Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios...

45
Avalia “Aprende Pro R asaun husi pasadu ita hotu t odus husi Tim elator Frajilid no sempre ko tenki hamutu Avaliasaun F Dili, 26 rio Sum dade I oko para atu k hodi lori na Frajilidade iha 6 Fevereiru 2013 mariu Iha Tim labele repete asaun ne’e ba a Ministerio d 3 mor-Le e buat nebe la a oin” das Financas este adiak,

Transcript of Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios...

Page 1: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

AAvalia

“Aprende

Pro

Rasaun

husi pasaduita hotu t

odus husi Tim

elatorFrajilid

no sempre kotenki hamutu

Avaliasaun F

Dili, 26

rio Sumdade I

oko para atuk hodi lori na

Frajilidade iha

6 Fevereiru 2013

mariuIha Tim

labele repeteasaun ne’e ba

a Ministerio d

3

mor-Le

e buat nebe laa oin”

das Financas

este

adiak,

Page 2: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

1 | P a g e

TABELA KONTEIUDU

Tabela Konteiudu .......................................................................................................................................... 1

Rekonhesimentu ........................................................................................................................................... 2

Introdusaun................................................................................................................................................... 3

Avaliasaun Fragilidade iha timor‐leste.......................................................................................................... 4

Resultadu importante ................................................................................................................................... 5

Objektivu 1: Lejitimidade Politika ............................................................................................................. 6

Objektivu 2: Seguransa ............................................................................................................................. 9

Objektivu 3: Justisa .................................................................................................................................12

Objektivu 4: Fundasaun Ekonomia .........................................................................................................16

Objektivu 5: Reseita no Servicos.............................................................................................................19

Anneksu 1: Referensia ................................................................................................................................21

Anneksu 2: Parseiru nebe maka Involve iha Avaliasaun Frajilidade ...........................................................22

Anneksu 3: Spektrum Frajilidade ...............................................................................................................23

Anneksu 4: Indikadores timor‐leste nian (lista badak) ...............................................................................33

Anneksu 5: Foto Balun husi Avaliasaun ......................................................................................................35

Page 3: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

2 | P a g e

No. Name Position

1. Felix Piedade Team Leader of Fragility Assessment

2. Luisa Albertina Fraga Coordinator of PSG 1: Legitimate Politics

3. Francisco Lemos dos Santos Coordinator of PSG 2: Security

4. Jose Belo Coordinator of PSG 3: Justice

5. Arlindo Monteiro Coordinator of PSG 4: Economic Foundation

6. Elson Martinho da Costa Coordinator of PSG 5: Revenue and Services

Note: Tim ne'e mesak Timor oan deit.

REKONHESIMENTU

Tim ida estabelese iha Timor-Leste estabelese hodi bele halo avaliasaun frajilidade, atu buka hatene kona

ba nasaun nian situasaun aktual, dezafius no mos hamosu rekomendasaun ba iha objektivu prinsipal 5

maka hanesan lejitimidade politika, seguransa, justisa, fundasaun ekonomia ho reseitas no servicos.

Tim nebe mak kontribui ba halao avaliasaun no kompleta relatorio ne'e maka hanesan tuir mai ne'e:

Ami sei labele finaliza relatorio ida ne'e se la ho kontribuisaun nebe diak husi parseirus hotu husi

institusaun estadu, sosiadade sivil, parseirus internasional sira no universidade balun iha Timor-Leste.

Aporveita oportunidade ida ne'e, ami mos hakarak fo agradesimentu bot ba Administrador Distritu

Liquica, Sr. Domingos da Costa dos Santos ho Adminstrador Distritu Lautem, Sr. Zeferino dos Santos nebe

maka fo suporta makas ona no fasilita tim ne'e bele bele halao grupu diskusaun ho autoridade lokal,

partidu politiku balun, sosiadade sivil no nivel institusaun iha distritu rua ne'e.

Ikus liu, ami mos hakarak atu rekonhese suporta nebe makas mai husi Governu Australia no UNDP nebe

maka fo ajuda ona staff timor oan ida hodi bele suporta tim ida ne'e no mos departemento sosial

ekonomia husi UNMIT ho konsultant husi Banku Mundial nebe maka fo sira nian supporta iha defini

indikadores Timor nian.

Page 4: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

3 | P a g e

INTRODUSAUN

g7+ hanesan grupu husi nasoens frajil no afeita husi konflitu, nebe hakarak promove nasaun ida-ida sai duni

hanesan nain no lidera prosesu AKORDU FOUN iha nivel nasaun nian. Objektivu maka atu hapara konflitu,

hari nasaun no redus povereza liu husi dezenvolvimentu inovativu. Grupu ne'e estabele atu servisu hamutuk

ho autor internasional, sektor privadu, sosiadade sivil, media no ema hotu iha nasaun laran, no mos ho

nasaun vizinu, nasaun seluk iha rejiaun atu halo reforma no hamosu paradigma foun ba involvimentu husi

internasional sira.

Misaun importante husi g7+ maka atu promove hari paz no hari estadu hanesan fundasaun atu sai husi

konflitu ba faze tuir mai husi dezenvolvimentu sustentavel. Ida ne'e bele hetan husi prosesu nebe nasaun

rasik nian no nasaun maka lidera iha dialog no planeamentu.

Grupu g7+ ne'e servisu makas to lori lian husi nasoens frajil no afeita husi konflitu bai ha atensaun husi

mundu glonal. Esforsu lubuk ida maka halao ona inklui hamosu: “AKORDU FOUN”. Depois de liu tia

negosiasaun no dialogu balun, ikus mai “Akordu Foun” ne'e hetan aprovasaun iha 4th Enkontru Nivel Altu

kona ba Effektividade husi Ajuda (Aid) iha Busan, Korea do Sul, iha 2011. Akordu Foun ne'e kompostu husi

prinsipiu important 3 maka hanesan: PSG, FOCUS no TRUST.

PSG ne'e objektivu ba hari paz no hari estadu hanesan fundasaun importante atu hadia progresu

dezenvolvimentu iha nasoens frajil no afeita husi konflitu, atu bele atinji MDGs. Objektivu Hari Paz no Hari

Estadu ne'e iha objektivu prinsipal 5:

Objektivu 1:

Objektivu 2:

Objektivu 3:

Objektivu 4:

Objektivu 5:

Progresu bai ha objektivu 5 ne'e bele hare liu husi FOCUS no TRUST prinsipiu. ne'e hanesan dalan

foun atu halao aktividade sira, atu suporta inisiativu nasaun maka lidera no nain atu bele lori sai husi

frajilidade.

ne'e atu hadia jestaun ba rekursu no ajuda no atu bele asegura rekursu sira nebe iha atu hetan

rezultadu nebe diak. TRUST no FOCUS ne'e kompostu husi area importante sira hanesan:

Lejimidade Politika – Promove inklusivu politiku no rezolusaun konflitu

Seguransa – Estabelese no Haforsa seguransa ema nian

Justisa – Atende injustica no hasae ema nian asesu ba justisa

Fundasaun Ekonomia – Kria empregu no hadia povu nian moris

Reseita no Servicos – Maneja reseita no hasae kapasidade ba akontabilidade no

justu husi servicos nebe maka halo.

FOCUS

TRUST

F Fragility assessment / Avaliasaun Frajilidade T Transparensia husi ajuda

O One vision, one plan / Vizaun ida, planu ida R Risk sharing / Toma risku hamutuk

C Compact / Kompaktu U Uza no haforsa sistema nasaun nian

UUse PSGs to monitor /

Uza Objektivu principal atu monitorizaS

Strengthen capacity /

Hasae Kapasidade

S

Support political dialogue /

Suporta iha dialog politika T

Timely and predictable aid /

Ajuda nebe maka tuir tempu no bele

halo prediksaun.

Page 5: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

4 | P a g e

Grupu g7+ ne'e primeiru komesa ho deit nasaun 7 deit, maibe agora ninian membru aumenta ona ba

hamutuk 18 nebe kompostu husi Afghanistan, Burundi, Sentral Africa, Chad, Cote d'Ivoire, Ilha Comoro,

Congo, Guinea, Guinea-Bisau, Haiti, Liberia, Papua New Guinea, Siera Leon, Somalia, Ilha Solomon, Sudan

Sul, Timor-Leste no Togo.

Hanesan komprimisu ba iha implementasaun Akordu, nasaun 7 maka konkorda ona atu sai hanesan pilotu

bai ha Avaliasaun Frajilidade, hodi identifika nasaun nian situasaun relasaun ba iha objektivu prinsipal 5 husi

Objektivu Hari Paz no Hari Estadu. Nasaun 7 ne'e maka Congo, Siera Leon, Liberia, Sudan Sul, Somalia,

Afghanistan no Timor-Leste.

Avaliasaun Frajilidade ne'e halao iha Timor-Leste durante fulan 2, komesa husi Julhu to Agustus 2012.

Involve mais ou menus 41 institusoens inklui husi Institusaun Estadu, Parseiru Dezenvolvimentu,

Organizasaun Sosiadade Sivil, Autoridade Lokal husi Distritu 2 no mos Universidade balun. Detailhu kona ba

parseirus sira nebe involve iha avaliasaun ne'e bele hare iha anneksu 2.

Tim ne'e komesa ninian servisu ho halo revizaun ba iha esbosu gia (framework) atu adapta ba iha nasaun

nian kontekstu. Depois, halo mapa ba parseiru sira nebe maka bele sai hanesan fontes informasaun ba iha

kada objektivu no mos identifika kordenador ba iha kada objektivu. Kordenador ba objektivu 5 ne'e mesak

Timor oan hotu.

Metode nebe uza atu foti informasaun maka: halo intrevista ho parseiru relevante, grupu diskusaun ba iha

kada objektivu no mos hare ba relatorio sira nebe produs ona. Antes halao foti informasaun sira ne'e, ami

organiza enkontru ho parseiru sira hotu atu bele asegura sira iha kumpriensaun diak kona ba saida maka ami

atu halao. Intrevista halao kuazu besik semana 2, grupu diskusaun ba iha kada objektivu iha loron 1 ho total

loron 5 hotu, nebe halao iha nivel nasional. Parseiru sira mai iha kada grupu diskusaun diferente tuir sira ida-

ida nian area de servisu. Ami mos konsege ba halao grupu diskusaun durante loron 1 iha distritu 2, distritu

Liquica husi parte oeste nian no distritu Lautem husi parte leste nian.

Perguntas nebe maka sempre uza ba iha foti informasaun maka hanesan tuir mai ne'e:

1. Ita nian situasaun aktual agora halo nusa se kompara ho situasaun iha pasadu?

2. Saida maka sei kontinua sai hanesan problema nebe maka ita hotu precija fo atensaun?

3. Saida maka precija halo atu hadia?

4. Ita nian situasaun agora iha nebe sei liga ba iha faze frajilidade nian? Halo nusa ita define ita nian

nasaun wainhira iha faze krize no iha faze resilensia?

5. Halo nusa maka ita hatene se ita halo mudansa ruma ka lae iha futuru?

Perguntas 1 to 3 sei reflekta iha sumariu husi kada objektivu iha relatorio ida ne'e no perguntas 4 no 5 sei

reflekta iha Timor-Leste nian Spektrum Frajilidade nebe maka iha anneksu 3.

Depois de kompleta tia foti informasaun sira ne'e hotu, kada kordenador iha oportunidade atu tau hamutuk

informasaun sira ne'e hotu, uza tan relatorio sekundariu nebe iha atu prepara sira nian

AVALIASAUN FRAGILIDADE IHA TIMOR-LESTE

Page 6: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

5 | P a g e

sumariu. Wainhira esbosu sumariu ne'e prontu, ami organiza sesaun ida para halo aprezentasaun bai ha

rezultadu jeral husi avaliasaun ne'e. Iha loron aprezentasaun ne'e, ami iha priviloju, hetan vizita husi

Sekretariu Jeral Nasoens Unidas, Sr. Ban Ki Moon, no iha oportunidade ne'e, Ministra das Financas, Emilia

Pires halo aprezentasaun ba Rezulatadu Jeral husi avaliasaun frajilidade ne'e.

Ami mos iha sesaun ikus naran “Workshop hodi halo Validasaun” ba Spektrum Frajilidade, foka liu bai ha

kauza prinsipais, definisaun husi faze frajilidade no mos indikadores. Basea ba komentariu nebe iha, esbosu

ne'e hadia fali no depois haruka fali bai ha parseiru hotu atu halo komentariu final antes publika relatorio

ne'e. Relatori final ne'e primeiru produs iha lian tetum, depois maka tradus bai ha lian english.

Husi avaliasaun frajilidade ne'e, bele hare klaru los katak area nebe maka halo progresu barak liu ona ba

to iha area nebe maka precija liu esforsu ou atensaun iha futuru para atu bele hadia. Tuir mai ne'e maka

rezultadu importante husi avaliasaun frajilidade iha Timor-Leste:

RESULTADU IMPORTANTE

Objektivu

Faze Frajilidade

Faz

e1:

Kri

ze

Faz

e2:

har

i-

Ref

orm

a

Faz

e3:

Tra

nzi

isau

n

Faz

e4:

Tra

nsf

orm

a

Faz

e5:

Rez

ilen

sia

1. Lejitimidade Politika 3

2. Seguransa 3.5

3. Justisa 2

4. Fundasaun Ekonomia 2.5

5. Reseita no Servicos 3

Objektivu 2: Seguransa

Objektivu 1: Inklusivu Politika

Objektivu 5: Reseitas no Servicos

Objektivu 3: Justisa

Objektivu: 4: Fundasaun Ekonomia

Hetan progresu positivu nebe

barak ona

Hetan progresu positivu

balun ona

Areas nebe precija

esforsu/attensaun barak liu tan

iha futuru

Page 7: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

Objektivu 1: Lejitimidade Politika

Dimensaun 1: Rezolve Problema Politika

Diskusaun iha objektivu ne'e nian sei kobre

areas importante 3 maka hanesan: resolve

problema politika, prosesu politika no

institusaun, no mos relasaun sosial.

Dimension

Fragility Stages

Sta

ge

1:

Cri

sis

Sta

ge

2:

Re

bu

ild

Re

form

Sta

ge

3:

Tra

nsi

tio

n

Sta

ge

4:

Tra

nsf

orm

a

tio

n

Sta

ge

5:

Re

sili

en

ce

Political Settlement 3

Political Process and

Institution

3

Societal Relationship 3

6 | P a g e

Dezafius Rekomendasaun

Linguajen politika nebe uza husi lideransa no/ou

membru partidu balun bele kria deskontenti husi

grupu ou parte ida seluk. Esperiensia iha pasadu

hatudu ona katak lia fuan ida bele resulta nasaun

ne’e monu ba iha konflitu.

Atu sukat no prevene lia fuan ruma nebe hato iha

publiku e maka bele halo ema our grupu seluk

deskontenti

Interferensia husi orgaun soveranu ida ba iha ida

seluk se iha.

Atu respeitu Konstitusaun no kumpri decizaun

nebe foti husi orgaun soveranu seluk

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Iha ona progresu lubuk ida maka halo ona prosesu ba paz no dialog politika. Lideransa politiku sira hotu

konsidera importansia husi dialgo atu diskuti no hamosu konkordansia ruma ba iha problema diferente nebe

mosu iha nasaun laran. Inisiativu ba dialog politika halao ona no hamosu akordu politika balun hanesan husi

Maubise 1 no Maubise 2. Komunikasaun no interaksaun nebe kontinua entre liders sira kontribui on aba

stabilidade politika nebe iha rai laran.

Lider politiku sira mos barak maka fo importansia liu ba interese nasional as liu sira seluk hanesan objektivu

principal atu lori nasaun ne'e ba oin. Eleisaun 2 ne'e foin lalais halao ho paz la iha violensia bot nebe hanesan

nebe akontese iha tempo pasadu. Antes eleisaun, lider politico sira mos hotu konkorda atu hamosu

deklarasaun konjunta ida para hakribi violensia ba iha antes no depois de eleisaun.

Kona ba konkordansia fahe poder, iha divizaun nebe kalru entre orgaun soveranu sira, nebe mos define klaru

ona iha konstitusaun. Partidu diferente nebe maka agora no anterior forma government, mos fasil para atu

hetan konkordansia kona ba kona ba fahe area responsabilidade entre sira. La iha konflitu nebe bot mosu husi

diferensia nebe iha ba iha divizaun de poder.

Page 8: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

7 | P a g e

Dimensaun 2: Prosesu Politika & Institusaun

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Ambienti nebe paz no estavel fo konfiansa no livre ba publiku atu partisipa iha aktividade politika nian, livre

atu ba iha eleisaun no ba vota tuir sira nian konsiensia. Stabilidade politika iha rai laran mos fo korejem ba

komunidade atu espresa sira nian hakarak atu partisipa iha prosesu politika.

Institusaun estadu hotu mos hatudu koperasaun nebe diak durante prosesu politika desde antes eleisaun no

to formasaun governu foun. Maski hanesan nasaun foun, Timor-Leste iha ona reprezentasaun nebe

inklusivu iha institusaun estadu lilu-liu reprezentante distritu balun iha parlamentu no mos reprezentasaun

feto iha strutura governu nian.

Kona ba cek no balansu ba ezekutivu, Timor-Leste sorte tamba iha opozisaun nebe forte iha parlamentu,

nebe maka uluk governasaun anterior. Alein ne, numeru husi institusaun estadu seluk nebe iha inklui PDHJ,

CAC no mos autor sosiadade sivil sira hanesan NGOs aktivamente monitoriza no bolu atensaun ba governu

kona ba iregularidade balun nebe akontese.

Dezafius Rekomendasaun

Konflitu balun nebe akontese iha bairo ou distritu

balun tamba komunidade publiku ladun iha

konhesimentu nebe diak kona ba prosesu politika

no akordo politiko nebe maka iha. Sempre iha

kustome ida nebe fiar ba rumores ou lia nebe lalos

tamba ladun iha asesu ba informasaun nebe los.

Fahe infromasaun kona ba prosesu politika no

akrodu politika importante Tebes. Ne’e bele halao

liu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk

nebe maka komunidade barak hetan asesu ba.

Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

iha nivel nasional maka dalabarak grupu

vulnerabel liu‐liu sira nebe iha nivel distritu

seidauk iha sira nian reprezentasaun inklusivu iha

institusaun estadu.

Importansia husi desentralizasaun ba poder no

administrasaun atu nune’e ema iha distritu bele

iha ona sira nian repreentasaun rasik husi sira nian

area ida‐ida.

Fiskalizasaun husi Parlamentu Nasional ba iha

ezekutivu seidauk masimu. Signika katak seidauk

iha mekanismu ida klaru atu asegura rezultadu

husi fiskalizasaun hetan resposta duni no governu

foti asaun duni.

Rekomenda para parlamento nasional atu

estabelese mekanismu ida nebe klaru atu bele iha

lista ida para atu hare progresu ba iha rezultadu

husi sira nian fiskalizasaun.

Page 9: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

8 | P a g e

Dimensaun 3: Relasaun Sosial

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Relasaun entre grupu sosial hanesan arte marsiais, grupu juventude iha bairo, juventu partidu no grupu

seluk nebe maka iha komunidade laran iha situasaun nebe kalma durante tinan hira liu ba ona. Situasaun

ne'e kontribui ba paz no estabilidade iha nasaun laran.

Numeru husi violensia no konflitu involve grupu diferent iha sosiadade laran mos komesa menus ona.

Wainhira problema ruma akontese iha komunidade laran, lider komunitaria sira iha papel nebe importante

atu resolve problema ne'e hamutuk ho suporta husi polisia nasional. Seidauk iha konflitu nebe akontese no

kontinua naruk to sai konflitu nebe bot iha komunidade nian laran iha tinan 5 kotuk ne'e.

Prezensa husi organizasaun sosiadade sivil liu-liu hanesan NGOs iha rai laran fo ona kontribuisaun nebe

konstrutivu ba iha dezenvolvimentu nasaun nian. Sira nian partisipasaun iha areas diferente tuir ida-ida nian

area servisu nian inklui for kontribuisaun ba iha diskusaun orsamento estadu iha parlamentu no mos fo

suporta ba iha inisitiativu dialog politika iha komunidade nian laran.

Dezafius Rekomendasaun

Interese individual ou grupu iha komunidade nian

laran sei as liu interese nasional.

Kria edukasaun sivika atu hasae ema nian

konehsimentu kona ba importansia husi

stabilidade iha nasaun nian no mos bele asuntu

relevant seluk.

Numeru husi pesoal seguransa/polisia nebe maka

iha komunidade nian le sei menus tebes. Wainhira

iha problema ruma mosu, problema balun labele

resolve lalais.

Atu aumenta numeru husi pesoal

seguransa/polisia ba iha komunidade liu‐liu tau ba

iha area nebe maka iha risku bot ba konflitu.

Organizasaun sosiadade sivil barak maka la iha

sustentabilidade. Barak maka rejistu wainhira atu

komesa maibe so balun deit maka bele kontrinua

sira nian aktividade regularmente.

Governu precisa kontinua fo suporta atu haforsa

organizasaun sosiadade sivil hodi bele sai hanesan

kontrola sosia iha nasaun

Page 10: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

9 | P a g e

Objektivu 2: Seguransa

Konseitu seguransa ne'e bot no luan, bele

inklui problema hotu hanesan mudansa

klimátika, moras no seguransa Maibé ba

objektivu Avaliasaun Frajilidade ne'e,

konseitu seguransa refere liu ba iha papel

instituisaun seguransa - Polísia Nasionál

Timor-Lorosa'e (PNTL).

Diskusaun iha objektivu seguransa nian sei

Dezafius Rekomendasaun

Area importante belun nebe maka identifika bele

sai risku ba instabilidade husi kondisaun seguransa

iha rai laran inklui:

-Numeru dezempregu nebe as liu-liu joven sira

-Disputa rai, nebe maka kompleksu no seidauk iha

lei rai

-Konflitu entre grupu arte marsiais balun iha

komunidade

Atu prevene risku sira ne’e, governu precisa:

-Kria kampu servisu liu-liu ba juventude sira

-Halo konsultasaun nebe luan kona ba lei rai no

depois bele aprova lei lalais ona

-Halo revizaun ba Lei No.10/2008, 16 Julhu kona

ba praktika Arte Marsiais atu inklui klauza ida kona

impartisialidade husi arte marisias

Disturbu kik no aktividade illegal balu sei dalaruma

akontese iha fronteira, nebe bele sai hanesan

Atu finaliza prosesu demarkasaun

diplomatikamente lalais no mos atu hadia sistema

Dimensaun

Faze Frajilidade

Faz

e1:

Kri

ze

Faz

e2:

Har

i-

Ref

orm

a

Faz

e3:

Tra

nzi

sau

n

Faz

e4:

Tra

nsf

orm

a

sau

n

Faz

e5:

Rez

ilen

sia

Kondisaun Seguransa 3.5

Kapasidade husi

Institusaun Seguransa

4

Lalaok husi

Institusaun Seguransa

3

kobre areas importante 3 maka hanesan Kondisaun

Seguransa, Kapasidade husi institusaun Seguransa no a Lala'ok husi intituisaun seguransa nian.

Situasaun seguransa en jeral kontroladu. Komunidade sira goja ona paz no stabilidade nebe maka iha tinan

5 nian laran ona desde atentadu ikus iha tinan 2008. Ema komesa sinti livre atu halo sira nian aktividade

normal laos deit iha loron maibe iha tempo kalan. Intensidade husi konflitu no violensia iha rai laran komesa

menus kompara ba iha periode husi tinan 2006 to 2008.

Negosiasaun ba fronteira entre Indonesia Timor-Leste besik to ona 97%. Implementasaun husi “border

pass” nebe fasilita komunidade sira hela besik iha fronteira atu vizita familia no mos halao aktividade bisnis

nian halao ona. Koperasaun entre forsa rai 2 nian iha area froenteira aktivamente involve hamutuk iha

aktividade balun hanesan patrulha hamutuk no mos desportu.

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Dimensaun 1: Kondisaun Seguransa

Page 11: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

10 | P a g e

Dimensaun 2: Kapasidade husi Institusaun Seguransa

Progresu

Numeru husi pesoal seguransa nebe iha liu polisia nasional kuaze bele kobre ona sidade husi distritu. Desde

estabelesimentu husi polisia nasional, institusaun ne'e buras ona ba to unideade lubuk ida. Polisia nasional

agora iha: Unidade Polisia Espesial, Unidade Polisia Marinha, Unidade Patrulha Fronteira, Servisu

Informasaun Polisia no Servisu Investigasaun Kriminal. Nune'e mos iha Unidade Spesial Polisia nebe baze

iha Dili hanesan: Komandante, 2 Komandante, Bataliuan Orden Publika, Kompanhia Operasaun Espesial,

Platoon no Servicos .

Kapasidade husi institusaun seguransa rasik mos hatudu ona liu husi transferensia poder husi UNPOL ba

PNTL iha faze nebe diferente desde 2010. To fin 2011 no 2012, Polisia Nasional maka iha responsabilidade

hotu ba iha teritoria tomak no UNPOL sira so fo deit asistensia nebe karik precisa. Situasaun seguransa agora

nian mos hatudu katak institusaun seguransa iha ona duni kapasidade atu lidera no mos situasaun tomak. La

iha konflitu bot nebe akontese husi eleisaun presidensial no parlamentariu no mos maski depois misaun

Nasoens Unidas remata iha Timor-Leste. Ida ne'e hatudu katak institusaun seguransa komesa iha

kapasidade atu manetein situasaun seguransa iha rai laran.

Dezafius & Rekomendasaun

nd

3

2

ameasa esternal ba iha rai laran. imigrasaun, alfandega no kontrola ba fronteira no

mos servisu intelejensia1 atu detekta aktividade

ilegal

Dezafius Rekomendasaun

Numeru husi Polisia Nasional (PNTL) maka sei

limitadu. Maski ho sira nebe iha, sei falta jestaun

rekursu humanu nebe efisient no efektif

Atu aumenta numeru ofisiais polisia (PNTL) liu husi

prosesu rekrutamentu. No mos iha posibilidade

atu halo revizaun ba iha unidade ida‐ida atu hare

se reflekta duni estadu nian nesesidade, tenta para

labele konsentra hotu kedas iha nivel sentral.

Falta fasilidade partikularmente radio no

transporte atu suporta sira nian aktividade loron‐

loron nian. Seidauk mos iha politika nebe klaru na

fasilidade nebe maka agora iha.

Tuir faze, atu fornese fasilidade (radio no

transporte) tuir nebe precisa liu‐liu ba iha area

nebe maka risku ba konflitu.

Kapasidade intelektual no kapasidade seluk nebe

precisa husi ofisiais sira atu halao sira nian servisu

Fo bolsa estudu ba ofisiais sira nebe hakarak

kontinua eskola ou partisipa iha treinamentu ruma

Artigu

1Precisa atu garantia kapasidade tekniku no kordenasaun nebe diak entre komunidade intelijensia;

Servisu Nasional Intelejensia (SNI), Servisu Informasaun Polisia no Servisu Intelenjensia Militar,

Imigrasaun no Alfandega.2

Artigu 25 Dekretu Lei No.16/2009, 18 Marsu, Lei Organika husi Polisia Nasional Timor‐Leste3

27

Page 12: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

11 | P a g e

Dimensaun 3: Lalaok husi Institusaun Seguransa

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Em jeral, institusaun seguransa halao sira nian servisu diak liu no Komunidade sira nian konfiansa ba sektor

seguransa mos komesa aumenta ona se kompara ba iha tinan hira liu ba liu-liu 2006

Membru polisia nasional balun nebe komete iha krime no aktividade illegal komesa hetan sanksaun no ba

iha kadeia tuir lei no orden nebe iha.

Maski ho limitasaun pesoal no rekursu, polisia nasional kontinua fo asistensia ba komunidade sira nebe

maka precisa sira nian ajuda.

profesionalmente maka sei menus hela. Ne’e

dalaruma impaktu ba iha sira nian responde ba

kazu ruma mai husi komunidade.

relevante ba hasae sira nian konhesimentu no

kapasidade.

Dezafius Rekomendasaun

Komunidade balun sei iha duvida kona ba lalaok

husi PNTL tamba hare ba esperiensia konflitu

interna nebe mosu iha institusaun ne’e iha pasadu

Atu mantein lei no orden no haforsa kordenasaun

entre polisia nasional sira

Se iha persepsaun kona ba impunidade iha

institusaun seguransa nian. Mos, falta komitmentu

atu kumpri ou halo tuir lei.

Atu halao prosesu nebe rigorozu ba sira nebe

komete abuzu ruma no atu fo informasaun ba

publiku kona ba prosesu no progresu prosedimentu

disiplinar sira.

Sektor seguransa nian responde ba kazu

komunidade nian seidauk tuir ekspektativa husi

komunidade sira. Tamba sei falta pesoal no

fasilidade atu suporta iha sira nian servisu.

Recomenda atu aumenta pesoanl no fornese

fasilidade ba sira nebe precisa liu.

Page 13: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

12 | P a g e

4

Objektivu 3: Justisa

Dimensaun 1: Kondisaun Justisa

Diskusaun iha objektivu ne'e sei kobre areas

importante 3 maka hanesan Kondisaun

Justisa, Kapasidade husi institusaun Justisa

no Lala'ok husi intituisaun justisa nian.

Progresu

5

Tribunal distrital inklui Dili, Baucau, Suai no Oescussi no mos Tribunal

Supremu komesa fungsiona hanesan babain tamba iha ona aumenta

numeru ofisias judisiariu timor oan. Nebe maka iha tinan 2006, ho

deit 27 no aumenta ona ba iha 50 iha tinan 2011. Tribunal rekursu iha

ona Juis nain 6, Tribunal Oecussi iha Juiz 1, Suai iha 3, Baucau iha 4 no

Dili rasik iha 10. Numeru husi Prokurador no Defensoria Publika kuaze

atu hanesan ho 3 hotu iha Baucau, 3 iha Suai no 2 iha Oecussi. So diferente deit maka iha Dili ho Prokurador 13

no Defensoria Publika nain 10.

Estabelesimentu husi Sentru Treinamentu Judisiariu mos produs ofisiais judisiariu. Iha tinan 2012, sentru ne'e

produs ona Advogadu Privadu nain 7 no mos fo licensa ba Advogadu Internasional nain 5 atu halo praktika.

Diresaun Rai no Propriedade iha Ministerio das Justisa halo esforsu barak ona atu resolve problema rai. Rejistu

nebe maka halao dadaun liu husi direasaun ne'e atu bele redus disputa rai nebe iha.

Dezafius & Rekomendasaun

Dezafius Rekomendasaun

Komunidade local sei sinti dok husi justisa formal.

Iha areas “izoladu”, ema balun seidauk konhese tan

pesoanl judisiaria sira hanesan Juis, Prokurador no

Defensoria Publika sira.

Atu investa liu tan iha sector Justisa, rekruta tan

autor judisial no estabele institusaun judisial iha

teritorio tomak. Atu nune’e, bele lori servisu

judisial besik ba povu sira iha iha distritu no mos

iha area rural.

Persepsaun ba impunidade ba elite sira sei kontinua

ezisti. No, falta komitmentu atu kumpri tuir lei.

Atu halao prosesu nebe rigorozu ba sira nebe

komete abuzu ruma no atu fo informasaun ba

publiku kona ba prosesu no progresu prosedimentu

disiplinar sira.

Kazu violasaun direitu humanus husi pasadu maka

seidauk resolve ho seriu. Unidade ba Krime Seriu

Atu implementa rekomendasaun husi relatorio

4 Press Release Prosecutor General of the Republic, January 2012.5 Relatoriu JSMP “Overview of the Justice Sector 2011”

Dimensaun

Faze Frajilidaade

Faz

e1:

Kri

ze

Faz

e2:

Har

i-

Ref

orm

a

Faz

e3:

Tra

nzi

sau

n

Faz

e4:

Tra

nsf

orm

a

sau

n

Faz

e5:

Rez

ilen

sia

Kondisaun Justisa 2

Kapasidade husi

Institusaun Justisa

2

Lalaok husi

Institusaun Justisa

2

Judiciary officers 2006 2011

Judges 11 17

Prosecutors 9 17

Public Defenders 7 16

Total 27 50

Page 14: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

13 | P a g e

Dimensaun 2: Kapasidade husi Institusaun Justisa

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Ho kooperasaun no apoiu husi parseiru dezenvolvimentu (UNDP, Fasilidade Justisa Facility) hahu estabelese

ona rede Teknolojia Informatika ne'ebe liga Unidade Investigasaun Polisia iha distritu hotu ho Gabinete

Prokuradoria, tribunal distrital sira nomos Prizaun Becora. Rede ne'e uza hodi sinkroniza prosesu kazu

kriminal, nomos nudar baze dadus ba Criminal ba nesesidade administrasaun seluk.

Autor judisiaria mos komesa goza ona sira nian rejime kareira espesial no benefisiu sira seluk desde 2009.

Nune'e mos, iha distritu iha ona rezidensia ba Juis no prokurador sira.

Kona ba halo lei, esbosu lei maka kompleta ona inklui mos lei rai nian, kontinua ho konsultasaun no mos

hasae ema nian konhesimentu liu husi eletronika hanesan Journal Republika iha internet no aktividade

enkontru balun halao iha distritu.

Iha sistema justisa tradisional, maski seidauk iha lei ruma, Konselhu suco sira informalmente halo ona sira

nian servisu atu resolve problema no konflitu nebe maka akontese iha komunidade nian let. Sira uza

seremonia tradisional naran "Tara Bandu" no iha "Kabaleha" (ema nebe maka hetan fiar atu resolve

problema trust) bele ajuda iha resolve problema nebe iha komunidade, nebe la iha prezensa husi justisa

formal.

estabelese iha pasadu atu halo investigasaun ba

kazu iha pasadu maibe depois para tia.

Iha parte seluk, estadu nian responsabilidade ba iha

direitu husi vitima sira (Reparasaun no “non-

repetition”) la hetan atensaun ona.

CAVR

Estadu no komunidade internasional iha obrigasaun

atu prosesu autor criminal sira ba iha tribunal

internasional no estabelese politika para atu fo

kompensasaun ba iha vitima sira.

Dezafius Rekomendasaun

Limitasaun husi autor judisial no institusaun Justisa

nian iha teriotorio tomak

Atu aumenta numeru husi autor judisial no mos

estabelese institusaun justisa nian atu fornese

asistensia ba komunidade sira liu‐liu iha area rural.

Lingua liu‐liu Portuguese sai hanesan bareira ba

iha prosesu judisial nian inklui iha halo lei to

prosesu kazu iha tribunal. Situasun ne’e difikulta

autor nasional atu partisipa ho diak iha prosesu

ne’e.

Komunidade barak maka seidauk hetan asesu ba

esbosu lei no mos lei nebe maka aprova ona.

Atu dezenvolve lian Tetum atu uza iha sistema

judisial hodi bele iha partisipasaun masimu husi

nasional sira liu‐liu iha halo lei.

Ministeriu Justisa atu halo koperasaun ho

organizasaun sira hanesan NGOs atu halo

socializasaun kona ba lei no mos /ou konsultasaun.

Page 15: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

| P a g e14

Dimensaun 3: Lalaok husi Institusaun Justisa

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Maski hanesan nasaun foun, maibe institusaun justisa iha Timor konsege bele prosesa kazu ruma nebe

involve elite sira balun no prosesa to remata no halao sentensa ona.

Institusaun estadu An independent state institution including Ombudsman office for Human Rights and

Justice (PDHJ) and Anti Corruption Commission (ACC) established to support the work at judicial sector.

l Republika, Dezembru 2011

Seidauk iha baze legal atu suporta

implementasaun husi justisa tradisional. Justisa

tradisional seidauk hetan atensaun masimu husi

estadu tomak.

Atu iha baze legal ida ou bele mos adopta praktika

tradisaun ruma ba iha dokumentus legal ruma atu

suporta resolve problema iha nivel lokal. No mos

fo poder no direitu ba lider lokal sira atu bele

resolve problema nebe akontese wainhira la iha

prezensa husi justisa formal.

6 Relatorio husi Prokurador Jera

Dezafius Rekomendasaun

The publiku sei iha duvida no kestiona kona ba

asistensia husi Defensoria publika, nebe fo

asistensia legais ba elite sira. Tamba tuir lei,

defensoria publiku sira tenki fo asistensia legais ba

komunidade nebe maka ekonomikamente fraku.

Atu haforsa Defensoria Publika hodi bele halao

ninian knar tuir duni lei hodi fo asistensia liu ba

komunidade nebe kbit laek.

Prosesu iha tribunal husi timor oan seidauk hetan

fiar husi komunidade. Tamba prosesu nebe lao

kleur no halo kazu pendent nebe aumenta tan

deit. Kazu nebe pendenti iha 2010 iha 4.644 no

ne’e sae tia on aba iha 4723 iha 2011. So iha deit

kal 3% husi nebe tama maka resolve ona iha kuaze

tribunal distritu hotu liu‐liu iha tribunal Dili,

Baucau no Suai.6

Atu aumenta autor judisial hodi bele halao

fungsaun ne’e ho diak hodi bele responde ba kazu

nebe tama turi tempo nebe kazu ne’e tenki

prosesu duni.

Kazu balun nebe deside ladun toma konsiderasaun

ba iha normas internasional. Prosesu ba iha sira

nebe involve direita iha violasaun direitu humanus

iha pasadu, maibe depois livre tia fali.

Normas internasional nebe maka ratifika ona tenki

toma konsiderasaun wainhira foti decizaun iha

institusaun judisial nian.

Page 16: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

15 | P a g e

Implemetasaun husi lei maka sei fraku. Lei

proteisaun testemunha, nebe aprova ona maibe

seidauk implementa tamba sistema proteksaun

seidauk estabelese.

Atu implementa lei no regulamentu nebe aprova

no publika ona, atu nune’e komunidade sira bele

iha konfiansa ba iha governu.

Wainhira atu halo lei, tenki mos toma

konsiderasaun ona kona ba halo nusa atu

implementa lei ne’e.

Membru governu no ajente balun nebe ladun

kopera diak ho institusaun justisa liu‐liu ba iha

kazu korupsaun.

Husu para institusaun estadu hotu atu kopera ho

institusaun justisa nian wainhira sira precisa

informasaun ruma. Precisa mos iha regulamentu

ida nebe fo sanksaun se karik la iha koperasaun

atu fornese infromaasaun nebe precisa.

Page 17: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

16 | P a g e

Objektivu 4: Fundasaun Ekonomia

Dimensaun 1: Kondisaun Ekonomia

Diskusaun iha objektivu ne'e sei kobre

dimensaun importante 3 maka hanesan:

s i t u s a u n e ko n o m i a , e m p r e g u n o

dezenvolvimentu sektor privadu; no mos

exploitasaun rekursu naturais.

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Aktividade ekonomia en jeral iha Timor-Leste hetan progresu nebe maka diak se kompara ba iha tinan hira liu

ba depois de independensia. Timor-Leste nian kresimentu ekonomia mos sae makas to 12%. Kresimentu

GDP mos sae to 10.6% iha 2011 husi 9.5% iha 2010, ne'e hanesan rezultadu husi gastus nebe maka aumenta

sae ba iha 44% (MoF, 2011). Kresimentu ne'e hatudu katak moveimentu ekonomia komesa makas liu-liu iha

sidade Dili.

Projeitu governu mos komesa implementa iha nivel distritu, lori aktividade ekonomia balun ba ona iha

distritu liu-liu ba iha area rural. Programa pakote sosial hanesan subsidi ba katuas ferik sira, veteranus no

mos programa proteisaun sosial seluk sai ona hanesan fundasaun forte ba iha hadia povu sira nian moris, liu-

liu sira nebe vulneravel no moris iha area rural.

Dezafius Rekomendasaun

Kresimentu ekonomia nebe iha seidauk distribui

igual ba teritorio tomak. Ema barak iha distritu

seidauk sinti mudansa bot ba iha sira aktividade

ekonomia. Se iha diferensia bot entre aktividade

ekonomia iha nivel nasional ho iha distritu.

Planu ba desentralizasaun poder balun ba district

bele halao ona atu bele lori ona aktividade

ekonomia ba iha nivel distritu.

Inflasaun: aumenta presu sasan iha merkadu,

inflasaun sae ona husi 10.8% iha Marsu 2011 to

15.4% iha Dezembru 2011. Ida ne’e sai hanesan

ameasa bot ba povu sira nebe ho rendimentu nebe

kik.

Solusaun ida para atu prevene inflasaun iha rai

laran maka redus gastus governu nian. Desde

aktividade no programa hotu iha nasaun depende

ba iha orsamentu governu nian.

Dimensaun

Faze Frajilidade

Faz

e1:

Kri

ze

Faz

e2:

Har

i-

Ref

orm

a

Faz

e3:

Tra

nzi

sau

n

Faz

e4:

Tra

nsf

orm

a

sau

n

Faz

e5:

Rez

ilen

sia

Kondisaun Ekonomia 2

Empregu & Sektor

Privadu

2

Exploitasaun Rekursu

Naturais

3.5

Page 18: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

17 | P a g e

Dimensaun 2: Empregu no Dezenvolvimentu Sektor Privadu

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Oportunidade servisu komesa aumenta maski sei iha skala nebe kik no sei barak liu iha Governu. Governu

nian programa integradu nebe implementa ona iha nivel distritu hanesan PDD no PDL, kontribui ona ba iha

kriasaun kampo servisu ba komunidade sira iha nivel distritu.

Progresu balun mos komesa halo ona iha sector agrikultura. Governu liu husi Ministerio Agrikultura oferese

fila rai gratuita, fahe trator no mos fini ba grupu agrikultor sira. Ministerio MTCI mos hamosu politika ida

“Povu Kuda, Governu Sosa” nebe fo motivasaun ba komunidade sira atu kuda ai-han lokal.

Maski se iha numeru nebe maka kik, prezensa husi sector privadu nian liu-liu iha nivel nasional mos komesa

bele hare ona. Sira nian involvimentu iha aktividade bisnis sei barak liu ba iha hotel no restaurant, nebe mos

kria ona kampo servisu balun ba komunidade sira no kontribui ba ekonomia nasaun nian.

Dezafius Rekomendasaun

Oportunidade empregu nebe maka sei menus,

Governu maka sei sai hanesan empregador (fo

servisu) barak liu.

Atu kria kampo servisu liu husi projeitu governu

nian no prioridade ba timor oan sira. No mos, bele

liu husi haruka joven sira ba servisu iha rai liur.

Suporta emprezariu lokal sira atu estabelese

industria. Ne’e sei laos deit kria kampo servisu

maibe mos bele kontribui ba iha produsaun iha rai

laran nian.

Ai‐han iha rai laran nebe sei menus. Programa

agrikultura balun nebe maka la iha

sustentabilidade. Investimentu barak maka halo

ona maibe produsaun sei menus nafatin.

Precisa iha politika nebe diak no klaru atu asegura

sustentabilidade husi investimentu iha sector

agrikultura. Atu nune’e bele lori duni mudansa

ruma ba iha komunidade sira.

Atu komesa bisnis iha rai laran sei iha diffikuldade

barak desde tenki liu husi prosedimentu, tempo no

kustu lubuk ida. Tuir relatorio IFC nian kona ba

Halo Bisnis, pozisaun Timor‐Leste iha komesa

bisnis (business start up) iha 140th

iha 2008, ne’e

tun liu tan ba iha 150th

iha 2009 and ba tan iha

167th

husi total nasoens 183.

Atu atrai sektor privadu mai iha rai laran, précis

kria kondisaun baziku inklui hanesan infrastrutura

bazika (hanesan estrada no telekomunikasaun) no

prosedimentu nebe fasil atu komesa bisnis.

Inisiativu atu estabelese “One Stop Shop” mos

bele implementa ona atu fasilita ema nebe mai atu

komesa bisnis iha rai laran.

Page 19: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

18 | P a g e

Dimensaun 3: Eksploitasaun husi Rekursu Naturais

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Rai sai ona asuntu ida nebe importante ba aktividade ekonomia iha rai laran. Esbosu Lei ba rai nian pronto

ona, precisa halo konsultasaun klean liu tan atu asegura komunidade sira nian hanoin no prekupasaun bele

duni reflekta iha lei ne'e.

Relasaun ba iha jestaun rekursu naturais, autor nasional sira komesa involve no lidera ba iha jestaun fundu

minarai nian. En jeral, Timor-Leste atinji ona suksesu nebe bot kona ba EITI, nebe maka halo ona Timor-Leste

sai nudar numeru 1 iha rejiaun Asia no numeru 3 iha mundu kona ba transparensia husi jestaun rekursu

minerais.

Dezafius Rekomendasaun

Depois de independensia, seidauk iha Lei rai atu

define titlu no nain ba rai nian. Disputa rai nebe

agora iha kompleksu tebes tamba istoria rai nebe

liu husi tempo 3 nebe diferente, tempo

Portuguese, Indonesia no Timor‐Leste nian.

Atu aprova lalais lei rai, nafatin toma

konsiderasaun nafatin ba prekupasaun husi

komunidade sira hotu.

Kapasidade tekniku husi timor oan sira sei

sufisiente ba iha industria olio no gas nian.

Atu prepara rekursu humanu liu husi fo bolsa

estudu no treinamentu ba area tekniku nebe

precisa. Atu nune’e iha future, nasaun bele iha

rasik ona ema atu jere no lidera industria olio no

gas ne’e.

Page 20: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

19 | P a g e

Objektivu 5: Reseita no Servicos

Dimensaun 1: Jere Reseitas

Diskusaun iha objektivu ne'e kobre

dimensaun 3 importante maka hanesan: Jere

Reseitas; Administrasaun Publiku, no mos

Prestasaun Servicos.

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Progresu

Hanesan nasaun foun, Timor-Leste hetan bensa ho minarai iha Tasi Timor, nebe fo reseita ba iha aktividade

estadu nian. Taixa husi tasi Timor kuaze besik 1.4 Miliaun, estadu mos hetan 5% royalty husi area konjunta

hanesan Bayu Undan no Kitan. Jestaun ba fundu husi petroleum kontinua sai ida nebe transparenti liu no

maneja diak liu iha mundu. Fundu minarai nian balansu konsege sae husi 1.7 biliaun iha 2007 ba 11 biliaun iha

2012.

Timor-Leste hetan progresu nebe diak iha reform taixa in tinan 2010, redus taixa atu atrai investor barak tan

mai iha nasaun. Hanesan nasaun foun, reseita domestika mos kontribui ba iha estadu maski se iha

proporsaun nebe oituan hela. Institusaun Taixa mos estabelese ona no staff tekniku sira iha atu responde ba

aktividade bisnis nian relasaun ba iha taixa.

Reforma balun halo ona iha jestaun financas publiku. Portal orsamentu no portal aprovizionamentu atu fahe

informasaun ba publiku kona ba ezekusaun orsamentu no mos implementasaun husi projeitus. Lei

aprovizionamentu mos halo revizaun atu komesa delega servisu balun ba ona iha linha ministeriu.

Dimensaun 2: Administrasaun Publiku

Dezafius Rekomendasaun

Dependensia ba iha fundu minarai sei makas

tebes. Besik 90% husi aktividade estadu nian mai

husi fundu minarai. Iha risku kuandu minarai ne’e

hotu no reseita domesika sei oituan, aktividade

governu nian sei labele kontinua.

Halo revizaun ba iha lei Taxa atu inklui aktividade

domestika seluk (hanesan selu tama iha fatin

turistica, divertamentu, rai no seluk tan) nebe iha

potensial atu hasae reseita domestika. Bele mos

aktividae iha distritu atu hasae reseita domestika

Numeru pesoal ho kapasidade teknika nebe mak

sei limitadu atu servisu iha area reseita domestika

nian. Institusaun sei sentralia iha nivel nasional

Precisa aumenta pesoal nebe ho kualifikasaun diak

atu kontribui ba servisu department taxa nian.

Wainhira iha pesoal nebe naton ona, maka tempo

to para atu loke servisu ne’e ba iha distritu atu

kobre reseita barak liu tan.

Dimensaun

Faze Frajilidade

Faz

e1:

Kri

ze

Faz

e2:

Har

i-

Ref

orm

a

Faz

e3:

Tra

nzi

sau

n

Faz

e4:

Tra

nsf

orm

a

sau

n

Faz

e5:

Rez

ilen

sia

Jere Reseitas 2.5

Administrasaun Publiku 3

Prestasaun Servisu 3

Page 21: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

20 | P a g e

Institusaun independent naran Komisaun Fungsaun Publika mos estabelese atu hare fungsionariu publiku

nian rejime kareira no rejime special basea dekretiru lei no. 27, 2008. Nune'e mos hari Komisaun Anti

Korupsaun atu asegura integridade no akontabilidade iha servisu governu nian.

Governu kontinua fo importansia ba iha prestasaun servisu liu-liu iha saude, edukasaun no mos be mos.

Hetan mos suporta maka husi parseiru dezenvolvimentu no mos NGO internasional ho nasional.

Rekursu balun hanesan orsamentu no fasilitdade balun aloka ona ba iha sector social atu responde ba

nesesidade husi grupu vulneravel iha area rurais. Mayoria husi sidade distritu nian maka hetan ona asesu ba

iha asistensia saude, edukasaun no mos be mos.

Dezafius & Rekomendasaun

Progresu

Dezafius & Rekomendasaun

Dimensaun 3: Prestasaun Servisu

Dezafius Rekomendasaun

Monitorizasaun ba iha jestaun financas publika

maka sei menus no fraku liu‐liu ba iha ezekusaun

orsamentu no mos prosesu aprovizionamentu

Precisa atu estabelese sistema kontrola nebe

rigorozu atu asegura aktividade hotu tuir

procedure nebe iha no garantia ninian kualidade.

Implementasaun husi rejime kareira seidauk

implement ho didiak. Fungsionariu publiku barak

maka prekupa ho sira nian kareira. Ne’e fo

impaktu ba motivasaun no halo fungsionariu iha

sira nian servisu loron‐loron la iha integridade,

akontabilidade no transparensia

Precisa atu hare didiak fali lei rejime kareira ne’e.

Se karik precisa, halo revizaun atu akomoda

prekupasaun nebe iha.

Dezafius Rekomendasaun

Kordenasaun entre linha ministru sei fraku ba iha

prestasaun servisu area servisu hanesan saude,

edukasaun no be mos.

Atu iha grupu sektoral integradu, haforsa liu tan

kordenasaun iha implementasaun husi programa.

Por ezemplu, hari be mos ba iha eskola.

Fasilidade no rekursu barak maka sei konsetra iha

nivel nasional. Prestasaun servisu iha area rurais

sei hasoru difikuldade tamba falta rekursu no

fasilidade.

Atu distribui rekursu no fasilidade ba area nebe

maka precisa liu. Se permite no to, maka bele

distrbui igual ba rejiaun hotu.

Sustentabilidade husi programa nebe maka

implementa husi ajensia internasional la iha

serteja, wainhira projeitu ne’e remata.

Rekomenda programa nebe implementa husi

ajensia internasional atu alinha ho programa

governu nian. Atu nune’e wainhira remata,

governu sei bele kontinua programa ne’e.

Page 22: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

21 | P a g e

ANNEKSU 1: REFERENSIA

Lei No.10/2008 de 16 de Julho Exercicío de Artes Marciais

Lei No.3/2004 de 14 de Abril Sobre Partidos Políticos

Lei Orgániku Polísia Nasionál Timor‐Leste, Decreto Lei No.16/2009, 18 Marsu, artigo 1, 25 no 27

Press Release Procuradora geral da Republica, Janeiro 2012.

Relatorio Doing Business, husi IFC, ba tinan 2008, 2009, 2010 no 2011

Relatoriu JSMP, “Overview of the Justice Sector 2011”

Relatoriu Procuradora Geral da Republica Timor‐Leste, Dezembru 2011

Reltorio Makroekonomia, Ministerio das Financas (MoF), 2011.

Resolução do Governo No.35/2011, Medidas destinadas a garantir a ordem públika e a segurança

interna do país, suspensaun hahu husi 22 Dezembru 2011 to’o 21 Dezembru 2012

Page 23: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

22 | P a g e

ANNEKSU 2: PARSEIRU NEBE MAKA INVOLVE IHA AVALIASAUN

No Institusaun nian Naran Total Ema

1. Komisaun Fungsaun Publika 2

2. Ministerio Justisa 4

3. Banco Central 2

4. Provedor Direitus Humanus e Justisa 3

5. Ministerio das Financas, Diresaun Impostu, Orsamentu,

Fundu Petroleum, Diresaun Reseita Fundu Petroleum

8

6. Ministerio Estatal 1

7. Ministeriu Rekursu Naturais 2

8. Autoridade Nasional Petrolifre 2

9. Presidencia Republika 4

10. Ministerio Agrikultura 1

11. PNTL 6

12. Sekretariu Estadu Seguransa 4

13. MTCI 3

14. Fongtil 2

15. NGO Lao Hamutuk 5

16. NGO Luta Hamutuk 3

17. JSMP 1

18. Fundasaun Mahein 2

19. Koperasaun Dezenvolve Alemanha 1

20. FAO 1

21. Banku Mundial 2

22. ADB 2

23. UNICEF 4

24. Embasaida Nova Zelandia 2

25. Asia Foundation 3

26. Cassal 2

27. AusAid 3

28. Polisia Federal Australia 2

29. Militar Australia 1

30. UNMIT – Asuntu Politik, Seguransa no Justisa 4

31. JICA 2

32. Komunidade inklui Autoridade Lokal husi Distritu Liquica 35

33. Komunidade inklui Autoridade Lokal husi Distritu Lautem 39

36. UNTL 1

37. UNPAZ 1

38. UNDIL 2

39. SEPFOPE 2

40. UNDP 2

TOTAL 166

Page 24: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

23

|P

ag

e

AN

NE

KS

U3

:S

PE

CT

RU

MF

RA

JIL

IDA

DE

(Sp

ect

rum

ne

’ese

ia

just

ah

usi

tem

po

ba

tem

po

tuir

de

zen

volv

ime

ntu

na

sau

nn

ian

)

Ob

jek

tiv

u1

:Le

jiti

mid

ad

eP

oli

tik

a

Dim

en

sau

nS

ub

dim

en

sau

nK

au

zaP

rin

sip

al

Faze

Fra

jili

da

de

Ind

ika

do

res

1:

Kri

ze

2:

Ha

ri’i

no

Re

form

a

3:

Tra

nzi

sau

n

4:

Tra

nfo

rma

sau

n

5:

Re

zile

nsi

a

Re

solv

e

Po

liti

ka

Pro

sus

Pa

zn

od

ialo

g

po

liti

ka

Lin

gu

ag

em

Po

liti

kan

eb

e

pro

voka

tivu

Laih

ad

ialo

g

po

liti

kae

ntr

e

lid

er

sira

.

Ko

me

saih

a

ha

no

ina

tutu

r

ha

mu

tuk

ho

di

bu

kaso

lusa

un

ba

dif

ere

nsi

ap

oli

tik

a

ne

be

iha

.

Ko

nse

ge

ha

lao

dia

log

po

litk

alu

bu

kid

an

o

ha

mo

sua

kord

ub

alu

n.

SIt

ua

sun

en

jera

lla

o

ho

pa

ztu

ira

kord

u

ne

be

iha

.

Pa

zn

o

sta

bil

ida

de

kom

esa

no

kon

tin

ua

iha

rai

lara

nb

ati

na

n

hir

an

ian

lara

n

on

a(l

iuh

usi

tin

an

10

on

a)

Sit

ua

sau

nto

ma

kla

o

ho

pa

zn

oh

ak

ma

tek

Ezi

ste

nsi

ah

usi

inst

itu

sau

n

ne

be

ma

kaa

tuh

are

ba

pro

sesu

pa

zn

od

ialo

g

po

liti

kan

ian

Ko

nko

rda

nsi

ab

a

div

iza

un

kom

pe

ten

sia

ou

po

de

r

Inte

rve

nsa

un

hu

si

org

au

nid

ab

a

org

au

nse

luk

ma

kase

im

aka

s

Se

ida

uk

iha

div

isa

un

ba

kom

pe

ten

sia

,le

i

mo

sse

ida

uk

de

fin

ek

laru

.

Ko

me

saih

a

ha

no

ind

iak

atu

de

fin

eih

ale

i

Div

iza

un

ba

kom

pe

ten

sia

en

tre

org

au

nso

vera

nu

sira

de

fin

ek

laru

iha

lei

ma

ibe

iha

imp

lem

en

tasa

un

ma

ka

sei

fra

ku

Org

au

nso

vera

nu

sira

ha

lok

na

rid

a‐

ida

nia

n,

sem

inte

rfe

ren

sia

hu

si

selu

ktu

ir

kon

stit

usa

un

Nu

me

rule

ga

lk

laim

hu

si

ind

ivid

ua

lo

uo

rga

niz

asa

un

ha

soru

inst

itu

sau

ne

sta

du

ne

be

ha

lov

iola

sau

nd

iviz

au

n

po

de

rb

aih

atr

ibu

na

l

Pro

sesu

Po

liti

ka

no

Inst

itu

sau

n

Kri

aa

mb

ien

tib

a

pa

rtis

ipa

sau

n

po

liti

ka

Falt

ae

du

kasa

un

siv

ika

kon

ab

a

pro

sesu

po

liti

ka

ba

kom

un

ida

de

tom

ak

Sid

asa

un

ma

yori

a

seid

au

kh

ate

ne

pro

sesu

po

liti

ka

no

lasi

nti

livre

atu

pa

rtis

ipa

iha

pro

sesu

po

liti

ka

tom

ak

Sid

asa

un

sira

kom

esa

iha

kon

he

sim

en

tu

kon

ab

ap

rose

su

po

liti

kan

osi

ra

kom

esa

livre

atu

pa

rtis

ipa

iha

pro

sesu

po

litk

a

Sid

ad

au

nsi

rasi

nti

livre

ho

di

pa

rtis

ipa

iha

po

liti

kain

klu

iin

volv

e

iha

pa

rtid

un

ob

avo

ta

iha

ele

isa

un

tuir

sira

nia

nko

nsi

en

sia

Sid

ad

au

nih

a

kum

pri

en

sau

nn

eb

e

dia

kko

na

ba

pro

sesu

po

liti

kan

o

livre

atu

ha

tosi

ra

nia

nli

an

tuir

lei

ne

be

vig

ora

Nu

me

ruh

usi

pa

rtis

ipa

sau

n

iha

ed

uka

sau

nsi

vik

ako

na

ba

pro

sesu

po

liti

ka

Niv

el

pa

rtis

ipa

sau

nih

a

ele

isa

un

tuir

dis

trit

u

Re

pre

zen

tasa

un

ink

lusi

vu

iha

Inst

itu

sau

n

est

ad

um

ayo

ria

Re

pre

zen

tasa

un

hu

sih

usi

niv

el

Re

pre

zen

tasa

un

hu

si

niv

el

dis

trit

uko

me

sa

Est

ad

un

eb

e

na

klo

ke,

Re

pre

zen

tasa

un

hu

si

de

pu

tad

uih

ap

arl

am

en

to

Page 25: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

24

|P

ag

e

inst

itu

sau

ne

sta

du

nia

n

sei

kon

sen

tra

iha

niv

el

na

sio

na

l.

dis

trit

use

ida

uk

iha

inst

itit

usa

un

est

ad

u

iha

on

ain

stit

usa

un

est

ad

uli

u‐l

iuih

a

pa

rla

me

nto

tra

nsp

are

nt

no

ako

mo

da

tive

,b

ele

ink

luig

rup

u

vu

lne

rave

lsi

rah

otu

,

Dis

trit

uh

otu

iha

rep

reze

nta

sau

nih

a

inst

itu

sau

ne

sta

du

tuir

dis

trit

un

eb

esi

ra

rep

reze

nta

.

Re

pre

zen

tasa

un

hu

sife

to

iha

inst

itu

sau

ng

ove

rnu

nia

n

Ch

eck

sa

nd

ba

lan

ces

ba

iha

ezk

eku

tivu

Fis

kali

zasa

un

ma

kase

ida

uk

ma

sim

uo

u

seid

au

kh

eta

n

ate

nsa

un

dia

k

Pa

rla

me

ntu

la

fun

gsi

on

ah

od

iak

–la

iha

op

ozi

sau

n

iha

pa

rla

me

ntu

.

Pa

rla

me

nto

fun

gsi

on

a

on

atu

irn

inia

n

ma

nd

ate

ma

ibe

seid

au

km

asi

mu

iha

ha

lofi

ska

liza

sau

n

Iha

op

ozi

sau

nn

eb

e

ma

kafo

rte

on

a

Pa

rla

me

ntu

no

op

ozi

sau

nm

os

inst

itu

sau

ne

sta

du

selu

kih

ao

na

pa

pe

l

imp

ort

an

ten

ofo

rte

ho

di

ha

loch

eck

an

d

ba

lan

ceb

aih

a

eze

kuti

vu

.

Nu

me

ruh

usi

fisk

ali

zasa

un

ne

be

ha

lao

hu

sip

arl

am

en

tu

iha

kad

ati

na

n

Ezi

snte

nsi

ah

usi

list

a(c

he

ck

list

)p

ara

atu

suka

tp

rog

resu

hu

sire

zult

ad

u

mo

nit

ori

zasa

un

Pa

rla

me

ntu

nia

n

Re

lasa

un

So

sia

l

Re

lasa

un

en

tre

gru

pu

s

Inte

rese

ind

ivid

ua

lo

u

gru

pu

ma

kase

ias

liu

Div

iza

un

po

liti

ka

ne

be

bo

tn

o

mo

suko

nfl

itu

en

tre

po

pu

lasa

un

Go

vern

ub

ele

kon

tro

la

on

aa

kti

vid

ad

eh

usi

gru

pu

sosi

al

sira

ne

be

ezi

sti

iha

kom

un

ida

de

Re

lasa

un

en

tre

gru

pu

ne

be

ezi

sti

iha

sosi

ad

ad

ela

ran

lao

ho

dia

kh

otu

Nu

me

ruh

usi

kon

flit

un

eb

e

ma

kain

volv

eg

rup

usi

vil

(ha

ne

san

art

em

arc

iais

ou

kom

un

ida

de

ba

ba

in)

Pro

sesu

ba

reso

lve

dis

pu

ta/k

on

flit

u

loka

l

Se

ida

uk

iha

pre

zen

sa

inst

itu

sau

n

just

isa

iha

niv

el

dis

trit

ub

alu

n–

liu

‐liu

ba

iha

are

a

rura

is.

Ko

nfl

itu

loka

l

ne

be

ako

nte

sela

be

lere

solv

eo

ula

he

tan

solu

sau

n.

Au

tori

da

de

loka

l

ha

mu

tuk

ho

pe

soa

l

seg

ura

nsa

sira

kom

esa

be

leko

ntr

ola

no

reso

lve

kon

flit

uih

a

kom

un

ida

de

Ko

nfl

itu

loka

lh

otu

ne

be

mo

sub

ele

reso

lve

on

atu

ir

site

ma

jud

isia

l

form

al

ne

be

est

ab

ele

seo

na

Ku

ali

da

de

no

Ku

an

tid

ad

eh

usi

org

an

iza

sau

n

sosi

ad

ad

esi

vil

Lad

un

iha

sust

en

tab

ilid

ad

e

hu

sio

rga

niz

asa

un

sosi

ad

ad

esi

vil

Org

an

iza

sau

n

So

sia

da

de

siv

il

seid

au

kih

a

So

sia

da

de

siv

il

kom

esa

mo

ris

ma

ibe

sei

fra

ku

So

sia

da

de

siv

ilko

me

sa

invo

lve

iha

de

ba

te

ma

ibe

sira

nia

n

kon

trib

uis

au

nse

ida

uk

he

tan

resp

ost

a

po

siti

vu

So

sia

da

de

siv

il

kom

esa

invo

lve

iha

foti

de

ciza

un

ba

lun

Pa

pe

lh

usi

sosi

ad

ad

esi

vil

ba

iha

pa

rtis

ipa

sau

n,

mo

nit

ori

zasa

un

no

foti

de

ciza

sun

est

ab

ele

seo

na

Nu

me

ruh

usi

NG

On

eb

e

ma

kare

jist

uih

ara

ila

ran

Nu

me

ruh

usi

join

tin

itia

tive

(ha

loko

nfe

ren

sia

,p

rog

ram

a,

tra

inin

g)

hu

sie

sta

du

no

sosi

ad

ad

esi

vil

Nu

me

ru H

usi

kon

flit

u l

oka

l n

eb

e

reso

lve

on

a

Page 26: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

25

|P

ag

e

Ob

jek

tiv

u2

:S

eg

ura

nsa

Dim

en

sau

nS

ub

dim

en

sau

nK

au

zap

rin

sip

al

Faze

Fra

jili

da

de

Ind

ika

do

res

1:

Kri

ze

2:

Ha

ri’i

no

Re

form

a

3:

Tra

nzi

sau

n

4:

Tra

nfo

rma

sau

n

5:

Re

zile

nsi

a

Ko

nd

isa

un

Se

gu

ran

sa

Inte

nsi

da

de

hu

si

Ko

nfl

itu

no

vio

len

sia

kri

min

al

Iha

kazu

lub

uk

ida

ink

lui

de

zem

pre

gu

no

em

an

ian

me

nta

lid

ad

eh

usi

pa

sad

u

Ko

nfl

itu

ne

be

bo

t

ako

nte

sen

o

kon

tin

ua

,e

sta

du

lab

ele

kon

tro

la

Est

ad

uko

me

sa

kon

tro

lao

na

situ

asa

un

seg

ura

nsa

situ

asa

un

seg

ura

nsa

lao

on

ah

op

az

no

sta

bil

ida

de

kua

ze

tin

an

5n

ian

lara

n

on

a

Sit

ua

sau

nse

gu

ran

sa

lao

ho

pa

zn

o

am

iza

de

du

ran

te

tin

an

ba

rak

nia

n

lara

no

na

.

Nu

me

uh

usi

vio

len

sia

po

liti

k

no

vio

len

sia

pu

bli

kuih

aka

da

tin

an

Insi

de

nsi

ah

usi

pro

ble

ma

iha

Fro

nte

ira

Se

ida

uk

iha

ba

liza

ne

be

kla

ruih

a

fro

nte

ira

Ko

nfl

itu

iha

fro

nte

ira

kon

tin

ua

no

lab

ele

reso

lve

Ko

me

saih

ap

rose

su

ne

go

sia

sau

nh

od

i

reso

lve

fro

nte

ira

tere

stre

en

tre

Tim

or‐

Lest

eh

oIn

do

ne

sia

He

tan

on

a

kon

kord

an

sia

ba

iha

kop

era

sau

n

fro

nte

ira

nia

n

Ko

ntr

ola

kon

jun

ta

reg

ula

rih

afr

on

teir

a

atu

ase

gu

ra

seg

ura

nsa

ba

na

sau

nru

ah

otu

.

Nu

me

ruh

usi

kazu

ile

ga

l

(tra

fiku

hu

ma

nu

no

imig

rasa

un

ile

ga

l)n

oko

nfl

itu

iha

fro

nte

ira

Ka

pa

sid

ad

e

hu

si

Inst

itu

sau

n

Se

gu

ran

sa

Nu

me

run

o

pro

po

rsa

un

hu

si

sekto

rse

gu

ran

sa

Falt

ap

oli

tika

Jest

au

nb

a

reku

rsu

hu

ma

nu

s

ne

be

ma

ka

efi

sie

nte

no

efi

ka

s

Inst

itu

sau

n

seg

ura

nsa

seid

au

kih

a

Ko

me

sae

sta

be

le

inst

itu

sau

n

seg

ura

nsa

no

rek

ruta

pe

soa

l

seg

ura

nsa

Inst

itu

sau

nse

gu

ran

sa

iha

on

am

aib

eh

o

nu

me

run

eb

ese

i

lim

ita

du

no

sira

pre

zen

case

iih

ad

eit

dis

trit

ub

alu

n

Pre

zen

cah

usi

pe

soa

lse

gu

ran

sa

iha

ho

tuo

na

dis

trit

uh

otu

ma

ibe

nu

me

ru

ma

kase

ili

mit

ad

u

Pe

soa

lse

gu

ran

sato

ho

di

kob

ren

asa

un

lara

nto

ma

k

Ra

sio

hu

sin

um

eru

po

lisi

ab

a

iha

tota

lp

op

ula

sau

nih

a

kad

ad

istr

itu

Re

kurs

un

o

Ka

pa

sid

ad

e

Ka

pa

sid

ad

e

tek

nik

um

aka

sei

min

imu

no

mo

s

fasi

lid

ad

em

aka

sei

sen

tra

liza

Se

ip

resi

zaa

jud

a

hu

sip

eso

al

seg

ura

nsa

inte

rna

stio

na

l

Po

de

rse

gu

ran

san

ian

en

tre

ga

on

ab

aih

a

PN

TL

ma

ski

ho

reku

rsu

ne

be

ma

kase

i

lim

ita

du

.

PN

TL

iha

on

a

kap

asi

da

de

ho

di

kon

tro

la

situ

asa

un

iha

rai

lara

nto

ma

k.

Inst

itu

sau

n

seg

ura

nsa

ne

be

ma

kafo

rte

ho

kap

asi

da

de

no

reku

rsu

ne

be

na

ton

atu

ha

lao

sira

nia

n

kn

ar

Nu

me

ruh

usi

Po

lisi

a(t

uir

ge

nd

er

no

dis

trit

u)

ne

be

ho

niv

el

ed

uka

sau

nTe

rtia

ria

.

List

ain

ven

tori

ah

usi

ek

ipa

me

ntu

(ra

dio

no

tra

nsp

ort

e)

ne

be

fun

gsi

on

a

tuir

dis

trit

u

Tota

lo

rsa

me

ntu

ne

be

alo

ka

ba

iha

kap

ita

lm

ino

rn

o

sala

riu

ha

ne

san

tota

lh

usi

tota

lo

rsa

me

ntu

iha

sekto

r

seg

ura

nsa

nia

n(P

NT

L)

Page 27: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

26

|P

ag

e

Lala

ok

hu

si

Inst

itu

sau

n

Se

gu

ran

sa

Ko

nfi

an

sap

úb

liku

ba

sekto

rse

gu

ran

sa

Laih

a

kon

he

sim

en

tu

kon

ab

ase

cto

r

seg

ura

nsa

nin

ian

serv

isu

Pu

bli

kula

iha

kon

fia

nsa

liu

ba

iha

inst

itu

sau

n

seg

ura

nsa

bli

kuko

me

saih

a

fia

rih

ain

stit

uis

au

n

seg

ura

nsa

bli

kuih

ao

na

fia

rb

a

inst

itu

isa

un

seg

ura

nsa

Ko

mu

nid

ad

eih

a

kon

fia

nsa

bo

tb

aih

a

inst

itu

sau

n

seg

ura

nsa

Imp

un

ida

de

hu

si

sekto

rse

gu

ran

sa

Ko

mit

me

ntu

ma

kase

ida

uk

iha

atu

kum

pri

tuir

lei.

Pe

soa

lin

klu

ili

de

r

hu

siin

stit

usa

un

seg

ura

nsa

ba

rak

ma

kko

mit

e

kri

me

no

lah

eta

n

san

ksa

un

Sa

nks

au

n

ad

min

istr

ati

vu

ba

lun

kom

esa

ap

lika

ba

pe

soa

lse

gu

ran

san

eb

e

kom

ite

kri

me

Pe

soa

lse

gu

ran

sa

ba

rak

ma

kah

alo

sala

h/k

rim

en

o

he

tan

san

ksa

un

tuir

lei

Pe

soa

lse

gu

ran

sa

ho

tun

eb

em

aka

ha

losa

lah

/kri

me

sei

he

tan

san

ksa

un

tuir

lein

e’e

vig

ora

Nu

me

ruh

usi

kazu

kri

me

invo

lve

pe

soa

lse

gu

ran

sa

ne

be

ma

kah

eta

no

na

san

ksa

un

ad

min

stra

tiv

un

o

ne

be

ma

kab

ato

on

aih

a

pro

seku

sau

nh

usi

trib

un

al

Re

spo

nd

eh

usi

sekto

rse

gu

ran

sa

Falt

ap

eso

al

no

reku

rsu

Laih

aa

sau

n

ne

’eb

ém

ak

foti

atu

resp

on

de

ba

keix

a

Iha

on

ae

sfo

rsu

pa

ra

ate

nd

eb

ake

ixa

ma

ski

ho

reku

rsu

ne

be

lim

ita

du

Inst

itu

sau

n

seg

ura

nsa

be

le

resp

on

de

lala

isb

a

iha

keix

an

eb

eh

ato

Page 28: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

27

|P

ag

e

Ob

jek

tiv

u3

:Ju

stis

a

Dim

en

sau

nS

ub

dim

en

sau

nK

au

zap

rin

sip

al

Faze

Fra

jili

da

de

Ind

ika

do

res

1:

Kri

ze

2:

Ha

ri’i

no

Re

form

a

3:

Tra

nzi

sau

n

4:

Tra

nfo

rma

sau

n

5:

Re

zile

nsi

a

Ko

nd

isa

un

Just

isa

Ase

sub

aJu

stis

aS

eid

au

kih

a

Inst

itu

sau

n

Just

isa

iha

dis

trit

u

ho

tuli

u‐l

iuih

a

are

aru

rais

.

Insi

tusa

un

just

isa

soe

zist

iih

an

ive

l

na

sio

na

ld

eit

Inst

itu

sau

nju

stis

a

(Tri

bu

na

ld

istr

ita

l)

kom

esa

est

ab

ele

se

iha

reji

au

nb

alu

n

ma

ibe

seid

au

k

fun

gsi

on

ah

o

efe

kti

vu

Inst

itu

sau

nju

stis

a

kom

esa

est

ab

ele

se

iha

reji

au

nb

alu

no

na

no

fun

gsi

on

ah

o

efe

kti

vu

on

a.

Ko

me

sa

mo

sih

ao

na

trib

un

al

mo

vel.

Inst

itu

sau

nju

stis

a

(Tri

bu

na

l)se

iih

a

dis

trit

uh

otu

,T

imo

r

oa

nh

otu

be

leh

eta

n

ase

sub

ase

rvis

u

just

isa

no

asi

ste

nsi

a

leg

ais

ne

be

efe

kti

f

no

efi

sie

nt

Pro

po

rsa

un

hu

sia

uto

r

Jud

isia

l(J

uis

&P

roku

rad

or)

no

De

fen

sori

aP

ub

lika

(tu

ir

ge

nd

er)

ba

iha

tota

lka

zu

ne

be

reji

stu

iha

kad

ad

istr

itu

Imp

un

ida

de

hu

si

eli

tesi

ra

Ko

mit

me

ntu

ma

kase

ida

uk

iha

atu

kum

pri

tuir

lei.

Eli

tesi

rala

he

tan

kast

igu

/sa

nks

au

n

ma

ski

ha

lok

rim

e

ou

sala

rum

a

Iha

on

aP

rose

su

just

isa

no

trib

un

al

ha

mo

nu

on

a

de

ciza

un

ba

Eli

te

ba

lun

.

Eli

teb

ara

km

aka

ha

lao

du

ni

on

a

sen

ten

satu

ir

de

ciza

un

ne

be

trib

un

al

de

sid

io

na

Em

ah

otu

‐ho

tuih

a

lein

ian

oin

ha

ne

san

Au

tor

est

ad

un

ofi

gu

ra

pu

bli

kusi

ran

eb

ein

volv

eih

a

kri

me

no

he

tan

on

a

pro

seku

sau

nh

usi

trib

un

al.

Re

solv

eK

azu

Vio

lasa

un

Dir

eit

u

Hu

ma

nu

s

Ka

zud

ire

itu

hu

ma

nu

sse

ida

uk

he

tan

ate

nsa

un

hu

siE

sta

du

Ka

zuv

iola

sau

n

dir

eit

us

hu

ma

nu

s

ba

rak

seid

au

k

he

tan

ate

nsa

un

seri

uh

usi

est

ad

u

Est

ad

uko

me

sa

est

ab

ele

se

me

kan

ism

ub

alu

n

ha

ne

san

ha

ri

kom

isa

un

verd

ad

e

e a

miz

ad

ea

tuh

are

ba

kazu

vio

lasa

un

ne

be

iha

ako

nte

se

iha

pa

sad

u

Imp

lem

en

tasa

un

hu

si

reko

me

nd

asa

un

ne

be

ma

ih

usi

kom

isa

un

am

iza

de

e

verd

ad

e

Ka

zuv

iola

sau

n

dir

eit

us

hu

ma

nu

s

ba

lun

reso

lve

on

a

Ka

zuv

iola

sau

n

dir

eit

uh

um

an

us

reso

lve

ho

tuo

na

Nu

me

ruh

usi

kazu

vio

lasa

un

dir

eit

us

hu

ma

nu

sn

eb

em

aka

reso

lve

on

a

Ka

pa

sid

ad

e

hu

si

Inst

itu

sau

n

Just

isa

Re

kurs

un

o

Ka

pa

sid

ad

e

Falt

ap

oli

tika

Jest

au

nb

a

reku

rsu

hu

ma

nu

s

ne

be

ma

ka

efi

sie

nte

no

efi

ka

s

Se

kto

rJu

stis

ase

i

do

min

ah

usi

em

a

inte

rna

sio

na

lsi

ra

Au

tor

jud

isia

lT

imo

r

oa

nsi

rako

me

sa

lid

era

pro

sesu

just

isa

ma

ski

iha

pa

rte

ba

lun

sei

pre

cija

asi

ste

nsi

a

hu

siin

tern

asi

on

al

Au

tor

jud

icia

l

Tim

or

oa

nsi

raih

a

on

aka

pa

sid

ad

e

atu

lid

era

pro

sesu

just

isa

me

sak

on

a

Se

kto

rJu

stis

a

pri

en

sia

ho

tuo

na

ho

Tim

or

oa

nn

eb

e

iha

kua

lifi

kad

u

Pro

po

rsa

un

hu

sika

zun

eb

e

reso

lve

on

a(h

otu

on

a)

hu

si

tota

lka

zun

eb

ere

lata

iha

kad

ati

na

n

%h

usi

alo

kasa

un

ors

am

en

tu

ba

iha

sect

or

Just

isa

ha

ne

san

tota

lh

usi

ors

am

en

to

Page 29: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

28

|P

ag

e

reko

ren

te

%h

usi

ek

zeku

sau

n

ors

am

en

toih

ase

cto

rju

stis

a

hu

sito

tal

ba

iha

ors

am

en

tu

sekto

rju

stis

a

Ha

loLe

iLi

ng

ua

(te

rmu

s

leg

al)

sei

dif

iku

lta

atu

au

tor

jud

isia

l

tim

or

oa

na

tu

kon

trib

ui

ba

iha

pro

sesu

ha

lole

i

Lei

ne

be

iha

pro

du

sh

otu

hu

si

inte

rna

sio

na

lsi

ra

Tim

or

oa

nn

ian

invo

lvim

en

tu

kom

esa

iha

ma

ibe

sei

do

min

ah

usi

inte

rna

sio

na

lsi

ra

Tim

or

oa

nsi

ra

kom

esa

lid

era

ma

ski

iha

pa

rte

ba

lun

sei

pre

cija

aju

da

hu

si

inte

rna

sio

na

lsi

ra

Tim

or

oa

nsi

rab

ele

ha

lora

sik

no

ha

lo

reviz

au

no

na

lei

ne

be

na

sau

np

reci

ja

Nu

me

run

oco

vera

ge

hu

si

kon

sult

asa

un

ba

lein

eb

e

ma

kab

ain

tere

sep

ub

liku

nia

n.

Just

isa

Tra

dis

ion

al

Se

ida

uk

iha

lei

atu

ap

oiu

just

isa

tra

dis

ion

al

ne

eb

e

ezi

ste

.

Sis

tem

aJu

stis

a

tra

dis

ion

al

la

kon

sid

era

ha

ne

san

me

kan

ism

u

alt

ern

ati

va.

Iha

are

aru

rais

,

sist

em

aju

stic

a

tra

dis

ion

al

kom

esa

ha

lao

hu

si

au

tori

da

de

ho

di

rezo

lve

pro

ble

ma

siv

iln

eb

ea

kon

tese

Est

ad

uk

ria

leih

od

i

sup

ort

aju

stis

a

tra

dis

ion

al

nia

pa

pe

l

iha

are

aru

rais

.

Just

isa

tra

dis

ion

al

mo

sih

ap

ap

el

imp

ort

an

tea

tu

sup

ort

aju

stis

a

form

al

rai

lara

nn

ian

Ink

luza

un

hu

siju

stis

a

tra

dis

ion

al

ba

kod

igo

leg

al

Lala

ok

hu

si

Inst

itu

sau

n

Just

isa

Ap

lika

sau

nh

usi

no

rma

s

inte

rna

sio

na

l

Vio

lasa

un

ba

iha

no

rma

s

inte

rna

sio

na

l

Se

ida

uk

rati

fika

no

rma

s

inte

rna

sio

na

l.

rati

fika

on

an

orm

a

inte

rna

sio

na

l

ba

lun

ma

ibe

seid

au

km

aks

imu

ba

imp

lem

en

tasa

un

No

rma

inte

rna

sio

na

l

ba

rak

on

ab

ara

tifi

ka

no

ap

lika

iha

rai

lara

n

No

rma

s

inte

rna

sio

na

lsa

i

ha

ne

san

ma

tan

da

lan

ba

foti

de

ciza

un

.D

eci

zau

n

ne

be

foti

ba

zeia

ba

no

rma

s

inte

rna

sio

na

l

Nu

me

ruh

usi

kla

imle

ga

lh

alo

hu

siin

div

idu

al

ou

org

an

iza

sau

nko

na

ba

vio

lasa

un

hu

sin

orm

as

inte

rna

sio

na

lb

aih

atr

ibu

na

l.

Ko

nfi

an

saP

ub

lika

Laih

ako

nfi

an

sa

pu

bli

kub

aih

a

inst

itu

sau

n

just

isa

form

al

Ko

mu

nid

ad

esi

ra

laih

ako

nfi

an

sa

liu

ba

iha

inst

itu

sau

n

just

isa

form

al

sira

Ko

mu

nid

ad

e

kom

esa

iha

kon

fia

nsa

ba

inst

itu

isa

un

Jud

isia

riu

ma

ibe

iha

kazu

ba

lun

sei

iha

inte

rve

nsa

un

hu

sio

rga

un

est

ad

u

selu

k

Iha

kon

fia

nsa

ma

kas

ba

inst

itu

isa

un

Jud

isia

riu

nia

nn

o

laih

ain

terv

en

sau

n

hu

sio

rga

un

est

ad

u

selu

k

Ko

mu

nid

ad

eih

a

kon

fia

nsa

bo

’ot

ba

iha

inst

itu

sau

n

just

isa

Page 30: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

29

|P

ag

e

Ob

jek

tiv

u4

:F

un

da

sau

nE

ko

no

mia

Dim

en

sau

nS

ub

dim

en

sau

nK

au

za

Faze

Fra

jili

da

de

Ind

ika

do

res

1:

Kri

ze

2:

Ha

ri’i

no

Re

form

a

3:

Tra

nzi

sau

n

4:

Tra

nfo

rma

sau

n

5:

Re

zile

nsi

a

Ko

nd

isa

un

Ek

on

om

ia

Dis

eg

ua

lid

ad

e

Eko

no

mia

Infr

ast

rutu

ra

ba

ziku

(est

rad

a

dia

k)

ma

ka

seid

au

kih

a

Laih

aa

kti

vid

ad

e

eko

no

mia

ma

ski

iha

niv

el

na

sio

na

l

Iha

on

a

akti

vid

ad

e

eko

no

mia

ma

ibe

sei

kon

sen

tra

liu

iha

niv

el

na

sio

na

l

de

it

Ak

tivid

ad

ee

kon

om

ia

kom

esa

too

na

iha

niv

el

dis

trit

u

Ak

tivid

ad

e

bu

sin

ess

kom

esa

est

ab

ele

iha

niv

el

dis

trit

un

o

eko

no

mia

iha

dis

trit

uko

me

sa

lao

Iha

on

ae

gu

ali

da

de

De

zen

volv

ime

ntu

eko

no

mia

iha

teri

tori

oto

ma

k

%h

usi

est

rad

an

eb

em

aka

be

lea

sesu

hu

sin

ive

l

na

sio

na

lb

ato

iha

are

aru

rais

Vu

lne

rab

ilid

ad

e

Eko

no

mia

Po

vu

ne

be

mo

ris

iha

lin

ha

po

vere

zan

ian

oko

sse

ib

ara

k

Po

vu

sira

laih

a

ren

dim

en

tu,

Po

vu

sira

ho

tu

ha

mla

ha

Po

vu

sira

kom

esa

iha

ren

dim

en

tu

ma

ski

sei

lim

ita

du

no

ai‐

ha

nih

ara

i

lara

nko

me

saih

a

ma

ski

ba

rak

ma

kase

im

ai

hu

si

imp

ort

a

Em

ab

ara

ko

na

ma

ka

serv

isu

no

be

leh

ad

ia

sira

nia

nko

nd

isa

un

mo

ris

Po

vu

sira

ma

yori

a

ma

kaih

am

ori

s

dia

k,

pro

po

rsa

un

hu

sie

ma

kia

k

me

nu

so

na

hu

si

20

%.

Tota

lp

op

ula

sau

nn

eb

em

aka

ho

ren

dim

en

tuki

kh

o4

0%

hu

sito

tal

po

pu

lasa

un

.

Em

pre

gu

no

De

zen

vo

lvim

en

tuse

kto

r

pri

va

du

Em

pre

gu

Ka

mp

use

rvis

use

i

me

nu

s.

De

zem

pre

ga

du

sei

ba

rak

liu

‐liu

hu

siid

ad

e

juve

ntu

de

nia

n

Em

pre

ga

du

kom

esa

iha

ma

ibe

ba

rak

ma

kase

ila

iha

sert

eza

(vu

lne

rave

l)

Op

ort

un

ida

de

atu

serv

isu

ba

rak

sei

ma

ih

usi

go

vern

u

Kri

asa

un

kam

pu

serv

isu

kom

esa

au

me

nta

lao

sd

eit

hu

si

go

vern

um

aib

em

os

hu

sise

ito

rp

riva

du

iha

niv

el

na

sio

na

l

Se

kto

rp

riva

du

mo

sko

me

sak

ria

kam

pu

serv

isu

iha

niv

el

dis

trit

u

Se

kto

rp

riva

du

ma

kak

ria

kam

pu

serv

isu

ba

rak

liu

Pro

po

rsa

un

hu

sie

mp

reg

u

sira

ne

be

iha

kap

asi

da

de

tek

nik

u(t

uir

ge

nd

er

no

dis

trit

u)

Pro

du

kti

vid

ad

e

Ag

riku

ltu

ra

Po

liti

kab

aih

a

de

zen

volv

ime

ntu

ag

riku

ltu

ra

seid

au

kk

laru

liu

liu

ba

iha

nin

ian

sust

en

tab

ilid

ad

e

Pro

du

sau

na

i‐h

an

iha

rai

lara

nse

i

me

nu

slo

s.

de

pe

nd

en

sia

ma

kas

ba

imp

ort

asa

un

ai‐

Ko

me

saih

a

pro

du

sau

na

i‐h

an

iha

rai

lara

n

ma

ski

de

pe

nd

en

sia

sei

ma

kas

ba

Be

lep

rod

us

ai‐

ha

n

rasi

kih

ara

ila

ran

on

a

Ko

me

sare

du

so

na

imp

ort

asa

un

ai‐

ha

n

hu

sira

ili

ur

Ko

mu

nid

ad

elo

cal

be

lesu

pp

ly

ha

ha

nm

esa

kn

o

be

leh

alo

ne

go

sio

en

tre

dis

trit

u

Pro

du

sau

na

i‐h

an

iha

rai

lara

n

au

me

nta

,ko

me

sa

ha

loe

ksp

ort

asa

un

,

ha

me

nu

so

na

imp

ort

asa

un

ai‐

ha

n

Qu

an

tid

ad

eh

usi

ai‐

ha

nlo

kal

(ha

ne

san

ha

re,

ba

tar

no

aih

an

selu

k)

ne

be

pro

du

sih

a

rai

lara

nka

da

he

kta

r

Page 31: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

30

|P

ag

e

ha

nim

po

rta

sau

na

i‐

ha

n

Kri

aA

mb

ien

tib

a

de

zen

volv

ime

ntu

sect

or

pri

vad

u

Pro

sed

ura

atu

kom

esa

bis

nis

ma

kse

ib

ara

kn

o

dif

iku

lta

Ko

nd

isa

un

infr

ast

rutu

ra

ba

ziku

ma

ka

seid

au

kih

a

Se

kto

rp

riva

du

nia

np

reze

nca

seid

au

kih

a

Se

kto

rp

riva

du

kom

esa

mo

ris

no

ma

rka

pre

zen

ca

iha

niv

el

na

sio

na

l

Infr

ast

rutu

ra

ba

ziku

kom

esa

est

ab

ele

seo

na

Se

kto

rp

riva

du

kom

esa

mo

sh

ari

iha

niv

el

dis

trit

u

Sig

nif

ika

nte

hu

si

inve

sto

rra

ili

ur

ma

iin

vest

eih

a

rai

lara

n

Infr

ast

rutu

rab

azi

ku

kom

ple

tuh

otu

on

a

Iha

kon

ekti

vid

ad

e

en

tre

me

rka

do

loka

l

ba

toih

an

asi

on

al.

Est

ab

ele

sim

en

tu

hu

si“o

ne

sto

p

sho

p”

Nu

me

ruh

usi

kom

pa

nh

ia

ne

be

ma

kase

luta

xa(t

uir

dis

trit

u)

Nu

me

ruh

usi

Tim

or

oa

n(t

uir

ge

nd

er)

hir

am

aka

serv

isu

ba

iha

sekto

rp

riva

du

.

Ek

splo

ita

sau

n

Re

ku

rsu

Na

tura

is

Me

kan

ism

ure

solv

e

dis

pu

tara

i

Lei

rai

seid

au

kih

aLa

iha

me

kan

ism

u

atu

reso

lve

pro

ble

ma

rai

Iha

pro

sesu

dis

kusa

un

no

ap

rova

sau

nb

a

Lei

rai

nia

n

Pro

jeit

ule

ib

ara

i

he

tan

on

aA

pro

va

sau

n

hu

siP

arl

am

en

tu.

Pe

nd

ing

ba

pro

mu

lga

sau

nh

usi

Pre

sid

en

ti.

Uza

on

ale

ish

usi

pa

sad

uo

um

eiu

s

tra

dis

ion

al

atu

reso

lve

pro

ble

ma

rai

Lei

ba

rai

he

tan

on

pro

mu

lga

sau

n

hu

siP

resi

de

nti

Re

pu

bli

kan

oih

a

on

afa

ze

Imp

lem

en

tasa

un

hu

siLe

ira

i

Ka

zud

isp

uta

rai

reso

lve

ho

tuo

na

Nu

me

ruh

usi

kazu

dis

pu

ta

rai

ne

be

rela

tao

na

hu

si

ind

ivid

ua

lo

ug

rup

u

kom

un

ida

de

(ra

iin

div

idu

al

ou

rai

kom

un

ida

de

)

Jere

reku

rsu

na

tura

is

Ka

pa

sid

ad

e

tek

nik

use

i

sufi

sie

nti

/lim

ita

d

ua

tuid

en

tifi

ka

no

mo

sje

re

reku

rsu

na

tura

is

Se

ida

uk

ide

nti

fika

po

ten

sia

lre

kurs

u

na

tura

isn

eb

eih

a

Ko

me

saih

a

est

ud

uru

ma

pa

ra

ha

lo

ide

nti

fika

sau

n

Faze

ide

nti

fika

sau

nn

o

eks

plo

rasa

un

kom

esa

ha

lao

on

a,

no

sei

lid

era

hu

siin

tern

asi

on

al

sira

.

Tim

or

oa

nko

me

sa

invo

lve

iha

pro

sesu

jest

au

n.

Re

seit

ah

usi

reku

rsu

na

tura

ish

od

ifi

na

nci

a

akti

vid

ad

ee

sta

du

nia

n

Tim

or

oa

n

kom

esa

lid

era

iha

sist

em

aje

re

reku

rsu

na

tura

is‐

Tra

nsp

are

nsi

aih

a

Ko

leis

au

nre

seit

a

(pri

me

iru

iha

reji

au

nA

sia

no

ters

eir

uih

a

mu

nd

u)

Jest

au

na

tuje

re

Re

kurs

un

atu

rais

lid

era

ho

tuh

usi

Tim

or

oa

nsi

ra.

Ra

sio

hu

sist

aff

loka

lve

rsu

s

inte

rna

sio

na

lih

aka

pa

sid

ad

e

tek

nik

uih

ain

du

stri

ao

iln

o

ga

s

Page 32: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

31

|P

ag

e

Ob

jek

tiv

u5

:R

ese

ita

no

Se

rvic

os

Dim

en

sau

nS

ub

dim

en

sau

nK

au

zaP

rin

sip

al

Faze

Fra

jili

da

de

Ind

ika

do

res

1:

Kri

ze

2:

Ha

ri’i

no

Re

form

a

3:

Tra

nzi

sau

n

4:

Tra

nfo

rma

sau

n

5:

Re

zile

nsi

a

Jere

Re

seit

a

Fon

tes

Re

seit

aR

ese

ita

do

me

stik

a

ne

be

sei

me

nu

s

Re

seit

ae

sta

du

nia

n

sei

me

nu

slo

s‐

hu

si

do

me

stik

an

om

os

hu

sire

kurs

un

atu

rais

Re

seit

ah

usi

reku

rsu

na

tura

is

kom

esa

au

me

nta

,

rese

ita

do

me

stik

am

ak

sei

oit

ua

nh

ela

Re

seit

ah

usi

do

me

stik

a

kom

esa

au

me

nta

,

ma

ski

rese

ita

hu

si

reku

rsu

na

tura

ism

aka

sei

do

min

a

(de

pe

nd

en

sia

sei

ma

kas

ba

iha

fun

du

min

ara

i)

Re

seit

a

do

me

stik

a

kom

esa

sta

vel

no

be

leih

a

ba

lan

suo

na

kom

pa

rab

ah

o

rese

ita

hu

si

reku

rsu

na

tura

is

Re

seit

ad

om

est

ika

ma

kasa

io

na

ha

ne

san

fon

tes

xave

ba

iha

est

ad

u

Tota

lre

seit

ad

om

est

ika

ba

iha

tota

lre

seit

ae

sta

du

tom

ak

Ka

pa

sid

ad

eh

usi

inst

itu

sau

np

ub

lika

Ka

pa

sid

ad

e

tek

nik

um

aka

sei

lim

ita

du

Se

ida

uk

iha

inst

itu

sau

np

ub

liku

atu

kole

ita

rese

ita

do

me

stik

a

Inst

itu

sau

n

est

ab

ele

sen

o

iha

pe

soa

lo

na

ma

ibe

kap

asi

da

de

ne

be

sei

min

im

Ko

me

saih

ap

eso

al

ho

kap

asi

da

de

ne

be

na

ton

atu

jere

rese

ita

sm

aib

e

sei

lim

ita

du

inte

rmu

s

de

nu

me

ru

Inst

itu

sau

n

pu

bli

kam

aka

jere

me

sak

on

a

rese

ita

do

me

stik

a

Inst

itu

sau

np

ub

liku

fun

gsi

on

ah

od

iak

iha

niv

el

na

sio

na

ln

om

os

iha

dis

trit

u

Nu

me

ruh

usi

loka

lta

x

kole

kto

r

Lei

Taxa

Lei

seid

au

kfo

da

lan

atu

kole

ita

taxa

do

me

stik

ah

usi

akti

vid

ad

e

do

me

stik

a

selu

k

Laih

ab

aze

leg

alb

a

ha

loko

leis

au

n

rese

ita

do

me

stik

a

Lei

trib

uta

ria

seid

au

kfo

da

lan

atu

kole

ita

rese

ita

hu

sia

kti

vid

ad

e

do

me

stik

a

selu

k

Ha

lore

viz

au

nb

ale

i

ho

di

be

lea

kom

od

a

ne

seid

ad

ea

tub

ele

ha

sae

rese

ita

hu

sifa

tin

selu

k

Sis

tem

ako

leit

ata

xa

fun

gsi

on

ah

od

iak

iha

niv

el

na

sio

na

ln

om

os

iha

dis

trit

u

Re

viz

au

nh

usi

Lei

Taxa

ho

di

refl

ekta

ink

luza

un

hu

sia

rea

selu

kn

eb

em

ak

kon

trib

ui

rese

ita

do

me

stik

a.

Ad

min

istr

asa

un

Pu

bli

ku

Jest

au

nF

ina

nca

s

Pu

bli

ku

Sis

tem

a

kon

tro

laih

a

imp

lem

en

tasa

un

ma

k

seid

au

kfo

rte

Sis

tem

afi

na

nca

s

pu

bli

kuse

ifr

aku

teb

es

Re

form

ab

aih

a

sist

em

a

fin

an

cas

pu

bli

ka

kom

esa

ide

nti

fika

on

a

Sis

tem

ako

nta

s

(acc

ou

nti

ng

Fre

eb

ala

nce

)n

oLe

ib

a

Fin

an

cas

pu

bli

ku

intr

od

us

no

imp

lem

en

tao

na

.

Sis

tem

atr

an

spa

ren

sia

Ko

me

sah

ad

ia

sist

em

ako

ntr

ola

ba

iha

imp

lem

en

tasa

un

Ek

zeku

sau

nsa

e

ho

kua

lid

ad

e

Sis

tem

afi

na

nca

s

pu

bli

kuh

otu

fun

gsi

on

ah

od

iak

ho

kon

tro

lon

eb

efo

rte

Nu

me

ru h

usi

ko

ntr

akto

r

ne

be

ma

ka h

alo

pro

jeit

u

Go

vern

u n

ian

ho

ku

ali

da

de

dia

k

Page 33: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

32

|P

ag

e

po

rta

ln

ob

ud

ge

tp

ort

al

mo

sih

ao

na

ne

be

dia

k

Ka

pa

sid

ad

e

Ad

min

istr

ati

vu

Imp

lem

en

tasa

un

reji

me

kare

ira

ma

ka

sei

fra

ku

Nu

me

run

o

Ka

pa

sid

ad

eh

usi

fun

gsi

on

ari

us

pu

bli

ku

sei

me

nu

ste

be

s

Nu

me

run

oka

pa

sid

ad

e

kom

esa

au

me

nta

ma

ibe

mo

tiva

sau

nb

ase

rvis

u

ma

kase

im

en

us.

Fu

ng

sio

na

riu

pu

bli

ku

ne

be

iha

kap

asi

da

de

no

ho

mo

tiva

sau

n

serv

isu

ne

be

dia

k.

Sis

tem

afu

ng

sau

n

pu

bli

kufu

ng

sio

na

ho

ind

ep

en

de

nti

Nu

me

ruh

usi

fun

gsi

on

ari

u

pu

bli

kun

eb

eh

eta

n

pro

mo

sau

nih

aka

da

tin

an

ou

pe

rio

dik

am

en

teb

ase

a

ba

ava

lia

sau

nd

eze

mp

en

hu

Nu

me

ruh

usi

fun

gsi

on

ari

u

pu

bli

kun

eb

em

aka

he

tan

tre

ina

me

ntu

Ako

nta

bil

ida

de

,

tra

nsp

are

nsi

an

o

inte

gri

da

de

hu

si

Fu

ng

sio

na

riu

Pu

bli

ku

Se

ida

uk

imp

lem

en

ta

sist

em

a

kon

tro

lan

eb

e

rig

oro

zo

Laih

atr

an

spa

ren

sia

no

ako

nta

bil

ida

de

iha

serv

isu

Ke

sta

un

Ko

rup

sau

n,

Ko

lusa

un

no

Ne

po

tism

ne

be

sei

do

min

a.

Ko

nti

nu

ala

du

nih

a

tra

nsp

are

nsi

aih

a

serv

isu

ba

lun

ne

be

ha

lao

ma

ski

Sis

tem

a

atu

kon

tro

lako

me

sa

ide

nti

fika

no

imp

lem

en

tao

na

.

Est

ab

ele

seo

na

sist

em

ad

isip

lin

a

ba

fun

gsi

on

ari

u

pu

bli

ku,

Sa

nks

au

n

ad

min

istr

ati

vu

kom

esa

ap

lika

on

a

Fu

ng

sio

na

riu

pu

bli

ku

be

leh

ala

ose

rvis

uh

o

ako

nta

bil

ida

de

,

tra

nsp

are

nsi

an

o

inte

gri

da

de

.

Nu

me

rufu

ng

sio

na

riu

pu

bli

kun

eb

em

aka

he

tan

san

ksa

un

ad

min

istr

ati

ve

tam

ba

laih

a

ako

nta

bil

ida

de

,

tra

nsp

are

nsi

an

o

inte

gri

da

de

iha

sira

nia

n

serv

isu

.

Pa

pe

lh

usi

Est

ad

uE

sta

du

laih

ap

ap

el

ba

iha

pre

sta

sau

n

serv

isu

ho

di

forn

ese

ne

sesi

da

de

ba

ziku

,

do

min

ah

usi

org

an

iza

sau

n

inte

rna

sio

na

l

Est

ad

uko

me

saih

a

pa

pe

lo

na

ho

di

forn

ese

ne

sesi

da

de

ba

ziku

ba

lun

ma

ski

org

an

iza

sau

n

inte

rna

sio

na

lm

aka

imp

lem

en

tap

rog

ram

a

ba

lun

.

Est

ad

um

aka

ha

loo

na

pre

sta

sau

nse

rvis

u

ho

di

forn

ese

ne

sesi

da

de

ba

ziku

ba

po

vu

sira

ho

tu

Ra

sio

en

tre

aju

da

eks

tern

al

(OD

A)

ba

iha

go

vern

un

ian

ors

am

en

tuih

ase

kto

rso

sia

l

(sa

ud

e,

ed

uka

sau

nn

ob

e

mo

s)

Re

kurs

uA

loka

sau

n

reku

rsu

(ors

am

en

tu)

ba

iha

ne

sesi

da

de

ba

ziku

ma

ka

sei

me

nu

s

Laih

aa

loka

sau

n

reku

rsu

atu

imp

lem

en

ta

pre

sta

sau

nse

rvis

ub

a

iha

ne

sesi

da

de

ba

ziku

Re

kurs

uh

usi

est

ad

u

gra

du

alm

en

tea

um

en

ta

ma

ski

sei

oit

ua

n

Iha

on

are

kurs

u

(alo

kasa

un

ors

am

en

tu)

na

ton

atu

imp

lem

en

ta

pre

sta

sau

nse

rvis

ub

a

iha

ne

sesi

da

de

ba

ziku

Pro

po

rsa

un

hu

sio

rsa

me

ntu

ne

be

alo

kab

aih

a

Min

iste

rio

sekto

ral

(sa

ud

e,

ed

uka

sau

nn

ob

em

os)

–d

isa

gre

ga

sau

nb

aih

a

Sa

lari

u,

be

ne

serv

isu

,

kap

ita

lm

ino

rn

oka

pit

al

de

zen

volv

ime

ntu

.

Dis

trib

uis

au

nK

on

sen

tra

sau

n

iha

niv

el

na

sio

na

lm

aka

sei

ma

kas

liu

Se

rvis

ub

azi

kuse

i

kon

sen

tra

ho

tuih

a

niv

el

na

sio

na

l

Se

rvic

os

ba

lun

kom

esa

kom

esa

inte

gra

ba

iha

dis

trit

um

aib

e

pe

rse

nta

jen

seib

ara

k

liu

ma

kaih

an

asi

on

al

Imp

lem

en

tao

na

de

sen

tra

liza

sau

nse

rvic

oa

tu

be

lea

um

en

ta

ase

su

Ma

yori

ap

op

ula

sau

n

he

tan

on

aP

rest

asa

un

serv

isu

ba

ziku

Ra

sio

hu

sip

eso

al

sau

de

(tu

irg

en

de

r)b

aih

a1

00

0

po

pu

lasa

un

iha

niv

el

dis

trit

u

Pre

sta

sau

n

Se

rvis

u

(Fo

ka

liu

ba

iha

Sa

ud

e,

Ed

uk

asa

un

no

Be

mo

s)

Page 34: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

33 | P a g e

ANNEKSU 4: INDIKADORES TIMOR‐LESTE NIAN (LISTA BADAK)

(Lista ne’e hatan validasaun ona husi Konselhu do Ministros iha Kuarta Feira, dia 23 de Janeiru 2013)

1. OBJEKTIVU 1: LEJITIMIDADE POLITIKA

Numeru husi ema (tuir gender) nebe maka partisipa iha edukasaun sivika kona ba prosesu politika

Nivel partisipasaun iha eleisaun tuir distritu no gender

Dialog politika entre Estadu ho orgaun kompetente

2. OBJEKTIVU 2: SEGURANSA

Numeru husi violensia politika no violensia publiku iha kada tinan

Numeru husi kazu illegal (trafiku humanu no immigrasaun illegal) no konflitu iha fronteira

Rasio entre polisia ba iha total populasaun iha kada distritu

Numeru husi Polisia (tuir distritu no gender) ho nivel edukasaun Tersiaria husi total Polisia hotu

Numeru husi refujiadus (inklui IDPs) nebe maka rezulta husi konflitu

3. OBJEKTIVU 3: JUSTISA

Proporsaun husi autor judisial (Juis & Prokurador) no Defensoria Publika (tuir gender) ba iha total kazu nebe

rejistu iha nivel distritu

% husi orsamentu nebe aloka ba sector justisa hanesan total husi osan orsamento rekorente

% husi ezekusaun orsamentu iha sector justisa husi total nebe maka aloka ona ba iha sector justisa

Numeru husi rekursu humanu (Juis, Prokurador, Defensoria Publika no Polisia Judisiariu) tuir gender no distritu

maka hetan ona akreditasaun iha sector Justisa

4. OBJEKTIVU 4: FUNDASAUN EKONOMIA

% husi Estrada nebe maka bele asesu husi nasional to iha area rurais

Proporsaun husi empregu sira nebe iha kapasidade tekniku (tuir gender no distritu)

Kuantidade husi Ai-han lokal (fos, batar no seluk tan) nebe maka produs iha kada hektar

Rasio entre staff nasional no internasional nebe maka iha kapasidade tekniku iha industria olio no gas

Page 35: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

34 | P a g e

5. OBJEKTIVU 5: RESEITAS NO SERVICOS

Revizaun ba Lei Tax atu inklui aktividade domestika seluk nebe maka bele kontribui ba iha reseita estadu nian

Numeru of governu nian fungsionariu publiku maka hetan promosaun basea ba sira nian avaliasaun

dezempenhu

Rasio husi pesoal mediku tuir gender ba iha total populasaun 1000 iha distritu

Page 36: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

ANNEX 55 FOTO BAALUN HUSI AVALIAS AAUN

35 | P a gg e

:

Briefing ba Sosiadade Sivil

Page 37: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

36 | P a g e

ANNEX 5: SOME PHOTO FROM THE ASSESSMENT

Kick off Wokrshop, Ofisialmente atu komesa Avaliasaun Frajilidade

Page 38: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

37 | P a g e

Grupu Diskusaun iha Nivel Nasional

Page 39: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

Grupu Diskusaun iha Nivel Nasional

38 | P a g e

Page 40: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

Grupu Diskusaun iha Distritu Liquica

39 | P a g e

Page 41: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

Grupu Diskusaun iha Distritu Liquica

40 | P a g e

Page 42: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

Grupu Diskusaun iha Distritu Lautem

41 | P a g e

Page 43: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

Grupu Diskusaun iha Distritu Lautem

42 | P a g e

Page 44: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

Aprezentasaun Resultadu Jeral ba iha UNSG – Ban Ki Moon

43 | P a g e

Page 45: Relator saun Frajilid - mof.gov.tl · PDF fileliu husi edukasaun civika ou liu husi meios seluk nebe maka komunidade barak hetan asesu ba. Tamba institusaun estadu mayoria sei sentraliza

44 | P a g e