tulun Banku nian. Harí ho baze ba experiénsia ho Transitional Results Matrix, TSP hetan orientasaun hosi matriks asaun ida mak destila hosi Governo nia AAP sira, nebé serve tiha atu mantein enfoke orientadu ba rezultadu haleu parsearia whole-of Government ida ho komunidade doador. Matriks ne’e’e no misaun progresu hamutuk sira ba doador TSP mak halo tinan ida dalarua ne sai suporte prinsipál ba diálogu polítiku entre Governo no parseiru dezenvolvimentu sira. Governo fo tiha louvor ba TSP tanba respeita posse, harí kapasidade iha prioritizasaun intervensaun sira, fahe lisaun sira hosi raiklaran tomak, explora sinerjia sira entre parseiru dezenvolvimentu sira, no fo kuadru ida ba responsabilidade internasional.

6 Haré Grupu Dezenvolvimentu Nasoens Unidas/United Nations Development Group no Banku Mundial, An Operational Note on Transitional Results Matrices: Using Results-Based Frameworks in Fragile States, Janeiru 2005.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

22

47. Banku hetan tihaona fiar Governo no doador sira nian iha nia papel nudar parseiru estratéjiku ida. Ne bele haré iha kontextu Governo nia adezaun ba polítika la-empresta osan no Banku nia kontribuisaun finanseiru mak relativamente kikoan, hamutuk besik USD 30 milloens iha forma doasaun entre FY00 no FY05. Liu hosi nia esforsu koordenasaun doador, Banku uza ona finansiamentu komparativamente kikoan ne’e’e atu mobiliza rekursu bot sira hosi parseiru dezenvolvimentu sira, kanaliza tiha liu hosi mekanismu multi-doador sira hanesan TFET no TSP. tanba nia involvimentu intimu iha mekanismu koordenadu sira ne’e’e, Banku nia realizasaun ka dezempeñu sira sukat tiha hosi ema sira iha komunidade doador tomak. Aneksu C fo avaliasaun ida jeneralizada liu ba programa Banku nian durante tinan lima ikus ne’e’e, inklui informasaun konabá portofolio ativu.

B. Lisaun sira mak Aprende ona ba CAS 48. Lisaun importante liu mak aprende ona, nebé konsidera tihaona iha dizain programa CAS—no partikularmente iha prinsipius partisipasaun hosi nebé programa ne’e’e sei funsiona—inklio:

• Enfoke whole-of-Government haleu matriks rezultadu ida, nudar hatama ona iha TSP/CSP importante teb-tebes ba harí nasaun iha ambiente pos-konflitu ida. Papel katalítiku Banku nian iha tau hamutuk doador sira sai importante teb-tebes atu hakiak enfoke whole-of-Government ida ba dezenvolvimentu, no tenki mantein independente hosi Governo nia polítika empréstimu. Énfaze kontiñu ba koordenasaun doador sei importante teb-tebes, tanba enfoke/pendekatan whole-of-Government depende tiha ba partisipasaun ativa iha parte parseiru dezenvolvimentu lubuk ida nebé sira hamutuk apoia Governo iha implementasaun nia polítika sira. Rezultadu koordenasaun ne’e’e sai bot-liu fali do que soma/jumlah nia parte sira. Liu hosi enfoke whole-of-Government, sei presiza tau atensaun ba asuntu sira mak mosu daudaun nebé sei determina futuru nasaun nian, malorek liu mak juventude no jéneru.

• Importante atu tau balansu ida entre rezolve nesesidade emerjénsia sira no planeamentu ba prazu-naruk. Tanba demanda bot nebé destruisaun 1999 nian hamosu, atensaun internasional iha tendénsia atu sentraliza ba emerjénsia. Iha kazu barak nesesidade urjente, bázika iha sektor particular sira fo tihaona, maibé fokus ba tulun emerjénsia sakrifika tiha rezultadu prazu-naruk liu, integradu liu, no sustentável. (Tabela 3). Ho retrospesaun, klaru katak sektor sira mak aplika disiplina sedu liu iha planeamentu ba tranzisaun, hanesan saúde, orasné halibur daudaun ona nia benefísiu sira. Sira bele harí arkitetura institusional ida, ho rekursu umanu asosiadu, atu antisipa nesesidade sira aban-bainrua nian. Planeamentu prazu-naruk mos importante atu evita desizaun lalais/presipitadu sira mak, ikus mai, bele tau obstákulu ba dezenvolvimentu ekonómiku.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

23

Tabela 3: Realizasaun sira Ajensia nian

Sektor Reabilitasaun Fizika Lais

Restaurasaun Prestasaun Servisos Lais

Vizaun, Politika, Estratéjia, Kuadru, Devenvolvimentu Rekursu Umanu

Koordenasaun Doador

Kualidade Prestasaun Servisos Orasné nian

Saúde + +++ +++ +++ +++ Edukasaun +++ +++ + + + Agrikultura, Florestas, Peskas

++

++

++

++

+

Lurón ++ +++ + + ++ Bee ++ ++ ++ ++ ++ Enerjia ++ + ++ ++ +++ (Dili)

+ (distritos) Administrasaun Públika, Finansas

++

+++

++

+

++

Sektor Privadu NA NA + ++ + Bankáriu NA + +++ ++ +++ (Dili)

+ (distritos) Xave: +++ = halo ona progresu klaru; ++ =halo ona progresu balun; + = halo ona progresu uitoan; NA = la aplika • Dezenvolvimentu kapasidade institusional sai tiha pontu fraku iha tulun doador nian iha

Timor-Leste. Enkuantu serviso esensial sira lansa hikas ho lalais no rekonstrusaun fizika avansa ona ho pasu mak lais uitoan, harí instituisaun ba prestasaun serviso sustentável avansa neineik liu no limitadu nafatin. Edifikasaun instituisaun sai nafatin dezafiu bot ida no tenki sai objetivu primariu ida hodi lao ba oin, sura mo nível oi-oin progresu nian entre ajénsia sira to’o ohinloron. Tanba kresimentu prazu-badak no kriasaun empregu sei depende ba implementasaun orsamentu mak efetivu liu, maka presiza programa integradu ida konabá harí kapasidade iha planeamentu no jestaun finanseira, reforsa esforsu sira iha sektor hotu-hotu. Iha tempu hanesan, sei importante atu resolve nesesidade dezenvolvimentu kapasidade espesifiku iha kontextu programa sektor sira.

• Dezenvolvimentu kapasidade sai efetivu liu wainhira parte hosi a clearly defined path ba dezenvolvimentu institusional. Ajensia sira mak sukses, hanesan Ministério de Saúde, Autoridade Bancaria e Pagamentos, Ministério da Administracao Estatal no lalais liu, Ministério de Agricultura, Pescas e Florestas, hetan tiha benefísiu hosi lideransa nasional mak forte ho vizaun malorek ida, never ikus mai reforsa tiha posse. Uluk liu, ajénsia sira ne’e’e adopta tiha polítika no estratéjia sira mak diak teb-tebes no dezenvolve tiha kuadru institusional no legal no sistema no prosesu sira mak asosiadu, nebé permite sira atu funsiona iha estrutura ida mak define tiha didiak atu alkansa meta sira mak espesifikadu momós. Sira konsentra tiha ba a small set of sektor-wide input and output targets atu orienta sira nia serviso. Ajénsia sira mak funsiona didiak adopta tiha enfoke holístiku ida ba dezenvolvimentu rekursu umanu, inklui kolokasaun pessoal internasional kombina ho treinamentu, iha serviso fatin no mos iha railiur, ba pessoal nasional iha sistema no prosedimentu lokal no ho planu susesaun explísitu ida. Sira adopta kultura jestaun ida mak hakiak delegasaun ho fo kbit. Ikus liu, ajénsia sira ne’e’e hetan benefísiu hosi apoiu doador konjunta ba programa nível nasional ba harí kapasidade.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

24

• Aperfeisoamentu iha prestasaun serviso sei depende ba orientasaun rezultadu ida mak forte liu. Maiske iha progresu sólidu desde restaurasaun ukun’an, rezultadu sira iha baze limitadu nafatin, liu-liu iha distrito sira. Atu kontrola situasaun ne’e’e, implementasaun SIP sei presiza hetan orientasaun hosi indikador produtu no rezultadu sira, talvez koordenadu iha kontextu SWG sira. Sector saúde fo modelu diak ida ba enfoke/pendekatan ne’e’e. Monitoramentu no avaliasaun rezultadu mak sukses sira depende ba AAA mak pontual, no ho kualidade diak kombina ho estratéjia komunikasoens efetivu ida. Utilizasaun pro-ativu liu ba parsearia kreativa sira entre Governo, NGO sira, sektor privadu, no komunidade sira mos importante atu alkansa rezultadu iha baze (Kuadru 5).

Kuadru 5: Lafaek – Hadua Edukasaun liu hosi Parsearia Kreativa sira

Ezemplu sukses liu ida ba parsearia kreativa between Governo no NGO sira mosu iha forma revista labarik nian. Revista nebé hanaran “Lafaek” tuir nasaun nia simbolu nasional, lafaek, nudar publikasaun mak iha sirkulasaun massisa iha lian Tetun. Lafaek nebé alkansa labarik eskola sira iha nasaun laran, promove alfabetismu no fo informasaun barak konabá programas dezenvolvimentu Governo nian, hahú hosi nutrisaun ba harí lurón sirs to’o reforsa demokrasia. Revista ne’e’e mos publika aik-knanoik badak tradisional no informasaun mak uluk la iha konabá istoria, kultura, no lian sira iha Timor-Leste.

Desde 2001, edisaun Lafaek 19 mak ouoblika no sirkula tihaona, inklui númeru espesial konabá agrikultura, saúde no ijiene, no eduksasaun sivika. Revista ne’e’e produz fulan rua dala ida durante tinan-eskolar. Edisaun junior ida, Lafaek Ki’ik, kria tan foin lalais ne’e’e. hahú iha Jullu 2002, Radio Lafaek lansa tiha iha estasaun radio komunidade 18, kobre tema no topiku similar, hanesan mos revista Lafaek, no aprezenta mos muzika no istoria labarik nian. Projetu Lafaek mos inklui programa a pen pal ida mak liga sala eskolas 500, kompostu ho besik labarik 6,000 iha railaran tomak.

Iha área remota sira, Lafaek nudar material leitura ba labarik eskola oan sira no nuné serve hanesan instrumentu edukasional importante ida. Numeru ida-ida akompañadu ho guia mestre nian nebé fo informasaun detaladu liu konabá topiku xave sira hanesan mos sujestoens ba atividade sira iha sala aulas. Ekipa ida kompostu ho ofisial kampu nain sanulu-resin-tolu asegura distribuisaun ba área hotu-hotu iha Timor-Leste hosi lori pessoalmente revista sira ne’e’e ho motosikleta.

CARE International mak produz no distribui Lafaek servisu hamutuk ho Ministério da Educacao, Cultura, Juventude e Desporto (MECJD), no hetan apoiu hosi EC no Projetu Kualidade Eskola Fundamental/Fundamental School Quality Project (FSQP) nebé TFET-finansia. Governo Timor-Leste indicated ona nia interese iha simu hola finansiamentu ba programa mak hetan susesu bot ne’e’e konaba outreach komunidade no edukasaun. Fonte: “The Lafaek Project: A Kid’s Magazine becomes the National Favorite,” World Bank Country Office Website.

• Iha kontextu harí nasaun ihanebé realizasaun barak mak la malorek ba populasaun, komunikasaun via-rua no transparénsia impotante teb-tebes. Reaching out ba actor sira iha Governo laran no liur importante teb-tebes ba harí sensibilizasaun ba realizasaun sira ne’e’e, nuné hamoris entendimentu konabá obstákulu sira, no kria sentimentu possesaun/memiliki ida. Hadia disponibilidade informasaun mak asesivel konabá orsamentu no operasaun sira Governo nian importante iha fahe progresu no iha estimula diálogu nível nasional ida konabá prioridade dezenvolvimentu sira. Reforsa konsulta entre ajénsia oi-oin iha Governo laran tulun atu asegura konsistensia iha polítika no programa sira. Hadia frekuénsia no kualidade konsulta públika sira harí konsensu popular no posse ba ajenda dezenvolvimentu (Kuadru 6).

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

25

Kuadru 6: Hadia Impaktu Serviso Analitiku liu hosi Konsulta– Kongresu Edukasaun Nasional

Iha Outubru 2003, MECJD organiza tiha Kongresu Edukasaun Nasional nudar precursor ida atu hakerek Politika Edukasaun Nasional. Preparasaun Kongresu ne’e’e heten orientasaun hosi Komisaun Diretiva ida. Komisaun ne’e’e mak kompostu ho Ministério, sósiu nasional importante sira inklui organizasaun relijioza sira no Instituto Nasional ba Linguistika, no parseiru dezenvolvimentu sira. Banku Mundial kontribui tiha ba Kongresu ne’e’e lliu hosi fornese summary report, Timor-Leste Education: The Way Forward, nebé konsolida tiha rezultadu sira Estudu Realizasaun Eskola Primária iha formatu ida mak malorek no bele le, hodi diskute dezafiu importante teb-tebes sira iha sektor edukasaun no halo planu ba estratejias atu kumpre dezafiu hirakné iha tinan barak tuir mai. Relatoriu ne’e’e traduz tiha ba lian Tetun no fahe tiha ba partisipante kongresu sira.

Grupu serviso sia prepara didiak tebes Kongresu ne’e’e hodi fokus ba edukasaun bázika; sekundária no edukasaun vokasional no téknika; edukasaun tersiária; edukasaun in-formal no alfabetizasaun; kurrikulu; formasaun ba mestre; lian instrusaun; partisipasaun komunidade no involvimentu sektor privadu; no finansas edukasaun. Grupu serviso sira inklui tiha reprezentantes Governo, organizasaun relijioza sira, NGO nasional no internasional, no sósiu sosiedade sivíl sira seluk.

Besik mestre 600, diretor eskolas, inan-aman, no sósiu sira seluk, reprezenta eskola sira iha railaran tomak partisipa konferensia loron tolu ne’e’e iha Outubru 2003. Sira diskute tema sia ne’e’e iha grupu kikoan, formula tiha rekomendasaun sira ba Ministro, no diskute tiha rekomendasaun sira ne’e’e iha sesaun plenaria sira. Kongresu nia rekomendasaun mak forma baze Politika Edukasaun, nebé orasné Ministério finaliza daudaun.

V. ESTRATÉJIA ASISTÉNSIA BANKU NIAN: KRIASAUN KONDISAUN SIRA BA KRESIMENTU SUSTENTÁVEL NO HAKURAN KIAK

A. Vizaun Global 49. Maiske halo ona progresu solidu no dezempeñu diak teb-tebes ba nasaun pos-konflitu ida, Timor-Leste hasoru dezafiu bot barak atu alkansa kresimentu sustentável no redusaun kiak. Nudar rekoñesimentu ba dezafiu ho faceta-barak sira mak Timor-Leste hasoru, CAS sei kontinua enfoke whole-of-Government atu apoia NDP no SP, reforsa tan ho pilar estratéjiku tolu: (a) prestasaun serviso sustentável sira; (b) hamoris empregu produtivu; no (c) reforsa governasaun. Asuntu ebtre-sektoral sira konabá juventude no jéneru sei hatama entre pilar tolu ne’e nia laran. CAS sei tau énfaze mos ba prínsipiu partisipasaun hat entre pilar sira ne’e: (a) harí kapasidade institusional; (b) haklean orientasaun ba rezultadu; (c) reforsa transpareensia no komunikasaun; no (d) konsolida no haluan parsearia forte sira mak harí tihaona ho parseiru dezenvolvimentu sira. Pilar no prínsipiu sira ne’e simu tiha apoiu barak durante konsulta extensive konabá CAS (Kuadru 7). Atu fo ba Governo tulun mak nia presiza hodi alkansa nia objetivu dezenvolvimentu sira, CAS depende ba kontinuasaun uza fundu iha nível aas no koordenasaun doador mak alkansa ona to’o orasné.

Kuadru 7: Konsulta CAS sira

Molok dezenvolve CAS, ekipa ne’e halo konsulta barak iha nasaun laran tomak, hodi fo atensaun bot ba fatin sira mak dok. Konsulta sira ne’e halao ona iha suco 40, ho partisipante sira hosi pelu menus povoasaun 110, nebé reprezenta sub-distrito 18 iha distrito 9 nia laran. Konsulta sira ne’e tau atensaun ba Banku nia intervensaun sira entre tinan 2000 no 2004 no hatudu katak komunidade sira fo folin-bot ida ba involvimentu komunidade nian iha planeamentu, transparénsia, no utilizasaun traballador lokal iha ezekusaun programa dezenvolvimentu. Populasaun nota tiha aumentu ida iha sensibilizasaun konabá importánsia edukasaun desde restaurasaun ukun’an, no hatudu katak sira hakarak haré rekursu barak liu tan mak devota ba edukasaun iha nível lokal. Iha saúde, klinika móvel sira hetan apresiasaun, no iha demanda bot ba postu saúde barak liu iha nível komunidade. Partisipante sira mos ható apresiasaun ba Projetu Hakbi’it Komunidade (CEP), nebé sai tiha programa mesak ida deit mak alkansa kuaze suco hotu-hotu no ema hatete katak programa ne’e alkansa duni sira nebé “mak presiza duni tulun…” CEP, nebé TFET finansia no nebé taka iha Marsu 2004, ema simu diak tanba nia enfoke mak malorek no nia planeamentu partisipatoriu, reporting, no prosesu implementasaun sira.

Iha hadia-liu tan CAS, ekipa ne’e halao konsulta barak ba esbosu estratéjia no matriks rezultadu. Grupu sósiu sira I nklui Governo, Gabinete Prezidensial, komisaun finanseira iha Parlamento Nasional, sektor privadu, NGO internasional no nasional sira, akadémiku sira, grupu relijiouzu sira, juventude, no parseiru dezenvolvimentu sira. Partisipante sira ható apoiu bot ba pilar estratéjiku sira no prínsipiu partisipasaun sira. Sosiu nasional sira, inklui NGO sira no sektor privadu, hato preokupasaun sériu konabá korrupsaun no nia efeitu negativu sira ba prestasaun servisu no investimentu privadu. NGO internasional sira subliña nesesidade ba fokus forte liu ida ba prestasaun serviso sira ba distrito sira, kombina ho monitoramentu no avaliasaun mak diak liu iha nível distrital. Reprezentante sektor privadu sira subliña nesesidade ba formasaun emprezariu atual sira nuné mos emprezariu potensiál sira. Grupu oi-oin fo komentáriu konabá oinsa atu hatama juventude no jéneru didiak liu iha programa laran. 50. Enfoke ne’e deliberadamente iha baze alargadu. Tanba Timor-Leste nasaun foun ida no dezafiu sira mak nia hasoru liga-malun metin, importante teb-tebes atu bok’an ba oin iha frente barak atu kumpri metas kresimentu no hakuran kiak. Ható prestasaun serviso iha área saúde no edukasaun diretamente hadia dezenvolvimentu ema nian, entre kontribui mos ba forsa-traballu mak edukadu diak liu no isin-diak liu. Asesu aperfeisoadu ba eletrisidade no lurón essensiál ba

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

27

dezenvolvimentu emprezas no hamoris empregu. Hamoris empregu produtivu ba Timor-Leste nia populasaun mak aumenta lalais esensiál atu hametin dame no estabilidade. Governasaun diak iha importansia bot liu ba jestaun diak ba reseitas minarai, no Banku sei kontinua apoia Governo iha implementasaun nia fiskal minarai prudente no rejime poupansa. Reforsa governasaun mos importante teb-tebes atu asegura implementasaun efetiva orsamentu, nebé nudar instrumentu chefe ba prestasaun serviso sira. Ezekusaun orsamentu aperfeisoada bele kontrubui makás ba kresimentu no kriasaun empregu iha prazu-badak. Ikus liu, governasaun diak apoia dezenvolvimentu sektor privadu hosi simplifikasaun no hadia interaksi entre sektor públiku no empreza privada.

51. Instrumentu apoiu sira ba CAS inklui programas whole-of-Government kompleta tan ho operasaun espesifika sira iha área sira mak fihir ona. CAS reprezenta modelu bisnis inovativu ida ba Bank nia apoiu ba Timor-Leste nia NDP, SP, and SIP sira—maiske Governo nia polítika la-empresta osan, Banku sei partisipa nafatin liu hosi koordenasaun parseria internasional sira, apoia tan ho doasaun no AAA. CAS sei harí haleu apoiu orsamental whole-of-Government, nebé fo liu hosi CSP; programa doador konjuntu ida ba harí kapasidade iha área planeamentu no jestaun finanseira; no operasaun sektoral sira iha área sira nebé Banku harí tiha matenek liu hosi TFET: agrikultura, edukasaun, saúde, dezenvolvimentu sektor privadu, no enerjia.

52. Apoiu orsamental anual sei fo nafatin iha CSP laran ba tinan tolu tan, hosi FY06 ba FY08. CSP sei kontinua fo apoiu TSP ba pilar SP sira: prestasaun servisos ba hakuran kiak, partikularmente iha saúde no edukasaun; kriasaun empregu liu hosi dezenvolvimentu sektor privadu no agrikultura; no governasaun diak, inklui harí arranjus fiskalizasaun, implementasaun efikáz arranjus sektor minarai, sektor públiku no jestaun despezas públikas, no reforsa kapasidade iha sektor justisa. Tanba importánsia infraestrutura bázika ba prestasaun servisos aperfeisoada no dezenvolvimentu sektor privadu iha distrito sira, CSP sei hatama atividade sira iha sektor enerjia, nebé tau fokus ba eletrifikasaun iha distrito sira no efisiénsia aperfeisoadu iha Dili; sektor transporte, liu-liu manutensaun lurón no kapasidade iha sektor konstrusaun lokal; no sektor bee, ho vizaun ida atu hadia abastesimentu bee no hasae autonomia Serviços de Aguas e Saneamento (WSS). Sei dezeña CSP atu konsolida kbit enfoke TSP nian, enkuantu servisu namanas atu hadia balansu entre ambisaun no realismu no entre kontabilidade no prestasaun servisos. CSP sei buka mos haklean orientasaun ba rezultadu no hadia transparénsia.

53. Atu konfronta frakeza sira iha ezekusaun orsamentu, apoiu orsamental sei halao hamutuk ho programa harí kapasidade foun ida whole-of-Government nian nebé finansia no doasaun doador barak ba jestaun finanseira responsável atu apoia prestasaun servisos. Atu apoia SIP ba Jestaun Sektor Públiku, Programa harí Kapasidade iha Planeamentu no Jestaun Finanseira (PFMCBP) sei fo programa harí kapasidade mak targeta ba MPF no ba funsaun jestaun finanseira iha ministério relevante sira no distrito sira. Programa ne’e nia dizain sei konsidera nos experiénsia tempu uluk nian iha asisténsia téknika no programa formasaun pessoal, hodi fasilita tranzisaun efetiva ida hosi dependénsia bot ba pessoal internasional orasné iha assessoria no pozisaun liña sira ba solusaun prazu-naruk ida. Karik no wainhira ezekuzaun orsamentu Governo nian hadia makás ona, Banku sei konsidera atu kanaliza proporsaun bot liu ida hosi hia asisténsia liu hosi CSP no rekomenda atu parseiru dezenvolvimentu sira seluk mos halo buat hanesan.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

28

Tabela 4: Programa sira CAS nian7

Actividade

Prestasaun Serviso Sustentavel

Kriasaun Empregu Produtivu

Reforsa Governasaun

Programa Apoiu ba Konsolidasaun/Consolidation Support Program FY06-08 Foun: Inisiativa Edukasaun ba EmaHotu - Tuir Dalan Lais Programa Saúde mak EC finansia Programa Prestasaun Servisos Energia Projetu Halibur Evaporasaun Gas TFET Enerjia GEF no CDCF Empréstimu Sektor Enerjia

Foun: Programa Agrikultura mak EC-finansia Jestaun Rekursu Natural GEF no CF TA: Estudu Traballu Kik (IDF)

Foun: Programa harí Kapasidade iha Planeamentu no Jestaun Finanseira TA: Reforsa Kapasidade ba Monitoramentu Kiak (IDF) TA: Reforsa Kapasidade Parlamentar (IDF)

Doasaun/ Empréstimu sira

Portfolio mak lao ona: Projetu Kualidade Eskola Fundamental TFET Segundu Projetu Reabilitasaun no Dezenvolvimentu Sektor Saúde TFET/EC Projetu Investimentu Prioritáriu Sektor Enerjia TFET

Portfolio mak lao ona: Terseiru Programa Reabilitasaun Agrikultura TFET/EC Segundu Projetu Empreza Kikoan TFET

Portfolio mak lao ona: TFET Segundu Projetu Asisténsia Téknika Minarai TA: Gabinete Inspector Geral (IDF) TA: Provedor (IDF) TA: Reforsa Jestaun Despezas Públikas (IDF) TA: harí Kapasidade Jestaun Despezas Públikas no Prokurement (IDF)

Foun: Kresimentu Populasaun no Dezafiu sira Juventude: Dezafiu no Opsaun sira Halo Serviso sira Funsiona ba Emakiak Dokumentu Politika Veteranu sira Estudu Enerjia Umakain TA: Kuadru Regulatoriu Enerjia (PPIAF Faze II)

Foun: Estratéjia Kresimentu Rural Halo Negósiu iha Timor-Leste (anual) TA: Ambiente Negósiu TA: Garantia Subsidiária no Rejistu Kréditu (FIRST)

Foun: Avaliasaun Kiak Análize Despezas Públikas (anual) TA: Governasaun, inklui hadia demanda (Fundu Pasífiku, EITI)

AAA

Lao ona: Estudu Veteranus-Klandestinu Estudu Sektor Saúde TA: Lideransa Juventude ba Dezenvolvimentu Ekonómiku (PCF) TA: Dezenvolvimentu Polítika Juventude TA: Veteranus (PCF) TA: Kuadru Regulatóriu Enerjia (PPIAF Faze I) TA: Mapa Enerjia Rural (ESMAP)

Lao ona: Estudu Sektor Privadu no Finanseiru Estudu Merkadu Traballu Estudu Flagship Rejional konabá Mobilidade Traballu

Lao ona: Reforsa Instituisaun Governasaun sira TA: Suporte ba NDP (DFID)

IFC, PEDF, no FIAS

Suporte ba Halo Negósiu iha Timor-Leste (anual) Estudu ba Oportunidade Investimentu siraTA: Asesu ba Finansas, Turizmu, Agribisnis, Dezenvolvimentu Emprezariál

TA: Programa sira ba SMEs, Instituisaun Finanseira, no Regulador sira TA: Governasaun Emprezariál

7 Atividade sira mak alista tiha ho letra bold nudar programa foun; sira seluk are ongoing. Programas sira mak hakerek ho italiku dependente ba eventu externu sira. Programas GEF, CDCF, no BCF sei dezenvolve waunhira Timor-Leste ratifika konvensaun internasional relevante sira. Emprestimu ba sektor Enerjia sei bele halao wainhira Governo hakarak muda nia politika la-empresta osan.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

29

54. CAS sei hatama mos operasaun targetadu sira atu apoia SIP sira iha área sira nebé Banku harí tihaona expertise, notavelmente saúde, edukasaun, enerjia, agrikultura, no dezenvolvimentu sektor privadu. Programa foun sira sei lansa durante períodu CAS inklui program Education For All Fast Track Initiative (EFA/FTI) ida, Energy Service Delivery Program (ESDP) ida, no programa sira mak EC finansia iha saúde no, bele mos, agrikultura. Instrumentu foun seluk tan bele inklui programas doasaun Global Environment Facility (GEF), Bio-Carbon Fund (BCF), no Community Driven Carbon Fund (CDCF) iha enerjia no jestaun rekursu natural sirakarik Governo sai elijível hodi ratifika Konvensaun sira ONU nian mak asosiadu. Karik Governo deside atu fihir empréstimu konsesionáriu, programa CAS sei aumenta tan ho programa empréstimu ida ba atividade sira iha sektor enerjia ho taxa de retorno finanseiru aas. Tabela 4 hatudu programa doasaun/empréstimu nebé AAA suporta no prevé durante periodu CAS iha detalle bot liu, inklui operasaun sira mak sei lao hela iha portofolio.

55. Banku nia kontribuisaun finanseir ba programa CAS bazeadu ba alokasain indikativu IDA nia ida besik USD 32 milloens durante periodu tinan tolu. Besi-besik USD 25 milloens hosi kuantia ne’e sei fo ho kondisaun doasaun nian, no kuantia restante USD 7 milloens disponivel nudar finansiamrntu empréstimu wainhira Governo hakma’an nia polítika la-empresta osan. Tuir regulamentu atual IDA14, elijibilidade doasaun determina ho baze sustentabilidade ba tusan. Tanba Timor-Leste seidauk halibur tusan ruma, normalmente nia la elijivel atu simu doasaun sira IDA nian; maibé, nia simu estatutu excepsional ida atu evita mudansa estatutu de-repente ida wainhira kompara ho rai sira mak simu ona doasaun sira IDA13 ho kritéria pos-konflitu. alokasaun IDA nian ba FY06 metin, maibé sei muda iha FY07-08 depende ba Timor-Leste nia dezempeñu/kinerja iha tinan ikus sira. Timor-Leste sei simu 100 pursentu hosi nia alokasaun ho termus doasaun iha FY06, 60 pursentu iha FY07, no 30 pursentu iha FY08, iha pontu nebé nasaun ne’e hein atu sai hosi faze elijibilidade ba doasaun. Kuantia alokasaun IDA nian determina tihaona tuir dezempeñu Timor-Leste nian iha Indikador Dezempeñu Pos-Konflitu.

B. Kuadru Rezultadu sira 56. CAS la’os deit estratéjia ida ba asisténsia Banku nian ba Timor-Leste, maibé estratéjia ida mak konkorda ona entre parseiru dezenvolvimentu sira ba apoiu koordenadu ba nasaun. Matriks rezultadu CAS (Aneksu B9) aprezenta kuadru tinan-tolu ida ba dezenvolvimentu komunidade tomak. Parseiru doador sira partisipa ona iha elaborasaun matriks rezultadu no konkorda ona atu serviso hamutuk atu alkansa objetivu sira mak reflete iha nia laran. Meta ambisiozu sira ne’e sei bele realiza deit liu hosi kbit parsearia sira nian mak hamoris ona to’o orasné, nebé sei kontinua moris no haklean nafatin. Enfoke kolaborativu ne’e CSP multi-doador mak koordena, liu hosi nebé Governo no parseiru dezenvolvimentu sira monitor hamutuk progresu iha an matriks rezultadu anual ida hosi asaun prioridade as sira. Maiske programa ne’e Banku Mundial mak administra, maibé parseiru dezenvolvimentu barak hola responsabilidade no apoia elementu oi-oin programa nian, tuir sira nia vantajen komparativa, mandatu, interese, no matenek. Kooperasain doador nian iha realizasaun objetivu sira CAS nian mos sei hola forma liu hosi operasaun sektor hamutuk mak SWG sira koordena.

C. Koordenasaun Doador no Jestaun Portfolio 57. Parsearia forte sira mak dezenvolve ona durante tranzisaun sei reforsa tan durante periodu CAS. Parsearia sira sei koordena metin iha CSP no sei haluan mos ba serviso sektor hodi suporta

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

30

SIP sira no hetan orientasaun hosi SWG sira mak mosu daudaun. Sira, in turn, sei hetan orientasaun hosi prínsipiu armonizasaun sira nebé Timor-Leste nia parseiru dezenvolvimentu barak komprometidu ba. Lao tihaona, grupu parseiru dezenvolvimentu ida kolabora daudaun ona iha kontextu preparasaun PFMCBP, ho vizaun ida atu adopta kuadru produtu hamutuk ida Governo-doador no arranjus implementasaun mak sei haki’ik kustu transaksi sira ba Governo no uza, wainhira viável, sistema no prosesu sira nasaun nian rasik. Enfoke hanesan ida sei hola hodi dezeña no implementa program EFA. Iha kontextu CSP, doador sira konkorda ona atu suporta aperfeisoamentu orsamentu fontes kombinadas hodi fo ba Governo informasaun detalladu konabá kompromisu no dezenbolsu fundu anual no prazu-médiu, ho klasifikasaun apropriadu no iha kalendáriu apropriadu ida ba Governo nia siklu orsamentu. Tabela 5 aprezenta sumáriu ida ba IDA indikativu no finansiamentu doasaun seluk, hanesan mos finansiamentu asosiadu hosi parseiru dezenvolvimentu sira seluk.

Tabela 5: Doasaun mak Propoen ona/Programa Empréstimu no Parsearia sira, FY06-08

Tinan Fiskal Projetu

Kontribuisaun IDA

(USD milloens) Parseiru Prinsipál sira

Estimativa Finansiamentu

Parseiru (USD milloens)

Estimativa Kuantia Total (USD milloens)

FY06 Programa Apoiu ba Konsolidasaun I 0.5

Australia, Finlandia, Irlanda, Nova Zelandia, Noregia, Portugal, Reino Unido, Estados Unidos

9.5 10

Program Harí Kapasidade iha Planeamentu no Jestaun Finanseira

10 Australia, Komisaun Europeia, Irlanda, Norwegia, Portugal, Reino Unido

20 30

Programa Saúde mak EC finansia 0 Komisaun Europeia 8 8

Programa Agrikultura mak EC finansia 0 Komisaun Europeia 12 12

Projetu Aproveitamentu Evaporasaun Gas TFET 0 TFET 0.3 0.3

Total 10.5 49.8 60.3

FY07 Programa Apoiu ba Konsolidasaun II 0.5

Australia, Finlandia, Irlanda, Nova Zelandia, Norwegia, Portugal, Reino Unido, Estados Unidos

9.5 10

Initiasiva Edukasaun ba Ema Hotu Liu Hosi Dalan Lais 9 Irlanda, Nova Zalandia,

Portugal, UNICEF 21 30

Programa Enerjia GEF/CDCF TBC TBC TBC TBC

Programa Prestasaun Servisos Enerjia 4.5 TBC 5.5 10

Total 14 36 50

FY08 Programa Apoiu ba Konsolidasaun III 0.5

Australia, Finlandia, Irlanda, Nova Zelandia, Norwegia, Portugal, Reino Unido, Estados Unidos

9.5 10

Programa Jestaun Rekursu Natural GEF/BCF TBC TBC TBC TBC

Total 0.5 9.5 10 Nota: Artigu sira mak hakerek iha itáliku seidauk konfirma.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

31

Parametru Finansiamentu Nasaun nian/Country Financing Parameters (CFP) ba Timor-Leste konkorda tihaona ho Governo, nebé fo boas-vindas ba aumentu fleksibilidade nebé sira sei oferese (Apendise D).

D. Pilar Estratéjiku sira 58. CAS suporta pilar estratéjiku Governo nian SP nudar kuadru kompreensivu ida ba mudansa fokus hosi asisténsia pos-konflitu ba kresimentu sustentável no hakuran kiak. Pilar tolu CAS ne’e nudar versaun modifikadu uitoan ida hosi hirak nebé iha SP laran: (a) prestasaun serviso sustentável sira; (b) hamoris empregu produtivu; no (c) reforsa governasaun. Asuntu prinsipál ba juventude no jéneru sei hatama liu hosi pilar sira ne’e. Pilar ida-ida aprezenta iha kraik, ho rezultadu CAS asosiadu nudar hakerek tiha iha kuadru rezultadu sira. Atividade programa CAS sira iha rezultadu ida-ida nia laran hafoin haklaken ho detalhe bot liu.

Pilar 1: Prestasaun Serviso Sustentavel sira

59. Prestasaun serviso sustentável sira iha área urbana no mos rural sei sai esensial atu alkansa MDG sira no hadia moris ema Timor nian. Presaun ba sektor sosial sira aumenta daudaun, tanba taxa fertilidade sira mak aas halo aumentu populasaun mak lais. CAS sei tau fokus ba hadia kobertura, kualidade, no fokus prestasaun serviso ba sektor prioritariu sira, hanesan edukasaun, saúde, no infraestrutura bázika. Atensaun partikular sei fo atu alkansa rezultadu tanjivel sira iha baze, liu-liu iha área rural sira. CAS sei servisu atu hetan rezultadu sira tuir mai:

Prestasaun serviso sustentável sira Rezultadu sira CAS nian8

Hasae ona asesu ba no jadia efisiénsia ko kualidade edukasaun bázika* Hadia ona asesu ba no kualidade serviso saúde primária* Hadia ona efisiénsia abastesimentu enerjia no efisiénsia kolesaun iha capital nasional atu permite

despeza bot liu ba serviso enerjia distrital * Hadia ona disponibilidade enerjia mak bele konfia, bele sosa iha distrito sira atu suporta

dezenvolvimentu sosiál no ekonómiku* Hadia ona disponibilidade infraestrutura transportes mak efisiente, rentavel, no sustentável

finansialmente atu hasae konetividade no nuné suporta dezenvolvimentu sosial no ekonómiku Hadia ona abastesimentu bee ba populasaun sira no bisnis iha área sidade no rural Rekoñesimentu veteranu rezisténsia sira ho baze ba konsulta nasional sira *

60. Iha edukasaun, atividade CAS sira sei konsentra ba aperfeisoamentu asesu no hadia efisiénsia no kualidade ensinu báziku.Governo halo ona progresu bot iha harí hikas sistema edukasaun. Maioria eskola sira reabilita ona, mestre sira iha ona, no taxa inskrisaun estudante sira aumenta ona. Maibe asesu ba edukasaun iha área rural sira sei difisil, ihanebé eskola fatin mak dok no laiha transporte halo tiha labarik barak atu la tama eskola. Osan eskola nian afeta inskrisaun labarik kiak sira. Efisiénsia edukasaun nian komprometidu tiha tanba sira tama eskola tarde, labarik barak mak repete no para eskola, no absentismu iha mestre no estudante sira let. Aperfeisoamentu iha kualidade edukasaun mos presiza. Rasio estudante-mestre hasae ona maibé sei aas nafatin, kualifikasaun mestre sira nian oi-oin, no laiha familiaridade ho lian instrusaun ofisial, mak Portugés. Iha defisiensia sériu iha fornesimentu material aprende/hanorin no

8 Rezultadu sira mak marka ho asterisk (*) reprezenta área sira ihanebé Banku sei fokus nia intervensaun sira.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

32

fasilidade eskola nian tau hamutuk tan ho problema sira ne’e. Teste aproveitamentu hatudu katak kualidade edukasaun primária kikoan, partikularmente iha área matemátika.9 Iha suporte SIP nian ba edukasaun no treinamentu, atividades CAS sei fokus ba haluan kobertura, efisiénsia, no kualidade edukasaun, partikularmente iha nível eskola primária no pre-sekundária, no ba harí kapasidade ba jestaun sektor. Meta sira ne’e sei buka tuir liu hosi kontinuasaun. FSQP mak TFET finansia no programa EFA mak suporta ho doasaun IDA, UNICEF, no EFA/FTI grants no hosi parseiru bilateral balun. Iha fokus ba ekukasaun primária, programa EFA sei liberta rekursu Governo nian atu fokus ba nível edukasaun sira seluk. Iha tempu hanesan, CAS sei apoia dezenvolvimentu estratéjia karu ida ba rasionalizasaun edukasaun sekundária no tersiária. FSQP no programa EFA sei fo aperfeisoamentu lubuk ida iha asesu ba ambiente aprende mak seguru no konfortável no fasilidade bee no saneamentu mak adekuadu. Inskrisaun sei estimula ho halakon osan eskola kombina tan ho haluan block grants ba despeza non-saláriu sira, no target tiha ba utilizasaun programa fo-hahan ba labarik iha eskola iha komunidade kiak sira. Programa EFA sei fokus ba hadia kualidade liu hosi programa dezenvolvimentu kapasidade institusional, apoiu ba polítika no planeamentu, hadia kurikulu, dezenvolvimentu material hanorin/aprende sira, edukasaun ho lian-rua, programa experimental pre-eskola atu introduz labarik sira ba Tetun, dezenvolvimentu profesional no kolokasaun mestre, no fokus ida ba hanoin kritiku no abilidade atu rezolve problema sira.

61. Iha saúde, CAS sei serviso atu hadia asesu ba no kualidade no utilizasaun serviso saúde primáriu sira. Buat barak mak alkansa ona iha sektor saúde iha tempu badak nia laran, inklui dezenvolvimentu kuadru polítika kompreensivu ida ho fokus prioritáriu ida ba fo serviso saúde públika mak ema bele selu no efetivu ida iha distrito sira no harí sistema ida ba planeamentu saúde distrital. Fasilidade saúde sira harí hikas ona no hadia ona rezultadu saúde nian, maibé presiza halo nafatin progresu ba oin iha haluan kobertura imunizasaun, hadia saúde inan no oan, hasae asesu ba serviso planeamentu familiar sira, hadia sensibilizasaun konabá VIH/SIDA, no aumenta makás utilizasaun servisos saúde mak orasné kikoan. Distansia mak dok, infraestrutura mak ladiak, no la iha ambulánsia tau limite ba asesu ba serviso saúde sira iha área sira mak dok. Klinika móvel sira tulun hakma’an ona preokupasaun ne’e, maibé klinika sira ne’e fo serviso limitadu ho kalendáriu rotativu ida. Atividade sira CAS nian iha objetivu atu haluan no hadia intervensaun saúde públika sira, partikularmentu imunizasaun no asisténsia pessoal kualifikadu ba partu sira, atu hadia planeamentu distrital no monitoramentu no avaliasaun dezempeñu, no atu reforsa kapasidade no dezenvolvimentu rekursu umanu iha sektor ne’e. CAS sei suporta análize opsaun finansiamentu sira ba saúde no papel potensiál ba komunidade sira iha jestaun no finansiamentu serviso saúde sira. Apoiu Banku nian sei fo liu hosi Second Health Sector Rehabilitation and Development Project (HSRDP II) mak TFET/EC finansia no programa ida mak EC finansia no Banku/EC administra ba implementasaun SIP saúde.

62. Iha sektor enerjia, CAS sei servisu atu hadia efetividade kustus iha sentru urbanu sira atu liberta rekursu sira hodi haluan ba área rural sira, hodi nuné permite dezenvolvimentu atividade sektor privadu sira iha railaran tomak. Progresu barak liu alkansa ona iha asegura disponibilidade servisos enerjia mak bele konfia iha sidade kapital no iha halibur osan

9 Iha kontextu Estudu Realizasaun Eskola Primária 2003 (PSAS), alunu terseira klasse sira em média hatan tiha 28 pursentu hosi pergunta sira lolós. Tanba iha resposta posível hat ba pergunta ida-ida, skor ne’e marjinalmente diak liu fali sa mak estudante sira sei alkansa karik sira siik deit iha ezama laran ne’e. Haré Timor-Leste Education Since Independence: From Reconstruction to’o Sustainable Development for more on the PSAS.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

33

eletrisidade liu hosi instalasaun metru pre-pagu sira. Atu suporta dezenvolvimentu sektor privadu, iha nesesidade urjente ida atu haluan disponibilidade eletrisidade ba distrito sira no atu hatun kustu eletrisidade iha nasaun tomak. Banku sei fo nafatin nia tulun ba sektor enerjia liu hosi Projetu Investimentu Sektor Enerjia Prioritária mak TFET finansia nebé nia alvu atu hadia produsaun eletrisidade, distribuisaun, no efisiénsia utilizasaun-final iha Dili hanesan mos inisiativa sira mak tau target atu haluan distribuisaun eletrisidade iha área sira ho prioridade bot iha kapital nia liur. Banku mos sei implementa Projetu Halibur Evaporasaun Gas mak TFET finansia (Kuadru 8) no dezenvolve ESDP atu hadia disponibilidade no konfiansa ba servisos enerjia iha distrito sira no reforsa kapasidade no prestasaun serviso efetivu. ESDP sei serve nudar ko-finansiamentu mak presiza ba doasaun GEF no CDCF, ba nebé Timor-Leste sei sai elijivel wainhira nia ratifika Konvensaun Kuadru Nasoens Unidas konabá Mudansa Klimátika (UNFCCC). Wainhira Governo fihir atu halo empréstimu konsesionáriu, finansiamentu hanesan ne’e sei, iha probabilidade bot atu aplika ba programa sira mak fo rendimentu bot iha sektor enerjia.

63. Iha área infraestrutura bázika sira seluk, CAS sei suporta dezenvolvimentu servisos transporte no abastesimentu bee, partikularmente iha área rural sira. Dezenvolvimentu infraestrutura importante teb-tebes atu permite kresimentu ekonómiku, dezenvolvimentu sektor privadu, no prestasaun serviso prioritariu sira hanesan edukasaun no saúde. Maiske rede lurón naruk, nia kondisaun ladiak no dalabarak taka durante tempu udan. Reabilitasaun no manutensaun lurón seidauk hetan orientasaun hosi planu estratéjiku ida mak rezolve nesesidade prioritária sira no maksimiza efetividade rekursu sira mak susar atu hetan. Tuir SIP hatete konabá Abastesimentu Bee no Saneamentu, besik sorinbalu hosi populasaun Timor-Leste laiha aseseu ba abastesimentu bee seguru, ho asesu uitoan deit iha área rural sira. CAS sei fokus ba reabilitasaun no manutensaun lurón no ponte sira atu hadia ligasaun no hakuran kustu transporte mak aas mak orasné impede dezenvolvimentu sektor privadu no prestasaun servisos. Iha área abastesimentu bee, CAS sei tulun reforsa kuadru legal no regulatóriu, halo privatizasaun ba WSS, no harí kapasidade atu hadia efikásia no kobertura serviso sira. Banku nia suporte ba servisos transporte no bee sei depende ba kolaborasaun ho ADB, AusAID, no JICA, nebé kaer lideransa iha sektor sira ne’e.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

34

Kuadru 8: Aproveita Enerjia Evaporasaun Gas sira Iha kosta sul Timor-Leste, iha área balun nebé gas natural evapora liu hosi rai no sae ba atmosfera. Evaporasaun

gas sira ne’e balun mak lakan durante dékada barak, enkuantu sira nebé seidauk lakan husik-sai gas greenhouse mak perigozu. Ba gas pe-kúbiku ida pur segundu mak produz, gas natural mak evapora ne’e bele produz enerjia 250 kW ba besik tinan ida. Atu aproveita emisaun gas ne’e besik 30 bele suporta produsaun enerjia iha sentru populasional bot sira iha parte sul nasaun nian, notavelmente Viqueque no Lospalos. Iha tempu hanesan, halibur evaporasaun gas sei fo benefisiu ambiental bot hodi hakuran emisaun gas greenhouse sira, nebe kontribui ba manas raiklaran nina mak aumenta. Wainhira Timor-Leste hakarak ratifika UNFCCC, atividades sira ne’e bele potensiálmente manán carbon credit ba nasaun, nebé negosia liu hosi Banku nia Unidade Fundu Carbon. Osan mak tama hosi carbon credit normalmente selu wainhira iha ona rezultadu ruma, bai-bain durante periodu tinan sanulu. Maibé, osan balun bele selu iha oin, nebé permite sosa fasilidade produsaun enerjia no transmisaun sira (ka lori gas natural komprimidu) iha sentru distrital no komunidade rural sira. Projetu demostrasaun halibur evaporasaun gas no sentral eletrika asosiadu ida nudar karáteristika xave ida ba sektor enerjia no rekursu natural sira no meio ambiente SIP sira nian. Tanba ne’e Governo husu tihaona katak fundus TFET nian uza atu finansia Projetu Aproveitamentu Evaporasaun Gas Aliambata, lokalizadu iha sub-distrito Aliambata iha Viqueque nebé IDA mak administra. Projetu ne’e Banku mos aseita nudar kandidatu ida ba finansiamentu carbon. Bazeadu ba aseitasaun ne’e, Finansiamentu Espesial japaun nian ida ba atividade mudansa klima sira hetan tihaona atu tulun iha preparasaun projetu ne’e. Atividade preparasaun sira mak halao daudaun ona inklui: (a) halo estudu tékniku ida atu hola sample no teste evaporasaun gas Aliambata no sujeitu ba rezultadu satisfatóriu sei dezeña fasilidades aproveitamentu evaporasaun gas permanente; (b) halo estudu tékniku ida konabá utilizasaun potensiál gas ne’e atu fo eletrisidade ba sentru distrital no sub-distrital liu hosi transmisaun enerjia hosi sentral eletrika ida, ka lori gas natural komprimidu hodi fahe ba sentral elétrika sira,; no (c) atividades konsulta públika atu informa tomada de desizaun iha área sira ne’e. 64. Iha apoiu ba dezenvolvimentu sosial no integrasaun, CAS sei suporta esforsu sira atu rekoñese veteranu rezisténsia armada no sivíl sira. Iha ona progresu bot ba kriasaun Lei Veteranus ida , no CAS sei tulun nafatin iha dezenvolvimentu partisipatoriu polítika no lejislasaun sira konabá rekoñesimentu veteranu sira. CAS sei suporta mos akabamentu baze de dadus veteranu sira nian, transfere baze de dadus ba Directorado Nacional dos Veteranos, no medidas rekoñesimentu espesifika sira. Banku nia apoiu ba Timor-Leste nia veteranu sira sei bazeia ba CSP no finansiamentu doasaun hosi IDF no Fund Pos-Konflitu (PCF).

65. Atu apoia rezultadu sira iha leten, AAA sei tau target ba asuntu sira iha sektor xave ida-ida. Estudu Sektor Saúde tau fokus ba: (a) determinante rezultadu saúde; (b) opsaun sira atu hadia sustentabilidade programa sira Governo nian no aproveita kapasidade sira iha sektor non-Governo; no (c) definisaun ba asaun prioritária sira atu hakuran naha-todan moras. Estudu ida konabá Halo Serviso sira Funsiona ba Emakiak, bazeadu haleu rezultadu sira Poverty Assessment mak sei tuir mai, sei explora senárius atu fo atinje emakiak iha edukasaun, saúde, abastesimentu bee, eletrisidade, no serviso báziku rural sira seluk, inklui liu-hosi parsearias públiku-privadu. CAS sei suporta análize ida konabá implikasaun sira aumentu populasaun lais ba prestasaun serviso no kriasaun empregu. Estudu espesífiku ida sei fo ideia konabá dezafiu sira mak juventude hasoru no oferese solusaun posivel, ho atensaun partikular ba problema dezempregu juventude mak aumenta daudaun. Banku sei finansia nafatin dezenvolvimentu no implementasaun polítika juventude liu-hosi doasaun PCF ida mak lao hela. Serviso iha sektor enerjia sei reforsa tan ho estudu ida konabá kombustível ba umakain no tulun tékniku ba dezenvolvimentu kuadru regulatóriu enerjia ida.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

35

Pilar 2: Kriasaun Empregu Produtivu

66. Kriasaun empregu produtivu fundamental ba esforsu sira CAS nia atu suporta kresimentu sustentvel no hakuran kiak. Iha kontextu kresimentu populasaun mak lais, kobertura edukasaun mak relativamente kikoan, no juventude barak mak tama iha forsa traballu, maka kriasaun empregu sira sei sai importante teb-tebes atu hakuran kiak no hametin estabilidade. Presiza asaun bot atu hadia ambiente konduzivu bisnis, atu haluan kréditu, atu hadia abilidade bisnis nian, atu transfere teknolojia ba produsaun produtu sira mak bele fan, no atu harí rede marketing mak asosiadu. Hamutuk ho asesu ba eletrisidade no lurón sira, ne’e mak xave ba dezenvolvimentu sektor privadu no kriasaun empregu sira. Iha prazu-badak, sei presiza kria empregu liu-hosi implementasaun programa serviso kapital sira—nebé Governo no mos doador sira finansia—no promosaun relasionadu konabá indústria konstrusaun lokal sira, no liu-hosi programa traballador emigrante ida. CAS sei suporta kriasaun empregu produtivu liu hosi esforsu mak tau tiha target iha dezenvolvimentu sektor privadu no agrikultura, nebé serviso atu hetan rezultadu sira tuir mai:

Kriasaun Empregu Produtivu Rezultadu sira CAS nian 10

Empregu sira kria ona diretamente liu-hosi implementasaun orsamentu no programa empregu iha tasibalun*

Hadia ona sektor privadu mak konduzivu ambiente, halo aumentu iha komérsiu, investimentu no empregu sira *

Hadia ona asesu ba kréditu ba investimentu privadu no kapital de serviso /working kapital* Reforsa ona diretu posse liu hosi polítika no sistema sira mak hadia ona ba titulasaun rai no fan

propriedade estadu nian Hadia ona jestaun rekursu sustentável * Elementu báziku sira ba seguransa hahan aperfeisoadu no produsaun hahan harí * Hadia ona produsaun produtu agríkola mak orientadu ba bisnis *

67. CAS sei apoia kriasaun empregu diretu iha dalan rua mak target ona. Uluk liu, programa empregu iha tasi-balun ida hahú tihaona no hein katak sei hamoris empregu foun 3,000 ba traballador Timor oan sira durante periodu CAS. Segundu, ezekusaun efetiva no pronta orsamentu Governo nian mak aumenta lalais, ho fokus barak ba programa traballu-intensivu sira, sei kontribui ba kriasaun empregu rihun balun mak rekere abilidade uitoan deit tina-tinan. Implementasaun atividade konstrusaun sira mak apoia ona iha projetu oi-oin Banku nian iha sektor sira hanesan edukasaun no saúde, sei tulun hakma’an mos problema bot dezempregu. PFMCBP sei fo tulun iha dezeña no implementa programa serviso públiku traballu-intensivu sira hanesan programa manutensaun lurón komunidade Governo nian, nebé permite alokasaun orsamental ida mak aumenta ba programa sira hanesan ne’e. Liu hosi doasaun IDF ida, CAS sei tulun identifika akumulasaun iha ezekusaun orsamentu dezenvolvimentu kapital, no PFMCBP sei tulun rezolve impedimentu sira ne’e. Enkuantu hein efikásia medida sira ne’e nian, implementasaun programa dezenvolvimentu kapital CFET sira sei hetan tulun hosi aproveita kapasidade pessoal lokal no internasional mak orasné serviso ba programas TFET. Impaktu atividade hirakné nian ba kriasaun empregu sei monitor liu hosi CSP. Doasaun IDF foun ida sei fo ba harí kapasidade ba akabamentu regular estudu traballu kikoan ida.

10 Rezultadu sira mak marka ho asterisk (*) reprezenta area sira ihanebé Banku sei fokus nia intervensaun sira.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

36

68. Atu promove dezenvolvimentu sektor privadu, CAS sei apoia medida sira atu hamoris ambiente konduzivu ida ba dezenvolvimentu emprezariál no investimentu privadu. Gap sira mak sei iha no inserteza sira iha kuadru legal no regulatóriu mak regula sektor privadu nudar razaun importante ida ba taxa neineik investimentu privadu railaran no estranjeiru. Tau tan ona ba ne’e mak difikuldade sira mak emprezáriu sira hasoru iha dealing ho burokrasia ida mak oaiha experiénsia. Relatóriu sira konabá korrupsaun mosu dalabarak liu tan. CAS sei apoia amelloramentu ba prosesu rejistu bisnis no promulgasaun no implementasaun leis konabá investimentu, arrendamentu, kréditu, no garantia subsidiária hamutuk ho implementasaun regulamentu nesesáriu sira no reforsa instituisaun sira mak apoia. Atividades CAS nian sei suporta programas formasaun sira ba funsionáriu sivíl sira nuné mos programa sensibilizasaun no harí kapasidade sira ba emprezáriu sira mak iha ona no emprezáriu potensiál sira liu-hosi Sentru Dezenvolvimentu Emprezariál sira no instituisaun edukasaun privada sira, ho énfaze espesial ida ba feto no juventude sira. Tulun sei fokus mos ba kriasaun diálogu estruturadu entre Bisnis no Governo, liu-hosi nebé grupu serviso públiku ka privadu sira sei resolve impedimentu xave sira iha ambiente bisnis. Ajénsia Promosaun Investimentu no Exportasaun sei hetan apoiu ho intensaun atu promove investimentu diretu estranjeiru kriasaun empregu. Área xave sira, hanesan eko-turizmu, merkadu-niche sira ba produtu non-tradisional, sira no agribisnis sei sai target mos. Apoiu Banku nia ba dezenvolvimentu sektor privadu sei kontinua iha Segundu Projetu Empreza Kikoan (SEP II) nebé TFET finansia.

69. Atu estimula investimentu lokal, CAS sei servisu atu hadia asesu ba kréditu no seguransa direitu ba rai no propriedade. Disponibilidade kréditu mak la natón no laiha klareza iha direitu ba rai no propriedade, liu-liu ba bisnis kikoan-liu iha área rural sira, no ba feto no juventude, nudar impedimentu xave sira ba kriasaun empregu. CAS sei suporta dezenvolvimentu kréditu ida no rejistu garantia subsidiária, formasaun, no programa apoiu sira ba instituisaun mikrofinansas sira, no haluan tan serviso banku komersiál sira ba área rural sira. Direitu posse sei reforsa tan no merkadu ida mak funsiona dezenvolve ona iha rai liu-hosi aprovasaun lei nesesáriu sira no kriasaun sistema titulasaun ba rai. Liu hosi CSP, Banku sei suporta esforsu sira Governo nian atu dezenvolve kréditu no direitu posse sira.

70. Korporasaun Finansas Internasional sei lansa operasaun sira iha Timor-Leste durante periodu CAS. IFC propoen atu harí no implementa programa tulun teknika ida ba tinan-lima iha Timor-Leste liu-hosi Fundu Dezenvolvimentu Emprezas Pasifiku/Pacific Enterprise Development Facility (PEDF), nebé sei buka aprovasaun nia doador sira atu hanaruk moa ba Timor-Leste. Programa ne’e nia objetivu sei bazeia ba serviso mak TFET halao ona atu hadia ambiente bisnis ba Empreza Kikoan No Médiu/Small and Medium Entreprises (SMEs), nebé fokus ba asesu ba finansas, turizmu, agribisnis, no dezenvolvimentu emprezariál. PEDF sei kolabora ho Banku atu resolve asuntu sira mak identifika ona iha relatóriu Doing Business no sei refere posibilidade oportunidade investimentu ba IFC. Programa hotu-hotu sei dezeña atu: (a) fasilita investimentu sira iha sektor prioritáriu sira; (b) komplementa no servisu iha parsearia ho programas doador nian mak iha; (c) halakon sasatak sira iha ambiente bisnis; (d) integra konsiderasaun sira konabá sustentabilidade, inklui ambiente, jéneru, no governasaun; no (e) identifika medida klaru ba monitoramentu no avaliasaun efetiva, inklui produtu sira, rezultadu sira, no impaktu. PEDF sei nomeia pessoal iha sede Banku Mundial Dili. Foreign Investment Advisory Service (FIAS), nudar inisiativa hamutuk ida IFC no Banku Mundial, sei komplementa mos serviso mak halao ona iha área sira ne’e.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

37

71. Iha sektor agrikultura, CAS sei suporta medidas barak atu asegura jestaun rekursu sustentável no hadia seguransa hahán, rekoñese sira nia importansia atu hadia diaponibilidade empregu produtivu. Impedimentu sira inklui faktor makro-ekonómiku sira hanesan polítika monetária no komérsiu, saláriu sira, no sasan folin sira; la iha polítika ida ka kuadru legal ida ka informasaun bázika natón atu fasilita dezenvolvimentu; teknolojia la-adekuadu; no abilidade mak la natón. CAS sei suporta dezenvolvimentu kuadru legal no regulatóriu ida ba florestas no peskas, inklui identifikasaun área protejida sira, nuné mos dezenvolvimentu no implementasaun sistema lisensiamentu peskas ida ho sistema monitoramentu no fiskalizasaun rigorozu ida. Presiza ona amelloramentu iha seguransa hahán hetan tiha difikuldade hosi falta de informasaun konabá téknika produsaun sira no asesu la natón ba input sira ho kualidade-diak no kréditu. CAS sei tulun Timor-Leste atu dezenvolve estratéjia seguransa hahán ida, harí sistema ida ba test no fahe aihan tradisional no non-tradisional no teknolojia produsaun sira, no hadia servisos extensaun agríkola, ho énfaze partikular ba feto sira. CAS sei kontribui mos ba harí sistema funsional ida atu halibur estatistika iha agrikultura, florestas, no peskas, hodi serviso hamutuk ho Universidade de Timor-Leste no Organizasaun Hahán no Agrikultura ONU nian. Prioridade xave ida mak atu reforsa kapasidade Ministério de Agrikultura, Florestas, no Peskas (MAFF) atu atua nudar provedor serviso efetivu ida, maiske iha dezafiu mak mosu tanba pessoal uitoan deit iha ministério. Banku nia atividade prinsipál sira sei halao liu-hosi TFET no Terseiru Programa Reabilitasaun Agrikultura (ARP III) mak EC finansia no bele mos programa agrikultura foun ida mak EC finansia. Wainhira Timor-Leste sai elijível ba atividade GEF no BCF sira liu-hosi ratifikasaun UNFCCC no Konvensaun UN nian konabá Diversidade Biolójika, iha poténsia bot ba Banku no parseiru dezenvolvimentu sira seluk atu tulun konservasaun natureza, preservasaun biodiversidade, no hakahik degradasaun rai no basia hidrográfika.

72. Sektor agrikultura mos fo poténsia bot liu ba invesitmentu privadu railaran no kriasaun empregu. Liu hosi CSP no ARP III, Banku sei serviso ho dalan koordenada ida atu tulun Governo hadia orientasaun bisnis sektor nian liu-hosi identifikasaun merkadu potensiál sira, dezenvolvimentu produtu folin bot no produtu niche sira, no harí mekanismu sira ba koordenasaun no fahe informasaun ba malu entre MAFF no Ajensia Promosaun Investimentu no Exportasaun.

73. Atu suporta rezultadu sira iha leten, AAA sira mak target ona sei fo vizaun kritiku ba empregu produtivu. Servisu mak halao hela, inklui estudu merkadu traballu ida no Estudu Sektor Privadu no Finanseiru, sei halo ramata. Estudu prinsipal ida mak sei halo konabá mobilidade traballu iha Pasifiku sei hatama Timor-Leste nudar nasaun fokus ida. Hahú iha 2005, sei produz atualizasaun anual ida ba Negósiu ihaTimor Leste. Banku mos bele fo tulun tékniku iha kriasaun ambiente konduzivu ida ba dezenvolvimentu emprezariál, iha koordenasaun ho parseiru dezenvolvimentu sira hanesan ADB no USAID. Tanba kresimentu rural sei sai xave ba kresimentu ekonómiku tomak, CAS sei suporta dezenvolvimentu Estratéjia Kresimentu Rural ida nebé engloba infraestrutura rural (enerjia, lurón, bee) no dezenvolvimentu agríkola, ho atensaun espesial ba aspirasaun sira juventude nian iha área rural, modelu migrasaun hosi área rural ba sidade, impaktu ambiental, no oportunidade sira ba dezenvolvimentu mikro-empreza.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

38

Pilar 3: Reforsa Governasaun

74. Reforsa governasaun nudar objetivu importante teb-tebes ida durante periodu CAS, tanba nasaun nia instituisaun foun sira konsolida ona no arranjus fiskalizasaun sira mak hakerek ona iha Konstituisaun hari ona. Governo hasai ona nia kompromisu atu dezenvolve instituisaun governasaun diak sira no harí integridade iha Estadu, no apresia katak iha oportunidade uitoan deit mak tenki aproveita didiak atu hakahik korrupsaun atu kuda abut. Bazeia ba progresu mak halo ona iha harí nasaun no dezenvolvimentu institusional, iha nesesidade ida atu reforsa pezu no kontra-pezu mak hakerek ona iha Konstituisaun no atu funu hasoru korrupsaun mak mosu daudaun. Enkuantu rekoñese katak harí governasaun diak presiza enfoke prazu-naruk ida, CAS sei suporta atividade sira iha Ezekutivu laran nos mos liur, ho ho vizaun ida atu hetan rezultadu sira tuir mai:

Reforsa Governasaun Rezultadu sira CAS nian 11

Salvaguarda hasoru korrupsaun no abuzu poder hamrik ona, ho sensibilizasaun direitu sira sidadaun nian aumenta ona*

Transparénsia no probidade/integridade kompletu no konfirmadu iha manuzeamentu reseita minarai * Hadia ona asesu ba justisa, ho haidia ona kualidade no efisiénsia Hadia ona motivasaun no responsabilidade iha funsionáriu públiku sira let, nia rezultadu padraun

probidade/integridade kompletu no konfirmadu no prestasaun serviso aas liu * Politika no prosesu lejislativu iha Governo laran diak * Reforsa ona kapasidade atuomaneja no monitor rezultadu sira iha kampu, ho atensaun particular ba feto

sira no juventude * Hadia ona implementasaun orsamentu ho dalan transparente, em liña ho metas polítika poupansa no

kresimentu sustentável no hakuran kiak * Hadia ona dezempeñu reseitas liu hosi hadia prosedimentu no mekanismu *

75. Iha promosaun governasaun diak, CAS sei suporta dezenvolvimentu salvaguarda sira hasoru korrupsaun no abuzu poder, no servisu atu hasae sensibilizasaun ba sidadaun nia direitu sira. Atu asegura integridade sei presiza harí kapasidade instituisaun Estadu kontrabalansu sira no organizasaun sosiedade sivíl sira atu husu governasaun diak. CAS sei servisu atu reforsa kapasidade Parlamento, instituisaun fiskalizasaun sira, no média, nebé sei fraku kompara ho Ezekutivu. CAS sei suporta esforsu sira atu treina Deputadu sira iha prínsipiu no teknika sira iha análize no monitoramentu orsamentu no atu reforsa arranjus auditoria independente. CAS sei tulun halo Gabinete Provedor sai operasional. CAS sei suporta dezenvolvimentu no adopsaun Kódigu Lideransa iha ramu ida-idak Estadu nian nudar dalan ida atu harí integridade iha sistema laran. Kódigu sira ne’e ba ofisial bot sira mak la’os funsionáriu públiku sei kobre responsabilidade sira gabinete nian no alista hahalok at sira. Sira bele hatama mos liña orientasaun sira ho konabá konflitu interese no expoen interese sira ne’e. atu suporta atividade sira ne’e CAS sei bazeia ba finansiamentu doasaun hosi Institutional Development Fund (IDF), Pacific Facility mak AusAID finansia, no fundu fidusiáriu EITI.

76. Fokus prinsipál ida CAS nian mak jestaun transparente no prudente ba reseita minarai atu tulun asegura riku-soi sustentável jerasaun orasné no aban-bainrua nian. CAS sei aproveita finansiamentu doasaun hosi fundu fidusiáriu EITI atu suporta mekanismu sira ba auditoria

11 Rezultadu sira mak marka tiha ho asterisk (*) reprezenta area sira ihanebé Banku sei tau fokus ba nia intervensaun sira.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

39

regular pagamentu sira kompañia nian no reseita sira fundu petrolifero, ba públikasaun no disseminasaun informasaun konabá fundu petrolifero iha formatu asesivel ida, no ba kolókiu sósiu sira nian. CAS mos sei lori tulun ba Conselho Consultativo ba Parlamento no Komisaun Asesoria Investimentu ba MPF nebé previstu iha projetu Akta Fundu Petroliferu. Sektor ne’e sei hetan mos apoiu liu-hosi Segundu Projetu Assisténsia Téknika Minarai mak TFET finansia no PFMCBP.

77. Iha sektor justisa, CAS sei serviso atu hadia asesu, kualidade, efisiénsia, no sensibilizasaun ba jéneru. Asesu ba justisa sei limitadu nafatin. Maiske halo tihaona progresu iha hakuran detensaun ilegal sira hosi polisia no iha revizaun ba akumulasaun kazus tribunal no prokuradoria nian, jestaun kazus ladiak no asesu ba justisa sei neineik nafatin no la-konsistente. Kapasidade individual no institutional kikoan no nudar faktor importante ida iha sistema laran, no iha nesesidade atu hadia sensibilidade jéneru iha aplikasaun justisa. Liu hosi CSP no servisu hamutuk ho ajénsia sira UN nian no parseiru dezenvolvimentu bilateral sira, CAS sei suporta esforsu sira atu harí Conselho Superior ba Procuradoria, atu asegura katak Conselho Superior ba Judisiariu hetan pessoal tomak ona, atu hakuran akumulasaun kazus prokuradoria nian, atu hadia sensibilidade ba jéneru iha sistema justisa, no atu formaliza mekanismu tesi-lia tuir lisan sira. CAS mos sei servisu atu hadia sensibilidade komunidade no jéneru iha Polisia Nasional no atu reforsa investigasaun independente ba keixa sira hasoru polisia atu hamoris hahalok diak no fiar iha populasaun laran.12

78. Iha funsaun públika nia laran, CAS sei apoia medidas atu hadia motivasaun, responsibilidade, probidade/integridade kompletu no konfirmadu, no fokus prestasaun serviso pessoal no manajer sira nian. Sistema diak sira sei presiza suplementa tan ho mekanismu sira atu asegura integridade iha lideransa no disiplina iha funsaun públika. Liu hosi CSP, CAS sei apoia esforsu sira atu introduz dezenvolvimentu karreira no estrutura salarial ida, harí sensibilizasaun konabá oinsa resolve konflitu interese wainhira sira mosu, no introduz neineik-neineik deklarasaun rendimentu no bens ba ofisial senior sira iha área sira nebé iha risku aas, atu hatudu katak pessoal iha nível aas sira la hetan benefísiu mak la-los hosi sira nia serviso. Bazeia doasaun IDF ida mak iha ona, CAS sei fo tulun ba Gabinete Inspector Geral hodi halo inspesaun no investigasaun no públikasaun relatóriu sira.

79. Iha apoiu ba harí instituisaun, CAS sei tulun iha reforsa prosesu dezenvolvimentu polítika no lejislativu. Nudar nasaun foun ida, kriasaun lei no polítika foun sira formda hosi programa serviso Governo nian. Prioritizasaun bot liu no klareza iha kalendariu ba prosesu legislative, hamutuk ho konsulta públika sira konabá lei xave sira, sei sai importante teb-tebes. Liu hosi CSP, CAS sei tulun iha kriasaun no implementasaun prosesu klaru ida ba dezenvolvimentu polítika no lejislativu, disponibilidade projetu lei sira, no mekanismu sira ba konsulta públika konabá projetu lejislasaun xave sira. Entrega de manual treinamentu no kolókiu sira sei simu mos apoiu.

80. Atu promove orientasaun ba rezultadu sira, CAS sei serviso atu hadia monitoramentu no avaliasaun. Governo halo progresu nafatin iha harí estrutura bázika sira no prosesu sira ba

12 IDA fo apoiu ba no monitor deit atividade sira iha CAS konjunta mak iha nia mandate laran; atividade sira mak iha relasaun ho reforsa forsa polisia nasional no atividade judisiaria mak asosiadu hetan mos apoiu no monitor tiha hosi parseiru bilateral sira, liu-liu liu hosi CSP.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

40

monitoramentu no avaliasaun atividade sira sektor públiku nian, Maibé iha espasu ba amelloramentu iha fo responsabilidae no kontabilidade explisitu ba monitoramentu no avaliasaun, hodi do formasaun mak tau target ba halibur dadus no análize, no hadia koordenasaun iha Governo laran. CAS sei tulun iha reforsa kapasidade ba monitoramentu no avaliasaun rezultadu sira, liu-liu hodi halao Avaliasaun Kiak Partisipatóriu ida no suporta inkorporasaun rezultadu sira ba estratéjia hakurak kiak iha aban-bainrua nia laran. Atividade sira seluk sei inklui fo apoiu ba Diretorado de Estatistica Nacional konabá halibur dadus no análize liu-hosi doasaun IDF ida, tulun iha adopsaun enfoke monitoramentu Ministério de Saúde nian iha ministério sira seluk, hadia ona monitoramentu ba rezultadu orsamentu sira, no esforsu sira atu asegura koordenasaun inter-ministerial no fahe informasaun ba malu konabá monitoramentu no avaliasaun atividade sira.

81. Iha área jestaun finanseira, CAS sei suporta amelloramentu sira ba ezekusaun orsamentu no dezempeñu reseitas ho vizaun ida atu hasae asesu ba serviso sira ho kualidade aas, hodi kria empregu sira mak rekere abilidade uitoan deit, no hadia probidade/integridade kompletu no konfirmadu no transparénsia iha jestaun rekursu públiku sira. Governo halo ona progresu impresionante iha harí sistema diak sira ba planeamentu no halo orsamentu, maibé sentralizasaun makás iha autoridade atu foti desizaun difikulta tiha ezekusaun orsamentu, nebé hindering daudaun prestasaun servisos no kriasaun empregu. CAS sei suporta esforsu atu introduz delegasaun rigorozu ba autoridade atu foti desizaun iha despezas no procurement, akompaña ho medida apropriadu sira ba kontabilidade ex-post. Atividade CAS sira sei fokus ba reforsa disponiblidadity informasaun orsamentu, iha parte Governo no iha reporting ba Parlamento no fo informasaun ba pessoal distrito, no mos iha parte doador sira iha kontribui ho dadus konabá kompromisu finansiamentu indikativu. Iha área jestaun reseitas, CAS sei servisu atu asegura kolesaun sira liu-hosi prosedimentu alfandega mak diak-liu no harí kapasidade institusional iha East Timor Revenue Service no Timor Sea Tax Division. Liu hosi PFMCBP, CAS sei suporta programa bot ida ba harí kapasidade iha área planeamentu no jestaun finanseira iha MPF, ministério liña, no distrito sira (Kuadru 9) mak tau target ba ezekusaun orsamentu efetivu no lais, inklui ba programa traballu-intensivu sira no ho atensaun espesifiku ba ezekusaun orsamentu dezenvolvimentu kapital.

82. Atu suporta rezultadu sira iha leten, AAA konabá jestaun despezas públikas no harí demanda ba governasaun diak sei halo. programa AAA inklui Avaliasaun Kiak foun ida, no avaliasaun fidusiária regular ida no análize despezas públikas mak fokus ba ezekusaun orsamentu. CAS mos inklui apoiu analitiku no assessorial ba média no organizasaun sosiedade sivíl sira. Inisiativa sira ne’e sei define ho kuidadu tomak hodi kompmenta atividade sira mak doador sira seluk halao tihaona.

Estratéjia Asisténsia Banku nian: Kriasaun Kondisaun sira ba Kresimentu Sustentável no Hakurak Kiak

41

Kuadru 9: Harí kapasidade ba Planeamentu no Jestaun Finanseira

Sistema Jestaun finansa públikas (PFM) mak armoniza prosesu planeamentu, elaborasaun orsamentu, no ezekusaun orsamentu esensial atu suposta kresimentu ekonómiku no prestasaun serviso efikaz enkuantu asegura kontabilidade mak diak. Maiske sistema jestaun despezas esensial iha timor leste kompara favoravelmente ho sistema hosi rai sira nebé rendimentu kik ba maioria kritéria, kapasidade ba PFM no matenek konabá sistema no prosesu sira sei fraku nafatin, nebé halo ezekusaun orsamentu neineik, ho kustus bot ba prestasaun servisos no kriasaun empregu.

Tanba ne’e Governo Timor-Leste husu ona tulun hosi nia parseiru dezenvolvimentu sira atu elabora hamutuk programa harí kapasidade ida iha planeamentu no jestaun finanseira. PFMCBP mak propoen ona nia objetivu atu reforsa kapasidade pessoal iha MPF no iha funsaun jestaun finanseira sira iha ministério liña no distrito sira. Atividades programa sei dezeña haleu kuadru harí kapasidade-mak orasné Capacity Development Coordination Unit iha Gabinete Primero Ministro uza ba harí kapasidade iha nível funsaun públika, nebé estruturadu haleu pilar inter-rela sionafu tolu: sistema no prosesu sira, attitude no komportamentu sira, no abilidade no koñesimentu sira. Emfaze mak tau ba sistema no prosesu sira iha intensaun atu asegura katak dezenvolvimentu institusaun, hanesan mos IT mak transpatente no efisiente no sistema procedural sira, hetan atensaun natgon hamutuk ho akizisaun abilidade no koñesimentu individual no dezenvolvimentu attitudes no komportamentu sira mak konduzivu ba kultura ida funsaun públika nian no integridade. Iha pilar tolu ne’e nia laran, programa ne’e mos sei buka atu tau emfaze ba prínsipiu sira tuir mai: orientasaun ba dezempeñu, fleksibilidade, halo sekuensia, no posse Governo nian.

Dizain programa nian sei reflete Governo nia meta overarching sira ba sistema PFM, nudar define tiha durante kolókiu inter-ministerial ida iha Novembru 2004: (i) enfoke estratéjiku ida ba planeamentu no halo orsamentu atu apoia estratéjia hakuran kiak nasaun nian inklui kriasaun empregu mak rekere abilidade uitoan; (ii) realismu no sustentabilidade planu no orsamentu sira; (iii) efisiénsia no efetividade iha fo folin-ba-osan»value-ba-money suporta prestasaun serviso; (iv) partisipasaun, liu hosi nebé sósiu relevante sira involvidu iha halo desizaun; (v) transparénsia, internal iha Governo laran no externa ba públiku public, ho informasaun disponível iha formatu mak bele le no uza; (vi) responsabilidade, inklui sistema forta ba fiskalizasaun, monitoramentu, reporting, no auditoria no (vii) halo desizaun bazeadu ba evidénsia, ihanebé informasaun natón produz no uza ba propozitu polítika despezas no jestaun.

Programa ne’e sei apoia kontinuasaun pessoal internasional, servisu hamutuk ho kontraparte Tiimor oan sira, iha área xave sira mak relasiona ba planeamentu no jestaun finanseira. Formasaun lokal no internasional sei fo atu dezenvolve kualifikasaun professional bázika pessoal lokal, inklui abilidade jestaun no lideransa hanesan mos abilidade teknika iha kontabilidade, makroekonómika, halo orsamentu, finansas públikas, jestaun reseitas, no jestaun projetu. programa ne’e sei inklui mos treinamentu iha serviso fatin atu harí kapasidade pessoal atu halao sira nia serviso lor-loron.

Propoen ona katak programa ne’e, nebé hein atu lao to’o tinan lima, sai estruturadu nudar programas anual integradu iha kuadru prazu-médiu ida nia laran. Tinan-tinan, planu atividades harí kapasidade ida atu meet nesesidade prioritaria sira sei elabora ho dalan partisipatória ba unidade MPF ida-ida no ba funsaun planeamentu no finansa sira iha ministério liña sira no distrito sira. Objetivu espesifiku ba ajénsia sira sei suplementa tan ho área fraku sira mak presiza apoiu.

Kuadru 10: Prinsipius Partisipasaun ba CAS

Implementasaun CAS sei hetan orientasaun hosi prínsipiu partisipasaun hat. Bazeadu ba lisaun sira mak aprende ona to’o orasné, prínsipiu sira tuir mai sei aplika iha selesaun, dizain, no implementasaun atividades: harí kapasidade institusional, haklean orientasaun ba rezultadu, reforsa transparénsia no komunikasaun, no konsolida no haluan parsearias ho doador sira. Operasaun foun sira sei aplika prínsipiu partisipasaun hat ne’e ne’e, no wainhira nesesáriu, operasaun sira mak lao tihaona sei re-estrutura atu reflete prínsipiu xave sira ne’e. atividade CAS sira sei suporta prínsipiu partisipasaun sira ne’e ho dalan sira tuir mai:

Harí Kapasidade Institusional

• Aliña intervensaun harí kapasidade ho planu dezenvolvimentu rekursu umanu koordenadu iha polítika sektor sira, estratéjia sira, no SIP sira atu asegura katak atividades responde ba vizaun prazu-naruk sektor ida-idak nian

• Adapta inisiativa harí kapasidade institusional ba nível maturidade oi-oin sektor sira. • Adopta enfoke holistiku ida ba harí kapasidade, hodi liga amelloramentu sira iha sistema no prosesu sira,

attitude no komportamentu sira, no abilidade no koñesimentu sira. • Suporta inisiativa sira atu dezenvolve abilidade jestaun no reforsa lideransa iha funsaun públika • Dezenvolve enfoke kreativu ba harí kapasidade mak maksimiza biban atu aprende sem hasai ema hosi

funsaun públika, hanesan aprendizajen virtual kombina ho tempu hasoru malu utiliza Sentru Hanorin/Aprende Hodi Dok Dili

• Fo treinamentu no mentoring ba asesór internasional sira atu apoia sira iha hanorin sira nia kontraparte halao sira nia serviso, ho alvu atu transfere gradualmente responsabilidade tomak ba pessoal nasional

• Asegura insentivu natón inklui estrutura saláriu Haklean Orientasaun ba Rezultadu

• Fokus mak aumenta ba nível sektoral em vez de monitoramentu espesifiku ba projetu, no ho fokus ida ba jéneru no juventude

• Replikasaun enfoke sektor saúde nian atu halo monitoramentu ba konjuntu kikoan rezultadu sira no produtu sira nuné mos input sira

• Liga monitoramentu ba planeamentu no orsamentu • Reforsa kapasidade ba halibur dadus no monitoramentu iha nível distrito atu sharpen atensaun ba dezafiu

sira mak prestasaun serviso iha área rural sira hasoru • Suporta dezenvolvimentu parsearia kreativa sira entre Governo, doador sira, no sósiu sira seluk atu alkansa

rezultadu lalais iha baze Reforsa Transparénsia no Komunikasaun

• Tulun Governo atu implementa atividades komunikasaun no informasaun proativu via-rua atu hamoris inkluzividade no hadia sensibilizasaun konabá rezultadu sira.

• Apoia esforsu sira atu públika orsamentu no informasaun konabá ezekusaun orsamentu iha formatu ida mak asesivel ba públiku, inklui iha distrito sira

• Halao kolókiu sira ba Parlamento, NGOs, média, no juventude konabá arranjus jestaun reseita minarai no topiku pertinent sira seluk

• Sponsor nafatin interaksi ho grupu juventude mak partisipa tihaona iha konsulta CAS sira atu diskute asuntu dezenvolvimentu sira iha sorumutu mensal sira

• Halo estudu sira badak ka fo mos sumáriu mak akompaña estudu ne’e, traduz material eskritu sira ba Tetun, no haklekar tuir dalan proativu liu-hosi kolókiu sira

Konsolida no Haluan Parsearia sira

• Organiza misaun doador konjunta, mak halao hamutuk wainhira bele, ba CSP no PFMCBP atu monitor progresu no partisipa iha diálogu konstrutivu ho Governo no sósiu sira seluk konabá prioridade sira programa nian

• Dezenvolve grupu serviso ida ba armonizasaun no adopta kuadru produtu konjunta ida no hadia mekanismus implementasaun ba PFMCBP no EFA

Partisipa ativamente iha SWG sira iha sektor sira nebé Banku partisipa

Risku sira no Medida sira atu Hakma’an 43

VI. RISKU SIRA NO MEDIDA SIRA ATU HAKMA’AN

83. Implementasaun Timor-Leste nia NDP no mos Banku niia estratéjia asisténsia hakruk ba risku barak. Tanba karáter whole-of-Government CAS nian, risku sira mak Governo no Banku hasoru bot hanesan. Risku sira ne’e inklui (a) kapasidade implementasaun Governo nian fraku; (b) insatisfasaun públiku nian ba Governo aumenta tiha ho baze ba ajitasaun sivíl asosiadu mak mosu tihaona no situasaun seguransa mak sai a’at; (c) governasaun sai at liu tan no impedimentu ida ba korrupsaun; (d) iha fragmentasaun iha tulun doador nian.

84. Kapasidade implementasaun Governo labele hadia lalais atu kontrola aumentu iha kiak. Kresimentu non-minarai, kriasaun empregu, no hakuran kiak depende teb-tebes ba implementasaun efetiva no efisiente orsamentu Governo nian mak aumenta lalais ho f okus ida ba prestasaun servisos iha distrito sira. Tanba Governo hakarak teb-tebes atu haré serviso públiku sira barak liu instituisaun Estadu nian mak fo, maka atu alkansa buat ne’e sei presiza aperfeisoamentu drástiku iha kapasidade implementasaun. CAS dezeña tiha atu hakuran risku ne’e hosi tau fokus ba harí kapasidade iha Governo laran ba planeamentu, ezekusaun orsamentu, no monitoramentu ba rezultadu sira. Medida prazu-badak sira sei inklui kolokasaun pessoal internasional no formasaun iha serviso fatin iha área sistema no prosesu sira. CAS mos sei tau target ba medida prazu-naruk liu sira mak halo motivasaun no responsabilidade diak liu ba funsionáriu públiku sira, hanean fo insentivu mak natón, formasaun iha lideransa, jestaun, atitude no komportamentu sira, no halo kik sistema no prosesu sira. Atensaun espesial sei fo ba implementasaun orsamentu dezenvolvimentu kapital, nebé iha impaktu diretu ba empregu iha rai laran, nudar ezemplu liu hosi atividade konstrusaun orsamentadu sira. Harí kapasidade entre ajénsia sira sei komplementa tan ho harí kapasidade iha sektor xave sira, mak tau target ba nível maturidade sektor nian. CAS moa sei fo aten-brani ba hanaruk parsearia kreativa sira ho NGO sira, sektor privadu, no komunidade sira atu halais pasu implementasaun nian.

85. Populasaun bele sai la-haksolok ho Governo nebé halo ajitasaun sivíl no bele monu hikas ba konflitu. Dezempregu nebé aas, jerasaun juventude mak aumenta lalais, korrupsaun mak buras, serviso seguransa sira mak la iha experiensia, no la iha empatia popular ho dezafiu sira mak Governo hasoru daudaun hotu-hotu kontrubui ba ambiente ida ihanebé violénsia bele mosu hikas, maiske ne’e seidauk bele prova nafatin. CAS sei buka atu hakma’an risku sira ne’e hodi tau fokus ba kriasaun empregu, liu hosi implementasaun efetiva Governo nia despezas kapital mak aumenta daudaun, no mos hosi hadia produtividade no orientasaun ba merkadu iha área rural sira, suporta tan ho aperfeisoamentu sira iha infraestrutura rural. CAS sei buka kompreende no hahú rezolve dezafiu barak mak juventude nian hamosu. Liu hosi parsearias ho doador sira seluk, harí kapasidade institusional ba serviso seguransa sira sei sai nafatin área fokus ida, hanesan mos rekoñesimentu adekuadu ba veteranu rezisténsia armada no sivíl sira. Ikus liu, CAS sei apoia Governo iha hakiak diálogu konstrutivu ho públiku, atu hadia entendimentu hamutuk, maneja esperansa sira, no hadia serviso sira.

86. Tanba reseita minarai hahú suli ona, governasaun bele sai pior no korrupsaun bele sau endemik. Timor-Leste nia rekursu minarau kria risku governasaun bot, nudar bele haré hosi experiénsia nasaun sira mak riku rekursu iha raiklaran. To ohinloron, Governo konsistentemente tuir ona polítika transparénsia ida konabá jestaun reseitas minarai, adopsaun polítika poupansa minarai no rejime fiskal furak ida, no antisipasaun ba prínsipiu sira EITI nian. Em jeral, rekoñese ona katak Ezekutivu to’o orasné nudar instituisaun Estadu nian mak forte liu no katak

Risku sira no Medida sira atu Hakma’an 44

presiza pezu no kontrapezu efetivu sira atu kria estadu ida demokratiku, pluralistiku, no responsável tomak. Iha tempu hanesan, istoria okupasaun Indonézia nian iha tinan 24 nia laran implika katak ema uitoan bele refere ba experiénsia ne’e ho modelu governasaun sukses ida. Ho eleisaun sira mak antisipa ona ba 2006 ka 2007, ne’e bele agrava hosi presaun populista atu hakuran disiplina fiskal. Timor-Leste komprometidu atu asegura katak instituisaun fiskalizasaun no kontabilidade mak hakerek ona iha Konstituisaun harí lalais tiha prátiku posivel, no atu kria administrasaun ida efisiente no disiplinadu. CAS sei buka hakma’an risku ne’e hodi tulun reforsa arkitetura governasaun mak mosu daudaun ne’e, enkuantu servisu hela atu hadia demanda ba governasaun diak liu hosi transparénsia mak aperfeisoa ona no kapasidade mak hadia ona iha meio-komunikasaun no sosiedade sivíl.

87. Asisténsia doador nian bele fahe namkari, nebé tau presaun makás ba Governo nia kapasidade implementasaun mak fraku. Tanba arranjus doador-barak hanesan TFET fo daudaun dalan ba intervensaun bilateral sira, maka benefísiu sira hosi koordenasaun intima bele lakon no kustus atu halo interasaun ho doador sira bele aumenta, nuné halo Governo tau fokus ba kumprimentu ho prosedimentu doador nian em vez de ba reforsa nis sistema rasik sira. CAS sei hakma’am risku ne’e hodi tulun Governo konsolida no haklean parsearia forte sira mak orasné iha haleu orsamentu fontes kombinadas diak ida. CSP whole-of-Government sei sai nafatin forum primariu ba diálogu polítika ho komunidade parseiru dezenvolvimentu sira. CSP sei halao hamutuk ho PFMCBP entre-ajénsia, mak suporta tiha hosi kongregasaun doador sira. Tau tan ne’e, CAS sei buka atu apoia parsearia íntima sira haleu SIPs no SWG sira, buka sinerjia sira entre programa doador sira nia iha sektor sira ne’e. Ne inklui programa sektor mak implementa hamutuk ka akordu formal atu suporta metas hanesan iha programas induk ida no koloka prosedimentu armonizadu sira. Sektor sira mak sai énfaze ba parsearias aperfeisoadu sira mak saúde, edukasaun, agrikultura, no enerjia.

Apendise A – Ezekusaun Orsamentu 1. Maiske Timor-Leste iha dezempeñu diak teb-tebes iha responsabilidade fidusiária, ne’e mosu mai ho kustu aas ba prestasaun servisos tanba ezekusaun orsamentu kikoan teb-tebes. Sistema jestaun despezas esensial sira kompara favoravelmente ho nasaun sira seluk ho rendimentu kik, kumpre indikador 12 hosi inidikador jestaun despezas públikas 15 nebé Inisiativa Rai Kiak sira ho Tusan Wain/Highly Indebted Poor Countries (HIPC) (Tabela A.1) harí. To orasné benefísiu potensiál sira sistema forte sira ne’e hetan kontra-balansu hosi akumulasaun krítiku sira iha ezekusaun orsamentu. Liu hosi nível kompromisu mak razoavelmente aas entre kategoria despeza hotu-hotu (kas tau tan kompromisu sira), ho despeza total (kas/cash tau tan kompromisu sira) alkansa média 93 pursentu iha termus agregadu iha FY04, imajen ne’e diferente makás ba despeza kas atual. Iha FY04, ezekusaun orsamentu alkansa 75 pursentu deit ho baze kas, tun hosi 95 pursentu iha FY02. to’o finais Marsu 2005, 48 pursentu deit hosi apropriasoens orsamrntu mak gasta tiha ho baze kas/cash basis. When wainhira anualizadu, figura ne’e korresponde ho taxa ezekusaun orsamentu ida hamutuk 64 pursentu ho baze kas iha FY05.

Tabela A 1: Timor-Leste nia Dezempeñu hasoru Indikador sira Jestaun Despezas Publikas HIPC

Indikador Bench- Mark Timor-Leste HIPC

Average Informasaun fiskal asosiadu ho orsamentu mak match GFS A A B Atividades Governo mak la finansia makás liu hosi rekursu extra-orsamental A A A Budget outturn mak relativamente besik ba orsamentu orijinal nia apropriasaun B C B Identifikasaun despeza ba hakuran kiak A B B Fundu sira hosi hatama ona iha orsamentu Governo nian A A B Orsamentu klasifika ona ho baze administrativu, ekonómiku no funsional ida B B B Integrasaun prognóstiku prazu-médiu sira iha siklu orsamental A A C Stock kikoan hosi atrazu despeza sira iha fin tinan fiskal ida ikus A A A Funsaun auditoria interna ativu A A B Fiskalizasaun interna suplementa ona ho estudu tracking despezas públikas B B C Konta banku Governo nian rekonsilia ona ho rejistu kontabilidade nian sira A A B Relatoriu fiiskalizasaun orsamentu hosi ministerio liña sira no tezouraria simu ona iha semana hat nia laran

B A B

Relatoriu orsamental tinan-laran aprezenta despeza ho baze funsional ida A B C Konta sira taka ona iha fulan rua laran hafoin tinan fiskal ramata A A B Konta sira mak audit ona aprezenta ona ba lejislatura iha fulan 12 laran B A C

Key: A = Element esensial PFM kumpre objetivu relevante tuir dalan ida kompletu ordeiru (bele prediz, autorizadu, tuir prosedimentu sira), akurat, pontual no koordenadu. B = Elementu esensial PFM em jeral funsiona tuir dalan ida ordeiru no pontual maibé la kompletu, laiha koordenasaun, la tuir no/ka la akurat iha aspetu balun. C = Elementu esensial PFM funsiona iha nivel rudimentar ida, maibé iha frakeza fundamental bot balun konabá, koordenasaun, kumprimentu, akurasi, no/ka pontualidade D = Iha frakeza bot teb-tebes iha funsionamentu elementu esensial relevante PFM nian. Fonte: Banku Mundial, The Democratic Republic of Timor-Leste Public Expenditure Review, Washington DC: Banku Mundial, Jullu 19, 2004. 2. Difikuldade sira iha ezekusaun orsamentu are most pronounced ba despezas dezenvolvimentu kapital. Iha ministério hotu-hotu nia laran, ezekusaun orsamentu dezenvolvimentu kapital sai problematiku, alkansa média besik 10 pursentu ho baze kas basis iha FY03 no FY04 (Tabela A.2). Bazeadu ba despeza sira iha fulan Marsu 2005 laran, despeza kapital mak orasné sei lao hela sei alkansa 8 pursentu deit FY05. Ne hetan preokupasaun partikular iha sektor xave sira ihanebé despeza kapital importante teb-tebes, inklui konstrusaun eskola sira no reabilitasaun no hadia lurón. Despeza dezenvolvimentu kapital iha Ministério do Transporte, Comunicações e Obras Públicas hamutuk 5 pursentu deit hosi apropriasoens ho baze kas iha FY04, no iha tinan hanesan, despeza dezenvolvimentu kapital zero akontese ho MECJD. Ezekusaun orsamentu iha área kapital minor sai diak liu uitoan, maiske despeza kas atual alkansa

Apendise A 46

média 29 pursentu dei hosi apropriasoens iha FY03 no 53 pursentu iha FY04. despeza kapital menor durante trimestre tolu uluk FY05 nian projeta média ida hamutuk 21 pursentu ba tinan fiskal tomak.

Tabela A 2: Ezekusaun Orsamentu tuir Kategoria Despezas (%) FY2003 FY2004 Estimativa FY2005

Kategoria Despezas Total Kas Total Kas Total Kas

Saláriu no Ordenadu sira 92 92 92 92 89 89

Bens no Serviso sira 105 87 94 77 83 61

Despeza Kapital Menor 98 29 91 53 63 21

Dezenvolvimentu Kapital 100 11 94 9 85 8

Total Despezas 100 75 93 75 85 64Fonte: Ministério do Plano e Finanças, Relatoriu Ezekusaun Orsamentu, Juñu 2003, Juñu 2004, no Marsu 2005. Nota: Total = komprometidu no kas. Estimativa anualizada FY2005 bazeadu ba figura sira to’o Marsu.

3. Iha lakuna importante iha despeza bens no servisos iha sektor xave sira. Ezekusaun despezas ba bens no servisos oi-oin iha ministério sira, maibé despeza média ho baze kas/cash tun tiha hosi 87 pursentu iha FY03 ba 77 pursentu iha FY04 no, to’o Marsu 2005, projeta tiha atu sai 61 pursentu deit iha FY05 (Tabela A.3). despeza atual ba bens no servisos partikularmente kikoan iha MECJD (29 pursentu) no Ministério do Desenvolvimento e Meio-Ambiente (33 pursentu).13

Tabela A 3: Ezekusaun Orsamentu iha Bens no Servisos (%) FY2003 FY2004 Estimativa FY2005

Ministério/Programa sira Total Cash Total Cash Total Cash Gabinete Prezidente 98 98 87 87 89 79 Parlamento Nasional 100 85 99 96 91 85 Gabinete Primeiro Ministro no Conselho de Ministros no Secretariado de Estado do Conselho de Ministros * 68 65 58 55 60 55 Defeza 92 81 98 72 93 52 Administrasaun Estatal 98 85 99 89 105 93 Interior (maioria Polisia)14 97 90 95 90 85 56 Justisa 96 82 95 75 84 63 Dezenvolvimentu no Meio-Ambiente 88 86 54 51 55 44 Komersiiu ni Industria 76 68 72 70 84 71 Agrikultura, Florestas, no Peskas 96 92 90 73 92 60 Educação, Cultura, Juventude, e Desporto 98 55 89 42 83 38 Saúde 102 80 98 78 89 65 Trabalho e Solidariedade 96 89 94 89 90 67 Negócios Estrangeiros e Cooperação 94 88 96 91 73 70 Planeamento e Finanças 93 79 95 79 39 32 Transporte, Comunicações e Obras Públicas 125 111 97 84 97 80 Judiciario 99 92 89 81 56 48 Autoridade Bancária e Pagamentos 100 100 100 100 100 100 Radio e TV de Timor-Leste 92 41 86 81 77 64 Total Despezas 105 87 94 77 83 61 Fonte: Ministério do Plano e Finanças, Relatoriu Ezekusaun Orsamentu, Juñu 2003, Juñu 2004, no Marsu 2005.

13 Ezekusaun orsamentu ba bens no servisos mos parese kik iha MPF (32 pursentu), tanba alokasaun suplementar bot ida atu selu dezenbolsu taxa sira mak selu barak-liu tiha hosi kontraktor sira mak la ativu ona iha Tasi Timor. 14 Orsamentu polisia nian hamutuk hotu liu 85 pursentu hosi orsamentu Ministério do Interior. Maiske alokasaun sira ba Ministério do Interior no Polisia Nasional (PNTL) reporta keta-ketak iha Orsamentu Suplementar Dezembru 2004, relatóriu ezekusaun orsamentu mensal la dizagrega sira.

Apendise A 47

Nota: Total = komprometidu no cash.Estimativa anualizada FY2005 bazeadu ba figura sira to’o Marsu. *Gabinete Prezidente no COM, no Secretáriado de Estado do COM keta-ketak iha dokumentu orsamentu FY05 Maibé uluk la hamutuk. Ba fins komparasaun, gabinete rua ne’e kombina tihaona.

4. Ezekusaun orsamentu mak neineik ne’e mosu tanba sentralizasaun makás ba jestaun despezas, kontrolu despeza no procurement mak forte, kapasidade fraku iha ministério sira, no komunikasaun ladiak entre MPF no ministério liña sira. Maioria ministério liña no distrito sira laiha sistema komputador natón atu monitor sira nia taxa ezekusaun orsamentu. Liu tan, laiha sistema dezenbolsu efetivu atu haruka fundu sira ba distrito sira, nebé halo distrito sira kaer deit osan kas kikoan em vez de fundus atu suporta programa nasional sira ka prestasaun serviso lokal sira. Hadia ezekusaun orsamentu enkuantu kaer metin nafatin responsabilidade tau dezafiu bot ida ba Governo.

Apendise B – Meio Ambiente 1. Timor-Leste okupa sorinbalu parte oriental illa Timor, parte oriental liu hosi grupu Sunda Menor. Nia naruk besi-besik 300 km no luan 50 km, ho área terrestre total hamutuk 15,000 km kuadradus. Nia rai ida mak iha foho barak, ho tutun aas to’o 2,920 m, no haketak ho resife korál. Nia klima monsaun, ho períodu udan barak no bailoro mak distintu. Udan-been barak (liu 1750 mm iha 65 pursentu iha ilha ne’e) no udan mak monu ne’e makás.

2. Pursentu hitunulu-resin-lima hosi Timor-Leste nia populasaun moris iha área rural sira, ihanebé kiak dominan liu, no depende ba rekursu natural sira atu sustenta sira nia nesesidade bázika sira. Pursentu walunulu hosi empregu iha relasaun ho rekursu natural, no 98 pursentu hosi umakain sira uza ai nudar sira nia enerjia primária.

Rai

3. Rai ne mosu besi-besik vertikalmente hosi tasi no mota sira sikat iha let, sira barak mak maran, exceptu wainhira udan. Planísie/rai tetuk klot besik tasi haketak tasi ibun mak mos no sei orijinál. Pursentu hitunulu-resin-nen hosi área raimaran kobertu ho floresta sekundária (maioria arbustu/aihún kik) no 10 pursentu ho dut. Mangrove moris besik tasi-ibun. Floresta iha foho uluk riku ho ai-kameli, maibé ai sira ne’e mohu tiha durante tempu kolonial. 13 pursentu deit hosi área rai mai serve ba agrikultura. Hahan primsipal mak fos, batar no ai-fariña. Rai-maran no rai mak la bokur limita produsaun. Seguransa hahán sai ona problema ida no sei sai at liu tan ho aumentu populasaun mak lais. Kafe, vanila, kamí, no ni ema kuda atu fan iha kuantia uitoan. Adubu no pestisida ladun uza barak no tau ameasa uitoan deit ba ambiente.

4. Besik um-tersu hosi área rai balun mak hetan degradasaun makás tanba kombinasaun rai mak ladiak, desflorestamentu, animal han dut makás (liu-liu bibi sira), no agrikultura lere-no-sunu. Foho lolon barak mak relativamente la-bokur no hetan erozaun periódiku makás hosi udan-bot sira. Mota sira mak suli lais halo tahu barak mak depozita iha in mota-ain ka estuáriu sira no iha reefs besik sira.

5. Maioria habitante sira la iha titulu de posse seguru ba rai, maiske programa kompreensivu ida ba lejislasaun rai halao daudaun. Lei inan rai ida mak fo kobertura jeral ba rejime judisial tomak ba titulasaun rai promulga tihaona. Dekretu Lei ida aprova tihaona konabá arrendamentu propriedade Estadu nian, nebé permite arrendamentu to’o liu tinan limanulu ba rai sira Governo nian iha sidade no mos iha área rural sira, inklui propriedade agríkola sira. Projetu lei ida konabá rejistu rai no titulasaun orasné tama ona iha konsiderasaun Governo nian, no nia aprovasaun hein atu halo iha finais 2005. Wainhira promulga ona, lei ne’e sei harí sistema propriedade kompreensivu ida, inklui rejistu no titulasaun no regulamentu sira hosi nebé reklamasaun sira bele prosesa no rezolve.

Rekursu Bee no Tasi

6. Iha área urbana sira, dadalak ka mota kik sira hetan poluisaun tanba: (a) umakain barak laiha asesu ba saneamentu diak; no (b) prosesamentu no regulamentu bee-foer indústria nian sei limitadu. Tanba populasaun nasaun nian namkari no dezenvolvimentu industrial limitadu,

Apendise B 49

poluisaun bee iha rai-maran no tasi-ibun seidauk sai problema bot ida, maiske fábrika prosesamentu kafé sira halo mota lokal sira foer.

7. Relatóriu sira konabá kondisaun diving/luku mak furak teb-tebes hatudu katak ambiente no rekursu tasi sira iha kondisaun diak. Atividade peskas iha área tasi mak la-klean uitoan deit, maibé parese atu sai barak tanba aumentu populasaun lais aumenta demanda ba hahan. Iha poténsia atu haluan eko-turizmu mak relasiona ho luku orasné halo iha eskala kikoan. Frota peska nasional ba tasi-klean kikoan, maibé frota estranjeiru nian provavelmente explora nia rekursu tasi klean sira.

8. Sektor enerjia SIP rekomenda katak, tanba seidauk hetan rekursu minarai bot iha rai-leten, enerjia-bee bele kaer paper bot ida iha dezenvolvimentu produsaun enerjia durante tinan 20 tuir mai. Impaktu hosi projetu sira hanesan ne’e ba meiu ambiente tenki konsidera. Maibé, tanba impedimentu jeolójiku sira parese sei la fo konsiderasaun ba rezervatóriu bot sira, maka impaktu sira mak asosiadu ho inundasaun rai em jeral sei limitadu teb-tebes, no tanba maioria mota sira suli deit tuir tempu/estasaun, maka impaktu ba kraik sira parese la sériu. Projetu bot mesak deit mak bele dezenvolve iha prazu-badak mak projetu Ira Lalaro iha Los Palos, ihanebé bee mak suli naturalmente hosi Lagoa Ira Lalaro kanaliza kedas ba barrajen badak ida molok nia suli tama ba rai-kuak ida. Nuné laiha impaktu downstreamsira, no tanba aumentu iha nível bee nian mak barrajen halo sei iha distánsia natural nivel bee nia laran, laiha impaktu inundasaun rezervatóriu. Tanba ne’e maka impaktu ambiental parese kikoan.

Mina no Gas

9. Timor-Leste no nia tasi mak haleu halot rezerva mina no gas barak. Gas evapora hosi rai-okos iha kuantia barak teb-tebs iha área balun iha kosta sul. Gas ne’e namkari ka lakan kedas haleu área evaporasaun nian maibé parese la fo ameasa bot ida ba meio-ambiente. Kampu mina no gas iha Tasi-laran Bayu Undan hahú produsaun iha 2004, maibé tau ameasa uitoan ka laiha ameasa ida ba meio-ambiente. Dezenvolvimentu ba oin mina no gas iha tasi-laran parese sei tau ameasa ne’e. Karik no wainhira realiza ona, planu ambisiozu sira atu harí oil pipeline ida ba kosta sul no atu dezenvolve fasilidade prosesamentu mina iha rai-maran sei presiza aumenta makás kapasidade jestaun ambiental no sistema kontrolu sira.

Kualidade Bee nian

10. Klima ida mak manas durante tinan tomak, karreta/makina uitoan, no dezenvolvimentu industrial minimu hatete katak kualidade ar nian relativamente diak, até ha área rural sira. Tanba utilizasaun ai nudar enerjia prinsipal umakain nian, poluisaun ar iha umalaran bele sai asuntu bot ida. Rai-rahun mos sei problema kikoan ida.

Serviso Públiku Meio Ambiental

11. 50 pursentu deit hosi populasaun mak iha asesu ba bee hemu seguru no saneamentu diak. Kolesaun no prosesamentu lixu solidu sei limitadu, no lixu solidu hafoer área sira sebe ema hela ba. Serviso meio-ambiental mak ladiak hamosu risku ba saúde, hanesan isin-manas dengue mak bele oho ema.

Biodiversidade

Apendise B 50

12. Timor-Leste iha kombinasaun flora no fauna Austrália no Asia nian. Iha manu besik oin 224, espesies 23 hosi sira endémiku ba grupu illa Timor. Timor-Leste mos iha balada tasi mak barak. Espésia sira mak ameasadu ka iha perigu laran hanesan espésia lenuk balun no lafaek tasi balun. Administrasaun UN nian determina ona (maiba la tau markasaun) área protejida 15 sem halo konsulta ida, no sira la manejadu efetivamente. Governo seidauk ratifika Konvensaun konabá Diversidade Biolojika nuné seidauk elijivel ba asisténsia konservasaun biodiversidade GEF. UNDP fo daudaun tulun teknika konabá ratifikasaun konvensaun ne’e no konvensaun ambiente global sira seluk.

Instituisaun Meio-Ambiental sira

13. Responsibilidade Governo da asuntu meio-ambiente fahe ba rua. Ministério de Dezenvolvomento e Meio-Ambiente responsável ba planeamentu ambiental, servisos ambientais urbanu, no ekolojia. Ministério da Agrikultura, Florestas e Peskas responsável ba aspektu sira ne’e iha jestaun ambiental. Ministério rua hotu hasoru konstranjimentu iha kapasidade no mos rekursus.

14. ADB fo ona tulun atu harí kapasidade ambiental uitoan ba Ministério do Dezenvolvimentu e Meio-Ambiente iha área jestaun rekursu bee no avaliasaun ambiental.

Apendise C – Realizasaun sira iha Estratéjia Apoiu ba Tranzisaun 2000 1. Banku Mundial involve’an ativamente ona iha rekonstrusaun no dezenvolvimentu ekonomia Timor-Leste nian desde finais 1999, kaer papel katalítiku ida iha mobilizasaun no koordenasaun asisténsia internasional ba nasaun ne’e. Durante tranzisaun ba ukun’an, Banku Mundial nia involvimentu sentraliza haleu nia papel nudar administrador no ko-manajer ba TFET, nebé harí tiha iha Dezembru 1999 nudar instrumentu ida atu fo asisténsia doasaun ba atividade rekonstrusaun sira no dezenvolvimentu ekonómiku. Desde FY03, Banku kaer tiha papel xave ida iha mobilizasaun asisténsia orsamental ba periodu hahú ukun’an liu hosi TSP multi-doador anual, nebé fokus ba reforsa governasaun, hadia prestasaun servisos, no haburas kriasaun empregu. Iha programa rua ne’e nia laran, koordenasaun sektor hetan tihaona apoiu hosi misaun doador hamutuk ida. Inisiativa prinsipál rua ne’e komplementa tiha ho atividade sira mak finansia ho doasaun iha área target sira mak fo preokupasaun imediatu, hanesan demobilizasaun no rejistu veteranu sira, no dezenvolvimentu polítika juventude. Tulun téknika reforsa tihaona ho programa kompreensivu ida ba serviso análitiku.

2. Banku tulun ona rekonstrusaun sektor no dezenvolvimentu institusional liu hosi TFET. Iha TFET laran, nebé administra hamutuk ho ADB, Banku Mundial maneja ona projetu sira iha agrikultura, hakbit komunidade, edukasaun, saúde, dezenvolvimentu sektor minarai, dezenvolvimentu sektor privadu, jestaun despezas públika, no foin lalais ne’e sektor enerjia. Hamutuk hotu, TFET fo ona besik 45 pursentu hosi despeza investimentu kapital entre FY00 no FY03 (ekskluzivu hosi hametin-dame, umanitária, no despeza rekorrente mak asosiadu). Finansiamentu total ba projetu sira mak Banku Mundial administra ona hamutuk USD 115 milloens, hosi nebé 96 milloens dezenbolsa ona to’o finais Marsu 2005.

3. TFET kontribui makás ona ba rekonstrusaun no dezenvolvimentu iha Timor-Leste, maiske ho pasu ida neineik liu fali ida uluk antisipa ona no ho rezultadu mak la hanesan entre sektor sira.15 Programa TFET sira harí no reabilita ona eskola sira, sentru saúde sira, lurón sira, merkadu lokal sira, no eskema irrigasaun komunidade sira, no fo ona empréstimu ba SME sira. Realizasaun institusioanl inklui dezenvolvimentu polítika iha sektor agrikultura, edukasaun, saúde, no minarai, hanesan mos preparasaun planu saúde distrital, kriasaun Sentru Dezenvolvimentu Emprezarial, no harí kapasidade iha nível komunidade (Tabela B.1). Impaktu ba inisiativa dezenvolvimentu institusional sai forte liu tiha ihanebé programa sira fokus tiha dalaida deit ba asisténsia emerjénsia no iha inísiu dezenvolvimentu polítika no estratéjia lokal sira, kuadru institusional no legal asosiadu sira, no planu rekursu umanu mak relasionadu, no parseiru dezenvolvimentu sira tomak fo apoiu koordenadu. Sektor saúde fo ezemplu ida konabá susesu iha implementasaun kompreensiva no koordenada apoiu doador nian.

15 Hare Komisaun Europeia, “Interim Evaluation of the Trust Fund for Timor-Leste,” Outubro 2004, ba estudu detalladu ida ba kbit no frakeza sira TFET nian.

Apendise C 52

Tabela B 1: Realizasaun sira iha TFET

Reabilitasaun no Rekonstrusaun Realizasaun Institusional Agrikultura USD 17.8 milloens alokasi ona USD 16.1 milloens dezenbolsa ona

• Animal hakiak 2,500, manu 70,000, no instrumentu agríkola fahe ona 77,000

• Irrigasaun komunidade 10,487 ha , eskema irrigation médiu 2,090 no lurón asesu 217 km reabilita ona

• Média produsaun fos sae ona hosi 1.5 MT/ha ba 2.03 MT/ha iha eskema komunidade mak reabilita ona no 2.48 MT/ha iha eskema médiu sira

• Politika sector agrikultura aprova ona • Nota polítika-mikro lima kompletu ona,

pessoal Ministerio 270 treina ona • Lejislasaun Peskas no Karantina publika ona • Servisos veterinaria animal-hakiak funsiona

ona iha nasaun tomak, traballador animal-hakiak suco 190 treina ona, karau 79%, 93% fahi, 60% manu vasina ona tina-tinan

Hakbit Komunidade USD 19 milloens alokasi ona USD 19 milloens dezenbolsa ona

• Doasaun komunidade USD 7.4 milloens finansia ona lurón no ponte 245, projetu bee 412, no projetu irrigasaun 83 alkansa besik ema 300,000 ba siklu ida-ida hosi siklu 3

• USD 1.1 milloens devota ona ba atividade kréditu 590, taxa repagamentu 37%

• Konsellu ba suco ida-ida no sub-distrito iha nasaun hetan ona experiénsia iha planeamentu no implementasaun projetu komunidade kikoan sira

Edukasaun USD 34.5 milloens alokasi ona USD 26.4 milloens dezenbolsa ona

• Sala aulas 2,780 harí hikas ona, eskola primaria foun 29 harí ona, eskola sekundária fouon 5 hahú harí ona

• Jogu mobiliariu 72,500 estudante nian no mobiliariu jogu 2,000 mestre sira nian fo ona

• Livru-textu 2.1 milloens fahe ona no kopia 175,000 revista labarik fahe ona fula-fulan

• Politika Edukasaun hakerek ona hafoin halo konsulta barak, kuadru legal asosiadu sira hakerek ona

• Unidade Fasilidade Infraestrutura iha Ministerio Educacao bele ona maneja konstrusaun, reabilitasaun, no manutensaun ba fasilidade

Saúde USD 17.3 milloens alokasi ona USD 12.2 milloens dezenbolsa ona

• Sentru Saúde Komunidade 21 no Postu Saúde 36 harí ona

• USD 629 milloens atu sosa ai-moruk no material medisina nian fahe ona

• Proposta konfigurasaun hospital aprova ona

• Politia Sektor Saúde aprova ona no lejislasaun asosiadu publika ona

• Monitoramentu nasional no distrital ba indikador output harí ona

• Planu saúde distrital sira elabora ona tina-tinan nudar baze ba planu no orsamentu Ministerio

• Armazen Fornesimentu Produtu Mediku Autónomu kria ona no funsiona ona

• Planu Dezenvolvimentu Rekursu Umanu adopta ona no halao ona formasaun ba doutor medisina Timor oan besik 40

• Estudu Demografiku no Saúde ramata ona Sektor Minarai USD 1.9 milloens alokasi ona USD 1.1 milloens dezenbolsa ona

• Acta Petroleu, Kontratu Fahe Produsaun Modelu asosiadu, no Akta Taxasaun Petroleu hatama ona ba Parlamento hafoin halo konsulta ho parte barak

• Politika Poupansa Reseita Minarai Revenue, no Fundu Petroliferu asosiadu hatama ona ba Parlamento hafoin halo konsulta ho parte barak

• Esforsu komunikasaun sistemátiku konabá dezenvolvimentu sector minarai

Sektor Privadu USD 12.3 milloens alokadi ona USD 7.4 milloens dezenbolsa ona

• Fo ona empréstimu ba empreza negosiu 341 kik to’o médiu, taxa selu-hikas 75%

• Merkadu 19 reabilita ona iha railaran tomak

• Sentru Dezenvolvimentu Emprezarial lima kria ona, fo ona formasaun ba eme liu 3,000 mak hakarak sai emprezariu inklui feto 35%

• Komponente kréditu fo ona experiénsia folin-bot ba BNU, nebe orasné fo kréditu no nia assume rasik risku sira

Jestaun Públika USD 1.3 milloens alokasi ona USD 1.2 milloens dezenbolsa ona

• Konta nasional liña-baze ramata-ona ba konta sira 2000, atu halo preparasaun ba konta sira 2001-2003 nian

• Kapasidade atu prepara konta nasional annual rutina harí ona

• Divizaun tezouraria no procurement uza regularmente sistema kontabilidade komputerizadu integradu Governo

• Sistema sosa kombustivel prepara ona

Apendise C 53

4. Desde wainhira TFET hahú, projetu sanulu-resin-tolu ona mak ramata no projetu sia sei ativu hela. Iha finais Marsu 2005, besik USD 30 milloens mak seidauk gasta nafatin, no programa balun sei kontinua to’o FY07. Durante 2003, portfolio TFET hetan periodu ida ho risku aas no dezenbolsu neineik. Razaun balun identifika ona. Uluk liu, rotasaun aas entre pessoal finanseiru no procurement projetu nian besik loron ukun’an afeta tiha temporariamente kualidade jestaun fidusiária. Segundu, konabá Governo nia pedidu, jestaun no implementasaun projetu integra tihaona progresivamente ba estrutura ministério liña sira nia laran; maiske ema hakarak buat ne’e, mudansa ne’e tau tiha dezafiu tranzisional ruma. Ikus liu, uluk iha difikuldade iha tau balansu apropriadu ida entre rekonstrusaun fíziku prazu-badak no objetivu dezenvolvimentu prazu-médiu. Ho esforsu konsertadu atu rezolve difikuldade sira ne’e, projetu hotu-hotu orasné hetan klasifikasaun satisfatoria iha termus objetivu dezenvolvimentu, progresu implementasaun, no kualidade fidusiária. Projetu hotu-hotu, iha faze planeamentu ka ativu, aliña ona ho NDP, SP, no SIP sira. Tau tan ne’e, wainhira viavel, metodu konstrusaun no prosedumentu procurement adapta tihaona atu hadia partisipasaun lokal enkuantu mantein nafatin kualidade.

5. Hafoin restaurasaun ukun’an, TSP sai suporte prinsipál ba parsearia estratejika whole-of-Government ho doador sira. Uluk liu, TSP hamosu tiha nudar programa multi-doador prazu-médiu ida atu sai ponte ida ba finansiamentu atu nuné permite Governo atu implementa programa dezenvolvimentu modestu ida iha tinan susar sira molok reseita mina no gas sira hahú suli ona. TSP fo ona besik USD 30 milloens tina-tinan iha apoiu orsamentu mak finansia ho doasaun hosi FY03 ba FY05, durante periodu post-ukun’an ihanebé Governo nia reseita rasik tuir expetativa la natón atu finansia nia orsamentu annual CFET besik USD 75 milloens.

6. TSP nebé Banku koordena, parseiru dezenvolvimentu nain sia mak finansia hamutuk. Tau tan kontribuisaun IDA nian hamutuk USD 14.1 milloens, parseiru dezenvolvimentu sira fo ona USD 76.2 iha finansiamentu bilateral liu hosi fundu sira mak IDA administra. Parseiru bilateral sira ne’e inklui Australia, Canada, Finlandia, Irlanda, Nova Zealándia, Norwegia, Suécia, Reino Unido, no Estados Unidos. Portugal fo ona finansiamentu apoiu orsamental paralelu hamutuk USD 9 milloens hosi FY03 ba FY05.

7. Organizasaun sira balun partisipa tiha iha TSP nudar observador, hodi kontribui ativamente ba dizain programa no avaliasaun progresu sira. Entre parseiru dezenvolvimentu sira, observador sira inklui Brazil, China, Komisaun Europeia, Japaun, Malázia, United Nations Development Programme (UNDP), Fundu Nasoens Unidas ba Edukasaun Labarik nian (UNICEF), no UNMISET (orasné UNOTIL). Tau tan ne’e, konsulta tihaona membru sosiedade sivíl sira iha dezenvolvimentu no monitoramentu matriks asaun TSP.

8. TSP atua esensialmente nudar Kréditu Estratéjia Hakuran Kiak ida, nebé apoia Governo nia NDP no finansia orsamentu CFET nudar nia instrumentu ba implementasaun. Tina-tinan, matriks asaun ida destila prinsipalmente hosi AAP sira hosi ajénsia Governo individual sira, nebé aprezenta sub-konjuntu ida hosi asaun ho prioridade aas-liu siraiha áreas: (a) governasaun diak , inklui instituisaun fiskalizasaun sira, sektor públiku no jestaun despezas públikas, sektor justisa, no seguransa; (b) prestasaun serviso báziku, partikularmente amelloramentu sira iha efisiénsia no efetividade serviso saúde no edukasaun, no apoiu ba grupu vulnerável sira hanesan veteranu sira; no (c) kriasaun empregu, liu-liu liu hosi dezenvolvimentu sektor privadu, agrikultura, no amelloramentu iha infraestrutura bázika.

Apendise C 54

9. Governo fo tiha louvor ba TSP tan nia papel iha hamoris posse, harí kapasidade, koordenasaun, no orientasaun ba rezultadu iha ambiente pos-konflitu ida. Programa ne’e suporta ona planu estratéjiku anual whole-of-Government ida, enkuantu polítika no estratéjia sektor sira sei dezenvolve hela. Iha tempu hanesan, TSP hamoris posse hodi hola orientasaun hosi NDP no AAP sira no kanaliza fundu doador sira nian liu hosi Governo nia sistema no prosesu rasik ba preparasaun no ezekusaun orsamentu. TSP harí kapasidade hodi fo aten-brani ba prioritizasaun no monitoramentu, no hodi fo forum ida atu halo diskusaun konabá polítika. Iha tau maioria parseiru dezenvolvimentu sira hamutuk atu prepara no iha monitor matriks asaun, TSP fo koordenasaun ida ba atividades hotu-hotu mak doador sira finansia no nuné reforsa koordenasaun doador. TSP nia enfoke inter-sektoral permite kobertura asuntu importante hotu-hotu, halo utilizasaun efetivu vantajen komparativu parseiru dezenvolvimentu ida-ida iha kuadru jerál ida nia laran, sem husik-hela área sira ihanebé parseiru balun la ativu. Ho dalan ne’e, TSP bele resolve asuntu seguransa importante sira mak iha Banku nian mandatu nia liur, hanesan ezemplu deit. Enfoke ne’e mos promove integrasaun asuntu inter-setoral sira hanesan promosaun igualdade jéneru. Ikus liu, TSP promove orientasaun ba rezultadu liu hosi nia utilizasaun matriks mak limitadu ho tempu ida ba medidas politikas no institusionais, hanesan mos resultadu sira. Governo hasai ona nia apresiasaun ba papel TSP nian iha instila disiplina enkuantu mekanismu disiplinar internu sei fraku.

10. Implementasaun TSP mos lori ona ba naroman dezafiu sira apoiu orsamentu nian. Programa nia ámbitu mak luan no partisipasaun luan hosi doador sir tau difikuldade iha halo balansu ba ambisaun no realidade, tanba iha tendénsia ba matriks asaun atu haluan hodi kumpre prioridade sira ajénsia Governo oi-oin no parseiru dezenvolvimentu sira. Reforsa programa nia orientasaun ba rezultadu hodi muda hosi target input ba output no indikador rezultadu sira difisil tebes, partikularment tanba kapasidade estatistika sei fraku nafatin iha railaran no dadus liña-baze seidauk pronto no disponível. Experiénsia implementasaun TSP nian fo tiha énfaze ba importansia haluan partisipasaun atu hatama mos manajer nível médiu no membru sosiedade sivíl sira iha elaborasaun monitoramentu matriks asaun. Ikus liu, it has proved challenging atu tau balansu ba responsabilidade liu hosi fiskalizasaun ex-ante, iha parte ida, no prestasaun serviso efisiente liu hosi ezekusaun pronta orsamentu, iha parte seluk ne’e hatudu importansia dizain programa mak rigorozu wainhira uza Governo nia sistema sira iha ambiente kapasidade kik ida ho estrutura kontabilidade mak fraku.

11. Durante tranzisaun, Banku fo ona asisténsia pontual ba demobilizasaun no ba rejistu sistemátiku veteranu rezisténsia sira. Liu hosi doasaun PCF ida, Banku halibur’an ho USAID no Japaun atu finansia demobilizasaun no reintegrasaun kombatente sira besik 1,300 mak uluk ativu iha fim okupasaun iha 1999 no sira nebé la tama ba ezérsitu regular. Tau tan ne’e, Banku servisu ona ho UNDP, USAID, no doador bilateral balun sira seluk atu tulun prosesu identifikasaun no rejistu ex-kombatente sira besik 37,000 no veteranu Falintil sira mak uluk ativu iha funu armada entre 1975 no 1999. Prosesu identifikasaun no rejistu hanesan ne’e ba membru rezisténsia sivíl sira mos hetan daudaun apoiu hosi doasaun PCF ida. Dezenvolvimentu polítika no lejislasaun tuir mai ba programa rekoñesimentu no asisténsia hetan apoiu hosi doasaun IDF ida ba Directorado Nacional dos Veteranos.

12. Banku mos muda ona nia atensaun atu tulun juventude sira iha Timor-Leste. Ho apoiu doasaun PCF ida, Banku serviso daudaun ho The Asia Foundation, UNICEF, no parseiru sira seluk atu tulun Governo iha dezenvolvimentu polítika juventude ida. Atividade programa sira

Apendise C 55

inklui mapa ida ba norma, valor, no regulamentu sira iha grupu juventude oi-oin no avaliasaun institusional ida atu kompreende kapasidade organizasaun sira mak relasionadu ho juventude no define via sira ba kontribuisaun juventude nian ba dezenvolvimentu iha Timor-Leste. Retiru ida halao iha Outubru 2004 atu konsulta juventude iha railaran tomak. Mapa sosial ida ba juventude no avaliasaun institusional ida ba instituisaun juventude sira sei halao hela. Atividade sira ne’e sei serve nudar input ba definisaun polítika juventude nasional ida. MECJD harí ona grupu serviso informal ida atu diskute asuntu juventude sira no monitor progresu konava atividade programa sira.

13. Programa analitiku forte ida tulun ona fo orientasaun ba eskolla dezenvolvimentu no avalia progresu. Memorandum Ekonomiku Nasional ida / Country Economic Memorandum konabá Mudansa Polítika sia ba Nasaun Foun ida/Policy Challenges for a New Nation informa ona preparasaun Governo nia Plano de Desenvolvimento Nacional. Avaliasaun Kiak ida, Poverty in a New Nation: Analysis for Action, aprezenta ona iha 2003 no uza ona nudar input ba dizain programa sektor sira. Bazeadu ba rezultadu sira Estudu Realizasaun Eskola Primária, Education Since Independence: From Reconstruction to Sustainable Improvement – no nia relatóriu sumáriu, Timor-Leste Education: The Way Forward – fo tiha apoiu prinsipál analítiku ida ba dezenvolvimentu polítika no lejislativu ida sektor edukasaun. Amelloramentu sira iha jestaun finansas públikas no dizain TSP hetan tiha apoiu hosi Jestaun Despezas públikas no Nota Kontabilidade, mak entrega iha Maiu 2002, Relatóriu Avaliasaun Procurement Nasional ida, entrega iha Maiu 2003, no Estudu Despezas Públikas kompletu ida, entrega iha Juñu 2004. Reforsa institusaun governasaun sira iha Timor-Leste/Strengthening the Institutions of Governance in Timor-Leste ramata iha Setembru 2004 hafoin halo konsulta barak ho Governo, Parlamento, Prezidente, instituisaun sektor justisa sira, sosiedade sivíl, no parseiru dezenvolvimentu sira, hodi forma fundasaun ba diálogu konstrutivu ida konabá asuntu xave ida iha área governasaun. Hanesan mos ne’e, issues paper ida konabá Programas Investimentu Sektor produz tiha iha Dezembru 2004 atu explora mekanismu diak sira ba implementasaun SIP sira. Rezultadu sira hosi Estudu Demográfiku no Saúde nebé TFET finansia, ramata iha Dezembru 2004, leno tiha naroman ba preokupasaun sira iha sektor saúde. Ikus liu, servisu analítiku mak lao ona konabá asuntu traballu no veteranu kontinua informa programa sektor sosial Banku nian sira.

14. Serviso analitiku iha Timor-Leste alkansa ona impaktu bot liu wainhira fo tiha atensaun rogorozu ba hadia posse, asesu, no relevansia. Serviso hamutuk intimamente, diskusaun no diálogu ho Governo – no iha kazu balun, produz hamutuk relatóriu sira– maksimiza ona posse nasaun nian ba rezultadu analitiku sira fahe koñesimentu ba malu sai efetivu liu wainhira informasaun aprezenta iha forma mak asesivel ba sósiu barak, hanesan mos wainhira halo relatóriu sira badak ka akompaña ho sumáriu badak ida. Sai tiha importante mos atu traduz estudu sira ba Português ba Governo no ba Tetun no/ka Bahasa Indonézia ba públiku. Iha termus polítika halo influénsia, serviso analítiku hetan atrasaun bot liu wainhira kalendariza atu lao hamutuk ho eventu ida nebé ema barak mai partisipa, hanesan kongresu nasional ka misaun TSP multi-doador sira, ka wainhira nia sai tópiku diskusaun kolókiu proativu. Nudar ezemplu, Banku nia relatóriu sumáriu konabá edukasaun, Timor-Leste Education: The Way Forward publika tiha iha momentu halao Governo nia Kongresu Nasional Edukasaun, no nuné serve tiha nudar input diretu ida ba dezenvolvimentu polítika edukasaun nasional ida.

Apendise C 56

15. Sentru Hanorin-Aprende Hodi Dok Dili reforsa tan ona fahe koñesimentu iha Timor-Leste, maibé bele uza sentru ne’e estratéjiku liu tan. DDLC nudar Rede Aprende-Hanorin Konabá Dezenvolvimentu Raiklaran mak uza ativamente liu iha rejiaun Azia do Leste, fo programa aprende tolu to’o hat ba fulan ida liu hosi konferénsia video, nebé engloba sesaun 13 no partisipante 215 fulan ida em média iha FY04. Tau fokus ba formasaun ba administrasaun públika, DDLC harí tihaona kredibilidade forte ida hodi hola orientasaun hosi nesesidade lokal sira, ho servisu tuir dalan konsultativu, no hodi fihir didiak partisipante sira atu hetan impaktu máximu. Ánsia hosi doador sira atu apoia, partikularmente Portugal no Austrália, hamoris tiha planu firme ida ba programa sira mak finansia ona to’o Abril 2006. Harí ho baze ba susesu inisial ne’e, DDLC bele hadia liu tan nia efetividade hodi ajusta nia programa sira nia konteúdu besik liu ba Governo nia prioridade estratéjika sira. DDLC bele mos buka impakti bot liu liu-hosi “relay” ho kanal koñesimentu sira seluk, inklui meio-komunikasaun, suporta tan ho kolaborasaun intima ho ekipa komunikasaun iha sede Timor-Leste. Hateke ba loron ababn-bainrua, DDLC sei presiza hakas’an atu hetan sustentabilidade liu hosi dezenvolvimentu no implementasaun planu komersiál ida bazeadu ba relasaun prazu-naruk ho parseiru sira iha finansiamentu no dezenvolvimentu konteudu.

Apendise D – Parámetru Finansiamentu Nasional sira 1. Parámetru Finansiamentu Nasional ba Timor-Leste akorda tihaona ho Governo fo boas-vindas ba fleksibilidade bot mak sira sei fo (Tabela D.1).

Tabela D 1: Parámetru Finansiamentu Nasional ba Timor-Leste

Artigu/Item Parámetru Observasaun/Explikasaun Selu Hamutuk Kustus. Limite ba proporsaun kustu projetu individual sira mak Banku bele finansia

100% Enkuantu kontinua tau énfaze ba kompromisu devedor nian no posse projetu individual sira, Banku sei kaer metin opsaun atu finansia to’o 100 pursentu hosi kustus projetu nian. Maibé, arranjus espesifikus sei determina ba projetu individual sira, tau iha konta konsiderasaun sira mak espesifiku ba projetu, Timor-Leste nia finansiamentu rasik ba sektor interesadu, no posse projetu. Iha prátika, Banku nia porsaun finansiamentu iha projetu barak hein atu kuran hosi 100% tanba Banku sei finansia hamutuk projetu sira ne’e hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira seluk.

Finansiamentu Kustus Rekorrentes. Naran limite ida mak sei aplika ba kuantia tomak hosi despezas mak Banku bele finansia

La iha limite iha nível nasional

Iha prazu-badak, finansiamentu kustus rekorrente hein atu sai kikoan teb-tebes. De faktu operasaun sira mak Banku finansia ona prevé finansiamentu kustu rekorrente bot, sira ne’e sei sujeitu ba análize sustentabilidade detalladu, nebé sei, inter alia, hatudu sustentabilidade objetivu projetu nian, quantifika no implika gastus orsamental aban-bainrua, no hatudu sira nia integrasaun iha orsamentu aban-bainrua nudar apropriadu. Orsamentu fonts kombinadas mak hadia ona nebe reforsa ligasaun entre Planu Dezenvolvimentu Nasional, SIP, kuadru fiskal prazu-médiu, no orsamentu tinan nian (nebé sei hadia koerénsia no sustentabilidade tomak) sei monitor no tau iha konsiderasaun atu determina finansiamentu kustu rekorrente sira.

Finansiamentu kustu lokal. Rekizitu sira ba finansiamentu Banku nian ba despeza lokal sira kumpre ona, hanesan: (i) rekizitu finansiamentu sira ba programa dezenvolvimentu nasaun nian sei barak liu fali sekor públiku nia rekursu rasik sira (e.g., hosi taxasaun no reseita sira seluk) no empréstimu railaran mak espera; no (ii) finansiamentu despezas estranjeira sira mesak deit sei la permite Banku atu tulun iha finansiamentu projetu individual sira

Sin Rekizitu rua ne’e kumpre ona. Tanba ne’e Banku bele finansia kustu lokal sira iha proporsaun mak presiza iha projetu individual sira.

Taxa no impostu sira. Iha taxa no impostu ruma mak Banku sei la finansia?

La iha Banku bele finansia kustu sira taxa no impostu sira mak asosiadu ho despeza projetu sira. Laiha taxa ka impostu mak identifika ona nudar irasional ka diskriminatóriu. Iha nível projetu, Banku sei ezamina karik taxa no impostu sira konstitui porsaun ida bot liu resi hosi kustu projetu nian.

Apendise D 58

2. Partisipasaun kustus. Banku nia partisipasaun finansiamentu iha projetu individual sira tuir tradisaun besik 100 pursentu exceptu konabá kaer metin taxa sira no porsaun kik ida hosi kustu lokal sira. Orasné Governo finansia besik hosi nia programa dezenvolvimentu, maibé porsaun ne’e hein atu aumenta ba besik 50 pursentu wainhira nia orsamentu aumenta ba nível sustentável iha limite polítika poupansa reseita minarai nia laran. Lao ba oin, Banku hein atu finansia kuran hosi 5 pursentu hosi Timor-Leste nia despeza dezenvolvimentu sira. Nudar diskute ona iha parágrafu 28, Governo halo esforsu sira atu lori persentajen bot ida hosi finansiamentu doador nian ba orsamentu laran. Governo mos hadia nafatin kualidade informasaun no reporting konabá orsamentu fontes kombinadas. Nudar diskute tiha uluk ona, Governo iha kompromisu forte ida ba/no posse ba nia programa dezenvolvimentu, no prestasi implementasaun projetu sira mak lao tihaona satisfatóriu. Enkuantu tau nafatin énfaze ba kompromisu kliente nian no posse projetu individual sira, Banku sei kaer metin opsaun finansiamentu to’o 100 pursentu hosi kustu projetu nian. Arranju espesífiku sei determina ba projetu individual sira hodi tau iha konta konsiderasaun espesifiku projetu nian, Timor-Leste nia finansiamentu rasik ba sektor em kestaun, no posse projetu. Iha prátika Banku nia porsaun finansiamentu iha projetu barak sei kuran hosi 100 pursentu tanba Banku sei finansia hamutuk projetu sira ne’e ho parseiru dezenvolvimentu sira seluk (Tabela 5).

3. Finansiamentu kustu rekorrente. Iha prazu-badak, finansiamentu kustu rekorrente hein atu sai kikoan teb-tebes, kobre liu-liu despeza sira mak iha relasaun ho PMU. Lao ba oin, bele iha nesesidade ida atu finansia kustu rekorrente sira, nudar ezemplu iha sektor sosial sira. Maiske nuné, hein katak sei la iha implikasaun imediatu ba sustentabilidade fiskal tanba polítika empréstimu atual no Governo nia polítika fiskal konvervativa. No limite iha nível nasional ba finansiamentu Banku nian ba kustu rekorrente sira propoen ona. De faktu operasaun sira mak Banku finansia prevé finansiamentu kustu rekorrente bot, sira ne’e sei sujeitu ba análize sustentabilidade detalladu, nebé entre buat sira seluk, sei hatudu sustentabilidade objetivu sira projetu nian, kuantifika no gastu orsamental implikadu ruma aban-bainrua, no hatudu sira nia integrasaun iha orsamentu aban-bainrua wainhira apropriadu. Integrasaun bot liu no hatama PMU sira, wainhira apropriadu, ba ajénsia implementadora sira nia laran aban-bainrua, sei hakuran mos separasaun entre PMU sira ne’e no objetivu final serviso públiku. Orsamentu despezas kombinadas aperfeisoadu mak reforsa ligasaun entre NDP, SP, SIP sira, kuadru fiskal prazu-médiu, no orsamentu anual tenki hadia mos koerénsia tomak no hakuran hasoru preokupasaun sustentabilidade sira. Implementasaun medida sira ne’e sei monitor no tau iha konta hodi determina finansiamentu kustu rekorrente.

4. Finansiamentu kustu lokal. Sasan sira mak sosa iha railaran reprezenta ona porsaun kikoan ida hosi despeza total iha maioria portfolio, nebé reflete sektor privadu railaran ida mak moris daudaun. To orasné iha tendénsia ida ba implementasaun desentralizadu, ho kontratasaun komunidade sira no kompañia lokal sira atu harí eskola sira, postu saúde sira, ponte sira, no inftraestrutura seluk. Ne subliña importánsia finansiamentu kustu lokal mak aumenta daudaun iha programa dezenvolvimentu. Finansiamentu despeza estranjeiru mesak deit sei la permite Banku atu fo tulun ba finansiamentu projetu individual sira. Tau tan ne’e, maiske reseita sei aumenta makás ba besik USD 250 milloens tinan ida ba tinan tolu tuir mai, iha Governo nia polítika poupansa reseita minarai, iha porsaun sustentável liu ka besik USD 130-170 milloens sei utiliza. Nia saldo sei poupa liu hosi fundu petrolíferu ba jerasaun sira aban-bainrua. SIP sira sujere nesesidade finansiamentu dezenvolvimentu anual besik USD 250 milloens durante periodu ne’e, hosik hela gap finansiamentu ida hamutuk USD 80-120 milloens. Nuné rekizitu

Apendise D 59

finansiamentu ba nasaun nia programa dezenvolvimentu hein atu bot liu fali sektor públiku nia rekursu rasik. Kritéria rua ba finansiamentu Banku nian ba kustu lokal kumpre ona.

5. Taxa no impostu sira. Rejime taxa no impostu orasné nian la konsidera bot teb-tebes.16 Tanba ne’e Banku bele finansia taxa no impostu sira mak asosiadu ho despeza projetu nian. Iha nível projetu, Banku sei estuda didiak karik taxa no impostu sira konstitui porsaun ida bot teb-tebes hosi kustu projetu nian. Finansiamentu Banku nian ba taxa no impostu sira hein atu iha efeitu pozitivu ida ba administrasaun taxa hodi tulun halakon nesesidade ba izensaun sira no tratamentu preferensial ba atividade sira mak Banku finansia.

16 Taxa no impostu bot sira hanesan tuir mai: (a) iha kategoria taxa rendimentu hat: 10%, 15%, 20% no 30%; ho taxa rendimentu mínimu ida hamutuk 1% hosi volume negósiu nian; taxa rendimentu salarial ida ho grupu tolu: 10%, 20% no 30 %; no kaer-metin taxea sira ba rendimentu mak hetan hosi fonte dezignada sira hanesan dividendu, osan-funan, royalti, no arrendamentu hosi 2% ba 20%; (b) impostu ba importasaun aplika tiha persentajen fiksu ida hamutuk 6%; (c) Impostu de konsumu sira aplika tiha ba bens dezignadus, sasan sira ne’e barak mak la mosu iha projetu sira mak Banku finansia (e.g., bebidas inkuli alkohol, tabaku, kilat no kilat-musan). Taxa ad-valorem ba maioria artigu sira kik liu 20%, exceptu ba sasan luxu sira hanesan karreta, ro-ahi, no aviaun. Folin taxa ba gazolina no mina diezel hamutuk US$0.06 ba litru ida; (d) impostu de venda ba sasan importadu sira hamutuk 6%; no (e) impostu de serviso ba serviso dezignadu sira hanesan hotel, restaurante, telekomunikasaun, no aluger sira persentajen fiksu ida hamutuk 12%.

60

ANEKSU A

 Aneksu A 1: Indikador Ekonómiku & Programa Xave Timor-Leste – Mudansa hosi CAS Ikus Prepara tiha ba CASs/ Relatoriu Progresu hotu‐hotu, maibé inklui iha versaun Relatóriu Progresu Komisaun deit (5/25/05) 

Prognóstiku iha CAS ikus

Atual

Prognostiku CAS Atual

Ekonomia (CY)

19__ a 19__ b

19__ b

20__ b

2002 c

2003 c

2004 a

2005 b 2006 b

2007 b

Taxa Kresimentu sira (%)

GDP 1/

-6.7

-6.2

3.4

2.8 3.1

3.1

Exportasaun 2/

50.0

16.7

14.3 12.5

11.1

10.0

Importasaun 3/

2.6

-12.0

- 9.3 5.9

-1.5

2.1

Inflasaun (%) 4/

9.5

4.2

1.8 2.5

2.5

2.5

Konta Nasional sira (% GDP)

Saldu atual konta 5/

12.0

7.0

35.0

37.0 20.0

22.0

Investimentu brutu 6/

36.0

31.0

27.0 28.0

32.0

33.0

Finansas Publikas (% GDP)

Saldu Fiskal 7/

3.1

10.0

72.0

33.4 42.3

37.1

Finansiamentu estranjeiru 8/

9.6

10.4

9.4

3.1 3.0

2.8

Bens estranjeiru brutu 9/

44.0

61.0

183.0

345.0 487.0

645.0

Programa (Banku nia FY)

FY__ a FY__ b

FY__ b

FY__ b

FY__ c

FY__ c

FY04 d

FY05 b FY06 b

FY07 b

Emprestimu ($ milloens)

Dezenbolsu brutu ($ milloens)

Doasaun ($ milloens)

4.0 5.0

13.0

11.0 Dezenbolsu brutu

4.1 5.2

5.0

5.0 ($ milloens)

a. Tinan Estimativa

b. Tinan Projesaun c. Rezultadu Atual

1/

Kresimentu GDP Real non-mina 2/

Taxa kresimentu nominal exportasaun merkadoria. La hatama reseita mina/gas sira, nebe rejista ona iha konta rendimentu (royalty sira)

No transfer sira (reseita taxa sira).

3/ Taxa kresimentu nominal importasaun merkadoria

4/

CPI ba Dili bazeadu ba dolar amerika 5/

Inklui asistensia internasional

6/ La hatama investimentu relasionadu ho sektor mina/gas

7/

Fundu Konsolidadu ba Timor Leste (CFET), ho baze ba tinan fiskal tina (Juñu -Jullu).

8/ Doasaun entranjeiru konsidera nudar reseita sira iha CFET.

9/

Iha milloens dolares amerikanus

61

Aneksu A 2

 Aneksu A 2: Vista de olhos ba Timor-Leste

5/25/05

AsiaKIAK NO SOSIAL Timor- Do Leste Rendim-

Leste & Pasifiku kik2002 Populasaun, tinan-klaran (milloens) 0.75 1,838 2,495GNI per kapita (metodu Atlas, US$) 460 950 430GNI (metodu Atlas, US$ billoens) 0.35 1,740 1,072

Média kresimentu anual, 1996-02

Populasaun (%)

-2.2 1.0 1.9Forsa-traballu (%)

.. 1.2 2.3

Estimativa resente liu (disponivel tinan ikus liu, 1996-02)

Kiak (% hosi populasaun iha liña pobreza nasional nia okos) .. .. ..Populasaun Urbana (% hosi populasaun total) 8 38 30Esperansa moris iha partu birth (tinan) .. 69 59Mortalidade labarik Infant (per partu moris 1,000)

85 33 81Malnutrisaun labarik (% labarik otas tinan 5 ba kraik) .. 15 ..Asesu ba fonte bee aperfeisoadu (% hosi populasaun) .. 76 76Bele le/hakerek (% hosi populasaun otas 15+) .. 13 37Inskrisaun brutu eskola primaria (% hosi populasaun otas-eskola) .. 106 95 Mane .. 105 103 Feto .. 106 87

RASIO EKONÓMIKU XAVE no TENDÉNSIA PRAZU-NARUK 1982 1992 2001 2002

GDP (US$ billoens) .. .. 0.39 0.39Investimentu domestiku brutu/GDP .. .. 25.0 ..Exportasaun bens no servisos /GDP .. .. .. ..Poupansa doméstika brutu /GDP .. .. -47.0 ..Poupansa nasional brutu/GDP .. .. 31.5 ..

Saldu konta korrente /GDP .. .. -1.5 ..Interest payments/GDP .. .. .. ..Tusan Total /GDP .. .. .. ..Total debt service/exportasaun .. .. .. ..Present value of debt/GDP .. .. .. ..Present value of debt/exportasaun .. .. .. ..

1982-92 1992-02 2001 2002 2002-06(Media kresimentu anual) GDP .. .. 18.2 -0.5 ..GDP per kapita .. .. 15.7 .. ..Exportasaun bens no servisos .. .. .. .. ..

ESTRUTURA EKONOMIA NIAN 1982 1992 2001 2002

(% of GDP) Agrikultura .. .. 25.4 ..Industria .. .. 17.5 .. Manufactura .. .. 2.5 ..Servisos .. .. 57.1 ..Konsumu privadu .. .. .. ..Konsumu jeral Governo .. .. .. ..Importasaun bens no servisos .. .. .. ..

1982-92 1992-02 2001 2002(Media kresimentu anual Agrikultura .. .. -2.3 ..Industria .. .. 9.5 .. Manufactura .. .. 6.9 ..Servisos .. .. .. ..

Konsumu privadu .. .. .. ..Konsumu jeral Governo

.. .. .. ..Investimentu domestiku brutu .. .. .. ..Importasaun bens no servisos .. .. .. ..

Nota: dadus 2002 nudar estimativa preliminar. Tabela ne produz tiha hosi baze-de-dadus sentral Ekonomia Dezenvolvimentu.* Diamante sira hatudu indikador xave hat iha nasaun (hakerek letra bold) kompara ho nia media rendimentu grupu. Karik iha dadus mak lakon , maka diamante ne sei la kompletu .

-40

-20

0

20

40

97 98 99 00 01 02

GDI GDP

Growth of investment and GDP (%)

Timor-LesteGrupu rendimentu kik

Development diamond*

Esperansa moris

Asesu ba fonte bee aperfeisoadu

GNIperkapita

InskrisaunEskola

Primaria bruto

Timor-Leste Grupu rendimentu kik

Rasio ekonimiku*

Komersiu

PoupansaDomestika

Investimentu

Indebtedness

62

Aneksu A 2

 Timor-Leste

FOLIN SIRA no FINANSAS GOVERNO NIAN 1982 1992 2001 2002

Folin Railaran (% mudansa) Folin konsumidor .. .. 0.0 -2.0Deflator GDP implisitu .. .. 2.5 0.2

Finansas Governo (% hosi GDP, inklui doasaun korrente) Reseita korrente .. .. 7.0 ..Saldu orsamentu korrente .. .. 8.5 ..surplus/defise total .. .. -5.2 ..

KOMERSIU 1982 1992 2001 2002

(US$ milloens) Total exportasaun (fob) .. .. 4 .. Kafé .. .. 3 .. n.a. .. .. .. .. Manufaktur .. .. .. ..Total importasaun (cif) .. .. 237 .. Hahán .. .. .. .. Kombustivel no Enerjia .. .. .. .. Bens kapitais .. .. .. ..

Index folin Exportasaun (1995=100) .. .. .. ..Index folin Importasaun (1995=100) .. .. .. ..Termus komersiu (1995=100) .. .. .. ..

BALANSA PAGAMENTUS 1982 1992 2001 2002

(US$ milloens) Exportasaun bens no servisos .. .. .. ..Importasaun bens no servisos .. .. .. ..Saldu rekursus .. .. -303 ..

Rendimentu netto .. .. 4 ..Transfer korrente netto .. .. 293 ..

Saldu konta korrente .. .. -6 ..

Items finansiamentu (net) .. .. .. ..Mudansa iha rezerva netto .. .. .. ..

Memo: Rezervas inklui osa-mean (US$ milloens .. .. .. ..Conversion rate (DEC, lokal/US$) .. .. 1.0 1.0

TUSAN EXTERNU no FLUXU REKURSUS 1982 1992 2001 2002

(US$ milloens) Total tusan mak seidauk selu no dezenbolsa ona .. .. .. .. IBRD .. .. .. .. IDA .. .. .. ..

Total serviso tusan .. .. .. .. IBRD .. .. .. .. IDA .. .. .. ..

Kompozisaun fluxu rekursu netto Doasaun ofisial .. .. .. .. Kreditor ofisial .. .. .. .. Kreditor privadu .. .. .. .. Investimentu diretu estranjeiru .. .. .. .. Portfolio kapital propriu .. .. .. ..

Programa banku Mundial nian Kompromisu .. .. .. .. Dezenbolsu sira .. .. .. ..Repagamentu prinsipal .. .. .. ..Fluxu netto .. .. .. ..Pagamentu funan .. .. .. ..Transfer netto .. .. .. ..

Nota: tabela ne produz hosi Baze de dadus Sentral Ekonomia Dezenvolvimentu. 5/25/05

-10

-5

0

5

10

15

20

96 97 98 99 00 01 02

Saldu konta korrente ba GDP (%)

0

50

100

150

200

250

96 97 98 99 00 01 02

Exports Imports

Nivel exportasaun no importasaun (US$ mill.)

-50

0

50

100

150

97 98 99 00 01 02

GDP deflator CPI

Inflasaun (%)

ANEKSU B

Aneksu  Aneksu B 1: Timor-Leste nia Indikador*Selesionadu sira ba

Dezempeñu no Jestaun Portfolio Banku nian To loron 05/17/2005

Indikador 2002 2003 2004 2005Avaliasaun Portfolio Numeru Projetu sira mak implementa hela a 10 11 8 8Media Periodu Implementasaun (tinan) b 1.2 1.6 2.5 2.9Persent. Projetu sira ho Problema tuir Numeru a, c 0.0 36.4 0.0 0.0Persent. Projetu sira ho Problema tuir Kuantia a, c 0.0 45.2 0.0 0.0Persent. Projetu sira iha risku tuir Numeru a, d 30.0 54.5 12.5 0.0Persent Projetu sira iha Risku tuir Kuantiat a, d 26.1 74.8 12.5 0.0Rasio Dezenbolsu (%) e 34.5 33.8 45.5 40.9Jestaun Portfolio CPPR durante tinan (sim/nao) Rekursu Supervizaun sira (total US$)Media Supervizaun (US$/projetu)

Memorandum Item Desde FY 80 FY lima ikusAval. Proj. Hosi OED tuir Numeru 4 4 Aval. Proj. Hosi OED tuir Amt (US$ milloens) 0.0 0.0 % hosi Projetu OED sira mak klasifikadu U ka HU tuir Numeru 25.0 25.0 % hosi Projetu OED sira mak klasifikadu U kaHU tuir Kuantia 0.0 0.0

a. Nudar hatudu iha Relatoriu Anual ba Dezempeñu Portfolio (exceptu ba atual FY).

b. Media otas projetu nian iha portfolio nasional Banku nian.c. Persent projetu sira klasifikadu U ka HU ba objetivu dezenvolvimentu (DO) no/ka progresu implementasaun (IP).

e. Rasio dezenbolsu durante tinan ba saldu mak la dezenbolsa iha portfolio Banku nian iha inisiu tinan: projetu investimentu deit nebe inklui projetu ativu hotu-hotu nune mos projetu sira mak ramata durante tinan fiscal

. d. Nudar define tiha iha Programa Amelloramentu Portfolio.

* Indikador hotu-hotu ba projetu sira mak ativu iha Portfolio, ho esepsaun Radio Dezenbolsu, nebe inklui projetu ativu hotu-hotu nune mos projetu sira mak sai ona durante tinan fiskal

64

Aneksu B 3.1

Aneksu B 3.1: Proposta Programa Kazu-Baze IBRD/IDA

To Loron 5/17/2005

Tinan Fiskal Proj ID US$(M) Premiu Estratejiku b (H/M/L)

Implementasaun b Riskus (H/M/L)

2005 Programa Saúde mak EC-Finansia 8.0Rezultadu 8.0

2006 Programa Apoiu ba Konsolidasaun I 1.0

Programa Agrikultura mak ED-Finansia 12.0

Planeamentu & Jestaun Finanseira Programa Hari Kapasidade

12.0

Rezultadu 25.0

2007 Inisiativa Edukasaun ba Ema Hotu tuir Dalan Lais 10.0

Prestasaun Servisos Enerjia 5.0

Programa Apoiu ba Konsolidasaun II 1.0

Rezultadu

16.0

2008 Programa Apoiu ba Konsolidasaun III 1.0

Jestaun Rekursu Natural GEF & BCF

Rezultadu

1.0

2009 Enerjia GEF & CDCF

Rezultadu

0.0

Rezultadu Total 50.0

65

Aneksu B 3.2

Aneksu B 3.2: Timor-Leste - Program IFC no MIGA

FY 2002-2005

Aneksu B

2002 2003 2004 2005

Aprovasaun IFC (US$m)

Sektor (%)

Instrumentu Investimentu

Garantia MIGA (US$m)

66

Aneksu B 4

Aneksu B 2: Timor-Leste - Sumáriu Servisos Non-Empréstimu To Loron 05/15/2005

Produtu Ramata FY Audiensia a Objetivu b

Ramata Foin lalais Ne Nota konaba Politika 2001 G, D, B KG, PSTA: Inisiativa anti-korrupsaun 2001 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Komputerizasaun Autoridade Fiskal Sentral 2001 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Lideransa no Hari Kapasidade 2001 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Dialogu Nasional Dezenvolvimentu Sosial 2001 G, D, B, P KG, PB, PSMemorandum Eknomiku Nasaun nian 2002 G, D, B, P KG, PB, PSNota Kontabilidade Jestaun & Despezas publikas 2002 G, D, B, P KG, PB, PSEstratejia ba Umakain 2002 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Asistensia Reinsersaun ba FALINTIL 2002 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Rede jeneru no Governasaun Lokal 2002 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Monitoramentu ba Kiak 2002 G, D, B, P KG, PB, PSEstudu Avaliasaun Procurement Nasaun nian 2003 G, D, B, P KG, PB, PSEstudu Sektor Edukasaun 2003 G, D, B, P KG, PB, PSAvaliasaun Kiak 2001 2003 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Avaliasaun Nesesidade Treinamentu GDLN 2003 G, D, B, P KG, PB, PSEstudu Despezas Publikas 2004 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Suporta Tranzisaun ba Independensia Administrativa 2004 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Hari kapasidade ba Sosiedade Sivil 2004 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Estudu Sektor Enerjia 2004 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Rejistu Veteranu Armadu 2004 G, D, B, P KG, PB, PSEstudu Sektor Transporte 2005 G, D, B, P KG, PB, PS

Lao Hela Reforsa Instituisaun Governasaun sira 2004 G, D, B, P KG, PB, PSDefinisaun Politika ida ba Veteranus 2005 G, D, B, P KG, PB, PSTA: hari Kapasidade Administrativa 2005 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Ezersisiu Planeamentu Orsamentu 2005 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Survey Umakain 2005 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Lideransa Juventude ba Dezenvolvimentu Ekonomiku 2005 G, D, B, P KG, PB, PSEstudu Sektor Saude 2006 G, D, B, P KG, PB, PSAvaliasaun Sektor Privadu no Finanseiru 2006 G, D, B, P KG, PB, PSEstudu Merkadu Traballu 2006 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Reforsa Kapasidade ba Analiza Kiak 2006 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Reforsa Jestaun Despezas Publikas 2006 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Rejistu Veteranus Sivil 2006 G, D, B, P KG, PB, PSAvaliasaun Kiak 2006 2007 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Hari Instituisaun ba Inspector Geral 2006 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Hari Instituisaun ba Provedor 2006 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Supervizaun ba Mapa Enerjia Rural ESMAP 2006 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Supervizaun ba Estudu PPIAF nian ba Sektor Enerjia 2006 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Hari Instituisaun ba Politika Veteranus 2007 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Jestaun no Procurement Dezpezas Publikas 2007 G, D, B, P KG, PB, PS

Planeia ona Analiza Orsqamentu no Despezas 2006-8 G, D, B, P KG, PB, PSHalo negosiu iha Timor-Leste 2006-8 G, D, B, P KG, PB, PSEstudu Kombustivel Umakain 2006 G, D, B, P KG, PB, PSNota Politika konaba Kresimentu Populasaun 2007 G, D, B, P KG, PB, PSJuventude: Dezafiu no Opsaun sira 2006 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Governsaun 2006 G, D, B, P KG, PB, PSEstratejia Kresimentu Rural 2007 G, D, B, P KG, PB, PSTA: PRIMEIRU Rejistu Kreditu no Garantia Subsidiaria 2007 G, D, B, P KG, PB, PSTA: Kuadru Regulatoriu Enerjia PPIAF Faze II 2007 G, D, B, P KG, PB, PSPrestasaun Servisos ba Emakiak 2008 G, D, B, P KG, PB, PSIDF: Reforsa Kapasidade ba Monitoramentu Kiak

2008 G, D, B, P KG, PB, PS

TA: Ambiente Bisnis 2008 G, D, B, P KG, PB, PS

____________ a. Governo (G), Doador (D), Banku (B), Disseminasaun ba Públiku (PD).b. Hamoris koñesimentu (KG), debate publiku (PB), rezolusaun problema (PS).

67

Aneksu B 5

Aneksu B 3: Indikador Sosial Timor-Leste sira

Tinan Mesak Ikus Rejiaun hanesan/ grupu rendimentu

Azia Leste & Rendimentu-

1970-75 1980-85 1997-2003 Pasifiku Kik

POPULASAUN Populasaun total, tinan-klaran (milloens) 0.67 0.66 0.88 1,854.6 2,311.9 Taxa kresimentu (% media anual ba periodu) 2.1 2.5 0.6 1.0 1.9Population urbana (% hosi populasaun) 8.9 8.2 7.7 39.1 30.4Taxa fertilidade total (partu per feto) 6.2 .. 7.6 2.1 3.7

KIAK (% hosi populasaun) Index numeru populasaun nasional .. .. 39.7 .. .. Index numeru populasaun urbana .. .. 25.0 .. .. Index numeru populasaun rural .. .. 45.0 .. ..

RENDIMENTU GNI per kapita (US$) .. .. 460 1,070 440Index folin konsumidor (1995=100) .. .. .. .. ..Index hahán folin (1995=100) .. .. .. .. ..

RENDIMENTU / DISTRIBUSI KONSUMU Index Gini .. .. .. .. ..Quintile kik-liu (% hosi rendimentu ka konsumu) .. .. .. .. ..Quintile as-liu (% hosi rendimentu ka konsumu) .. .. .. .. ..

INDIKADOR SOSIAL SIRA Despeza publika sira Saude (% hosi GDP) .. .. 6.2 1.9 1.5 Edukasaun (% hosi GDP) .. .. .. 3.2 3.2 Seguransa Sosial no bem-estar (% hosi GDP) .. .. .. .. ..Taxa inskrisaun eskola primaria (% hosi otas grupu) Total .. .. 72 93 77 Mane .. .. 43 .. .. Feto .. .. 39 .. ..Asesu ba fonte bee aperfeisoadu (% hosi populasaun) Total .. .. 52 78 75 Urbanu .. .. 73 92 89 Rural .. .. 51 69 70Taxa Imunizasaun (% hosi labarik otas fulan12-23) Sarampu .. .. 60 82 65 DPT .. .. 70 86 67Malnutrisaun labarik (% hosi labarik otas 5 ba kraik) .. .. 43 15 44Esperansa moris iha partu (tinan) Total .. .. 62 70 58 Mane .. .. 60 68 57 Feto .. .. 64 71 59Mortalidade Labarik (per 1,000 partu moris) .. .. 87 32 80 Under 5 (per 1,000 partu moris) .. .. 124 41 123 Adultu (15-59) Mane (per populasaun 1,000) .. .. .. 179 319 Feto (per populasaun 1,000) .. .. .. 122 268 Inan (modeladu, per 100,000 partu moris) .. .. 660 .. ..Partu ho asistensia pessoal saude ho abilidade (%) .. .. 24 91 ..

Nota: 0 ka 0.0 signifika zero ka kuran hosi metade unidade mak hatudu. Taxa inskrisaun netto: fahe ba series entre 1997 no 1998 tanbaMudansa hosi ISCED76 ba ISCED97. Imunizasaun: refere ba labarik otas fulan 12-23 mak simu ona vasina antes otas tinan ida Baze-de-dadus Indikador Dezenvolvimentu sira, Marsu 2005, Banku Mundial

68

Aneksu B 6.1

Aneksu B 6.1: Timor-Leste – Indikador Ekonómiku Xave sira

To’o Loron 03/08/2004

Est. Indikador 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Konta nasional sira (nudar % GDP iha folin merkadu Orasne nian)

Produtu Doméstiku Bruto 100.0 100.0 100.0 100.0100.0 100.0 100.0 100.0Agrikultura .. .. .. .. .. .. .. ..Indústria .. .. .. .. .. .. .. ..Servisos .. .. .. .. .. .. .. ..

Konsumu Total 121.8 118.9 129.8 127.9126.9 128.9 .. ..Investimentu fiksu doméstiku 41.0 42.0 36.0 31.0 27.0 28.0 32.0 33.0bruto a/

Investimentu Governo b/ 6.4 3.2 4.3 2.9 1.7 5.0 5.4 6.9Investimentu Privadu c/ 34.6 38.8 31.7 28.1 25.3 23.0 26.6 26.1(inklui aumentu iha stocks)

Exportasaun (Bens) d/ 2.0 1.0 2.0 2.0 2.0 3.0 3.0 3.0Importasaun (Bens) e/ 65.0 62.0 68.0 61.0 56.0 60.0 60.0 59.0

Poupansa doméstiku bruto -21.8 -18.9 -29.8 -27.9 -26.9 -28.9 .. ..Poupansa nasional bruto -34.0 -27.0 -38.0 -29.0 9.0 26.0 23.0 29.0

Memorandum items Produtu Dométiku Bruto

316.0 368.0 343.0 336.0331.0 326.0 327.0 342.0(US$ milloens iha folin orasné) Produtu nasional bruto per 400 470 430 420 550 .. .. ..kapita (US$, métodu Atlas)

Taxa kresimentu anual real (%, sura tuir folin 2000 nian)

Produtu doméstiku bruto iha 15.4 16.6 -6.7 -6.2 3.4 2.8 3.1 3.1Folin merkadu nian Rendimentu doméstiku bruto .. .. .. .. .. .. .. ..

Taxa kresimentu anual real per capita (%, sura tuir folin 2000 nian)

produtu doméstiku bruto iha 20.9 12.0 -11.4 -11.0 -2.0 .. .. ..Folin merkadu nian Konsumu Total .. .. .. .. .. .. .. ..Konsumu privadu .. .. .. .. .. .. .. ..

(sei kontinua)

ProjetaduAtual

69

Aneksu B 6.1

Indikador Ekonomiku Xave (Kontinuasaun)

Est. Indikador 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Saldu Pagamentu (US$m)

Exportasaun (GNFS) .. .. .. .. .. .. .. ..Merkadorias FOB 5.0 4.0 6.0 7.0 8.0 9.0 10.0 11.0

Importasaun (GNFS) .. .. .. .. .. .. .. ..Merkadorias FOB 206.0 227.0 233.0 205.0186.0 197.0 194.0 198.0

Saldu rekursu -253.0-273.0-280.0-244.0-212.0 -217.0 -213.0-216.0 Rendimentu estranjeiru brutu f/ 2.0 5.0 6.0 3.0 28.0 51.0 Transfer korrente brutu g/ 315.0 343.0 314.0 262.0299.0 286.0 .. ..Inklui transfer korrente Ofisial sira) Saldu konta korrente h/ 64.0 75.0 40.0 21.0 115.0 121.0 67.0 74.0 (antes doasaun kapital ofisial) Saldu konta korrente 118.0 132.0 96.0 67.0 154.0 191.0 .. .. (depois doasaun capital ofisial sira)

Konta finanseira sira -109.0 -127.0 -82.0 -47.0 -32.0 -29.0 .. .. Empréstimu prazu-naruk (netto) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Ofisial 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0Privadu 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Capital seluk (netto, inklui 7.0 3.0 6.0 -3.0 0.0 0.0 0.0 0.0Erru no omisaun sira Mudansa iha bens estranjeiru -16.0 -8.0 -20.0 -18.0-122.0 -162.0 -142.0-158.0

Memorandum items Saldu rekursu (% hosi -80.1 -74.2 -81.6 -72.6 -64.0 -66.6 -65.1 -63.2GDP iha folin merkadu korrente) Taxa kresimentu anual real ( tuir folin 1995 nian) Exportasaun merkadorias .. .. .. .. .. .. .. .. (FOB)

Primáriu .. .. .. .. .. .. .. .. Manufaktura .. .. .. .. .. .. .. ..

Importasaun merkadoria .. .. .. .. .. .. .. .. (CIF)

Finansas Públikas (nudar % hosi GDP iha folin Merkadu korrente) i/ Reseita korrente j/ 17.2 15.2 24.0 31.6 93.7 60.4 70.6 66.6Despezas korrentes 8.7 11.6 16.6 18.7 20.0 22.1 22.8 22.6

(Sei kontinua)

ProjetaduAtual

70

Aneksu B 6.1

Indikador Eekonómiku Xave (Kontinuasaun)

Indikador 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Surplus konta korrente (+) 8.5 3.6 7.4 12.9 73.7 38.3 47.8 44.0 ka défise (-) Despeza kapital 6.4 3.2 4.3 2.9 1.7 5.0 5.4 6.9 Finansiamentu estranjeiru k/ 9.2 6.4 9.6 10.4 9.4 3.1 3.0 2.8

Indikador monetáriu sira M2/GDP (tuir folin merkadu 6.3 13.9 15.9 21.5 25.4 28.1 .. .. orasné Kresimentu M2 (%) .. 155.0 7.1 32.4 16.2 9.2 .. .. Kréditu/Depózitu sira 1.5 5.9 9.4 30.6 83.9 .. .. .. Depozitus/GDP 6.3 13.9 15.9 21.5 25.3 .. .. ..

Indeks Presu ( 1995 =100) Index presu merkadoria .. .. .. .. .. .. .. .. exportasaun Index presu merkadoria

.. .. .. .. .. .. .. .. importasaun Termus index komérsiu .. .. .. .. .. .. .. .. merkadoria Taxa de cambio real .. .. .. .. .. .. .. .. (US$/LCU)f Taxa de juros real Index presu konsumidor 3.0 -0.3 9.5 4.2 1.8 2.5 2.5 2.5 (% Taxa kresimentu) Deflator GDP 3.4 -0.2 0.0 4.2 -0.8 -6.5 -2.7 1.4 (% Taxa kresimentu)

a. Eksklui investimentu iha sektor mina/gas.b. Despeza kapital sira iha orsamentu governo sentral, Fundu Konsolidadu ba Timor Leste (CFET) c. Investimentu brutu menus despeza kapital governo nian sirad. Exportasaun merkadoria sira. Eksklui reseita mina/gas sira, nebe rejista ona iha konta rendimentu royalti sira)

no transfer sira (reseita taxa sira).

f. Inklui royalti no interest/funan mina/gas g. Inklui reseita taxa mina/gas no asistensia internasional h. Inklui asisténsia internasional i. Fundu Konsolidadu ba Timor Leste (CFET); ho baze tinan fiskal (Juñu – Jullu).j. Konsiste ho reseita domestika sira, reseita mina/gas sira, no doasaun estranjeiru sira. k. Doasaun estranjeiru sira trata ona nudar reseita iha CFETl. Broad money (fin-do-periodu). Eksklui osan mak publiku kaer, iha nebe laiha dadu disponivel. f. “LCU” signifika “local currency units/unidade moeda lokal.” Aumentu ida iha US$/LCU signifika apresiasaun.

Actual Estimativa Projetada

Importasaun merkadoria. Inklui importasaun bens mak iha relasaun ho asistensia internasionale. Operasaun fiskal fontes kombinadas.

71

Aneksu B 6.2

Aneksu B 6.2: Timor-Leste – Tabela Indikador Selesionadu sira ba Nasaun

Projesaun kazu-baze (provável liu)

Est. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Parte A: Agregadus Makro Prinsipal

Taxa kresimentu anual, sura hosi dadus folin konstan 2000 GDP (mp) per kapita 20.9 12.0 -11.4 -11.0 -2.0 .. .. .. Total konsumu per kapita .. .. .. .. .. .. .. ..

GDP iha folin merkadu nian 15.4 16.6 -6.7 -6.2 3.4 2.8 3.1 3.1 Total konsumu .. .. .. .. .. .. .. .. Konsumu privadu .. .. .. .. .. .. .. .. Investimentu domestiku brutu (GDI) .. .. .. .. .. .. .. .. Invest. fiksu dom. Brutu (GDFI) .. .. .. .. .. .. .. ..

Exportasaun (GNFS) .. .. .. .. .. .. .. .. Hosi nebe sasan sira .. .. .. .. .. .. .. .. Importasaun (GNFS) .. .. .. .. .. .. .. .. Hosi nebe sasan sira .. .. .. .. .. .. .. ..

Saldu investimentu-poupansa, nudar persentajen GDP Investimentu domestiku brutu 41.0 42.0 36.0 31.0 27.0 28.0 32.0 33.0 Hosi nebe inv. Gov.(desp. kapital) 6.4 3.2 4.3 2.9 1.7 5.0 5.4 6.9

Poupansa estranjeiru 75.0 69.0 74.0 60.0 18.0 2.0 9.0 4.0 Poupansa nasional brutu -34.0 -27.0 -38.0 -29.0 9.0 26.0 23.0 29.0 Poupansa Governu nian .. .. .. .. .. .. .. .. Poupansa non-governo .. .. .. .. .. .. .. ..

Poupansa doméstika brutu -21.8 -18.9 -29.8 -27.9 -26.9 -28.9 .. ..

Seluk Inflasaun GDP 3.4 -0.2 0.0 4.2 -0.8 -6.5 -2.7 1.4 Media taxa de kámbiu anual (LCU/US$) 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 Index media taxa de kambiu real (=100) .. .. .. .. .. .. .. .. Termus index komersiu ( =100) .. .. .. .. .. .. .. .. Rasio inkr. kapital-produtu (GDI bazeadu) .. .. .. .. .. .. .. .. Elast. import. ho respeitu ba GDP .. .. .. .. .. .. .. .. Kresimentu osan .. 155.0 7.1 32.4 16.2 9.2 .. ..

Parte B: Indikador Finansas Governo nianPersentajen hosi GDP Total reseitas, hosi nebe 17.2 15.2 24.0 31.6 93.7 60.4 70.6 66.6 Reseita domestika sira 4.1 5.8 5.7 8.8 10.1 9.7 9.9 9.8 Reseita mina/gas 3.8 3.0 8.7 12.4 74.3 47.6 57.7 54.0 Total Despezas, hosi nebe 15.0 14.8 20.8 21.7 21.7 27.0 28.2 29.5 Despezas rekorrentes 8.7 11.6 16.6 18.7 20.0 22.1 22.8 22.6 Défise(-)/Surplus(+) (tuir FY) 2.2 0.4 3.1 10.0 72.0 33.4 42.3 37.1

ProjetaduAtual

72

Aneksu B 6.2

Tabela Indikador Selesionadu sira ba Nasaun  (Kontinuasaun)

Aneksu B

Est. 200

0 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Finansiamentu (Orsamentu Gov. Sentral tuir FY):.. .. .. .. .. .. .. .. Estranjeiru (doasaun relata nudar reseita) 9.2 6.4 9.6 10.4 9.4 3.1 3.0 2.8 Sektor Monetáriu .. .. .. .. .. .. .. .. Doméstiku sira seluk .. .. .. .. .. .. .. ..

Seluk Total Tusan/GDPmp 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Total pagamentu funan/Reseita taxa 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Parte C: Indikador Tusan & Likuiditas

Total DOD no TDS DOD (US$ milloens) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 DOD / GDPmp rasio 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 TDS (US$ milloens) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 TDS / rasio exportasaun (XGS) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Bens estranjeiru brutu sira 6.0 24.0 44.0 61.0 183.0 345.0 487.0 645.0 Parte D: Planu Finansiamentu Externu

(US$, milloens) Asist. Internasional (transfer atual) 303 327 291 224 178 129 97 87 Doasaun Kapital ofisial 54.0 57.0 56.0 46.0 39.0 70.0 .

. ..

Kontas finanseiras (netto) -109.0-127.0 -82.0 -47.0 -32.0 -29.0 . .. Emp.prazu-naruk netto excl.IMF

0.00.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Ajust. ba servisos tusan kalend. 0.0

0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Fluxu kapital sira seluk 7.0 3.0 6.0 -3.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Rekizitu Finansiamentu (inkl IMF) Nebe konta korrente defiset -239.0-252.0-252.0-203.0 -63.0 -8.0 -30.0 -13.0

(antes asisténsia internasional)

ProjesaunActual

73

Aneksu B 7

Aneksu B 4: Indikador Exposure Xave Timor-Leste

To Loron 03/08/2004 Est.

Indikador 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Total tusan mak seidauk selu no 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0Dezenbolsa ona (TDO) (US$m) a

Net dezenbolsu (US$m) a 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Total debt service (TDS) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0(US$m) a

Indikador tusan no service tusan (%) TDO/XGS b 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 TDO/GDP 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 TDS/XGS 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Konsesional/TDO 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Indikador exposure IBRD (%) DS IBRD / DS publiku 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kreditor DS preferidu / DS publiku 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 (%) c DS IBRD /XGS 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 TDO IBRD (US$m) d 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Hosi nebe valor atual ba garantias (US$m) Persentajen portfolio IBRD (%) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 IDA TDO (US$m) d 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

IFC (US$m) Emprestimu sira 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Capital própriu no quasi-equity / c 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

MIGA Garantias MIGA (US$m) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

a. Inklui tusan publiku no garantidu publikamente, privadu non-garantidu, uzu de kreditu sira IMF nian no capital netto -prazu badak b. “XGS” signifika exportasaun bens no servisos, inklui transfer osan traballador nian sira.c. Kreditor preferidu define tiha nudar IBRD, IDA, banku dezenvolvimentu multilateral rejional sir, IMF, no Banku ba likidasaun ka pagamentu Internasional.d. Inklui valor prezente garantia.sira e. Inklui kapital propriu no quasi-kapital propriu hosi emprestimu no mos instrumentus capital propriu.

Projesaun Atual

Aneksu B 5: Portfolio Operasaun Timor-Leste sira (IBRD/IDA no Doasaun sira) To Loron 05/17/2005

81

A

nnex B 8

Projetu sira mak taka ona 12

IBRD/IDA * Total mak Dezenbolsa ona (Ativu)

Hosi nebe selu hikas ona 0.00 Total mak Dezenbolsa ona (Taka ona) 9.39 Hosi nebe selu hikas ona

0.00 Total mak Dezenbolsa ona (Ativu + Taka) 9,390,688.00 Hosi nebe selu hikas ona

0.00 Total mak la Dezenbolsa (Ativu)

Total mak la Dezenbolsa (Taka) 0.00 Total mak la Dezenbolsa (Ativu + Taka) 0.00

Projetu Ativu sira

ID Projetu Projetu Naran Dezenvol

Objetivus

Implement

Progresu

Tinan Fiskal IBRD IDA DOASAUN Cancel. La-Dezen. Orig. Frm Rev'd

Status Operasaun sira Grupu Banku (B8)

Status Projetu Ativu Nasaun Republica Democratica de Timor-LesteAprovasaun FY ID Projetu (SPN)

ID Proj (SPN) OD Ikus liu

IP Ikus liu

Aprovasaun FY

IBRD IDA Doasaun Cancel. La-dezenb. Orig. Frm Rev'd

P073911 Segundu Projetu Reabillitasaun Agrikultura. S S 2002 8 0.04 0.04 0.038P072648 TP-2O Reabilitasaun Sektor Saude S S 2001 12.6 4.72 -7.64P072461 TP-Hari Kapasidade ba Insituisoens Ekonomikas S S 2001 0.95 0.06 -0.37P072647 TP- Projetu Kualidade Eskola Fundamental S S 2002 20.6 5.75 -14.85P087801 TP- Investimentu Prioritariu Sektor Enerjia S S 2005 1.39 1.39 0.46P082942 TP-Segundu Projetu Petroleu Timor-Leste HS S 2003 1.7 0.66 0.25P072654 TP- Projetu Empreza Kikoan II S S 2002 7.5 4.27 4.27 0.631P079320 TP-Terseiru Projetu Reabilitasaun Agrikultura S S 2004 3 0.98 0.27P070294 TP- Reabilitasaun Sektor Saude S S 2000 12.7 0.01P083894 TP-Programa Apoiu Tranzisaun III 2004 4.9 0.00Rezultadu Tomak 17.89 -17.56 0.669

Klasifikasaun Supervizaun Kuantia Orijinal iha US$ Milloens Dezenbolsu a/

Diferensa entrePSR ikus Expected no Atual

Aneksu B 6: Timor-Leste: Matriks Rezultadu CAS FY2006-2008

Objetivu Dezenvolvimentu Nivel-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bit sira Rezultadu CAS17 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

PILAR I: PRESTASAUN SERVISO SUSTENTAVEL SIRA/DELIVERING SUSTAINABLE SERVICES Hakuran númeru ema mak la hatene le no hakerek iha populasaun adultu nia let, ho énfaze ida ba feto sira (NDP p. 167) • Inskrisaun eskola primária universal to’o 2015 (MDG #2) • 100% ema mak hatene le no hakerek entre otas tinan 15-24, hanesan ba mane no feto sira, to’o 2015 (MDG #2, 3)

• Laiha polítika sektor • Kapasidade jestaun no implementasaun limitada • Ezekusaun orsamentu kik • La iha vizaun hamutuk entre Governo no parseiru sira • Populasaun mak aumenta lalais

Aumenta ona asesu ba no hadia ona efikasia no kualidade edukasaun bázika * • Taxa inskrisaun netto ba labarik feto no mos labarik mane iha primeira klasse pelu menus 85% • 95% hosi labarik feto no labarik mane iha primeira klasse kontinua ba Segunda klasse

• Estratéjia sektor sira dezenvolve ona no refletivu ba polítika nasional • Tarefa diresaun nian halao ona a tempu tuir estratéjia no orsamentu sira sektor nian • Postu prioridade hotu-hotu preenche ona no 80% hosi postu non-prioritariu sira preenche ona • Planeamentu orsamentu non-saláriu realistiku no pelu menus 90% ezekusaun orsamentu • Kurrikulu eskola primária disemina tomak ona • Hasae ona asesu ba material hanorin-aprende

EFA/FTI IDA Grant CSP FSQP (TFET) AAA (Making Services Work for the Poor) AAA (Youth: Challenges and Options)

Brazil DCI New Zealand Portugal UNESCO UNICEF WFP

17 Rezultadu sira mak marka ho asterisk (*) ida reprezenta area sira ihanebe Banku sei fokus nia intervensaun sira.

82

A

neksu B 9

mak apropriadu • Programas formasaun ba mestre konsolida ona • Osan eskola ba eskola primária halakon ona

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

Hadia Estatu saúde no nutrisaun nian ba ema Timor-Leste (NDP p.20) • Taxa mortalidade labarik tinan lima ba kraik hakuran ona to dois tersus hosi nível 1990 nian ba 96 per labarik 1000 (MDG #4) • Taxa mortalidade inan hakuran ona to tres-kuartus hosi nível 1990 nian ba 252 per partu moris 100,000 (MDG #4)

• Presaun doador nian atu haluan prioridade sira mak hamosu difikuldade atu sustenta fokus ba programa prioridade sira • Demanda ba serviso saúde públika sira hetan impedimentu tanba cultura, jéneru, etc. • Kualidade no responsividade ladún diak hosi provedor serviso ba kliente sira • Populasaun mak aumenta lalais no taxa fertilidade mak as teb-tebes • Kompromisu Governo nian mak potensialmente fraku ba fokus rezultadu nian

Hadia ona asesu ba no kualidde serviso saúde bazika* • Kobertura vasina Sarampu no DPT3 aumenta ona hosi 45% ba 55% • Asisténsia pessoál abilitadu iha partu aumenta ona hosi 28% ba 40% • Vizita pasiente externu per kapita tinan ida aumenta ona hosi 2 ba 2.5 • Target programa promosaun saúde implementa ona, partikularmente ba HIV/AIDS, STD, no moras sira mak daet, saúde reprodutiva, no seguransa luron/prevensaun asidente

• Planu distrital no hospital dezenvolve ona tinan tinan no monitor ona fulan tolu dala ida, konsistente ho Kuadru Politika Sektor Saúde • Orsamentu distrital no hospital dezenvolve ona tinan tinan nudar instrumentu sira atu implementa planu distrital no hospital nian • Indikador chave sira ba dezempeñu sektor saúde distrital no nasional monitor no diskute ona regularmente • Sistema atu halibur no sukat indikador saúde hadia ona • Monitoramentu no avaliasaun komportamentu tekniku saúde nia reforsa ona • Programa promosaun

AAA (Estudu Sektor Saúde) AAA (Halo serviso sira Funsiona ba Emakiak) AAA (Juventude: Dezafiu no Opsaun sira) HRSDP (TFET/EC) Programa Saúde mak EC finansia CSP

18 Rezultadu sira mak marka ho asterisk (*) ida reprezenta área sira ihanebe Banku sei fokus nia intervensaun sira.

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

saúde dezeña ona no hahu ona

Meet nesesidade sira ba eletrisidade iha Timor-Leste laran tomak, nune suporta produtividade ekonómika no kualidade moris ba sidadaun sira hotu (NDP p. 284)

• Taxa eletrifikasaun em jeral kik (21% ) no taxa eletrifikasaun rural kik teb-tebes (5%) • La iha politika no estratejia klaru ba eletrifikasaun nasaun tomak • Kuran kuadru legal, regulatóriu no institusional • Mina folin as • Enerjia barak mak lakon iha distribuisaun • Kolesaun uitoan • Kapasidade institusional fraku iha EDTL • Reabilitasaun la kompletu ba sistema energía sidade distrital sira

Hadia ona efisiensia abastesimentu enerjia no efisiensia kolesaun iha kapital nasional atu permite despeza bot liu ba serviso enerjia distrital* • Hakuran ona mina folin kompara ho indikador rejional FOB Singapura • Efisiensia en jeral ba produsaun, distribuisaun, no kolesaun iha Dili hadia ona, nudar sukat ona hosi aumentu kolesaun sira ba mina litru ida hosi 30 ba 45 • Kapasidade institusional EDTL reforsa ona Hadia ona disponibilidade enerjia mak bele konfia no bele sosa iha distrito

• Kontratu ba importasaun mina fo ona • Instalasaun kapasidade produsaun enerjia 6.8MW ka efisiente liu iha Dili • Medida reabilitasaun sira ba distribuisaun urjente ramata ona • Estudu konabá hakuran energía mak lakon iha distribuisaun lansa ona • Programa metru pre-pagu kompletu ona • Planu ba pagamentu tomak no pontual ba tusan sira Governo nian prepara no konkorda ona • Rekomendasaun sira konabá kuadru institusional ba eletrifikasaun Governo

CSP ESDP Programa Halibur Evaporasaun Gas (TFET) PSPIP (TFET) EICBP ESMAP PPIAF CDCF GEF PHRD AAA (Estratéjia Kresimentu Rural)

ADB Japaun JICA Norad

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

sira atu suporta dezenvolvimentu sosial no ekonómiku* • Enerjia mak bele konfia restaura ona ba konsumidor sira iha distrito mak orasné iha ona ligasaun • Medida sira atu restaura serviso enerjia ba sub-distrito sira no haluan asesu rural implementa daudaun ona

adopta ona • Estudu planeamentu eletrifikasaun nasional, inklui análize rekursu enerjia alternativa ramata ona

Halo luron no ponte sira ba movimentu ema no sasán, funsionamentu ordeira no efisiente merkadu sira, no dezenvolvimentu sustentável (NDP p. 3 7)

• Kuran planu no kapasidade planeamentu • Manutensaun inadekuadu ba rede luron mak iha • Kapasidade institusional fraku • Kapasidade kontraktor lokal no arranju kontraktual sira fraku

Hadia ona disponibilidade infraestrutura transporte mak efisiente, rentavel, no sustentável finanseiramente atu aumenta ligasaun no nune suporta dezenvolvimentu sosial no ekonómiku • Lurón no ponte km 360 reabilita no mantein ona to nível satisfatoriu

• Estratéjia amelhoramentu luron no programa investimentu Governo adopta ona • Programa hari kapasidade dezeña ona no halao ona • Kondisaun simplifikadu sira ba kontratu local dezenvolve ona • Medida sira atu hadia dezenpeñu industria kontratasaun railaran adopta ona • Kompañia

CSP Programa Agrikulltura mak EC finansia AAA (R Estratéjia Kresimentu Rural)

ADB EC Japan

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

• Kustu transporte (kustu operasional karreta tau tan tempu viajen) iha luron prinsipal sira hakuran ona to 15%

arrendamentu ekipamentu hari ona

Fo abastesimentu be natón. Seguru, no sustentável, ho objetivu atu rekupera kustus iha sentru urbanu sira no liu hosi fasilidade sira mak komunidade maneja iha área rural sira (NDP p. 275) • 80% hosi populasaun urbana hetan asesu ba be kanalizasaun seguru (NDP p. 281) • 80% hosi populasaun rural ho asesu ba abastesimentu be seguru lokal (NDP p.281)

• Kuran asesu ba be hemu seguru iha Dili no mos iha área urbana sira • Kuran kuadru legal, regulatóriu, no institusional • Kapasidade institusional in WSS/SAS fraku

Hadia ona abastesimentu be populasaun no bisnis sira iha área sidade no mos urbana • 40% populasaun Dili no bisnis hetan ligasaun ona ba be seguru iha oras 24 laran no 35% hosi populasaun iha sidade kikoan sira no suco sira iha asesu ba bee mos

• Road Map ba korporizasaun WSS/SAS no politika regulatoria aprova ona no finansia ona • Kuadru regulatóriu no regulador kredivel hamrik ona • WSS/SAS hamrik hikas ona nudar empreza públika • WSS/SAS sai partisipante ida iha IBNET, sukat no reporta regularmente konabá indikador dezempenhu prinsipal • Programa hari kapasidade kompreensivu konabá fo serviso WSS efisiente iha nasaun tomak implementa ona

CSP AAA Estratéjia Kresimentu Rural)

ADB AusAID JICA Portugal

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

Haluan tan apoiu ba veteranu sira Rezistensia nian (NDP p. 115)

• Esperanza bot konabá rekoñesimentu veteranu sira tuir Konstuituisaun

Rekoñesimentu ba veteranu resistensia sira ho baze ba konsulta nasional sira* • Veteranu sira hetan ona rekoñesimentu tuir lei • Politika nasional konabá asisténsia ba veteranu sira Governo, ONG sira, no doador sira tuir

• Lei veteranu sira nian ramata ona • Baze-de-dadus veteranu sira nian kompletu ona no transfere ona ba Directorado Nacional dos Veteranos • Politika Nasional konabá Asisténsia ba veteranu sira adopta ona

CSP PCF IDF

AusAID DCI UK UNDP

PILAR II: KRIASAUN EMPREGU PRODUTIVU

Hamoris empregu foun (NDP p. 230) • Rendimentu per kapita aumenta ona ba $600 (iha USD 2002)

• Kapasidade ladiak ba implementasaun despeza capital sira • Ezekusaun orsamentu neineik, partikularmente ba despeza dezenvolvimentu kapital • Monitoramentu inadekuadu ba kriasaun empregu liu hosi implementasaun orsamentu • Difikuldade sira atu

Empregu sira kria ona diretamente liu hosi implementasaun orsamentu no programa empregu tasi-balun* • Aumenta ona empregu sektor privadu liu hosi implementasaun orsamentu mak diak ona, no énfaze ida ba programa traballhu

• Estudu konabá hadia ezekusaun orsamentu dezenvolvimentu kapital ramata ona • Ezekusaun orsamentu dezenvolvimentu kapital hadia makás daudaun ona • Estudu trabalhu kikoan implementa ona • Programa traballu intensivu dezeña no implementa ona • Programa traballador

CSP PFMCBP IDF

DCI UNDP

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

negosia akordu empregu ho governo estranjeiru sira

intensivu • Empregu 3,000 kria tihaona iha tasi-balun ba traballador Timor sira ho reprezentasaun naton ba feto no juventude

emigrante operasional ona iha Korea do Sul no akordu ho nasaun sira seluk halao daudauk ona

Promove insiativa privada sira, inovasaun, no investimentu hodi kria ambiente konduzivu no suportivu sira (NDP p. 20) • Numeru operasaun investimentu estranjeiru sae ba 2,000 (NDP p. 228) • Valor exportasaun non-mina no gas sei aumenta dalasanulu hosi nível exportasaun 2001 (NDP p. 228)

• Gap no demora bot sira iha kriasaun kuadru legal no regulatóriu ba atividade bisnis • Impedimentu burokrátiku barak atu halo bisnis no relatóriu sira konabá korrupsaun mak aumenta iha funsaun públika • Kuran informasaun konabá impedimentu bisnis sira ka metodu sira atu hadia sensibilizasaun • Kuran abilidade emprezarial no teknika • Kuran pontu fokal institusional ida atu promove no fasilita investimentu estranjeiru no railaran

Sector privadu mak diak ona permite ambiente konduzivu ida, nebe halo aumentu iha komérsiu, investimentu, no empregu* • Lei sira konabá investimentu, arrendamentu, kréditu no garantia subsidiaria aprova ona • Prosedimentu rejistu bisnis hadia ona • Hadia ona dezempeñu hasoru indikador sira “Doing Business” nian • Empregu foun 1,000 kria ona liu hosi investimentu privadu non-minarai (sukat ho

• Ajensia Promosaun Investimentu No Exportasaun (IEPA) no Ajensia Promosaun Investimentu Domestiku kria ona no operasional ona • Sistema informasaun no jestaun investimentu estranjeiru no doméstiku hamrik ona • Kampaña promosaun investimentu sira halao ona iha área ‘niche’ chave sira • Haluan ona programa formasaun emprezarial no teknika ba emprezariu atual no potensial sira liu hosi Sentru Dezenvolvimentu Emprezarial,

CSP SEP II (TFET) AAA (P Estudu Sektor Privadu no Finanseiru) AAA (Halo Negosiu iha Timor Leste) IFC/PEDF FIAS

IMF Portugal USAID

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

• Direitu ba rai no propriedade la seguru

baze bruto ida) • Aumenta ona númeru empregu emprezarial, liu-liu ba feto sira no juventude • Konsulta barak liu entre Governo no sektor privadu • USD 10 milloens iha investimentu Diretu Estranjeiiru foun • Aumentu USD10 milloens iha exportasaun non-minarai

organizasaun privada sira, no instituisaun nível sekundaria no tersiaria, ho partisipasaun bot feto no juventude sira • Forum bisnis sira no sorumutu Grupu Serviso Sektor Públiku-Privadu halao regularmente

Asegura katak serviso bankáriu, kréditu, no mikro-finansas disponível ba ema hotu,inklui emakiak no feto sira (NDP p. 31)

• Disponibilidade kréditu la naton ba empreza kikoan sira, liu-liu iha área rural sira no ba feto sira • Informasaun ladún diak konabá kelayakan ba kréditu no garantia subsidiária

Hadia ona asesu ba kréditu ba investimentu privadu no kapital de traballu* • Aumenta ona númeru instituisaun mikri-finansas, iha área rural no mos urbana • Aumenta ona kobertura hosi banku komersial sira iha área rural no urbana sira • Aumenta ona

• Kreditu no rejistu garantia subsidiaria hamoris ona • Kampaña sensibilizasaun públika konabá mekanismu kréditu halao ona ho enfaze atu alkansa feto no juventude sira • Programa formasaun ba bankeiru sira no instituisaun mikro-emprestimu sira halao ona

SEP II FIRST IDF AAA (Estudu Sektor Privadu no Finanseiru) IFC/PEDF

ADB USAID

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

emprestimu ba investimentu privadu no kapital de traballu • Aumenta ona asesu ba kréditu ba feto sira no juventude

Fo direitu ba rai no propriedade mak lolos liu ba dezenvolvimentu empreza komersial no agrikultura (NDP pp. 177, 226) • Reforma agraria no programa titulasaun hari ona (NDP p. 235)

• Direitu ba rai no propriedade la seguru • Kuadru no sistema legal no regulatóriu sira inadekuadu

Reforsa ona direitu posse liu hosi politika no sistema sira na titulasaun rai no fan propriedade estadu nian • Merkadu fan rai no propriedade funsiona daudaun ona • Rai no propriedade sira uza daudaun ona nudar garantia subsidiaria ba finansas

• Rejistu rai experimental implementa ona no relatóriu ramata ona • Aprovasaun no implementasaun kuadru legal rai no propriedade • Politika no proposta konabá administrasaun no fan propriedade estadu nian akorda ona • Sistema titulasaun hamrik ona

CSP USAID

Maneja rekursu agrikultura, peskas, no florestas sira tuir dalan ida mak suporta produsaun sustentável (NDP p. 174) • Área protejida foun liu hosi jestaun no dezenvolvimentu

• Kuran informasaun sektor nian • Kuran kuadru politika ida • Prosesu lejislativu neineik

Hadia ona jestaun rekursu sustentável* • Kuadru no sistema legal no regulatóriu sira hamrik ona ba dezenvolvimentu sustentável agrikultura, florestas no peskas • Sistema fiskalizasaun no monitoramentu

• Politika no estratejia florestal hakerek ona • Inventoria floresta nian hahu ona’ • Área protejida sira identifika ona • Sistema kolesaun estatisitika liña-baze konkorda ona no informasaun liña-baze

CSP ARP (TFET) Programa Agrikultura mak EC Finansia

ACIAR AusAID EU FAO GTZ JICA USAID NGOs Nasional no internasional

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

rekursus mak diak liu (NDP p. 176)

funsiona daudaun ona no ro sira mak hetan ona lisensa peska halao ona operasaun

selesionada iha ona • Sistema lisensiamentu peskas diak ida no sistema sira ba monitoramentu no fiskalizasaun lisensa peska sira identifika ona

Alkansa seguransa hahan, hadia kapasidade buka rasik hahan hahan, no diversifika produsaun agrikultura (NDP pp. 174) • 50% redusaun iha númeru fulan sira mak suplai hahan la naton iha umakain sira ina área rural sira (NDP p. 181) • Lansamentu variedade hahan foun (NDP p. 181)

• Kuran asesu entre agrikultor sira ba input sira ho kualidade as, assessoria teknika, no kréditu • Infraesrutura rural ladiak

Building blocks ba seguransa hahan mak hadia ona no produsaun hahan hamrik ona* • Sistema nasional koordenada hari ona ba teste fini/tuberkulu, multiplikasaun no distribuisaun • Reporting no monitoramentu pontual ba seguransa hahan • Halo ona experimentasaun ba modelu extensaun agrikultura, ho aumenta ona informasaun ba agrikultor sira, liu-liu feto sira

• Estratéjia seguransa hahan hakerek ona • Sistema kolesaun estatistika liña-baze konkorda ona no informasaun liña-baze selesionada iha ona • Protokol nasional sira ba teste, multiplikasaun, no distribuisaun produtu alimentar, fini, no tuberkulu konkorda ona • Medida sira ba rejionalizasaun lansa ona, inklui pasu sira atu hadia servisos extensaun agrikultura • Liña orientasaun MAFP ba servisu hamutuk ho komunidade sira dezenvolve ona, no enfaze espesial ba ba feto

CSP ARP (TFET) Programa Agrikultura mak EC Finansia AAA (Estratéjia Kresimentu Rural)

AusAID EU JICA WFP National and international NGOs

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

sira

Fasilita dezenvolvimentu agro-indústria nebe halo aumentu iha prosesamentu no aumentu-valor iha nasaun laran (NDP p.174, 241) • Rendimentu as liu sira no empregu ba agrikultor sira (NDP p. 176

• Kuadru legal inadekuadu ba investimentu • La iha seguransa ba direitu titulasaun rai no direitu propriedade • Kapasidade limitadu entre agrikultor sira atu adopta teknolojia produsaun foun • Kuran disponibilidade informasaun konabá agribisnis no oportunidade komérsiu • Infraestrutura rural ladiak

Hadia ona produsaun orientadu ba bisnis ba produtu agrikultura sira* • Aumenta ona produsaun no rendimentu hosi produtu agrikultura sira, inklui folin/valor as, organiku, no produtu alternativu sira

• Estudu merkadu no análize viabilidade (value chain analysis-análize korrente valor) ramata ona no implementasaun rekomendasaun sira halao daudaun ona • Mekanismu koordenasaun entre MAFP no IEPA hari ona atu asegura fahe informasaun ba malu konabá opsaun agribisnis sira no merkadu potensial sira no mos investidor sira

CSP ARP (TFET) Programa Agrikultura mak EC Finansia AAA (Estratéjia Kresimentu Rural) AAA (Juventude: Dezafiu no Opsaun sira) IFC/PEDF

EU GTZ Portugal USAID NGOs Nasional no Internasional

PILAR III: REFORSA GOVERNASAUN

Promove governasaun diak liu hosi partisipasaun popular no governo ida mak responsavel no responsivu (NDP p. 123)

• Korrupsaun • Instituisaun sira mak fraku • Difikuldade atu asegura kobertura nasional hosi Gabinete Provedor • Kuran kapasidade iha instituisaun chave sira,

Salvaguarda hasoru korrupsaun no abuzu kbit/kbit hamrik ona, ho sensibilidade ba direitu sidadaun sira nian aumenta ona* • Provedor funsiona ona ho kredibilidade iha edukasaun,

• Provedor ekipadu, hetan ona pessoál, no funsiona ona • Provizaun naton atu funu hasoru korrupsaun hatama ona iha Kodigu Penal • Estudu opsaun konabá instrumentu integridade

CSP PFMCBP IDF Pacific Facility WBI

AusAID DCI DFID/UK UNDP USAID Partnership for Transparency Internews HAK

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

inklui Provedor, Tribunal de Recurso, meio-komunikasaun, no sosiedade sivil • La iha protesaun legal ba sosiedade sivil no meio-komunikasaun • La iha kultura abertura / loke’an • Kuran konfiansa iha integridade kompleta no komfirmada instituisaun Estadu nian • Kuran klareza konabá padraun komportamentu iha gabinete bot sira • Kuran instrumentu anti-korrupsaun

prevensaun, no investigasaun korrupsaun • Adopsaun no implementasaun Kodigu lideransa hosi Prezidensia, Judisiariu, Parlamento, no Ezekutivu • Eskrutiniu independente ho kualidade as hosi Parlamento, Tribunal de Recurso, meio-komunikasaun, no sosiedade sivil

sira ramata ona, inklui sistema abertura ba ofisial bot sira no funsionariu públiku sira iha área ho risku bot sira • Progresu hasoru transferensia auditoria kontas Governo nian ba Tribunal de Recurso • Parlamento, meio-komunikasaun, no sosiedade sivil hetan ona suporte iha halao eskrutiniu independente, inklui formasaun • Hari ona politika konabá disseminasaun informasaun no asesu, inklui boletin imprensa mensal iha lian nasional rua tomak

JSMP FOKUPERS Lao Hamutuk Labeh Juventude Hasoru Korrupsaun

Maneja efetivamente reseita no poupasa mina no gas atu fo benefisiu ba jerasaun orasné nian no aban-bainrua (NDP p. 21)

• Kapasidade rekursu umanu fraku • Korrupsaun • Presaun populista no difikuldade atu maneja espetativa sira

Transparénsia no probidade iha maneja reseita minarai sira* • Kolesaun reseita minarai, politika poupansa, no fundu petroliferu funsiona ho kredibilidade

• Auditoria regular konabá pagamentu kompañia minarai no reseita fundu petroliferu • Informasaun konabá reseita fundu petroliferu no levantamentu /withdrawals disponível

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

ba públiku iha forma asesível ida • Konselhu konsultativu no Komisaun Asesoria Investimentu funsiona ona • Programa hari kapasidade estabelese ona ba ajénsia sira mak iha relasaun ho minarai, Parlamento, meio-komunikasaun, no sosiedade sivil

Dezenvolve no administra sistema justisa ida mak efetivu, asesível, no imparsial nebe prontu, transparente, no tuir heransa kultural Timor-Leste nian

• Sistema justisa funsional minimalmente • Sistema no prosesu sira fraku • Korrupsaun

Hadia ona asesu ba justisa, ho kualidade no efisiensia mak diak ona • Prokuradoria no tribunal sira fo asesu pontual ba justisa ba feto no mos mane sira

• Hakuran ona akumulasaun kazu prokuradoria sira • Conselho Superior da Procuradoria Publica no Conselho Superior da Majistratura hetan ona pessoál • Medida sira atu fo prioritizasaun ba kazu violensia seriu sira ho baze iha jéneru adopta ona, inklui formasaun ba tekniku tribunal sira • Mekanismu mediasaun sira formaliza no

CSP AusAID Brazil DCI Portugal UK UNDP UNICEF UNOTIL USAID ASF HAK JSMP

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

rekoñese ona • Programa sensibilizasaun komunidade-polisia no mekanismu konsulta komunidade hari ona • Analize jéneru PNTL ramata ona no intervensaun no sistema monitoramentu relasionadu sira dezeña ona • Lei konabá disiplina polisia promulga ona no konsulta barak konabá komisaun estudu independente halao ona

Kria funsaun públika ida kikoan, efetivu, efisiente, responsavel, no transparente (NDP p. 21)

• La iha espiritu funsaun públika nian • Lideransa la ekilibradu no jestaun fraku • Kontabilidade fraku • Vontade politika la ekilibradu

Hadia ona motivasaun no responsabilidade iha funsionariu públiku sira nia let, nebe rezulta iha padraun integridade kompleta no konfirmada no prestasaun serviso as-liu* • Dezenvolvimentu karreira no estrutura

• Responsabilidade no arranjus reporting klaru hari ona • Padraun rekrutamentu no promosaun mak malorek no imparsial introduz ona • Manual konabá disiplina haklekar ona no halao ona kolokiu sira iha entidade Estadu sira let • Politika ba

CSP PFMCBP SEP II (TFET) AAA (Estudo Sektor Saúde)

AusAID DCI DFID Norad UNDP

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

saláriu introduz ona • Gabinete Inspector Geral (GIG) reforsa integridade no responsabilidade liu hosi inspesaun no investigasaun sira, ho rekomendasaun sira implementa ona no relatóriu sira públika ona

dezenvolvimentu karreira no saláriu hakerek ona • Formasaun iha área jéneru na funsionariu públiku sira halao ona • Lei organika ba GIG adopta ona no website funsiona ona

Asegura planeamentu partisipatoriu kompreensivu ho monitoramentu no avaliasaun efetivu no lejislasaun relevante, hakerek didiak, no pontual (NDP p. 54, 108)

• Instituisaun sira fraku no determinasaun prioridade • Kuran informasaun no konsulta konabá lei chave balun • Disponibilidade la naton dadus ba monitoramentu no avaliasaun

Politika no prosesu lejislativu diak iha Governo laran* • Progresu iha lao tuir prosesu politika no lejislativu hosi entdade hotu-hotu, inklui disponibilidade projetu lei sira, konsulta didiak sira, no kalendariu lejislativu koerente Reforsa ona kapasidade atu maneja no monitor rezultadu sira iha baze, ho atensaun partikular ba feto no

• Prosesu politika no lejislativu dezenvolve ona no manual asosiadu, kolokiu, no formasau fo ona ba ministerio relevante sira • Enfoke sektor saúde atu identifika no monitor indikador sira mak adopta ona iha ministerio adisional sira • Avaliasaun Kiak

CSP PFMCBP IDF Pacific Facility AAA (Avaliasaun Kiak) AAA (Halo Serviso sira Funsiona ba Emakiak)

ADB AusAID UNDP UNICEF WFP

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

juventude sira* • Hadia ona monitoramentu no avaliasaun mak halo kualidade desizaun politika sira as-liu no prioridade sira klaru liu • Kapasidade Directorado Estatistica Nacional hadia ona iha oinsa halao no analiza programa estudu umakain ida • Rezultadu Avaliasaun Kiak hatama ona iha preparasaun estratejia sira ba aban-bainrua

Partisipatoriu no Estudu Medisaun Padraun Moris ramata ona • Koordenasaun inter-ministerial ba monitoramentu kiak hadia ona

Asegura jestaun efetiva, transparente, no livre hosi korrupsaun ba ekonomia no finansas públikas (NDP p. 22)

• Korrupsaun • Jestaun no responsabilidade ba finansas públikas fraku

Hadia ona implementasaun orsamentu ida tuir dalan transparente, aliña ho politika poupansa no kresimentu sustentável no metas hakuran kiak* • Jestaun finanseira ho pessoál jestaun finanseira importante

• Orsamentu define no ezekuta ona ho atensaun partikular ba serviso sosial, agrikultura, no infraestrutura sira ba emakiak iha área rural sira • Delegasaun aprovasaun despezas no prokurement ba ministerio linha sira hadia ona • Relatorio kompreensivu

CSP PFMCBP AAA (Jestaun Despezas Públikas no Ezekusaun Orsamentu)

AusAID DCI DFID IMF Norad UNCDF UNICEF UNDP NGOs

Objetivu Dezenvolvimentu Nível-Nasional Konstribuisaun mak hein hosi CAS ba rezultadu

dezenvolvimentu nasional

Parsearia sira

Metas Planu Dezenvolvimentu

Nasional Dezafius bot sira Rezultadu sira CAS

nian18 Eventu Importante

Instrumentu Apoiu sira WB nian

Parseiru Dezenvolvime

ntu sira

sira mak diak ona hari ona iha MPF no ajénsia linha sira • Hakuran ona apropriasoens mak la gasta • Orsamentu fontes kombinadas no relatóriu ezekusaun orsamentu sira públika ona iha forma asesível ida inklui kompromisu doador prazu-médiu Hadia ona dezempeñu liu hosi prosedimentu no mekanismu mak simples* • Tempu remosaun alfándega nian hakuran ona ba embarke ho risku kik sira • Hadia ona kolesaun reseita sira, inklui hosi minarai

no pontual fulan tolu-tolu no tinan ida-ida ba Parlamento, inklui auditoria mo Karta Manajemen, no haklekar no ba pessoál sira iha distrito • Hadia ona disponibilidade dadus konabá dezenbolsu doador nian no kompromisu sira • Sistema informasaun jestaun alfandegéria automatizada hamrik ona • Rekruta ona pessoál kualifikadu naton ba ajénsia reseitas sira no Diretorado dos Recursos Minerais