Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

download Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

of 26

Transcript of Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    1/26

    1

    Lngua Hebraica:Aspectos Histricos e Caractersticas1

    Edson de Faria Francisco.

    So Bernardo do Campo, maio de 2010.

    PrlogoO presente texto dedicado a comentar determinados aspectos histricos e caracters-

    ticas da lngua hebraica, principalmente sua evoluo durante a poca bblica. Alm disso, otexto comenta o hebraico dos manuscritos encontrados em irbet Qumran e os sistemas devocalizao massortica. No apndice, constam tpicos sobre a evoluo histrica do alfabetohebraico e sobre o hebraico samaritano.

    1. Introduo: as Lnguas Semticas

    A lngua hebraica pertence ao grupo das lnguas semticas surgidas no Oriente Mdio

    h vrios sculos e que desempenharam um importante papel no desenvolvimento histrico ecultural das civilizaes dessa regio geogrfica. A nominao lngua semtica, usada paradesignar cada uma das lnguas surgidas na regio do Oriente Mdio, data desde 1781, possuin-do relao com o personagem Sem (cf. Gn 10.21-31), um dos filhos de No, e que teria sido oancestral dos povos de origem semita. Desde muitos anos, as lnguas semticas foram e conti-nuam sendo objeto de estudos e debates entre diversos lingistas, alguns dos quais as classifi-cam nos seguintes grupos:2Grupo nordeste (norte-oriental): acdico, assrio e babilnico.Grupo noroeste (norte-ocidental): hebraico, hebraico samaritano, aramaico, siraco, ugartico,

    fencio, canaanita, moabita, edomita, pnico e nabateu.Grupo meridional: rabe, etope, sabeu e mineu.

    Todas as lnguas semticas so escritas da direita para a esquerda, exceto o acdico e oetope que so escritos da esquerda para a direita. Os alfabetos empregados em todas elas soconsonantais e somente tardiamente surgiram os sinais para representarem fonemas voclicos.Outra caracterstica importante o fato de que as razes verbais so tricosonantais (trs letrasconsoantes). Existem em cada uma das lnguas semticas vrias construes verbais: o rabe, oacdico e o etope possuem mais de 12 construes verbais, enquanto o hebraico e o aramaicopossuem sete. Outra caracterstica lingstica comum entre as lnguas semticas e o hebraico apresena de determinados fonemas consonantais tais como , , , e .3

    Algumas lnguas semticas desapareceram h tempos, como o acdico, o ugartico, ofencio, o moabita, o assrio e o babilnico, enquanto outras so faladas, ainda, por pequenas

    1 Texto publicado emEstudos de Religio 21, Ano XV, dezembro, 2001, p. 165-195, sob o ttulo Caractersticasda Lngua Hebraica: Hebraico Arcaico, Hebraico Pr e Ps-Exlico, Hebraico de Qumran e Hebraico Massor-tico de Tiberades. O presente texto uma reelaborao atualizada, revisada e ampliada do referido texto p u-blicado em 2001.

    2 Cf. Gesenius, 1980, p. 1980, p. 1-2; Joon e Muraoka, 1993, p. 2-4; Kelley 1998, p. 429; Rabin, s.d., p. 25; Senz-Badillos, 1996, p. 10; Schramm e Schmitz, 1992, p. 204-205; Gordon, 1976, p. 393; Driscoll, 1910, p. 176; TrebolleBarrera, 1996, p. 68-69; Auvray, 1997, p. 11; VV.AA, 2000, p. 143-144 e Francisco, 2008a, p. 626. Atualmente, os es-tudiosos reconhecem como semticas cerca de 70 lnguas ou dialetos que possuem vrios detalhes em comum entresi como a morfologia, a fonologia, a sintaxe e o vocabulrio, cf. Senz-Badillos, 1996, p. 3.

    3 Cf. Joon e Muraoka, 1993, p. 8; Gesenius, 1980, p. 3; Kelley, 1998, p. 429 e Mackenzie, 1984, p. 550.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    2/26

    2

    populaes do Oriente Mdio: o aramaico falado por cerca de 300 mil pessoas e o hebraicosamaritano por algumas centenas (cerca de 300 pessoas). Outras tornaram-se lnguas litrgicascomo o siraco e o etope, que so usadas por comunidades crists orientais (siraco pelos cris-tos nestorianos e jacobitas e etope pelos cristos etopes). O rabe a lngua semtica maisfalada hoje em dia por cerca de 150 milhes de falantes. O hebraico, depois de ressurgido des-de o sculo XVI e como lngua falada desde o sculo XIX, hoje usado por cerca de mais de 5milhes de pessoas no atual Estado de Israel. 4

    2. Os Perodos Histricos da Lngua Hebraica

    Assim como toda lngua viva que se desenvolve e se modifica ao longo do tempo, tam-bm o hebraico sofreu alteraes durante a sua evoluo como idioma falado e escrito do povojudeu. Atravs dos sculos, sua morfologia, sua fonologia e seu vocabulrio sofreram modifi-caes, podendo ser percebidos atravs de muitos documentos antigos e modernos. Senz-Badillos e Rabin classificam e datam da seguinte forma os perodos histricos da lngua hebrai-ca:5Hebraico arcaico: sc. XIII ao sc. X a.C.Hebraico pr-exlico ou hebraico clssico: sc. X ao sc. VI a.C.

    Hebraico ps-exlico ou hebraico tardio: sc. VI a.C. ao sc. II a.C.Hebraico de irbet Qumran: II a.C. ao sc. II d.C.Hebraico rabnico ou hebraico talmdico ou ainda neo-hebraico: sc. II ao sc. X d.C.Hebraico medieval: sc. X ao sc. XV.Hebraico moderno ou hebraico israelense: sc. XVI ao sc. XXI.

    Todos os perodos histricos do hebraico demonstram evoluo contnua e s vezesprofunda em sua estrutura lingstica. Segundo os estudiosos, de todos os estgios menciona-dos acima, os trs primeiros (arcaico, pr-exlico e ps-exlico) so considerados desenvolvi-mento do hebraico bblico, fato que percebe-se ao longo da composio dos prprios livros daBblia Hebraica. Em relao s obras escritas em cada estgio da evoluo do hebraico bblico,

    pode-se mencionar algumas que so relevantes para se estudar o seu processo de desenvolvi-mento:6

    Hebraico arcaico: Gnesis 49, xodo 15, Nmeros 23 e 24, Deuteronmio 32 e 33, Juzes 5,Salmo 68 etc.

    Hebraico pr-exlico ou hebraico clssico: o Pentateuco, Josu, Juzes, 1Samuel e 2Samuel,1Reis e 2Reis, Isaas, Jeremias, Ezequiel, Ams, Osias, Miquias etc.

    Hebraico ps-exlico ou hebraico tardio: Esdras, Neemias, 1Crnicas e 2Crnicas, Ester,Rute, Lamentaes, Eclesiastes, Daniel, Cntico dos Cnticos, Joel, Obadias, Ageu, Za-carias, Provrbios etc.

    Hebraico de Hirbet Qumran: opesherde Habacuque, o Testamento dos Doze Patriarcas, a

    Regra da Associao, o Documento de Damasco, a Regra da Guerra, o Rolo do Tem-plo etc.Hebraico rabnico ou hebraico talmdico ou neo-hebraico: a literatura tanatica, a literatu-

    ra amoratica, a Mishn (a seo do Talmude escrita em hebraico) etc.

    4 Cf.Nova Enciclopdia Ilustrada Folha, vol. 2, 1996, p. 877.5 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 52, 68, 112, 130, 171, 203 e 267; Rabin, s.d., p. 36, 40, 48, 49, 53, 75 e 84 e

    Francisco, 2008a, p. 626.6 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 56-57, 68-69, 115, 130, 166, 205, 219 e 267; Rabin, s.d., p. 36, 41, 42, 46, 47, 49, 53,

    54, 73, 78, 79, 85 e 105 e Levias, 1916, p. 308.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    3/26

    3

    Hebraico Medieval: comentrios de rabinos como Rashi (rabino Salomo ben Isaque), Na-mnides (rabino Moiss ben Naman de Gerona), Maimnides (rabino Moiss benMaimon), Abrao ibn Ezra, Davi Qimhi de Narbonne, Saadia ha-Gaon, poemas de ju-deus espanhis como Salomo ibn Gabirol, Jud ha-Levi, entre outros.

    Hebraico moderno ou hebraico israelense: a literatura rabnica e israelense moderna emtodas as reas (poesia, histria, cincia, educao etc.). Literatura rabnica: Jacob benayyim e Elias Levita. Na poesia pode-se citar alguns nomes: Ams Oz, S. Y. Agnon,Nathan Alterman, ayyim Naman Bialik, Reuven Rubin, A. B. Yehoshua, entre ou-tros.

    3. O Hebraico Bblico: Aspectos Gerais

    A Bblia Hebraica foi composta entre o sculo XII e II a.C. e seus livros refletem maisde um estgio na evoluo da lngua hebraica durante o perodo bblico. Percebe-se, ainda, apresena de dois dialetos empregados em seus textos (o dialeto de Jud [judata ou sulista] e ode Israel [israelita ou nortista]).7 O vocabulrio bblico possui muitas palavras relacionadas aocampo da religio, da moral e da emoo, alm de palavras relacionadas vida diria, a animaisdomsticos, a utenslios domsticos etc. 8 O vocabulrio da Bblia Hebraica relativamentelimitado, compreendendo um pouco mais de 8.000 vocbulos, dos quais 2.000 so palavras ouexpresses que ocorrem uma nica vez ao longo de seu texto. Tais casos so denominadoshapax legomenon (gr. , contado ou dito uma s vez; pl. , contadosou ditos uma s vez). Os massoretas, por sua vez, tambm assinalavam os casos de hapax lego-menonpresentes no texto bblico por meio da anotao , a qual a abreviatura do item termi-nolgico massortico (aram. lit. no h, no existe, no tem, nada, no).9

    De acordo com os estudos realizados sobre os hapax legomenonno texto bblico hebrai-co, Greenspahn afirma que a maior concentrao deles encontra-se nos seguintes livros bbli-cos (em ordem de quantidade): J, Cntico dos Cnticos, Isaas, Provrbios, Naum, Lamenta-es e Habacuque. Por outro lado, os livros bblicos que apresentam um menor registro dehapax legomenonso (em ordem de quantidade): 1Crnicas, 2Crnicas, 1Reis, 2Reis, Josu, xo-

    do, 1Samuel e 2Samuel. Greenspahn classifica os casos de palavras e expresses nicas em doisgrupos: os hpax parciais e os hpax absolutos. O primeiro grupo relacionado a situaes depalavras ou expresses realmente nicas, sem outras formas iguais ou similares, por exemplo, osubstantivo masculino singular (hebr. vestido, saia), em Isaas 47.2. O segundo grupo relacionado a formas ortogrficas ou gramaticais nicas, mas que possuem outras formas simi-lares, por exemplo, a expresso verbal no infinitivo construto (hebr. comer), em Deutero-nmio 12.23.10

    O hebraico uma lngua semtica norte-ocidental, pertencente ao grupo cananeu, sur-gida na Palestina, entre o rio Jordo e o mar Mediterrneo, durante a segunda metade do se-gundo milnio a.C. Aps as tribos israelitas se estabelecerem em Cana, no sculo XIII a.C.,adotaram a lngua local dos cananeus, isto , o canaanita do qual surgiu, posteriormente, o he-

    braico. Os ancestrais dos israelitas eram provavelmente arameus e falavam uma antiga forma

    7 Cf. Trebolle Barrera, 1996, p. 75 e Gottwald, 1988, p. 88.8 Cf. Kelley, 1998, p. 426; Senz-Badillos, 1996, p. 5 e 53; Rabin, s.d., p. 16; Blau, 1972, col. 1583; VV.AA., 2000,

    p. 47; Greenspahn, 1980, p. 8-9; Sanders, 1979, p. 17 e Driscoll, 1910, p. 177.9 Cf. BHS, p. LV; Yeivin, 1980, p. 65-66 e 96-97; idem, 2003, p. 62-63 e 80-81; Tov, 2001, p. 73; Brotzman, 1994,

    p. 102; Wrthwein, 1995, p. 28; Kelley, Mynatt e Crawford, 1998, p. 47, 124, 125 e 127; Scott, 1995, p. 14 e 42e Francisco, 2008a, p. 625.

    10 Cf. Greenspahn, 1980, p. 10. Cf. tambm Francisco, 2008a, p. 625.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    4/26

    4

    de aramaico (cf. Gn 31.47 e Dt 26.5).11 No texto bblico, o idioma dos israelitas nunca nomi-nado hebraico, mas (lngua de Cana, cf. Is 19.18) e (judaico, cf. Is 36.11,13; 2Rs 18.26, 28; Ne 13.24 e 2Cr 32.18)denotando, assim, ser o idioma oficial de Jud e deJerusalm e utilizado como forma padro de linguagem para composio de textos.12

    Na poca de dominao grega sobre a Palestina (sc. IV-II a.C.), a lngua era denomi-

    nada

    (hebraico) ou

    (hebraico).No perodo de domnio romano (sc. II a.C.-IId.C.), era designada (hebraico) ou (lngua hebraica) pelos prprios judeus e

    hebraeume hebraicusem latim. No perodo de desenvolvimento da literatura talmdica (sc. III-VI), era denominada (lngua sagrada) pelos rabinos tanatas. No Talmude consta aforma (hebraico) para designar a lngua hebraica (cf. Kiddushin 1.2). Flvio Josefo, emsuas obras, utiliza as locues (lngua dos hebreus) e (em hebrai-co) para designar tanto o hebraico quanto o aramaico. A expresso usada no Eclesi-stico para denotar o hebraico (cf. Eclo, prlogo 20), todavia, no Novo Testamento, utilizadapara designar o aramaico (cf. Lc 23.38; Jo 5.2; 19.13, 17, 20; 20.16; At 21.40 e 26.14). Segundoos eruditos, havia duas principais variantes dialetais hebraicas durante a poca bblica: o dialetodo norte (reino de Israel), denominado israelita ou nortista e o dialeto do sul (reino deJud), designado judaitaou sulista. Alm desse fato, percebe-se que havia variao de pro-nncia entre os diversos grupos israelitas, como possvel perceber por meio da narrativa deJuzes 12.6, na qual os efraimitas pronunciavam o vocbulo espiga como e os gileadi-tas como .13

    4. Hebraico Arcaico

    Textos: Gn 49, x 15, Nm 23 e 24, Dt 32 e 33, Jz 5, 1Sm 2.1-10, Sl 18, Sl 19, Sl 29, Sl68 etc.14

    Os textos bblicos citados acima apresentam composio muito antiga, alguns dos quaisdatam do sculo XII a.C., como xodo 15 e Juzes 5, enquanto outros, provavelmente, surgi-ram na poca da monarquia unida em Israel (sc. XI-X a.C.), como o Salmo 18 e o Salmo 68.Todos os textos so poticos, os quais eram transmitidos oralmente de gerao em gerao e,posteriormente, foram colocados por escrito. Os estudiosos classificam a linguagem dos textosmencionados de hebraico arcaico, o qual foi utilizado nas primeiras composies da BbliaHebraica.15 Segundo os eruditos, o primeiro texto bblico a ser composto teria sido Juzes 5 (oCntico de Dbora), composto, provavelmente, por volta de 1125 a.C., logo aps os aconteci-mentos ali relatados.16

    11 Cf. Levias, 1916, p. 306; Jeffery, 1962, p. 553; Schramm e Schmitz, 1992, p. 205; Gordon, 1976, p. 392; Dris-coll, 1910, p. 177; Kelley, 1998, p. 428; Bright, 1980, p. 113-116 e Francisco, 2008a, p. 625-626.

    12 Cf. Gesenius, 1980, p. 8; Blau, 1972, col. 1569; Levias, 1916, p. 306; Cohen, 1948, p. 276; Kelley, 1998, p. 428;Mackenzie, 1984, p. 551; Trebolle Barrera, 1996, p. 69; Rabin, s.d., p. 44; Senz-Badillos, 1996, p. 1 e 68; Jef-fery, 1962, p. 553; Schramm e Schmitz, 1992, p. 203; Gordon, 1976, p. 392; Driscoll, 1910, p. 176; Gottwald,1988, p. 19 n. 2 e Francisco, 2008a, p. 626.

    13 Cf. Joon e Muraoka, 1993, p. 11; Gesenius, 1980, p. 8; Blau, 1972, col. 1569; Levias, 1916, p. 306; Jeffery,1962, p. 553; Schramm e Schmitz, 1992, p. 203-205; Cohen, 1948, p. 276; Gordon, 1976, p. 392; Driscoll, 1910,p. 176 e Francisco, 2008a, p. 626.

    14 Cf. Sellin e Fohrer, 1978, p. 416, 417 e 421.15 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 56; Schramm e Schmitz, 1992, p. 205 e Gordon, 1976, p. 392.16 Cf. Rabin, s.d., p. 36-37; Senz-Badillos, 1996, p. 57; Mackenzie, 1984, p. 221; Gottwald, 1988, p. 241; Bright,

    1980, p. 188; Sellin e Fohrer, 1983, p. 293-294 e Johnson, 1995, p. 27.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    5/26

    5

    Em geral, a poesia hebraica arcaica possui muitos elementos prprios, sendo possveldestacar alguns exemplos, como o uso de determinadas razes verbais e um vocabulrio tpicodo hebraico nos sculos XII a.C. ao sculo X a.C. Os itens lexicogrficos listados abaixo soexemplos do hebraico arcaico em comparao ao estgio seguinte, o hebraico pr-exlico:17

    vocbulos hebraico arcaico hebraico pr-exlicono (cf. Is 14.21) (cf. x 33.3)quem? (cf. Dt 33.11) (cf. x 3.11)YHWH (cf. x 15.2) (cf. Gn 2.4)homem (cf. Dt 32.26) (cf. Gn 2.7)homem (cf. Sl 18.26) (cf. Gn 2.20)comida (cf. Gn 49.9) (cf. Jl 1.16)grande (cf. Is 16.14) (cf. Os 2.2)ouro (cf. Sl 21.4) (cf. x 20.20)ouro (cf. Sl 68.14) (cf. Ag 2.8)vinho (cf. Am 5.11) (cf. Gn 9.21)

    prncipes (cf. Jz 5.3) (cf. 1Cr 15.9)campo (cf. Dt 32.13) (cf. Gn 27.27)caminho (cf. Sl 19.6) (cf. Ez 47.2)palavra, dito (cf. Sl 68.12) (cf. 2Sm 15.36)palavra (cf. Sl 139.4) (cf. 1Rs 2.14)este, isto (cf. Os 7.16) (cf. Ec 4.8)

    razes verbais hebraico arcaico hebraico pr-exlico

    fazer (cf. x 15.17) (cf. Pv 23.5)caminhar (cf. Jz 5.4) (cf. Is 50.10)criar

    (cf. Gn 49.30)

    (cf. Gn 1.1)

    vir (cf. Dt 33.2) (cf. Gn 43.25)ouvir (cf. x 15.26) (cf. Dt 6.4)julgar (cf. Dt 32.26) (cf. Gn 16.5)ferir (cf. Nm 24.17) (cf. x 7.25)plantar (cf. Ez 17.22) (cf. Gn 2.8)brilhar (cf. Sl 18.29) (cf. x 13.21)conhecer (cf. Dt 32.17) (cf. x 1.8)irritar-se (cf. Nm 23.8) (cf. Ez 16.42)ver (cf. Nm 24.4,16) (cf. x 3.7)

    Muitas palavras listadas acima tendem a no aparecerem mais nos textos em prosa dohebraico pr-exlico (algumas vezes podem aparecer ocasionalmente) e tendem, tambm, a seconcentrarem nos antigos textos poticos bblicos mencionados. Uma grande parte do vocabu-lrio do hebraico arcaico constituda por palavras raras e arcaicas e, alm disso, aparecemuma nica vez no texto bblico, constituindo, assim, situaes de hapax legomenon.18

    17 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 57-61; Joon e Muraoka, 1993, p. 11-12; Gesenius, 1980, p. 15; Gordon, 1976, p.392 e Seow, 1995, p. 157.

    18 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 61.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    6/26

    6

    Segundo os estudiosos, os textos poticos compostos na antiga forma do hebraico b-blico so de procedncia do reino de Israel, apresentando influncia de povos vizinhos e desuas literaturas. Os textos em hebraico arcaico demonstram, tambm, que havia diferenasentre a linguagem literria e a linguagem falada no cotidiano pelo povo israelita. 19

    5. Hebraico Pr-Exlico ou Hebraico ClssicoTextos: Pentateuco, Js, Jz, 1Sm, 2Sm, 1Rs, 2Rs, Is (cap. 1 a 39), Jr, Ez, Am, Os, Mq,

    Na, Hab, Sf, Sl 2, Sl 20, Sl 21,Sl 28, Sl 30, Sl 31, Sl 44, Sl 45, Sl 56, Sl 61, Sl 78, Sl 80, Sl 82, Sl89, Sl 101, Sl 110, Sl 132, Sl 144 etc.20

    A maior parte dos livros da Bblia Hebraica foi composta no perodo que antecede oexlio babilnico ocorrido a partir de 586 a.C. e tal poca compreende o sculo X ao VI a.C.,isto , entre a poca da monarquia unida (sc. X a.C.) e entre a queda do reino de Jud (sc. VIa.C.). A linguagem desses escritos difere, substancialmente, daquela que foi descrita anterior-mente, o hebraico arcaico. O estgio evolutivo da lngua hebraica ocorrido entre o sculo Xa.C. e o sculo VI a.C., conhecido como hebraico pr-exlico ou hebraico clssico, denomi-naes adotadas pelos estudiosos.21

    A linguagem do hebraico pr-exlico assinala o auge de desenvolvimento da lngua he-braica no perodo bblico e tambm coincide com o apogeu da vida poltica, social, cultural,espiritual e econmica do povo israelita desde sua entrada na Palestina ocorrida no sculo XIIIa.C. O incio do hebraico pr-exlico d-se no perodo de surgimento da monarquia unida comSaul, Davi e Salomo (sc. XI e X a.C.). Essa poca marca, igualmente, o incio da composiosistemtica dos livros bblicos, os quais refletem a tradio e a experincia religiosa do povo deIsrael com a f monotesta, como as tradies histricas relacionadas ao perodo patriarcal, aoxodo, conquista de Cana, poca dos juzes e poca da monarquia.22

    O hebraico pr-exlico alcanou to elevada perfeio de linguagem e de composioque serviu sempre de modelo para os outros estgios posteriores do hebraico, como o hebraicops-exlico e o hebraico de irbet Qumran. Uma questo que discutida peloseruditos sa-ber at que ponto a linguagem dos livros bblicos pr-exlicos reflete o falar cotidiano do povoisraelita. O que pode ser provvel que a linguagem do hebraico pr-exlico era uma forma decomposio literria tpica dos escribas da corte, os quais padronizaram e fixaram as regras deuma literatura em lngua culta e acabaram por desenvolver uma linguagem oficial.23

    Rabin afirma que a linguagem do hebraico pr-exlico reflete o dialeto prprio de Jeru-salm e arredores, mas alguns livros como o de Osias e o de Ams, por exemplo, refletem odialeto falado no reino de Israel que conservou a linguagem da poca da monarquia unida sobDavi e Salomo (sc. XI e X a.C.). Todavia, a linguagem predominante nos livros bblicos es-critos antes do exlio babilnico a de Jerusalm. O mesmo erudito informa, ainda, que o he-braico pr-exlico tinha se tornado uma linguagem unificada e padronizada j na poca de Sa-lomo (961-922 a.C.), tendo sido elaborada, provavelmente, na capital, Jerusalm. Tal lingua-

    gem teria sido utilizada, tambm, pelos sacerdotes do Templo de Jerusalm e pelos escribasprofissionais da corte, e como tal, conservava rigidamente o padro literrio, mantendo distan-ciamento da lngua falada.24

    19 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 56, 61 e 62 e Rabin, s.d., p. 37. 20 Cf. Sellin e Fohrer, 1978, p. 414-429.21 Cf. Rabin, s.d., p. 40 e 45; Senz-Badillos, 1996, p. 71 e Schramm e Schmitz, 1992, p. 206. 22 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 68; Joon e Muraoka, 1993, p. 11 e Rabin, s.d., p. 46.23 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 68 e Rabin, s.d., p. 40 e 46.24 Cf. Rabin, s.d., p. 40-46.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    7/26

    7

    Alguns destaques lingsticos mais relevantes do hebraico pr-exlico so exemplifica-dos a seguir:O uso mais freqente do pronome relativo (que, cf. Gn 5.29; x 9.18; Js 6.17; Jz 6.25).

    O uso mais freqente da conjuno wawconversiva que modifica o tempo de uma expresso

    verbal: (e disse, cf. Jz 10.11), (e saiu, cf. x 2.11), (e falou, cf. Nm 8.1), (e amars, cf. Dt 6.5), (e guardars, cf. Dt 6.11), (e calafetars, cf. Gn 6.14).

    O uso constante da preposio separvel (para, em direo a) ao invs da preposio inse-parvel: (para Davi [comum nos livros de Samuel e de Reis, cf. 1Sm 16.13; 17.33;2Sm 4.8; 5.1; 1Rs 5.19; 8.18; 2Rs 21.7]); (para Davi [comum nos livros das Crnicas], cf.1Cr 18.2; 19.5; 21.18; 2Cr 2.11; 3.1; 6.17).

    Ortografia defectiva de determinados nomes prprios como (Davi), comum nos livros deSamuel e de Reis (cf. 1Sm 26.5; 2Sm 16.11; 1Rs 1.13; 2Rs 22.2) ao invs da grafia plena (Davi), comum nos livros das Crnicas (cf. 1Cr 16.2; 2Cr 5.1).25

    O uso mais freqente do pronome pessoal (eu, cf. Nm 23.15; 1Sm 18.18; 2Rs 4.13; Jr 1.6)ao invs de (eu, cf. Zc 8.11; Rt 1.21; Lm 1.16; Ne 1.8). O uso mais freqente da conjuno (pois, portanto, cf. Jz 20.36; 1Rs 18.10; Is 6.5; Jr 51.12).

    O uso muito freqente da expresso (e aconteceu que, e houve que) no incio das narrati-vas dos textos em prosa (cf. Gn 42.35; x 13.17; Js 24.29; 2Sm 13.1; 1Rs 14.6; Is 7.1).

    Maior resistncia a estrangeirismos, isto , a recusa de se empregar vocbulos que no fosse deprocedncia hebraica na composio dos textos bblicos pr-exlicos.

    Resistncia a semelhanas com o aramaico.

    Coesa uniformidade textual em quase todos os textos do perodo pr-exlico.

    Predominncia do dialeto prprio de Jerusalm e arredores nos textos bblicos.

    Vocabulrio limitado e uniformizado. Segundo Senz-Badillos, a estrutura consonantal dos textos bblicos compostos no pe-

    rodo pr-exlico , satisfatoriamente, preservada pela tradio manuscrita. Em relao vocali-

    zao, o mesmo estudioso afirma que h, certamente, considerveis diferenas entre a pronn-cia do hebraico desse perodo e entre aquela fixada pelos massoretas 15 sculos mais tarde. Osistema de vocalizao massortica, de acordo com o referido estudioso, tambm reflete o

    25 De acordo com os estudos de Andersen e Forbes a grafia defectiva do nome Davi nos dois livros de Samuelchega a 575 vezes, nos dois livros dos Reis 93 vezes e nenhuma vez nos dois livros das Crnicas, em Esdras eem Neemias. Por outro lado, a grafia plena do referido nome bblico masculino chega 271 vezes nos livros b-blicos ps-exlicos mencionados contra somente trs vezes nos livros dos Reis e nenhuma vez nos livros deSamuel, cf. Andersen e Forbes, 1986, p. 4-7.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    8/26

    8

    ponto-de-vista dos prprios massoretas e, em seu sistema, h evidente influncia do aramaicoe de uma desmedida reconstruo subjetiva.26

    6. Hebraico Ps-Exlico ou Hebraico TardioTextos: Ed, Ne, 1Cr, 2Cr, Is 40-66, Ag, Zc, Ab, Ml, Jn, Jl, J, Pv, Rt, Ct, Dn, Est, Ecl,

    Sl 1, Sl 8, Sl 9, Sl 10, Sl 12, Sl 14, Sl 16, Sl 23, Sl 25, Sl 32, Sl 33, Sl 34, Sl 36, Sl 37, Sl 40, Sl 41,Sl 46, Sl 47, Sl 48, Sl 49, Sl 50, Sl 51, Sl 52, Sl 55, Sl 58, Sl 62, Sl 66, Sl 67, Sl 69, Sl 71, Sl 73, Sl75, Sl 76, Sl 79, Sl 83, Sl 84, Sl 85, Sl 86, Sl 87, Sl 88, Sl 90, Sl 92, Sl 93, Sl 94, Sl 95, Sl 96, Sl 97,Sl 98, Sl 99, Sl 100, Sl 102, Sl 103, Sl 104, Sl 105, Sl 106, Sl 107, Sl 111, Sl 112, Sl 113, Sl 114, Sl115, Sl 116, Sl 117, Sl 119, Sl 121, Sl 122, Sl 123, Sl 124, Sl 125, Sl 126, Sl 128, Sl 129, Sl 130, Sl131, Sl 132, Sl 133, Sl 135, Sl 136, Sl 137, Sl 138, Sl 140, Sl 141, Sl 143, Sl 145, Sl 146, Sl 147, Sl148, Sl 149, Sl 150 etc.27

    Depois do exlio babilnico a lngua hebraica sofreu modificaes em sua estruturalingstica e os livros que foram escritos na poca exlica e ps-exlica refletem um novo est-gio. Os estudiosos denominam a linguagem dos livros bblicos ps-exlicos de hebraico ps-exlico ou hebraico tardio, o qual o estgio seguinte ao hebraico utilizado na composio dos

    livros da Bblia Hebraica escritos antes do exlio babilnico. Senz-Badillos afirma que o he-braico ps-exlico representa a lngua da maioria dos livros bblicos. 28

    No perodo do exlio babilnico e em poca posterior os judeus comearam a falar oaramaico em suas relaes com seus dominadores e com as naes vizinhas. O aramaico era umalngua semtica muito prxima ao hebraico e, na poca do domnio assrio (perodo recente, sc.IX-VII a.C.), neobabilnico (sc. VII-VI a.C.) e persa (sc. VI-IV a.C.), tinha se tornado o idio-ma internacional do comrcio e das relaes diplomticas. Parcela significante das populaes doOriente Mdio falava a lngua aramaica como na Sria, na Babilnia e na Assria.29

    Quando os judeus retornaram de seu exlio na Babilnia por ordem do rei Ciro da Pr-sia (538 a.C.), na mesma poca em que ocorreram as atividades de Esdras, Neemias e dos pro-fetas Ageu e de Zacarias, o aramaico tinha se tornado lngua comum de comunicao entre os

    exilados judeus e, alm dessa lngua, tambm uma forma popular de hebraico que sculos maistarde se tornaria o hebraico rabnico ou hebraico talmdico.30Ao contrrio do se imagina, o hebraico no tinha desaparecido como idioma falado no

    cotidiano pelos judeus na poca do domnio babilnico e persa. Tal fato pode ser demonstradopor meio de vrios livros da Bblia Hebraica compostos aps o exlio babilnico e outros do-cumentos desse perodo em diante, como as cartas de Bar Kokhba (132-135 d.C.), os coment-rios rabnicos como os de Hillel e os de Shammai (sc. I a.C.), os escritos na comunidade deirbet Qumran, entre outros. Provavelmente, na regio sul da Palestina, conhecida como Ju-dia, era muito comum o uso do hebraico nas relaes dirias entre os judeus, enquanto naGalilia e na Samaria o aramaico era o mais utilizado.31

    Uma das caractersticas do hebraico ps-exlico a evidente influncia do aramaico, da

    linguagem popular hebraica e o uso de alguns elementos do hebraico pr-exlico na composi-26 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 69-70.27 Cf. Sellin e Fohrer, 1978, p. 414-429.28 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 112-113. Cf. tambm Schramm e Schmitz, 1992, p. 206.29 Cf. Gesenius, 1980, p. 16-17; Joon e Muraoka, 1993, p. 11; Rabin, s.d., p. 46; Senz-Badillos, 1996, p. 112;

    Trebolle Barrera, 1996, p. 79; Gottwald, 1988, p. 78; Mackenzie, 1984, p. 68 e VV.AA., 2000, p. 22.30 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 113-114; Joon e Muraoka, 1993, p. 10 e Gesenius, 1980, p. 16.31 Cf. Rabin, s.d., p. 48; Joon e Muraoka, 1993, p. 10; Senz-Badillos, 1996, p. 113; Gordon, 1976, p. 392; Tre-

    bolle Barrera, 1996, p. 76; Bright, 1980, p. 560 e Mackenzie, 1984, p. 550-551.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    9/26

    9

    o dos livros bblicos ps-exlicos. Em relao influncia aramaica no hebraico ps-exlico,encontram-se no mesmo abundantes aramasmos, como pode-se perceber nos livros de Es-dras, Neemias, Daniel, J, Crnicas, Ester, Eclesiastes e Cntico dos Cnticos. Por outro lado,determinados livros como Rute, Lamentaes e bom nmero de salmos, de escritos profticose de escritos sapienciais no foram afetados pelo aramaico. Alm do vocabulrio, o aramaicotambm influenciou a sintaxe e a morfologia do hebraico ps-exlico. De acordo com Joon eMuraoka, os livros bblicos mais representativos do hebraico ps-exlico so Eclesiastes, Ester,Esdras, Neemias e Crnicas.32

    Durante o perodo ps-exlico, o hebraico pr-exlico continuou a ser usado como mo-delo e como inspirao literria para os escritores bblicos, como pode-se constatar em deter-minados textos bblicos, como Crnicas, Esdras, Neemias, Ester, Daniel e vrios salmos. Se-gundo os estudiosos, constata-se que os autores dos livros bblicos mencionados e dos textosde irbet Qumran teriam imitado o estilo e o vocabulrio do hebraico como encontrado notexto do Pentateuco.33

    Segundo os eruditos, alm de livros bblicos tardios, o hebraico ps-exlico foi, tam-bm, o idioma utilizado na composio de alguns livros apcrifos, pseudepgrafos, apocalpti-cos e dos manuscritos de irbet Qumran. Esse fato demonstra que o hebraico no havia dei-

    xado de existir como lngua viva e, em virtude disso, passava por transformaes internas co-muns em uma linguagem usada constantemente.34

    Segundo Senz-Badillos, de todos os livros bblicos ps-exlicos, os das Crnicas so osmais instrutivos em demonstrar de como era o hebraico ps-exlico e seus traos diferenciaisem relao ao hebraico pr-exlico. Uma das caractersticas dos livros das Crnicas, como deoutros livros ps-exlicos, o constante uso de grafias plenase das matres lectionis(lat. lit. mesde leitura/auxiliares de leitura, isto , consoantes que servem tambm como fonemas voc-licos como , , e ) 35 e a substituio de formas arcaicas por outras mais novas. 36 Os desta-ques seguintes exemplificam algumas unidades lxicas hebraicas registradas em livros bblicospr-exlicos em comparao com os seus cognatos encontrados nos livros bblicos ps-exlicos(observar, principalmente, os exemplos encontrados nos livros das Crnicas em comparao

    com aqueles encontrados nos livros de Samuel e de Reis):37

    vocbulos hebraico pr-exlico hebraico ps-exlicoreino (cf. 1Rs 18.10) (cf. 1Cr 29.25)Damasco (cf. Is 7.8) (cf. 2Cr 28.23)eu (cf. Gn 7.4) (cf. Ec 2.14)diante de, por causa de (cf. Lv 19.32) (cf. Ec 8.13)como? (cf. Gn 44.34) (cf. Dn 10.17)Pscoa (cf. Dt 16.2) (cf. 2Cr 35.9)para, em direo a (cf. 1Sm 9.26) (cf. 1Cr 10.11)alegria (cf. Ez 3.13) (cf. Ne 8.10)

    32 Cf. Blau, 1972, col. 1572 e 1583; Rabin, s.d., p. 49; Senz-Badillos, 1996, p. 112-115; Joon e Muraoka, 1993, p.11; Schramm e Schmitz, 1992, p. 206; Levias, 1916, p. 308 e Cohen, 1948, p. 277.

    33 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 112-114; Joon e Muraoka, 1993, p. 10-11 e Levias, 1916, p. 308.34 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 115-116 e Bright, 1980, p. 560.35 Cf. Blau, 1972, col. 1570 e 1572; Brotzman, 1994, p. 40; Tov, 2001, p. 221; Andersen e Forbes, 1986, p. 32 e

    55; Trebolle Barrera, 1996, p. 69-70; Kelley, 1998, p. 430; Auvray, 1997, p. 15; Seow, 1995, p. 7 e Ginsburg,1966, p. 299.

    36 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 116-117 e Andersen e Forbes, 1986, p. 60-62.37 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 117-127 e Blau, 1972, col. 1570 e 1572.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    10/26

    10

    carta (cf. Ez 1.1) (cf. Ne 6.5)sangue (cf. 1Rs 18.28) (cf. 1Cr 22.8)ele tem nascido (cf. Is 9.5) (cf. Ec 4.14)corpos (cf. 1Sm 31.12) (cf. 1Cr 10.12)

    Algumas expresses compostas como (casa de Israel, cf. 1Rs 12.21) ou (filhos de Israel, cf. 1Rs 6.1)so substitudas, simplesmente, pela expresso coletiva (Israel, cf. 2Cr 11.1; 2Cr 10.16; 31.1). A frmula introdutria comum dos textos emprosa pr-exlicos (e aconteceu que, e houve que, cf. Jr 13.8; Ez 7.1) praticamente desapa-rece e a partcula (sinal de objeto direto/acusativo) tem seu uso diminudo nos livros dasCrnicas. O artigo definido e o pronome relativo (que) tambm tm sua utilizao reduzi-da nos livros bblicos ps-exlicos. Determinadas expresses tm suas palavras invertidas, co-mo, por exemplo, a locuo o rei Salomo, que em 2Reis 12.2 redigido , en-quanto em 2Crnicas 10.2 a redao normalmente encontrada .38 Formas maislongas de determinadas preposies so utilizadas, comumente, em textos poticos ps-exlicos, ao invs de formas curtas tpicas de textos pr-exlicos, tais como (sobre, cf. Pv30.19) em vez de (sobre, cf. x 20.12), (at, cf. Sl 104.23) em vez de (at, cf. Gn11.31) e (em direo a, cf. J 5.26) em vez de (em direo a, cf. 2Rs 8.3).39

    Certas expresses tiveram influncia da linguagem popular que mais tarde se tornaria ohebraico rabnico,como o uso da preposio separvel (junto de, ao lado de) com a raizverbal (sentar, habitar, morar) (cf. Ne 2.6; 4.6), ao invs do uso de locues como (em meio a, cf. Gn 45.6) ou (em meio a, cf. x 11.4) comuns em textos bblicos pr-exlicos.40 O hebraico ps-exlico utiliza, ainda, outros vocbulos que nunca aparecem no he-braico pr-exlico, mas que so utilizados, principalmente, no hebraico rabnico, como (mercado, cf. Pv 7.8; Ec 12.4), (arteso, cf. Ct 7.2), (muro, cf. Ct 2.9), (mistura, cf.Ct 7.3) e (cacho de cabelo, cf. Ct 5.2, 11). O sintagma que eu redigido como em

    duas passagens (cf. Ct 1.6; Ec 2.18) ao invs da locuo que registrada em inmerostextos bblicos pr-exlicos (cf. Gn 18.17; x 34.10; Lv 20.23; 2Sm 15.20; 1Rs 17.20; 2Rs 22.20etc.). A partcula - (que, cf. Sl 133.3; 137.8; Ct 3.1; Lm 2.15; Ec 2.17) utilizada, normalmen-te, ao invs do pronome relativo (que, cf. Gn 1.7; x 1.8; 1Rs 1.8).41

    No livro de Cntico dos Cnticos constata-se, pela primeira vez, o emprego da lingua-gem popular em um escrito literrio. Existe, ainda, o uso constante de palavras de origem es-trangeira, tais como: 1. aramaica: (sof, div, cf. Ct 1.16); 2. persa: (pomar, cf. Ct4.13) e 3. grega: (liteira [], cf. Ct 3.9). No livro de Eclesiastes constam palavrascompostas com osufixo aramaico , tais com (perda, cf. Ec 1.15), (soberano, cf.Ec 8.4,8) e o sufixo como em (estupidez, cf. Ec 1.17), ambos usados no hebraicorabnico. No mesmo livro bblico, so registradas as partculas adverbiais e (ainda, cf.

    Ec 4.2,3) que so estranhas ao hebraico bblico, mas que so muito comuns no hebraico rab-nico. Em livros bblicos ps-exlicos so encontradas, tambm, outras palavras de feies cla-ramente aramaicas, como (j, cf. Ec 3.15; 6.10) e (batalha, cf. Zc 14.3; Sl 55.22; Ec9.18 [nohebraico pr-exlico, as unidades lxicas correspondentes ao vocbulo batalha, guer-38 Cf. Blau, 1972, col. 1572 e Senz-Badillos, 1996, p. 118-120.39 Cf. Gesenius, 1980, p. 15; Joon e Muraoka, 1993, p. 12 e Blau, 1972, col. 1572.40 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 120 e Blau, 1972, col. 1572.41 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 123; Gesenius, 1980, p. 17 e Blau, 1972, col. 1570.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    11/26

    11

    ra so ou , cf. x 1.10; Js 11.18; 1Sm 13.22]). Outrosexemplos de emprstimosdo aramaico so os vocbulos (data, poca, tempo, cf. Ec 3.1; Et 9.27; Ne 2.6), (decreto,edito, cf. Et 1.8; Ed 8.36) e as razes verbais (receber, cf. Pv 19.20; Ed 4.4; 2Cr 12.18) e (ser acertado, sair bem, cf. Ec 10.10; 11.6; Et 8.5).427. Hebraico de Hirbet Qumran

    Textos: a Regra da Comunidade ou Manual da Disciplina (1QS), o Documento deDamasco (CD), a Regra da Guerra (1QM), o Rolo de Cobre (3Q15), o Rolo do Templo(11QT), o pesher de Habacuque (1QpHab), o pesher de Isaas (3QpIs), o pesher de Naum(4QpNa), o pesherde Miquias (1QpMq), o pesherdo Salmo 37 (4QpSl 37), Melquisedeque, oPrncipe Celeste (11QMelq), os Hinos de Ao de Graas ou Hodayot(1QH) etc.43

    As descobertas dos Manuscritos do Mar Morto, entre 1947 e 1965, nas localidades deirbet Qumran, Wadi Murabbaat, Naal ever e Massada, alm de outras localidades do de-serto da Judia, trouxeram muitos fragmentos parcialmente completos de livros bblicos e nobblicos, os quais possuem importncia para todos os campos da crtica bblica, como literria,textual, teolgica, histrica, social e lingstica. Alm dos livros bblicos encontrados nessaslocalidades, como o 1QIsa, descoberto na primeira gruta de irbet Qumran, em 1947, existe,tambm, um grande nmero de escritos da prpria comunidade qumraniana.44

    De todas as localidades do deserto da Judia que forneceram manuscritos a de irbetQumran a mais importante, pois desse stio arqueolgico que os estudiosos encontraramtextos bblicos em hebraico, aramaico e grego mais antigos em relao aos demais stios. Se-gundo Tov, o 1QIsa, por exemplo, atualmente datado entre 202 e 107 a.C., de acordo com ostestes do carbono-14 (data paleogrfica: 125-100 a.C.), constituindo um dos mais relevantestestemunhos textuais da Bblia Hebraica.45

    Alm dos manuscritos bblicos, a comunidade de irbet Qumran produziu grandenmero de escritos prprios como os citados acima, os quais demonstram um linguajar diver-gente em relao ao hebraico ps-exlico e ao hebraico rabnico. Todavia, s vezes, tal fala

    semelhante aos dois referidos estgios lingsticos do hebraico. Determinados estudiosos clas-sificam tal linguagem de hebraico de irbet Qumran, o qual no exatamente uma evoluodo hebraico ps-exlico, mas representa uma das formas da lngua hebraica existentes no per-odo do sculo II a.C. ao sculo I d.C.46 De acordo com a opinio de Kutscher, o hebraico deirbet Qumran poderia ser considerado a ltima ramificao do hebraico bblico ps-exlico.47Ainda segundo Kutscher, tal linguagem composta pelos seguintes elementos lingsticos: 1.hebraico bblico; 2. aramaico oficial (a lngua franca utilizada durante a poca bblica, na regiodo Oriente Mdio) e 3. hebraico vernacular (que mais tarde se tornaria o hebraico rabnico).Tais influncias foram determinantes para a formao da linguagem, especialmente na fonolo-gia e na grafia.48

    42 Cf. Rabin, s.d., p. 49; Senz-Badillos, 1996, p. 114 e 123-124; Levias, 1916, p. 308 e Trebolle Barrera, 1996, p. 75-76.43 Cf. Trebolle Barrera, 1996, p. 542-544; Mackenzie, 1984, p. 762-764; Gottwald, 1988, p. 98 e Sellin e Fohrer,

    1978, p. 756.44 Cf. Trebolle Barrera, 1996, p. 330-32.45 Cf. Tov, 2001, p. 106. Cf. tambm Gottwald, 1988, p. 122; Trebolle Barrera, 1996, p. 336; Brotzman, 1994, p.

    90 e Francisco, 2008a, p. 385.46 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 132-133; Kutscher, 1972, col. 1584 e Mackenzie, 1984, p. 551.47 Cf. Kutscher, 1972, col. 1584.48 ibidem, col. 1584.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    12/26

    12

    Os textos encontrados em irbet Qumran evidenciam que o hebraico empregado pelacomunidade era falado, possuindo vrias caractersticas tais como: coloquialismos, aramaiza-o, emprstimos estrangeiros e linguagem popular. Alm do hebraico, o aramaico e o gregoeram conhecidos, igualmente, pela comunidade e seus escritos demonstram o conhecimentodesses dois idiomas. Por meio das descobertas dos manuscritos, o hebraico de irbet Qumranreflete evoluo da lngua hebraica e percebe-se, ainda, que h maior distanciamento em rela-o ao hebraico pr-exlico. Por outro lado, mais prximo ao aramaico e ao hebraico rabni-co. Entretanto, segundo alguns doutos, a lngua utilizada nos textos encontrados em irbetQumran representaria um estgio tardio de evoluo do hebraico bblico.49

    Alguns exemplos tomados de 1QIsa, entre outros textos, demonstram como era o he-braico tpico da comunidade de irbet Qumran em relao ao hebraico encontrado no TextoMassortico. Percebe-se tendncia freqente em se utilizar grafias plenas como determinadasmatres lectionis, como para representar o fonema a; para representar os fonemas o e ue pararepresentar os fonemas ilongo e e. Tal recurso era utilizado para facilitar a leitura de determi-nadas palavras. Por outro lado, a grafia do hebraico de Hirbet Qumran demonstra, ainda, in-consistncias e falta de padro, como, por exemplo, nos vocbulos , e (esta, isto) e , e (cabea), entre outros casos.50 Os exemplos abaixo exemplificam de como erao tipo de ortografia empregada normalmente no hebraico de irbet Qumran em comparaoquela encontrada no hebraico massortico, de acordo com o Cdice de Leningrado B19a (L) enos trechos existentes do Cdice de Alepo (A):51

    vocbulos ortografia massortica ortografia de Hirbet Qumranno (cf. Is 40.26 [cd. L e A]) (cf. Is 40.26 [1QIsa])pois, portanto (cf. Is 40.2 [cd. L e A]) (cf. Is 40.2 [1QIsa])cabea (cf. Is 1.5 [cd. L e A]) (cf. Is 1.5 [1QIsa])resgatador (cf. Is 49.7 [cd. L e A]) (cf. Is 49.7 [1QIsb])Senhor YHWH (cf. Is 40.10 [cd. L e A]) (cf. Is 40.10 [1QIsa])Jac

    (cf. Is 40.27 [cd. L e A])

    (cf. Is 40.27 [1QIsa])

    Moiss (cf. Dt 5.1 [cd. L]) (cf. Dt 5.1 [4QDtj])Aaro (cf. Nm 12.4 [cd. L]) (cf. Nm 12.4 [4QNmb])Josu (cf. Nm 27.18 [cd. L]) (cf. Nm 27.18 [4QNmb])Isaas (cf. Is 2.1 [cd. L e A]) (cf. Is 2.1 [1QIsa]) Uzias (cf. Is 6.1 [cd. L e A]) (cf. Is 6.1 [1QIsa])Ezequias (cf. Is 36.15 [cd. L e A]) (cf. Is 36.15 [1QIsa])Jerusalm (cf. Lm 1.8 [cd. L]) (cf. Lm 1.8 [4QLm])Damasco (cf. Is 7.8 [cd. L e A]) (cf. Is 7.8 [1QIsa])Sodoma (cf. Is 13.19 [cd. L e A]) (cf. Is 13.19 [1QIsa])Gomorra (cf. Is 13.19 [cd. L e A]) (cf. Is 13.19 [1QIsa])

    49 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 132-133; Kutscher, 1972, col. 1584; Rabin, s.d., p. 49; Trebolle Barrera, 1996, p. 76

    e Francisco, 2008b, p. 132.50 Cf. Tov, 2001, p. 108; Senz-Badillos, 1996, p. 135-136; Kutscher, 1972, col. 1585-1586; Gordon, 1976, p. 393;

    Francisco, 2008a, p. 397-398 e idem 2008b, p. 133-134.51 Cf. DJD 4, p. 31, 32, 33, 34, 36 e 38; DJD 12, p. 90, 216, 219, 223, 243 e 254; DJD 14, p. 80 e 114; DJD 15, p.

    58, 212, 213, 217 e 315; DJD 16, p. 232; Sukenik, Avigad e Yadin, 1955, col. 6; Trever, 1974, p. 8, 9, 12, 13, 18,19, 36, 40, 43, 48 e 56; Tov, 2001, p. 108, 109, 383, 384 e 386; Trebolle Barrera, 1996, p. 333; Senz-Badillos,1996, p. 134-146; Kutscher, 1972, col. 1586; Gordon, 1976, p. 393; Francisco, 2008a, p. 397-398 e idem 2008b,p. 133-134.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    13/26

    13

    seus pombais (cf. Is 60.8 [cd. L e A]) (cf. Is 60.8 [1QIsa])assim (cf. Is 49.7 [cd. L e A]) (cf. Is 49.7 [1QIsa])adlteras (cf. Ez 23.45 [cd. L e A]) (cf. Ez 23.45 [4QEza]) e quatro (cf. Ez 10.21 [cd. L e A]) (cf. Ez 10.21 [4QEza])as tochas (cf. Ez 1.13 [cd. L e A]) (cf. Ez 1.13 [4QEzb])

    boca (cf. Is 40.5 [cd. L e A]) (cf. Is 40.5 [1QIsa

    ])quem? (cf. Is 40.12 [cd. L e A]) (cf. Is 40.12 [1QIsa])ele (cf. Nm 13.19 [cd. L]) (cf. Nm 13.19 [4QNmb])ela (cf. Nm 13.20 [cd. L]) (cf. Nm 13.20 [4QNmb])vs (masc.) (cf. Nm 18.31 [cd. L]) (cf. Nm 18.31 [4QNmb])lhes (cf. Nm 13.17 [cd. L]) (cf. Nm 13.17 [4QNmb])todo (cf. Is 40.6 [cd. L e A]) (cf. Is 40.6 [1QIsa])na fora (cf. Is 40.9 [cd. L e A]) (cf. Is 40.9 [1QIsa])as naes (cf. Is 40.17 [cd. L e A]) (cf. Is 40.17 [1QIsa])como a tenda (cf. Is 40.22 [cd. L e A]) (cf. Is 40.22 [1QIsa])teus mandamentos (cf. Sl 119.86 [cd. L e A]) (cf. Sl 119.86 [11QSla])teus estatutos (cf. Sl 119.112 [cd. L e A]) (cf. Sl 119.112 [11QSla])em tua palavra (cf. Sl 119.114 [cd. L e A]) (cf. Sl 119.114 [11QSla])teu Deus (cf. Dt 5.6 [cd. L]) (cf. Dt 5.6 [4QDtj])vosso Deus (cf. Dt 3.20 [cd. L]) (cf. Dt 3.20 [4QDtm])vossos pais (cf. Nm 32.14 [cd. L]) (cf. Nm 32.14 [4QNmb])e disse (cf. x 3.14 [cd. L]) (cf. x 3.14 [4Qxb])muito (cf. Nm 11.33 [cd. L]) (cf. Nm 11.33 [4QNmb])fara (cf. Sl 136.15 [cd. L e A]) (cf. Sl 136.15 [11QSla])teu nome (cf. Is 25.1 [cd. L e A]) (cf. Is 25.1 [4QIsc])escurido (cf. Na 1.8 [cd. L e A]) (cf. Na 1.8 [4QXIIg])

    para ti (cf. Nm 27.18 [cd. L]) (cf. Nm 27.18 [4QNmb])cego (cf. Is 42.19 [cd. L e A]) (cf. Is 42.19 [1QIsa])exultao (cf. Is 14.7 [cd. L e A]) (cf. Is 14.7 [1QIsa])inocentes (cf. Sl 119.130 [cd. L e A]) (cf. Sl 119.130 [11QSla])teus preceitos (cf. Sl 119.119 [cd. L e A]) (cf. Sl 119.119 [11QSla])seu clamor (cf. Sl 145.19 [cd. L e A]) (cf. Sl 145.19 [11QSla])minha aflio (cf. Sl 119.153 [cd. L e A]) (cf. Sl 119.153 [11QSla])

    Alm das diferenas listadas acima entre os dois tipos do hebraico, existem, alm disso,palavras novas no hebraico de irbet Qumran que no ocorrem em outros estgios anterioresdo hebraico. Tal vocabulrio mais extenso do que o encontrado no hebraico pr-exlico e nohebraico ps-exlico. O hebraico de irbet Qumran era mais aberto a estrangeirismos e ino-vaes morfolgicas e fonolgicas que seus antecedentes. No vocabulrio existem itens lxicosde procedncia aramaica, persa, grega e latina. Alguns itens lxicos demonstram significadosespecficos e outros revelam serem emprstimos do aramaico. Os exemplos a seguir ilustram ovocabulrio encontrado em vrios textos encontrados nas grutas de irbet Qumran: (estudo, exegese), (assemblia, comunidade), (tempo, poca), (grupo), (pri-mavera), (ordem, regra), (interpretao, explicao), (comunidade [sentido influ-

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    14/26

    14

    enciado, possivelmente, pelo vocbulo grego [comunho]), (inspetor), (prn-cipe [vocbulo usado para designar anjo]), (conhecimento?, opinio?), (sumosacerdote), (corte), (aprendizado), (jovem, rapaz), (secreto [vocbulode origem persa]), (torre [com sentido militar, conforme o grego e o latim turris])e as razes verbais (ouvir), (levantar), (se agitar [com sentido intransitivo]) etc.528. Vocalizao Massortica

    Textos: Cdice de Alepo (A), Cdice de Leningrado B19a (L), Cdice Oriental 4445(B), Cdice do Cairo dos Profetas (C), Cdice Sassoon 507 (S), Cdice Sassoon 1053 (S1), C-dice Petropolitano Babilnico B3 (P), Cdice de Nova York JTS 232 (N), Cdice Reuchliniano(R), Cdice Erfurtense 3 (E3) etc.53

    Durante a Idade Mdia (sculos VII a X) os massoretas elaboraram trs sistemas devocalizao do texto consonantal da Bblia Hebraica. Os sistemas de vocalizao conhecidosso: o babilnico (sc. VII a IX), o palestino (sc. VIII a IX) e o tiberiense (sc. VIII a X), dosquais o ltimo o mais conhecido e o mais importante. Os trs sistemas possuem sinais grfi-

    cos similares entre si, todavia, no sistema babilnico e no palestino os sinais voclicos so co-locados acima das consoantes (sistema supralinear), enquanto o sistema tiberiense aloca ossinais tanto acima, abaixo como dentro das consoantes (sistema infralinear).54

    Abaixo, h tabelas com os sinais voclicos babilnicos, palestinos e tiberienses, comsuas representaes fonticas correspondentes em letras latinas.55

    a. Sinais de vocalizao babilnica simples

    a

    i u

    #

    b. Sinais de vocalizao babilnica complexaSlabas tonas com shew quiescens(shewmudo)

    a

    e

    i

    o

    u

    Slabas tonas com daguesh forte

    a

    i

    u

    c. Sinais de vocalizao palestina

    a e i o

    ou

    u52 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 146 e Kutscher, 1972, col. 1588-1589.53 Cf. Yeivin, 1980, p. 16-29; idem, 2003, p. 13-27; Tov, 2001, p. 46-47; Senz-Badillos, 1996, p. 107-110; Brotz-

    man, 1994, p. 56; Wrthwein, 1995, p. 35-38; Kelley, Mynatt e Crawford, 1998, p. 18-19; Gottwald, 1988, p.127; Trebolle Barrera, 1996, p. 317 e Kahle, 1959, p. 117-118.

    54 Cf. Tov, 2001, p. 43-44; Wrthwein, 1995, p. 22-24; Yeivin, 1980, p. 1-2; idem, 2003, p. ; Kelley, Mynatt eCrawford, 1998, p. 13; Senz-Badillos, 1996, p. 77-78; Jeffery, 1962, p. 553; Brotzman, 1994, p. 49-51; Sellin eFohrer, 1978, p. 758; Gottwald, 1988, p. 125 e Francisco, 2008a, p. 250.

    55 Cf. Blau, 1972, col. 1573 e Francisco, 2008a, p. 253, 254, 263 e 268.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    15/26

    15

    d. Sinais de vocalizao tiberienseVogais

    a

    e

    i

    o

    u

    Semivogais

    #

    O sistema de Tiberades representado pelas duas principais famlias de massoretas: ade Ben Asher e a de Ben Naftali. A primeira das quais considerada a mais importante pelosestudiosos e a que a mais atestada pelos manuscritos massorticos. A tradio tiberiense devocalizao alcanou seu auge de desenvolvimento no sculo X com os trabalhos do ltimomembro da famlia Ben Asher, o massoreta Aaro ben Asher (primeira metade do sc. X).Com o passar do tempo, o sistema da famlia Ben Asher tornou-se oficial e padro, suplantan-do as demais tradies massorticas, inclusive a de Ben Naftali. A tradio de Ben Asher tor-nou-se a nica a ser reproduzida pela maioria dos manuscritos massorticos, como por todasas edies impressas da Bblia Hebraica desde o sculo XV at os dias atuais. 56

    Todos os manuscritos massorticos como todas as edies impressas da Bblia Hebrai-ca so baseadas no Texto Massortico, o qual o texto bblico tradicional hebraico preservadopelos antigos escribas judeus, desde o perodo do Segundo Templo (sc. VI a.C. a 70 d.C.) eque no perodo medieval recebeu a vocalizao, a acentuao e as notas da massor elaboradaspelos massoretas.O Texto Massortico considerado o texto oficial e padro da Bblia He-braica desde a poca de concluso das atividades massorticas (sc. X). Todas as gramticas edicionrios de hebraico bblico tambm so baseadas nesse mesmo texto.57

    Segundo os estudiosos, a vocalizao do Texto Massortico reflete a pronncia dos

    prprios massoretas que, no perodo em que viveram, falavam o aramaico como sua lnguacotidiana. Em conseqncia, o aramaico acabou influenciando o sistema de vocalizao dohebraico bblico como desenvolvido pelos massoretas. Vrios estudiosos argumentam que apronncia fixada pelos massoretas difere, consideravelmente, da pronncia do hebraico nostempos bblicos, pois h um perodo de mil anos entre o perodo bblico, quando o hebraicoera uma lngua viva e falada, e a poca das atividades massorticas, quando o hebraico era utili-zado para propsitos religiosos e litrgicos, sendo considerado lngua sagrada. Em suma, apronncia massortica refletiria aquela que era feita nos servios litrgicos na sinagoga.58

    A acentuao das palavras do hebraico, de acordo com a vocalizao tiberiense, cai,freqentemente, na ltima slaba, algumas vezes cai na penltima. Possivelmente, o hebraicodos tempos bblicos, ao contrrio da tradio tiberiense, possuiria outras variaes na tonicida-

    56 Cf. Tov, 2001, p. 45; Brotzman, 1994, p. 53; Senz-Badillos, 1996, p. 78; Yeivin, 1980, p. 141; idem, 2003, p.

    117; Kelley, Mynatt e Crawford, 1998, p. 20; Gordon, 1976, p. 393; Trebolle Barrera, 1996, p. 316; Gottwald,1988, p. 127 e Francisco, 2008a, p. 278-279.

    57 Cf. Gottwald, 1988, p. 122-123; Brotzman, 1994, p. 55-56; Tov, 2001, p. 22-23; Yeivin, 1980, p. 1-2; idem,2003, p. ; Trebolle Barrera, 1996, p. 310, 311 e 699; Mackenzie, 1984, p. 928-929; Wrthwein, 1995, p. 10-16 e 24; Kelley, Mynatt e Crawford, 1998, p. 31; Kelley, 1998, p. 441; Sellin e Fohrer, 1978, p. 756-763 eFrancisco, 2008a, p. 268.

    58 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 78-79; Joon e Muraoka, 1993, p. 10; Wrthwein, 1995, p. 26-28; Tov, 2001, p. 40-43 e Francisco, 2008a, p. 266-267.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    16/26

    16

    de das palavras. Os estudiosos argumentam que a tonicidade da ltima slaba prpria dosmassoretas de Tiberades, como tambm da pronncia dobrada das letras , entre ou-tros detalhes lingsticos.59

    Como exemplo, alguns vocbulos e nomes prprios hebraicos comuns no Texto Mas-sortico podem ilustrar a ocorrncia do acento tnico (obs.: o sinal grfico indica a slaba

    tnica dos itens lexicogrficos e nomes):Vocbulos e nomes prprios oxtonos: (grande), (Israel), (Moiss), (se-nhor, dono), (orao), (Deus, deuses), (Samuel), (herana), (ser-pente, spide), (direito, juzo), (estrela), (justia), (famlia), (cam-po), (ano), (instruo, lei), (sacerdote), (santo), (guerra), (lou-vor, salmo), (firmeza, veracidade) etc.

    Vocbulos e nomes prprios paroxtonos: (rei), (caminho), (garganta, respirao,pessoa), (conhecimento), (terra), (entardecer), (porta), (servo), (-leo, gordura), (cesto), (ajuda, auxlio, salvao), (Abel), (Caim), (Maate), (tributo), (por causa de), (imagem, esttua), (dolo), (osso), (diviso),

    (descrena) etc.

    Em relao pronncia do hebraico como representada pela tradio massortica tibe-riense, os estudiosos apresentam opinies divergentes. Segundo alguns estudiosos, como Ka-hle, os massoretas teriam corrigido de muitas maneiras a antiga pronncia do hebraico quandoiniciaram suas atividades no sculo VIII.60 Wernberg-Mller argumenta que a pronncia fixadapelos massoretas no refletiria a do hebraico da poca bblica (perodo arcaico, pr-exlico eps-exlico). O mesmo estudioso afirma que no possvel saber de como era a real pronnciahebraica de alguns personagens como Davi, Jeremias, Dbora ou mesmo do autor do livro deDaniel. A vocalizao do hebraico, como fixada pelos massoretas, no refletiria a de nenhumestgio do perodo bblico, mas seria a pronncia do hebraico efetuada na sinagoga durante a

    leitura dos textos bblicos.61

    Outros doutos, todavia, argumentam que a pronncia tiberiense no pode ser encaradacomo um sistema autoritrio e artificial ou mesmo puramente idealizado pelos massoretas deTiberades. Determinados aspectos da vocalizao tiberiense tm reflexo em antigos textoscomo, por exemplo, em 1QIsa. No entanto, h outros detalhes que so realmente tardios e norefletem a antiga pronncia hebraica, como efetuada em tempos anteriores ao dos massoretas,porm, tais detalhes no podem ser encarados como simplesmente reconstrues artificiais,mas so formas tardias do hebraico ou mesmo formas dialetais.62

    Os prprios massoretas acreditavam que seu sistema de vocalizao representava, fiel-mente e seguramente, o hebraico quando este era uma lngua nacional viva e quando era pro-nunciado durante a poca bblica, quando o Templo de Jerusalm ainda existia. Conforme tal

    concepo, os massoretas de Tiberades teriam eliminado outros sistemas anteriores que eramdivergentes e teriam tentado assegurar que seu prprio sistema fosse o nico a ser seguido por

    59 Cf. Blau, 1972, col. 1574; Wrthwein, 1995, p. 27; Senz-Badillos, 1996, p. 72; Kahle, 1959, p. 184 e 186 eDriscoll, 1910, p. 177.

    60 Cf. Kahle, 1959, p. 150; idem, 1956, p. 144 e 152 e idem, 1962, p. 2.61 Cf. Wernberg-Mller, 1974, p. 122-123 e Senz-Badillos, 1996, p. 78.62 Cf. Tov, 2001, p. 48-49; Senz-Badillos, 1996, p. 78-79 e Wrthwein, 1995, p. 26-27.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    17/26

    17

    seus discpulos, sendo adotado na vocalizao dos inmeros manuscritos medievais da BbliaHebraica.63

    Apndices

    1. O Hebraico SamaritanoAlm do hebraico usado pelos judeus ao longo de sua histria, h, ainda, o hebraico

    samaritano utilizado pela comunidade samaritana, a qual vive hoje na cidade de Nablus e deHolon, em Israel. O hebraico samaritano usado, atualmente, principalmente como lngualitrgica, sendo a linguagem do Pentateuco Samaritano, um dos testemunhos textuais do textobblico, ao lado do Texto Massortico, da Septuaginta, da Vulgata, da Peshitta, do Targum,entre outros. O alfabeto hebraico empregado pelos samaritanos possui a antiga forma da escri-ta hebraica conhecida como paleohebraica, muito similar ao antigo alfabeto fencio. 64

    Os estudiosos desconhecem a origem exata do hebraico samaritano e em que poca te-ria surgido. Segundo Senz-Badillos, por volta do sculo II a.C. percebe-se uma forma inde-pendente e especfica do hebraico usado pela comunidade samaritana de ento em relao ao

    hebraico utilizado pelos judeus. Todavia, a origem da forma hebraica prpria dos samaritanosteria surgido, possivelmente, vrios sculos antes.65A pronncia do texto bblico hebraico feita pelos samaritanos diferente daquela feita

    pelos judeus. Kahle fez estudos da pronncia samaritana e publicou uma transliterao de v-rias passagens do livro de Gnesis e de xodo colhidas do Pentateuco Samaritano. O texto deGnesis 1.1 dado como exemplo de como a pronncia praticada pelos samaritanos emcomparao com a pronncia fixada pelos massoretas de Tiberades:66

    pronncia samaritana: brit br lwm it emem wit re.

    pronncia massortica: br br lhm ha-mam w hre.

    Segundo a opinio de alguns eruditos, a pronncia samaritana muito antiga, mais ain-da do que a pronncia do hebraico feita pelos massoretas de Tiberades. A comunidade samari-tana manteve uma slida tradio de leitura do Pentateuco Samaritano que anterior pocado incio das atividades dos massoretas. Durante a Idade Mdia, semelhantemente como osmassoretas, os samaritanos tambm desenvolveram um sistema de vocalizao do hebraicosamaritano e tal sistema era similar ao sistema massortico palestino. 67

    O hebraico samaritano, conforme consta no Pentateuco Samaritano, possui a tendnciade eliminar termos raros e situaes de hapax legomenon, alm de substituir vocbulos arcaicospor outros mais comuns e mais modernos. Outra caracterstica o uso de grafias plenas comomatres lectionispara facilitar a leitura dos textos bblicos.68 O uso de grafias plenas inclusive adiferena maior entre o Pentateuco Samaritano e o Texto Massortico. Alguns exemplos de

    63 Cf. Wrthwein, 1995, p. 27; Kahle, 1956, p. 144 e idem, 1959, p. 150.64 Cf. Wrthwein, 1995, p. 4, 45 e 46; Tov, 2001, p. 80-81; Brotzman, 1994, p. 64-65; Sellin e Fohrer, 1978, p.

    767; Trebolle Barrera, 1996, p. 348-349 e Francisco, 2008a, p. 405.65 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 147. Cf. tambm Francisco, 2008a, p. 414 e 626.66 Cf. Kahle, 1959, p. 318. Cf. tambm Francisco, 2008a, p. 417.67 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 92 e 147; Kahle, 1956, p. 146; idem, 1959, p. 153; idem, 1962, p. 2 e Francisco,

    2008a, p. 415 e 626.68 Cf. Andersen e Forbes, 1986, p. 14 e 70; Tov, 2001, p. 90; Senz-Badillos, 1996, p. 159 e Francisco, 2008a, p. 416.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    18/26

    18

    diferena de grafias entre ambos os textos em Gnesis, captulo 49 (Observao: o Texto Mas-sortico representado aqui pelo Cdice L) so dados a seguir:69

    vocbulos hebraico massortico hebraico samaritanominha fora (cf. Gn 49.3 [cd. L]) (cf. Gn 49.3 [Sam])

    minha glria (cf. Gn 49.6 [cd. L]) (cf. Gn 49.6 [Sam])Sidnia (cf. Gn 49.13 [cd. L]) (cf. Gn 49.13 [Sam])descanso (cf. Gn 49.15 [cd. L]) (cf. Gn 49.15 [Sam])solta (cf. Gn 49.21 [cd. L]) (cf. Gn 49.21 [Sam])

    Abaixo, h uma tabela com as letras do alfabeto hebraico de tradio samaritana emcorrespondncia com os caracteres hebraicos de tradio judaica. Na primeira coluna, constamos nomes de cada letra, segundo a tradio samaritana:70

    nome da letra alfabeto hebraicosamaritano

    alfabeto hebraicojudaico

    lf ) bt b gmn g dlt d

    y h b w zn z t x %t T

    yt y

    kf k lbt l mm m nn n

    singt/sinkt n C f p

    )dy c qf q r r

    n$

    tf t

    69 Cf. Tov, 2001, p. 96-97 e Francisco, 2008a, p. 417.70 Cf. Francisco, 2008a, p. 418.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    19/26

    19

    2. O Alfabeto Hebraico

    Durante o perodo bblico, a lngua hebraica conheceu mais de um tipo de alfabetoconsonantal para representar suas letras. Como os israelitas eram vizinhos dos povos do antigoOriente Mdio, mantendo contatos constantes com todos eles, acabaram por adotar e/ou a-daptar antigos sistemas alfabticos que eram utilizados pelos povos da regio. Tanto a antigaescrita hebraica (paleohebraica) como a escrita hebraica quadrtica (escrita assria) eram adap-taes de alfabetos j existentes, sendo usados pelos povos que falavam alguma lngua semtica.Este tpico trata de alguns aspectos histricos dos dois sistemas alfabticos utilizados pelopovo de Israel durante o perodo bblico, tanto antes como depois do exlio babilnico:71

    a. O Abecedrio PaleohebraicoOs estudiosos afirmam que os povos semitas desenvolveram vrios sistemas alfabticos

    desde o incio do segundo milnio a.C. e tais sistemas foram desenvolvidos ao passar do tempoe acabaram por influenciar outros alfabetos mais recentes. Segundo suas descobertas, os pri-meiros sistemas alfabticos e suas datas so: o alfabeto proto-cananeu (c. 1700 a.C.), o alfabetoproto-sinatico (c. 1500 a.C.), o alfabeto proto-rabe (c. 1300 a.C.), entre outros.72

    Inicialmente, o alfabeto proto-cananeu possua 27 caracteres consonantais, porm, at

    o sculo XIII a.C. seu alfabeto passou a adotar 22 letras e um sculo mais tarde, passou a ado-tar a escrita da direita para a esquerda, possivelmente sofrendo influncia da escrita herticaegpcia. Segundo os estudiosos, do sculo XII a.C. em diante o alfabeto proto-cananeu con-siderado como alfabeto fencio. Como adaptao do sistema alfabtico fencio surgiu o alfabe-to paleohebraico, entre o sculo XII e XI a.C., sendo utilizado pelos israelitas em sua comuni-cao escrita.73

    Segundo os eruditos, o alfabeto hebraico passou por transformaes ao longo do tem-po, pois foram descobertas antigas inscries hebraicas em stios arqueolgicos em Israel, naJordnia e na Sria: o straco abecedrio de Izbet Tsartah (c. 1000 a.C.), a inscrio no sarcfa-go do rei Airam, em Biblos (c. 1000 a.C.), o calendrio agrcola de Gezer (950 a.C.), a estela dorei Mesha, de Moabe (c. 840 a.C.), os stracos de Siqum (c. 700 a.C.), o Papiro Murabbaat 17

    (c. 700 a.C.), as inscries do tnel de Silo, em Jerusalm (c. 700 a.C.), o straco de MesadHaschabiahu (c. 600 a.C.), o straco de Laquis (c. 588 a.C.) e o straco de Arad (c. 500 a.C.).Todas essas inscries foram escritas em caracteres paleohebraicos.74

    O alfabeto paleohebraico foi usado na composio dos livros bblicos surgidos no pe-rodo entre o sculo XII e VI a.C. quando os escribas usavam o hebraico pr-exlico comolinguagem literria. Entre os textos bblicos, pode-se mencionar o Pentateuco, Josu, Juzes,Samuel, Reis, Isaas, Jeremias, entre outros. Alguns poucos manuscritos (cerca de 11 a 14) des-cobertos em H irbet Qumran tambm foram compostos na antiga escrita hebraica, como:4QpaleoGnm, 4QpaleoExm, 11QpaleoLva, 4QpaleoDts, 4QpaleoJc, entre outros manuscritos.75

    71 Cf. Tov, 2001, p. 218.72 Cf. Trebolle Barrera, 1996, p. 98-99; Mackenzie, 1984, p. 23; Rabin, s.d., p. 25-26; Sellin-Fohrer, 1978, p. 750;

    Senz-Badillos, 1996, p. 16-17 e Wrthwein, 1995, p. 3.73 Cf. Trebolle Barrera, 1996, p. 99; Senz-Badillos, 1996, p. 17; Wrthwein, 1995, p. 2; Sellin e Fohrer, 1978, p.

    750; Auvray, 1997, p. 11; Schramm e Schmitz, 1992, p. 204 e Francisco, 2008a, p. 635.74 Cf. Joon e Muraoka, 1993, p. 6; Gesenius, 1980, p. 9-10; Blau, 1972, col. 1569; Jeffery, 1962, p. 553;

    Wrthwein, 1995, p. 2; Gordon, 1976, p. 393; Sellin e Fohrer, 1978, p. 750; Mackenzie, 1984, p. 23; TrebolleBarrera, 1996, p. 98 e Auvray, 1997, p. 11.

    75 Cf. Tov, 2001, p. 104, 105 e n. 79 e 220; Trebolle Barrera, 1996, p. 100; Wrthwein, 1995, p. 3-4; Sellin eFohrer, 1978, p 751; Brotzman, 1994, p. 41 e Francisco, 2008a, p. 635.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    20/26

    20

    O abecedrio paleohebraico foi substitudo aos poucos pela adoo do abecedrio qua-drtico aps o perodo ps-exlico (cf. abaixo) pelos escribas judeus. Porm, o antigo alfabetohebraico continuou em uso, principalmente em alguns momentos de conflito na histria judai-ca, como na poca da Revolta dos Macabeus (166-160 a.C.) e na poca da Primeira (66 a 73d.C.) e da Segunda Revolta Judaica contra Roma (132 a 135 d.C.), quando o uso dos antigoscaracteres hebraicos era tido como um sinal de nacionalismo judaico. 76

    Em alguns manuscritos encontrados em irbet Qumran compostos no abecedrioquadrtico, como por exemplo, 11QSla, 2QExb, 4QIsc, 1QpHab, entre outros textos bblicos eno bblicos, o tetragrama ( , YHWH) e os ttulos divinos (Deus), (Deus) e (meu Deus) so grafados em caracteres paleohebraicos como HWHy (YHWH, cf. x 4.31[2Qxb], Is 11.9 [4QIsc], Sl 136.1 [11QSla], 1QpHab [col. 6, l. 2]), Myhla (Deus, cf.4QShirShabbg [frg. 1]), la (Deus, cf. 4QAgesCreat [frg. 1, l. 1], 4QSd [col. 8, l. 9]) e yla (meuDeus, cf. 1QHa [col. 2, l. 34]). Em textos gregos encontrados entre os Manuscritos do MarMorto, como 8HevXIIgr, a mesma prtica se verifica: em meio ao texto grego, o tetragrama grafado, igualmente, no antigo abecedrio hebraico (cf. Mq 5.3 [8HevXIIgr]). O mesmo cos-tume se verifica, tambm, nos fragmentos da verso grega de quila que foram encontrados naGueniz do Cairo (cf. 3Rs 21.13 [1Rs 20.13]).77

    b. O Abecedrio Assrio ou Quadrtico

    Pouco tempo depois do perodo de regresso do exlio babilnico houve uma das influ-ncias do aramaico mais duradouras na lngua hebraica: a adoo de sua escrita na composiode textos em hebraico escritos desse perodo em diante. O aramaico tinha se tornado a lnguafranca dos imprios assrio, babilnico e persa, quando esses estavam ativos entre os sculosVIII e IV a.C. Durante esse perodo em diante os judeus acabaram por adotar o aramaico emsua comunicao com seus dominadores e seus vizinhos.78

    A nova escrita tomada de emprstimo do aramaico para substituir a antiga escrita pale-ohebraica conhecida pelos seguintes nomes: (escrita quadrticaou escrita quadra-da) ou (escrita assria), esta ltima denominada, simplesmente, (assria). Omotivo da denominao escrita quadrada ou quadrtica por causa do formato quadrticodas novas letras, as quais moldavam-se ao um quadrado (ex.: , , , , , , , , , etc.).Tal escrita era util izada pelos escribas assrios, babilnicos e persas para escrever documentosem aramaico nas chancelarias desses imprios. O nome escrita assria , simplesmente, porcausa do fato de tal sistema alfabtico ser empregado pelo imprio assrio.79

    A transio da escrita paleohebraica para a escrita quadrtica ou assria foi gradual elenta, continuando durante o perodo de dominao helenstica (sculos IV-II a.C.) e no ter-minou at a poca da Segunda Revolta Judaica contra Roma (132 a 135 d.C.).80 Os textos bbli-cos que foram escritos no antigo alfabeto hebraico antes do exlio babilnico tiveram seu texto

    76 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 113; Wrthwein, 1995, p. 3; Ginsburg, 1966, p. 290; Tov, 2001, p. 219; Sellin eFohrer, 1978, p. 750-751; Gottwald, 1988, p. 122; Trebolle Barrera, 1996, p. 100 e Francisco, 2008a, p. 635.

    77 Cf. DJD 3, p. 53; DJD 5, p. 77; DJD8, p. 40; DJD 11, p. 395; DJD 15, p. 52; DJD 26, p. 115; Sukenik, 1955,gravura 36; Trever, 1974, p. 78; Tov, 2001, p. 111, 216 e 220; Wrthwein, 1995, p. 4, 158 e 159; Swete, 1989, p.39 e Francisco, 2008a, p. 635.

    78 Cf. Bright, 1980, p. 560; Mackenzie, 1984, p. 68; Trebolle Barrera, 1996, p. 79; Gottwald, 1988, p. 78, 110 e 122e Francisco, 2008a, p. 640.

    79 Cf. Ginsburg, 1966, p. 288-289; Tov, 2001, p. 218-219; Wrthwein, 1995, p. 96, p. 100; Auvray, 1997, p. 11,Mackenzie, 1984, p. 24; Senz-Badillos, 1996, p. 16; Schramm e Schmitz, 1992, p. 204 e Francisco, 2008a, p. 640.

    80 Cf. Senz-Badillos, 1996, p. 113; Brotzman, 1994, p. 38; Wrthwein, 1995, p. 3; Sellin e Fohrer, 1978, p. 751-752; Trebolle Barrera, 1996, p. 100; Tov, 2001, p. 219 e Francisco, 2008a, p. 635.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    21/26

    21

    totalmente reescritos e adaptados ao novo padro de escrita. Segundo alguns estudiosos, atransio teria sido gradual e, possivelmente, pode ter sido concluda por volta do sculo IIIa.C. Alguns livros bblicos escritos aps o exlio babilnico teriam seu texto compostos, origi-nalmente, j na escrita quadrtica.81

    A utilizao da escrita quadrtica pelos judeus evidenciada j no perodo do NovoTestamento, pois h uma passagem do Evangelho de Mateus em que Jesus Cristo faz refern-cia menor letra do novo alfabeto hebraico: (...) porque em verdade vos digo que, at quepassem o cu e a terra, no ser omitido nem um s i, uma s vrgula da Lei, (...) (cf. Mt 5.18).Nessa passagem, Jesus Cristo est se referindo letra yod () do alfabeto quadrtico, pois amenor letra do mesmo.82 Dos cerca dos 200 manuscritos bblicos encontrados em irbet Qu-mran, que foram compostos entre o sculo III a.C. e I d.C., cerca de 184 so escritos no alfa-beto quadrtico.83

    Segundo os estudiosos, a escrita quadrtica, depois de adotada pelos judeus, passou portrs estgios de evoluo, conforme se verifica pelos manuscritos de irbet Qumran: 1. escri-ta arcaica (250 a 150 a.C.), 2. escrita hasmoneana (150 a 30 a.C.) e 3. escrita herodiana (30a.C. a 70 d.C.). O hebraico se adaptou tanto ao novo alfabeto que at hoje todos os textos daBblia Hebraica, do Talmude, os comentrios rabnicos medievais e textos no religiosos e

    mesmo modernos so escritos na escrita quadrada de origem aramaica.84O quadro a seguir mostra os nomes e alguns tipos de letras hebraicas usadas pelos ju-

    deus ao longo de sua histria: a escrita quadrtica ou assria da poca ps-exlica (letra de im-prensa como encontrado atualmente no texto da Bblia Hebraica), a escrita paleohebraica doperodo anterior ao exlio babilnico (o tipo escolhido aqui assemelha-se ao utilizado por voltado sc. VIII e VII a.C.) e a caligrafia hebraica tpica dos manuscritos de irbet Qumran (simi-lar escrita hasmoneana de 150 a 30 a.C.):85

    nome da letra abecedrio

    quadrtico ou assrio

    abecedrio paleo-

    hebraicocaligrafia de

    irbet Qumranalef A

    bt Bguimel Gdalet Dh H

    waw Wzayin z'et C%et F

    yod ykafe kaf sofit k

    lamed l

    81 Cf. Tov, 2001, p. 218 e Brotzman, 1994, p. 42.82 Cf. Wrthwein, 1995, p. 1; Brotzman, 1994, p. 38 e Trebolle Barrera, 1996, p. 100. No texto grego original, a

    letra grega mencionada oyota(), cf. Nestle-Aland, 1993, p. 10. Na verso hebraica do Novo Testamento,a letra mencionada yod(), cf. Delitzsch, 1966/1998, p. 8.

    83 Cf. Tov, 2001, p. 104-105.84 Cf. Tov, 2001, p. 218 e Trebolle Barrera, 1996, p. 100.85 Cf. Tov, 2001, p. 409-410; Wrthwein, 1995, p. 229; Trebolle Barrera, 1996, p. 725 e Hoffman, 1995, p. 19.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    22/26

    22

    meme mem sofit mnune nun sofit n

    samekh sayin O

    pep sofit p

    tsade tsad sofit xqof qresh r

    sin/shin ctaw t

    c. Classificao fonmica das letras do alfabeto hebraicoPode-se classificar cada letra hebraica de acordo com seu valor fonmico, conforme a

    tabela a baixo:86

    labial87 dental88 palatal89 velar90 glotal91

    AbreviaturasA Cdice de Alepo.col. coluna.frg. fragmento.l. linha.

    L Cdice de Leningrado B19a.Abreviaturas da srie Discoveries in the Judaean DesertDJD 3 Discoveries in the Judaean Desert 3DJD 4 Discoveries in the Judaean Desert 4DJD 5 Discoveries in the Judaean Desert 5DJD 8 Discoveries in the Judaean Desert 8DJD 11 Discoveries in the Judaean Desert 11

    86 Cf. Schramm e Schmitz, 1992, p. 207 e Jeffery, 1962, p. 554.87 Consoante labial a consoante realizada com os dois lbios (bilabiais), como bep, com o lbio inferior e os

    incisivos superiores (labiodentais), comofe v, cf. Dubois et alii, 2001, p. 357.88 Consoante dental a consoante realizada com a aproximao do lbio inferior, da ponta ou do dorso da lngua

    aos incisivos superiores, como s, re th, cf. Dubois et alii, 2001, p. 171.89 Consoante palatal a consoante fricativa (som caracterizado pela impresso de frico ou de assobio), geral-

    mente ps-alveolares ou pr-palatais, realizada no nvel do palato duro, sendo acusticamente compacta e aguda,como shej, cf. Dubois et alii, 2001, p. 448.

    90 Consoante velar a consoante realizada com a interveno da parte posterior do vu palatal (cu da boca),como k eg, cf. Dubois et alii, 2001, p. 611.

    91 Consoante glotal (tambm denominada consoante laringal) a consoante realizada na glote (espao geralmentetriangular localizado entre as cordas vocais, com cerca de 16mm de comprimento). Os fonemas so realizadoscom uma abertura brusca da glote, cf. Dubois et ali i, 2001, p. 311.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    23/26

    23

    DJD 12 Discoveries in the Judaean Desert 12DJD 14 Discoveries in the Judaean Desert 14DJD 15 Discoveries in the Judaean Desert 15DJD 16 Discoveries in the Judaean Desert 16DJD 26 Discoveries in the Judaean Desert 26

    Abreviaturas dos Manuscritos do Mar Morto mencionados no artigo1QIsa primeiro manuscrito de Isaas da primeira gruta de H irbet Qumran.1QIsb segundo manuscrito de Isaas da primeira gruta de H irbet Qumran.1QpMq pesherde Miquias da primeira gruta de H irbet Qumran.1QpHab pesherde Habacuque da primeira gruta de H irbet Qumran.1QS Regra da Comunidade (Serekh ha-Ya'ad) da primeira gruta de H irbet Qumran.1QH Hinos de Ao de Graas (Hodayot) da primeira gruta de H irbet Qumran.1QM Regra da Guerra (Mil'amah) da primeira gruta de H irbet Qumran.2QExb, segundo manuscrito do xodo da segunda gruta de H irbet Qumran.3QpIs pesherde Isaas da terceira gruta de irbet Qumran.

    3Q15 Rolo de Cobre (M#gillat ha-N#'oshet) da terceira gruta de H irbet Qumran.4QIsc terceiro manuscrito de Isaas da quarta gruta de H irbet Qumran.4QpaleoGnm dcimo terceiro manuscrito do Gnesis em escrita paleohebraica da quarta gruta

    de H irbet Qumran.4QpaleoExm dcimo terceiro manuscrito do xodo em escrita paleohebraica da quarta gruta

    de H irbet Qumran.4QpaleoDts dcimo nono manuscrito do Deuteronmio em escrita paleohebraica da quarta

    gruta de H irbet Qumran.4QpaleoJc terceiro manuscrito de J em escrita paleohebraica da quarta gruta de H irbet

    Qumran.4QpNa pesherde Naum da quarta gruta de H irbet Qumran.

    4QpSlb

    segundopesherde Salmos da quarta gruta de H irbet Qumran.4QpSl 37 pesherdo Salmo 37 da quarta gruta de H irbet Qumran.4QSd quarto manuscrito da Regra da Comunidade (Serekh ha-Ya'ad) da quarta gruta

    de H irbet Qumran.4QShirShabbgstimo manuscrito dos Cnticos de Subida do Sbado (Shirot Olatha-Shabbat) da

    quarta gruta de H irbet Qumran.4QAgesCreat As Eras de Criao (The Ages of Creation) da quarta gruta de H irbet Qu-

    mran.11QSla primeiro manuscrito dos Salmos da dcima primeira gruta de H irbet Qumran.11QpaleoLva primeiro manuscrito do Levtico em escrita paleohebraicada dcima primeira

    gruta de H irbet Qumran.

    11QMelq Melquisedeque, o Prncipe Celeste da dcima primeira gruta de H irbet Qu-mran.11QT Rolo do Templo (M#gillat ha-Miqdsh) da dcima primeira gruta de H irbet

    Qumran.8evXIIgr manuscrito grego dos Doze Profetas da oitava gruta de Nah al H ever.CD Documento de Damasco (The Damascus Document).

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    24/26

    24

    Referncias Bibliogrficas

    a. Edio da Bblia HebraicaELLIGER, Karl; RUDOLPH, Wilhelm (eds.). (1997) Biblia Hebraica Stuttgartensia. 5. ed. Sttutgart:

    Deutsche Bibelgesellschaft.

    b. Edies do Novo Testamento (Grego e Hebraico)

    DELITZSCH, Franz (trad.). (1966/1998) Hebrew New Testament. London: Trinitarian Bible Socie-ty.

    NESTLE-ALAND (eds.). (1993) Novum Testamentum Graece. 27. ed. Sttutgart: Deutsche Bibelge-sellschaft.

    c. Edio da Bblia em PortugusBblia de Jerusalm. (2002) Nova Edio, Revista. So Paulo: Paulus.

    d. Edies dos cdices de Leningrado B19a e de Alepo

    FREEDMAN, David N. et alii (eds.). (1998) The Leningrad Codex: A Facsimile Edition. Grand Rap-ids-Cambridge-Leiden-New York-Kln: Eerdmans-Brill.

    GOSHEN-GOTTSTEIN, Moshe H. (ed.). (1976) The Aleppo Codex: Provided with Massoretic Notes andPointed by Aaron ben AsherThe Codex Considered Authoritative by Maimonides). Part One:Plates. Hebrew University Bible Project. Jerusalem: Magnes Press.

    e. Edies dos Manuscritos do Mar MortoALLEGRO, John M. (ed.). (1968)Qumrn Cave 4. I (4Q158-4Q186). Discoveries in the Judaean Desert

    5. Oxford: Clarendon Press.ALEXANDER, Philip S.; VERMS, Gza (eds.). (1998) Qumran Cave 4. XIX: Serekh Ha-Ya'ad and

    Two Related Texts. Discoveries in the Judaean Desert26. Oxford: Clarendon Press.BAILLET, Maurice; MILIK, Jzef T. ; VAUX, Roland G. de (eds.). (1962) Les petites grottes de

    Qumrn. Exploration de la falaise. Les grottes 2Q, 3Q, 5Q, 6Q, 7Q 10Q. Le rouleau de cuivre.

    Discoveries in the Judaean Desert3. Oxford: Clarendon Press.SANDERS, James A. (ed.). (1965) The Psalms Scroll of Qumrn Cave 11 (11QPsa). Discoveries in theJudaean Desert 4. Oxford: Clarendon Press.

    SUKENIK,Eleazar L. (ed.). (1955) The Dead Sea Scrolls of the Hebrew University. Jerusalem: MagnesPress.

    TOV, Emanuel (ed.). (1990) The Greek Minor Prophets Scroll fromNa'al&ever (8H evXIIgr) (TheSeyl Collection I). Discoveries in the Judaean Desert8. Oxford: Clarendon Press.

    TREVER, John C. (ed.). (1974) Scrolls from Qumrn Cave I: The Great Isaiah Scroll, The Order of theCommunity, The Pesher to Habakkuk. Jerusalem: The Albright Institute of ArchaeologicalResearch and The Shrine of the Book.

    ULRICH, Eugene C. et alii (eds.). (1994)Qumran Cave 4. VII: Genesis to Numbers. Discoveries in the

    Judaean Desert 12. Oxford: Clarendon Press._____. (eds.). (1995)Qumran Cave 4. IX: Deuteronomy, Joshua, Judges, Kings. Discoveries in the JudaeanDesert14. Oxford: Clarendon Press.

    _____. (eds.). (1997)Qumran Cave 4. X: The Prophets. Descoveries in the Judaean Desert15. Oxford:Clarendon Press.

    _____. (eds.). (2000)Qumran Cave 4. XI: Psalms to Chronicles. Discoveries in the Judaean Desert 16.Oxford: Clarendon Press.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    25/26

    25

    f. Textos

    ANDERSEN, Francis I.; FORBES, A. D. (1986) Spelling in the Hebrew Bible. Biblica et Orientalia 41.Roma: Pontificium Institutum Biblicum.

    AUVRAY, Paul. (1997) Iniciao ao Hebraico Bblico. Petrpolis: Vozes.BLAU, Joshua. (1972) Hebrew Language, Biblical. In:Encyclopaedia Judaica. vol. 16. Jerusalem:

    Keter, col. 1568-1583.BRIGHT, John. (1980) Histria de Israel. 5. ed. Nova Coleo Bblica 7. So Paulo: Paulus.BROTZMAN, Ellis R. (1994) Old Testament Textual Criticism: A Practical Introduction. Grand Rapids:

    Baker.CLINES, David J. A. (ed.). (2009) The Concise Dictionary of Classical Hebrew. Sheffield: Sheffield

    Phoenix Press.COHEN, Simon. (1948) Hebrew Language. In: The Universal Jewish Encyclopedia. vol. 5. New

    York: Universal Jewish Encyclopedia, p. 276-281.DRISCOLL, James F. (1910) Hebrew Language and Literature. The Catholic Encyclopedia. vol. 7.

    New York: The Universal Knowledge Foundation, p. 176-181.DUBOIS, Jean et alii . (2001) Dicionrio de Lingstica. 8. ed. So Paulo: Cultrix.FRANCISCO, Edson de F. (2008a) Manual da Bblia Hebraica: Introduo ao Texto MassorticoGuia

    Introdutrio para a Biblia Hebraica Stuttgartensia. 3. ed. So Paulo: Vida Nova._____. (2008b) A Ortografia de 1QIsa e de 1QIsb e a Ortografia do Cdice de Leningrado

    B19a e do Cdice de Alepo: Diferenas e Semelhanas.Miscelnea de Estudios rabes yHebraicos(seccin Hebreo) 57, p. 125-148.

    GESENIUS, Wilhelm; KAUTZSCH,Emil; COWLEY, Arthur E. (1980) Gesenius Hebrew Grammar. 2.ed. Oxford: Clarendon Press.

    GINSBURG, Christian D. (1897) Introduction to the Massoretico-Critical Edition of the Hebrew Bible.London: Trinitarian Bible Society (reimpr. New York: KTAV, 1966, com prlogo deHarry M. Orlinsky).

    GORDON, Cyrus H. (1976) Hebrew Language. In: The Interpreters Dictionary of the Bible,Supplements. Nashville: Abingdon Press, p. 392-394.

    GOTTWALD, Norman K. (1988) Introduo Socioliterria Bblia Hebraica. 2 ed. Coleo Bblia eSociologia. So Paulo: Paulus.GREENSPAHN, Frederick E. (1980) The Number and Distribution of Hapax Legomena in

    Biblical Hebrew. Vetus Testamentum30, p. 8-19.HOFFMAN, Yair. (1995) O Que a Bblia?/Sculos XIII/VI a.C.. In: BARNAVI, lie (org.),

    Histria Universal dos Judeus: Da Gnese ao Fim do Sculo XX. So Paulo: Cejup, p. 18-19.JEFFERY, A. (1962) Hebrew Language. In: The Interpreters Dictionary of the Bible.vol. 2. New

    York-Nashville: Abingdon Press, p. 553-560.JOHNSON, Paul. (1995) Histria dos Judeus. 2. ed. Rio de Janeiro: Imago.JOON, Paul; MURAOKA, Takamitsu. (2006)A Grammar of Biblical Hebrew. 2. ed. Subsidia Bibli-

    ca 27. Roma: Gregorian & Biblical Press.

    KAHLE

    , Paul E. (1956) The Masoretic Text of the Bible and the Pronunciation of Hebrew.Journal of Jewish Studies7, p. 133-153._____. (1959) The Cairo Geniza. 2 ed. Oxford: Basil Blackwell._____. (1962) Pre-Massoretic Hebrew. Textus2, p. 1-7.KELLEY, Page H.; MYNATT, Daniel S.; CRAWFORD, Timothy G. (1998) The Masorah of Biblia

    Hebraica Stuttgartensia: Introduction and Annotated Glossary. Grand Rapids: Eerdmans.KELLEY, Page H. (1998) Hebraico Bblico: Uma Gramtica Introdutria. So Leopoldo: Sinodal.KOEHLER, Ludwig; BAUMGARTNER, Walter (eds.). (2001) The Hebrew and Aramaic Lexicon of the

    Old TestamentStudy Edition. 2 vols. Leiden-Boston-Kln: Brill.

  • 7/31/2019 Lingua Hebraica Periodos Historicos e Caracteristicas1

    26/26

    KUTSCHER, Edouard Y. (1972) Hebrew Language, The Dead Sea Scrolls. In: EncyclopaediaJudaica. vol. 16. Jerusalem: Keter, col. 1583-1590.

    LAMBDIN, Thomas O. (2003) Gramtica do Hebraico Bblico. So Paulo: Paulus.LEVIAS, Caspar. (1916) Hebrew Language. In: The Jewish Encyclopedia. vol. 6. New York-

    London: Funk and Wagnalls, p. 306-310.MACKENZIE, John L. (1984) Dicionrio Bblico. 2. ed. So Paulo: Paulinas.Nova Enciclopdia Ilustrada Folha. vol. 2. So Paulo: Publifolha, 1996.RABIN, Chaim. (s.d.) Pequena Histria da Lngua Hebraica. So Paulo: SummusEditorial.ROSS, Allen P. (2005) Gramtica do Hebraico Bblico para Iniciantes. So Paulo: Editora Vida.SENZ-BADILLOS, Angel. (1996)A History of the Hebrew Language. Cambridge: Cambridge Uni-

    versity Press.SANDERS, James A. (1979) Text and Canon: Concepts and Method. Journal of Biblical Literatur

    98, p. 5-29.SCHRAMM, Gene M.; SCHMITZ, Philip C. (1992) Languages (Hebrew). In: The Anchor Bible

    Dictionary. vol. 4. New York-London-Toronto-Sydney-Auckland: Doubleday, p. 203-214.SCOTT, William R. (1995)A Simplified Guide to BHS: Critical Apparatus, Masora, Accents, Unusual

    Letters & Other Markings. 3. ed. N. Richland Hills: BIBAL Press.

    SELLIN, Ernst; FOHRER, Georg. (1983) Introduo ao Antigo Testamento. vol. 1. 2. ed. Nova Cole-o Bblica 5. So Paulo: Paulinas.

    _____. (1978) Introduo ao Antigo Testamento. vol. 2. 3. ed. Nova Coleo Bblica 6. So Paulo:Paulinas.

    SEOW, Choon-Leong. (1995)A Grammar for Biblical Hebrew. Revised Edition. Nashville: Abing-don Press.

    TOV, Emanuel. (2001) Textual Criticism of the Hebrew Bible. 2. ed. MinneapolisAssen: FortressPress-Royal Van Gorcum.

    TREBOLLE BARRERA, Julio. (1996)A Bblia Judaica e a Bblia Crist: Introduo Histria da Bblia.Rio de Janeiro: Vozes.

    VV.AA. Vademecum Para o Estudo da Bblia. (2000) Associao Laical de Cultura Bblica. Cole-

    o Bblia e Histria. So Paulo: Paulinas.WALTKE, Bruce K.; OCONNOR, Michael P. (2006) Introduo Sintaxe do Hebraico Bblico. SoPaulo: Cultura Crist.

    WERNBERG-MLLER, Preben. (1974) Aspects of Masoretic Vocalization. Masoretic Studies1,p. 121-130.

    WRTHWEIN, Ernst. (1995) The Text of the Old Testament: An Introduction to the Biblia Hebraica. 2ed. Grand Rapids: Eerdmans.

    YEIVIN, Israel. (1980) Introduction to the Tiberian Masorah. Masoretic Studies 5. Missoula: ScholarsPress.

    _____. (2003) (ttulo em ingls: The Biblical Masora). Studies in Language 3.Jerusalem: The Academy of the Hebrew Language. (em hebraico)