Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI– · PDF fileIntercultural,...

368

Transcript of Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI– · PDF fileIntercultural,...

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

2

Neologismos del Idioma K’iche’

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Neologismo pedagógicos del idioma K’iche’

4

Neologismos del Idioma K’iche’

Ministra de Educación Ing. María del Carmen Aceña de Fuentes

Viceministra Administrativa Licda. Miriam Irene Castañeda

Viceministra Técnica Licda. Floridalma Meza Palma

Viceministro EBI Lic. Bonifacio Celso Chaclán Solís

Directora General DIGEBI Licda. Virginia Tacam de Tzul

Subdirector DIGEBI Lic. Tomás Ixtamalic Patzán

Coordinador Área de Lingüística Lic. Rodrigo Chub Ical

Asesora del Proyecto Dra. Ixq’anil Judith Maxwell

Coordinadora del Proyecto Licda. Ixcha’im Marliny Son

Técnico PEM. Josefi na de los Ángeles Pos Sacalxot

Financiamiento

Proyecto Universalización de la Educación Básica BIRF 7052GU

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

JAQB’AL

Le k’amal B’e rech Ka’ib’ Tzijonem xuchakuj pa el ub’i’ le Chituy rech Tijonem jo’q’o (2,000) k’ak’ taq tzij pa K’iche’, Mam, Q’eqchi’, Kaqchikel, Q’anjob’al, Tz’utujil, Poqomam, Poqomchi’, Akateko, Ixil xuquje’ Popti’. Xenuk’ wa’ we tzij rumal rech le k’ak’ taq wuj xeb’e’lik rumal le jun k’ak’ utak’alb’al le uch’ek tijonik.

Le k’amal B’e rech Ka’ib’ Tzijonem xutz’aqsaj le k’ak’ taq tzij ruk’ le kichakum chik ’ nik’aj taq wokaj le kichakum le unimarsaxik le qach’ab’al jas ta ne’ le: K’ulb’il Yol Twitz Paxil, Uq’ab’ ch’ab’äl xuquje’ Tijonik rech le Nim Tijob’äl rech Landivar, Oxlajuuj Keej Maya’ Ajtz’iib’, OKMA. Le k’amal B’e rech Ka’ib’ Tzijonem sib’alaj kumaltyoxij chikech le wokaj rumal cher man xkixu’yaj taj le jalajoj taq tzij, kel k’ut ub’ixkil wa’ rech katob’an chike le ajtijab’ xuquje’ le tijoxelab’ rech le nimalaj tijonem rech le amaq’.

Le choltzij ucholam loq rib’ junam ruk’ le choltzij rech taq le ch’ab’äl; k’o jujun taq tzij le keb’ oxib’ tzij le junakub’ij. Xuquje’ ek’o k’ak’ taq tzij le xaq ko’m junam kepetik ne cher man junam taj le kikib’ij. Le choltzij kuk’ut le kojow chuq’ab’ rech ujunumaxik le utzib’axik le jalajoj taq ch’ab’äl.

Le k’amal B’e rech Ka’ib’ Tzijonem tajin katob’ik che unimirsaxik le choltzij ch’ab’äl rech taq le jalajoj mayib’ taq cholchi’. Le jun choltzij kuya’ chike le ajtijab’ le ka’ib’ kich’ab’al, kech taq le tijoxelab’, le tijonik taq tijob’äl xuquje’ konojel le winäq le kakaj kikinimirsaj le ch’ab’äl mayib’.

6

Neologismos del Idioma K’iche’

PRESENTACIÓN

El Ministerio de Educación a través de la Dirección General de Educación Bilingüe Intercultural, llevó a cabo en el año 2003 la creación de una base de datos que contiene mas de 2,000 términos nuevos o neologismos pedagógicos en los idiomas Mayas K’iche’, Mam, Q’eqchi’, Kaqchikel, Q’anjob’al, Tz’utujil, Poqomam, Poqomchi’, Akateko, Ixil y Popti’. Los términos fueron creados con base a las necesidades que se tienen en cuanto a la producción de materiales educativos desde las áreas de aprendizaje del nuevo currículo del nivel primario.

Con la fi nalidad de aumentar la base de datos, la DIGEBI consideró integrar una serie de neologismos creados por otras instituciones comprometidas con el desarrollo y modernización de los idiomas Mayas, las cuales son: K’ulb’il Yol Twitz Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala; Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landivar; Oxlajuuj Keej Maya’ Ajtz’iib’, OKMA. La DIGEBI agradece profundamente el apoyo brindado por las instituciones referidas al permitir acceder a su base de datos y compartir su difusión para el benefi cio de los docentes y estudiantes del sistema educativo nacional.

El vocabulario se presenta de acuerdo al orden alfabético de los idiomas Mayas; en algunos casos, se encontrará con más de un término para referirse a un mismo signifi cado, debiendo considerarse como sinónimos. Además, el documento contiene términos que tienen la misma forma con diferente signifi cado. El vocabulario refl eja el esfuerzo por estandarizar la forma escrita de los idiomas.

La DIGEBI está colaborando con su grano de maíz para el desarrollo lexical de los idiomas Mayas. Este vocabulario está dirigido a maestros bilingües, a estudiantes de las Escuelas Normales Bilingües e Interculturales y personas interesadas y comprometidas con la modernización lexical, uso y difusión de los idiomas Mayas.

Licenciada Virginia Tacam de Tzul

Directora General de DIGEBI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

A K’ICHE’ ________________________ESPAÑOL

A ____________________________Muchacho, niño (clasifi cador)

Ab’ ___________________________Hamaca

Ab’ ch’at ______________________Catre

Ab’a’q _________________________Hollín

Ab’a’qchiköp __________________Milpiés

Ab’aj _________________________Piedra

Ab’äj _________________________Mineral

Ab’ix _________________________Milpa

Achalal _______________________Pariente, familiar

Achalalib’al ____________________Hermanastro (a)

Achalalil k’aslemal ______________Vida familiar

Achalalxik _____________________Parientes

Achalka’n ______________________Concuña

Achb’anoj _____________________Adverbio

Achb’axininem _________________Tira cómica

Achb’i’aj, q’alajsab’äl b’i’aj _________Adjetivo

Acheqa’lenel ___________________Paciente

Achi __________________________Hombre

Achi k’ulajil ____________________Homosexual

Achi’al ________________________Masculino

7

8

Neologismos del Idioma K’iche’

Achi’l _________________________Amigo

Achi’lanel _____________________Escolta

Achi’lanem ____________________Afi liado

Achi’lib’ ________________________ Compadres (casamiento de los hijos)

Achib’il _______________________Compañero (a), amigo (a)

Achib’ilanik, achib’ilanem _________Acompañar

Achijal _________________________ Masculino (como género de

sustantivos)

Achijil ________________________Esposo

Achik’ _________________________Visión

Achik’al tijonem ________________Educación virtual

Achik’anem ____________________Soñar, fantasia

Achik’nem _____________________Imaginación

Achikowija’ ____________________Semen

Achixanik, achixanem ___________Celar

Achixik________________________Celoso

Achji’ _________________________Concuño

Achochib’äl _____________________ Dirección (correo electrónico o de calle)

Achochib’äl ____________________Hábitat

Africa _________________________África

Africano _______________________Africano

Aj ____________________________Elote, cohete, caña de carrizo

Aj ab’yayala ____________________Americano

Aj eta’mab’alil k’aslem ___________Biólogo

8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Aj Europa _____________________Europeo

Aj Francia _____________________Francés

Aj il __________________________Responsable (niño responsable)

Aj Italia _______________________Italiano

Aj jela’ ch’awem ________________Lengua extranjera

Aj paxil kayala’ __________________Guatemalteco

Ajalib’äl _______________________Factor

Ajalk’walib’äl __________________Adopción

Ajanel ________________________Carpintero

Ajatz’yaqb’äl ___________________Modista

Ajaw, ajawaxel _________________Dios

Ajawan ib’ xoqoje’ k’utb’alil _______Género y autoestima

Ajawb’äl ______________________Reino

Ajb’anal kaxlanwa _______________Panadero

Ajb’anal wa ____________________Cocinero (a)

Ajb’insal ch’ich’ _________________Chofer

Ajch’ab’äl _____________________Católico

Ajch’aqaja’ b’antajik _____________Cultura Occidental

Ajch’umil ______________________Astrónomo

Ajcha’al q’ayes _________________Botánico

Ajchajil re tinimit _______________Policía, soldado

Ajchak _________________________ Profesional (pagado por su servicio etc.)

Ajchaq’e chak __________________Patrón

Ajchomsu’ _____________________Trompetista

9

10

Neologismos del Idioma K’iche’

Ajchuq’elal ____________________Posesivo

Ajeqale’n ______________________Licenciado (a)

Ajeta’m chikop _________________Zoólogo

Ajeta’mxkanul __________________Vulcanólogo

Ajetab’äl ______________________Evaluador

Ajij ___________________________Caña de azúcar

Ajilab’äl _______________________Número

Ajilab’al q’ij ____________________Calendario

Ajilamb’äl chuqe jik’

chomanïk _____________________Matemática y pensamiento lógico

Ajilamb’alil ____________________Matemáticamente

Ajilamb’anel ___________________Matemático

Ajilän meb’a’il __________________Inventario

Ajilanb’äl _____________________Matemática

Ajilanel _______________________Perito contador

Ajilatz’ib’, uwechikel _____________Variable

Ajitz __________________________Brujo, zajorín, hechicero

Ajiyom ________________________Comadrona, obstetra

Ajjeqomal _____________________Jefe

Ajk’amal b’e ____________________Principal, jefe, director

Ajk’amöl b’e tinamit, taqawokajil _____ Gobernante (persona)

Ajk’amq’aq’ ____________________Electricista

Ajk’aslemal ____________________Seres vivos

Ajk’ay kunub’äl _________________Farmacista

A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ajk’ayil jastaq __________________Tendero

Ajk’ayil ti’j _____________________Carnicero

Ajk’iche’laj ____________________Salvaje

Ajk’otchi’j _____________________Entrevistador

Ajk’u’xeta’mab’alil _______________Filósofo

Ajk’ulul ula’ ____________________Recepcionista

Ajkaj jalwach __________________Extraterrestre

Ajkej _________________________Jinete

Ajkem ________________________Tejedor

Ajkun _________________________Médico, doctor

Ajkun anima’aj _________________Cardiólogo

Ajkuna’ixoq ____________________Ginecólogo

Ajlab’alil _______________________Censo

Ajloq’ kamikal __________________Mártir

Ajmak ________________________Infractor

Ajmokob’al chak ________________Trabajador, mozo, jornalero

Ajnik’öl wachkaj ________________Astronauta

Ajnik’owujib’äl _________________Bibliotecario

Ajno’j _________________________Inventor

Ajno’j chak ____________________Profesional (médico, abogado,

catedrático, etc.)

Ajnuk’tz’ib’, nuk’tz’ib’anel _________Diagramador

Ajonem ib’ _____________________Autoestima

Ajpache’_______________________Preso, reo

B

12

Neologismos del Idioma K’iche’

Ajpaja’ ________________________Acuática

Ajpalow ______________________Marinero

Ajpatan _______________________Cofrade

Ajpop, taqawokaj _______________Gobierno

Ajpopochin ____________________Capitán de nave

Ajpuqno’jib’äl __________________Ingeniero

Ajq’axel tz’ij ____________________Locutor

Ajq’ayes _______________________Herbívoro

Ajq’ij _________________________Sacerdote maya

Ajsaqwachon __________________Técnico

Ajsik __________________________Arriba

Ajsoköl wi’aj, esal wi’ ____________Peluquero

Ajt’ajtij ________________________Heladero

Ajt’iso’n _______________________Sastre

Ajta’l toq’ob’ ___________________Mendigo

Ajta’l tzij ______________________Receptor

Ajti’j __________________________Carnívoro

Ajti’jxk’yaq chikop ______________Carnívoros fi sípedos

Ajti’kär chikop __________________Carnívoros pinnípedos

Ajtij __________________________Docente, maestro

Ajtikolanim ____________________Atleta

Ajtolöl wachb’äl ________________Escultor

Ajtu’ kär, tu’nel kär ______________Delfín

Ajtuj _________________________Parturienta

C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ajtukub’in _____________________Remador

Ajtz’ib’ ________________________Secretario

Ajtz’lamib’ chikop _______________Quirópteros

Ajtzij _________________________Emisor

Ajwa’katem ____________________Aventurero

Ajwakatelab’ ___________________Grupo (de turistas)

Ajware _______________________Dentista

Ajwinaqil ______________________Protagonista

Ajxe’el ________________________Dirigente

Ajxi’n _________________________Informal

Ajxib’ _________________________Nervioso (a)

Ajxib’rib’, xib’irib’ ________________Miedoso

Ajxik’ach’ich’, ajrapch’ich’ _________Aviador

Ajxojonelab’ ___________________Bailadores

Ajya’ltzijol _____________________Publicista

Ajyakal ja ______________________Albañil

Ajyaköl tze’ ____________________Payaso

Ajyiklob’ ______________________Comerciante

Ajyuq’ ________________________Pastor

Ak’ ___________________________Gallina

Ak’al _________________________Niña, niño

Ak’alil, alk’alal __________________Niñez

Ak’wa ________________________Tamalitos de elote

Al ____________________________Pesado

D

14

Neologismos del Idioma K’iche’

Al taj, sya’y, sayalik, tz’oy,

sya’y, tzayowik, tzayalik __________Liviano

Al, wal ________________________Hijo (a) de mujer

Alab’al ________________________Hijastro (a) de mujer

Alaj cho _______________________Laguna

Aläj koralch’ich’ _________________Picop

Alaj wakax _____________________Ternero

Alanxax _______________________Naranja

Alaq __________________________Ustedes

Alaxem, alaxik __________________Nacer

Alaxib’al _______________________Nacimiento, navidad

Alaxik ________________________Familia

Alaxja’ ________________________Hidrógeno

Alaxwuj _______________________Publicación

Aleman _______________________Alemán

Alib’achi ______________________Suegro de mujer

Alib’atz _______________________Nuera, cuñada de mujer

Alib’atz, walib’ __________________Cuñada de mujer

Alib’ixoq ______________________Suegra de mujer

Alk’wal ________________________Hijo (a)

Alta Verapaz ___________________Alta Verapaz

Am ___________________________Araña

Äm ja’nel ______________________Pulpo

Ama’ _________________________Macho

E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ama’ ak’ _______________________Gallo

Ama’ wakax ____________________Toro

Amaq’ ________________________País

Amaq’ b’anikil __________________Identidad nacional

Amaq’el _______________________Siempre, frecuente

Amaq’el, ajamaq’ ________________Patriótico

Amaq’elal k’aslemal _____________Vida ciudadana

Amaq’il _______________________Nación

Amolo, amlo ___________________Mosca

Anab’ _________________________Hermana de hombre

Anichuq’alel ___________________Catalítico

Anichuq’anel ___________________Catalizador

Anima ________________________Alma, corazón, espíritu

Animajem _____________________Huir

Aninäq uqxa’n _________________Telegrama

Aninaq, chanim ________________Rápido

Aninaqat’u’y ___________________Olla de presión

Anitz’ib’awuj ___________________Cuaderno de taquigrafía

Aponem, aponik, opanik _________Llegar (allá)

Aq ___________________________Cerdo, marrano

Aqa’etok’al ____________________Centímetro

Aqa’etok’al kamulinem ___________Centímetro cuadrado

Aqän potz’ ____________________Balón pié

Aqanaj ________________________Pie, extremidades inferiores

F

16

Neologismos del Idioma K’iche’

Aqanakik ______________________Fútbol

Aqanakiknel ___________________Futbolista

Aq’ ___________________________Lengua

Aq’a’l _________________________Carbón

Aq’ab’ _________________________Noche

Aq’ab’il wa’im __________________Desayuno

Aq’ab’il, nimaq’ab’ _______________Madrugada

Aq’amb’äl riqonem ______________Competencias de etapa

Aq’aminaq, xq’apil ulew __________Latitud

Aq’anem ______________________Grado

Aq’anemal, paqalem _____________Progresividad

Aq’anib’äl, q’a’m ________________Escalera, puente

Aq’anik _______________________Progresar

Aq’anoq _______________________Hacia arriba

Aq’ansnäq _____________________Progresado

Are chi ri’, are taq _______________Cuando

Are’ __________________________Él, ella

Asarun ________________________Azadón

Aseyi’t, ja’ ch’uch’ujib’äl __________Aceite

At ____________________________Tú, vos

At’ixnab’ ______________________Estornudo

Ati’t __________________________Hembra

Ati’t, noy ______________________Abuela

Atinb’äl _______________________Balneario

G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Atinem _______________________Baño

Atinik _________________________Bañarse

Atiyalil, ch’u’lch’ich’ ______________Aluminio

Atz, watz ______________________Hermana mayor de mujer

Atz’am ________________________Sal

Atz’amil _______________________Nitrato

Atz’iyaq _______________________Ropa, tela

Atz’u’m _______________________Flor de chilacayote

Atz’yaq ch’uqsaqil ______________Cortina

Atz’yaq warb’äl ________________Pijama

Atz’yaqb’äl chak ________________Overol

Awajb’äl ______________________Granja de animales

Awajilb’äl _____________________Potrero

Awän k’ayij ____________________Trafi car

Awas, mak _____________________Pecado

Awasq’ij _______________________Semana Santa

Awex _________________________Siembra (de maíz)

Ayin __________________________Lagarto

Ayinib’ chikopib’ ________________Reptiles cocodilianos

H

18

Neologismos del Idioma K’iche’

B’ B’a ___________________________Taltuza

B’ajb’äl ________________________Martillo

B’ajinik, b’ajinem ________________Clavar

B’alam ________________________Jaguar, tigre

B’alkatinem, b’alkatinik __________Rodar

B’aluk _________________________Cuñado de hombre

B’anb’äl _______________________Molde

B’anb’äl chulaj _________________Letrina

B’anb’äl chuluj _________________Servicio sanitario

B’anb’äl k’ajkab’ ________________Ingenio

B’anb’äl taqanib’äl ______________Congreso

B’anb’äl wa ____________________Cocina

B’anb’alnik _____________________Moldear

B’anbäl no’jwuj ________________Imprenta

B’anem _______________________Predicado

B’anik, b’anonem, b’anonik _______Hacer

B’anikil ________________________Identidad

B’anikil ________________________Posicional (clase de palabra)

B’ankoyuq ch’ich’ _______________Niobio

B’anoj ________________________Verbo

B’anojil _______________________Verbal

I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

B’anöl taqanik _________________Diputado

B’anol tzij _____________________Mentiroso

B’anom _______________________Hecho

B’anom _______________________Artifi cial

B’anom uk’u’xjastaq _____________Tecnecio

B’anowem ____________________Acción

B’antajik ______________________Drama (obra de teatro)

B’antajik ______________________Dignidad

B’antajik b’anikil ________________Identidad cultural

B’antajik no’jk’aslemal ___________Valores culturales

B’antajik, wokaj k’aslemal ________Cultura

B’antajinik, kab’antajinik _________Dramatizar, dramatiza

B’anub’eyal ilwäch ______________Óptico

B’anyal ________________________Pragmatismo

B’aq __________________________Aguja, delgado, hueso

B’aq etz’b’äl ___________________Dado

B’aq k’amatyo’jil ________________Tejido óseo

B’aq q’otz ______________________Pómulo

B’aq’tim tz’ib’awuj _______________Cuaderno de espiral

B’aqil k’ajk’äs ___________________Citoesqueleto

B’aqil, ch’akul __________________Cuerpo

B’aqilal ________________________Esqueleto, vertebrado

B’aqilno’j ______________________Paradigma

B’aqiltzib’ ______________________Consonante

J

20

Neologismos del Idioma K’iche’

B’aqonem, b’och’onem, b’aqonik _____ Restregar, frotar

B’aqonik ______________________Frotar, restregar

B’atz’ _________________________Hilo (de algodón)

B’atz’im _______________________Hilado

B’atz’inem, b’atz’inik _____________Hilar

B’atz’om kamnaq _______________Momia

B’e ___________________________Camino

B’ek __________________________Ir

B’elejeb’ _______________________Nueve

B’elejk’al ______________________Ciento ochenta

B’elejlajk’al ____________________Trescientos ochenta

B’elejlajq’o’ _____________________Siete mil seiscientos

B’elejlajuj ______________________Diecinueve

B’elejq’o’ _______________________Tres mil seiscientos

B’enaq q’ij _____________________Tarde

B’enaq q’ij, uqajib’al q’ij___________Atardecer

B’etz’ib’ _______________________Ortografía

B’eyajel, q’axel, ajch’aqaja’ ________Extranjero, forastero

B’eyajem, b’eyajik _______________Viajar, pasear

B’eyal k’u’xchak _________________Método de síntesis

B’eyal rech tijonik _______________Método de enseñanza

B’eyal reta’maxik tzijonem ________Método de aprendizaje de idiomas.

B’eyal ruk’utik ukab’ ch’ab’äl _______Método para la enseñanza de

segunda lengua

100

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

B’eyal sik’itz’ib’anem _____________Métodos de lectoescritura

B’eyal solwäch __________________Método de análisis

B’e’al tijonik, b’eyal ______________Método

B’e’n _________________________Enano

B’e’nche’ _______________________Arbusto

B’eelom _______________________Marido, esposo

B’ijna’oj _______________________Predicativo

B’ijnem _______________________Sugerencia

B’ijnik _________________________Sugerir

B’iloj, rax kinaq’ _________________Ejote

B’inäl tzij ______________________Semántica

B’inem juyub’ __________________Alpinismo

B’inem, b’inik ___________________Caminar

B’insanel ch’ich’ ________________Piloto

B’insanem _____________________Trámite

B’iq’b’anel silowäch _____________Camarógrafo (de tele)

B’iq’onem _____________________Tragado

B’iq’onem, b’iq’onik ______________Tragar

B’iq’silowachib’äl ________________Cámara de video, de televisión

B’iq’wachib’äl __________________Cámara digital

B’iqonem ______________________Desgranando

B’iqonik, b’iqonem ______________Desgranar

B’irb’itq’ajaj ____________________Onda sonora, onda acústica

B’irirtab’äl, xelayil _______________Tímpano

11

22

Neologismos del Idioma K’iche’

B’isonem ______________________Triste

B’itok, ilb’äl, okib’al saq ___________Ventana

B’ix ___________________________Canción, canto

B’ixajaw _______________________Alabanza

B’ixal _________________________Melodía

B’ixb’äl ________________________Cancionero

B’ixik _________________________Decir

B’ixkil _________________________Informe, Informativo

B’ixonel _______________________Cantante

B’ixonik _______________________Cantar

B’i’aj __________________________Nombre

B’i’aj, b’i’ajnem _________________Sustantivo

B’i’ajnel _______________________Sustantivizador

B’i’ajnem ______________________Sustantivos

B’i’nik _________________________Nombrar

B’ochk’ulajil ___________________Noviazgo

B’oko’ _________________________Chimaltenango

B’okob’, tatb’em _________________Escudo

B’ol, xax ch’ich’ __________________Lata

B’olaj _________________________Trozo

B’olajch’ich’, yuquyik ch’ich’ ________Ferrocarril

B’olb’äl ________________________Rodillos

B’olb’ik, b’olob’il _________________Cilíndrico

B’olob’ik _______________________Cilindro

12

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

B’olom ________________________Asado

B’olq’otinik, b’otonik _____________Enrollar

B’oq ja ________________________Sudor

B’oq’ochaj, b’oq’och _____________Ojo

B’oqch’aykil chikixo’l ri alaxik ______Erradicación de la violencia

intrafamiliar

B’oqja’ k’ajk’äs, tasmo’w __________Osmosis

B’oqnik _______________________Erradicar

B’oqom _______________________Arrancado, erradicado

B’oqonik, b’oqonem _____________Arrancar

B’orxa ________________________Bolsa

B’ot __________________________Algodón (listo para hilar)

B’otab’äl _______________________Algodonera

B’otonem ______________________Remangar

B’o’chinem _____________________Arrullo

B’o’j __________________________Cazuela

B’o’j, t’u’y ______________________Olla

B’o’t __________________________Bote (como de basura)

B’ujunem, b’ujunik ______________Somatar

B’ukb’äl ib’ ____________________Suéter

B’ulb’u’x, k’iyib’äl ________________Yacimiento, fuente (como de agua)

B’unb’un, lab’äl _________________Tambor

B’uq __________________________Siguamonta, correcaminos

B’ur __________________________Burro

13

24

Neologismos del Idioma K’iche’

B’usik, q’ochonem, q’ochonik _______ Doblar

Ch Cha __________________________Obsidiana

Cha’b’äl _______________________Filtro (de aceite)

Cha’b’äl chäj ____________________ Filtro (para pantalla de computadora)

Cha’nel _______________________Jurado

Cha’täl tijonem _________________Educación no Formal

Cha’yinik, kchayinik _____________Votar, vota

Chab’äl _______________________Coladera

Chab’ana jun toq’ob’ _____________Por favor

Chab’ij chwe ___________________Decímelo

Chachal _______________________Collar

Chaj __________________________Gris, cenizo, ceniza, ocote, pino

Chajim q’ij ____________________Feriado

Chajinb’äl yawab’ _______________Enfermería

Chajinel ______________________Policía

Chajinel amaq’ _________________Ejército, soldado

Chajinel yawab’, ajyab’ ___________Enfermera

Chajinik _______________________Cuidar, proteger

Chajinsanem __________________Cremación

14

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Chajitalil, jikomal _______________Seguridad

Chajnel _______________________Fósforo (como elemento)

Chak _________________________Trabajo

Chak chuqe kamulinem __________Actividades y ejercicios

Chak wokajtaqanik ______________Legislación laboral

Chak xuquje’ tikojilil _____________Trabajo y productividad

Chak’amalo chwe ______________Tráemelo

Chakach ______________________Canasta

Chakäch potz’ _________________Baloncesto

Chakäch, ch’uy, ch’ajo’n __________Mechón (como de jirafa)

Chakalb’äl ch’ich’ _______________Parqueo

Chakub’äl _____________________Útiles de trabajo, herramientas

Chakunel ______________________Profesional

Chakunem ____________________Profesionalidad

Chakunib’äl ____________________Instrumental

Chakunik ______________________Trabajar

Champomanel, nab’e ajpop,

k’amöl b’e amaq’ ________________Presidente de república

Chanim tz’ib’ __________________Taquigrafía

Chanim, aninaq ________________Pronto

Chapab’äl q’ab’ _________________Anticipo

Chapanik, k’osk’otik _____________Tocar

Chapatalik ____________________Detenido

Chapb’äl, tiqchapab’äl ___________Gancho (de ropa)

15

26

Neologismos del Idioma K’iche’

Chapik, chaponik, chaponem _____Agarrar, tocar

Chapob’al, lajab’ ________________Trampa

Chaponem ____________________Agarrarlo

Chaq’, nuchaq’ __________________Hermana menor de mujer

Chaq’ajnaq ____________________Cocido

Chaq’ajrsan, tzakik ______________Cocer, cocido

Chaq’ich’umil __________________Neptuno (planeta)

Chaqi’j ________________________Seco

Chaqi’j chikop __________________Insecto

Chaqi’jarem, chaqi’jarik __________Secar

Chaqi’jb’äl _____________________Deshidratante

Chaqi’jnem ____________________Deshidratación

Chaqi’jnik _____________________Deshidratar

Chaqi’jq’ijol ____________________Otoño

Chaqo’n _______________________Ordinario (tosco, burdo)

Chaqon _______________________Cosquilla

Chaqonanem, chaqonanik ________Hacer cosquillas

Chareb’äl _____________________Carruaje

Charqajin ib’ ____________________Aterrizarse (de aviones, helicópteros)

Charqajinem ___________________Aterrizaje

Charqajinik ____________________Aterrizar

Charyak ib’ _____________________Despegarse (de aviones, etc.)

Charyakinik ____________________Despegar

Chasacha numak _______________Perdóname, discúlpame

16

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Chatäl wa’im ___________________Dieta

Chatwaljoq ____________________Levántese

Chawila awib’ __________________Cuídate

Chayunik, chayunem ____________Colar

Che’ __________________________Árbol, madera, palo

Che’ tz’ib’ab’äl __________________Lápiz

Che’tz’ajb’äl ____________________Crayón de madera

Che’wkaq’iq’il __________________Troposfera

Chet __________________________Granero cuadrado

Chetechik _____________________Plegado

Chi la’ _________________________Allí

Chi pur _______________________Jutiapa

Chi rech ______________________A él, ella

Chi rij _________________________A tras de

Chi’aj _________________________Boca

Chi’ch’, kupib’al, qupib’äl,

pusb’äl, kuchilo ________________Cuchillo

Chi’ychïk ______________________Fleco

Chib’, chib’cha’q _________________Helecho

Chij __________________________Lana

Chikb’äl ja’, sutz’b’äl ja ___________Rociador (spray)

Chikop, awaj ___________________Animal, animal doméstico

Chikopb’äl _____________________Zoológico, jardín zoológico

Chikopil _______________________Parásito

17

28

Neologismos del Idioma K’iche’

Chikopk’ajnem ___________________ Polinización entomógama (por

insectos)

Chilb’ejnem, chilb’ej _____________Exhortación, exhortar

Chim _________________________Morral, bolsa, matate

Chimchikopib’ __________________Marsupiales

Chinab’jul _____________________Huehuetenango

Chipaxukut, jeqxukut ____________Lado inicial

Chipnem, majb’äl , jeqb’äl ________Inicio

Chiq’ayes ______________________Zacapa

Chiquimula ____________________Chiquimula

Chirij kolonel ___________________D.c. (después de cristo)

Chirij le _______________________Afuera de

Chirij, k’a te k’u ri’ _______________Después, detrás de

Chirijja’j _______________________Velo (paladar suave)

Chirijset _______________________Metasfera

Chirmi’y, su’ ____________________Chirimía

Chitatab’ej ak’alab’ ______________Atención niños

Chitatb’ej ______________________Escuchen

Chitzapij ichi, kixch’aw taj ________Silencio

Cho __________________________Lago

Cho’kej, kumatz ________________Calambre

Cho’l, jolojik, tuqutik _____________Flojo (ropa fl oja)

Cho’m ________________________Camarón

Cho’pijat’inib’äl ________________Desarmador (destornillador)

18

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Cho’pinik ______________________Desenroscar

Chojjäb’ ______________________Diluvio

Chojoj atinib’äl _________________Ducha

Chok’ok’, pok’opik _______________Tieso

Chokoyab’äl ___________________Formulario

Chokoyam _____________________Formulado

Chokoyanem __________________Formulación

Chokoyanik ___________________Formular

Chokoyil ______________________Fórmula

Chol __________________________Tabla (matemática o elementos

básicos químicos)

Cholaj ________________________Fila, hilera

Cholajil saqil ___________________Receta

Cholajilab’äl ___________________Sistema de numeración

Cholajilanik ___________________Contabilidad

Cholb’äl chak __________________Programa

Cholb’äl tzij ___________________Crucigrama

Cholb’inem ____________________Desfi le

Cholchak _____________________Plan

Cholchak tijonem, cholchakunik ____ Planifi cación educativa, planifi car

Cholchi’ _______________________Comunidad lingüística

Choletz’anem __________________Deporte

Choljik’nem, ub’ek’i’alil ___________Ecuación

Cholk’aslemal __________________Constitucionalidad

19

30

Neologismos del Idioma K’iche’

Cholk’utub’äl pam ______________Tabla de contenidos

Cholkejen ch’ich’ _______________Ciclismo

Cholkunel _____________________Receta de comida

Cholkunub’al ___________________Receta de medicamento

Cholöl tzij _____________________Sintaxis

Chololej ______________________Ordenar

Cholpaxnel ____________________Múltiplo

Cholq’ax ______________________Programa (radiofónico)

Cholq’ax silowäch _______________Programa (programa de televisión)

Cholq’axnem __________________Programación (de televisión)

Cholse’tb’ix ____________________Discoteca

Choltijomb’äl __________________Currículo

Choltijonem ___________________Educación formal

Choltz’ib’ ______________________Alfabeto

Choltz’ib’alil ___________________Alfabetismo

Choltz’ib’anem, eta’man tz’ib’anik’ _____ Alfabetización

Choltz’ib’anik __________________Alfabetizar

Choltzij, cholsuk’tzij, soltzij _______Diccionario

Choluk’u’x chulb’äl _____________Sistema urinario

Choluk’u’x ib’och’ib’äl ___________Sistema nervioso

Choluk’u’x kik’el ________________Sistema circulatorio

Choluk’u’x uxlab’al ______________Sistema respiratorio

Choluk’u’x wa’ikil _______________Sistema digestivo

Cholupam _____________________Contenido

1A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Cholwachb’äl __________________Álbum

Chom ________________________Gordo

Chom nakalwos ________________Xenón

Chom su’, kaxla’n su’ _____________Trompeta

Chomab’äl _____________________Política

Chomab’äl tzij __________________Política lingüística

Chomanem ____________________Pensamiento

Chomanik _____________________Pensar

Chomwiq’ab’ ___________________Dedo pulgar

Chomxko’l _____________________Intestino grueso

Choqoje’, xuquje’ ________________También

Choyib’al ______________________Machete

Choyoj ajij ____________________Zafra

Chu __________________________Hediondo

Chu wach _____________________Ante

Chu’ab’äj ______________________Azufre

Chub’, nuchub’ _________________Saliva

Chub’aj _______________________Escupo

Chub’anem, chub’anik, chub’nik _____ Escupir

Chuch, nan ____________________Mamá

Chuchi’ _______________________A la orilla de

Chuchuxel ____________________Señora principal

Chul ib’ ch’ich’ __________________Estroncio

Chulaj ________________________Orina, miado

1B

32

Neologismos del Idioma K’iche’

Chulb’al K’ajk’äs ________________Aparato de Golgí

Chun _________________________Cal

Chupam ______________________Adentro, dentro

Chupb’äl q’aq’ __________________Extintor

Chupb’äl tz’ib’ __________________Corrector

Chupch’umil ___________________Nova (astronomía)

Chupchutik ab’äj _______________Perla

Chuplib’äl _____________________Flash

Chupulq’aq’ ____________________Luciérnaga

Chupum ______________________Apagado

Chupunem ____________________Cesación

Chupunik, chupunem ___________Apagar

Chuq’ab’ k’amaq’aq’ _____________Resistencia eléctrica

Chuq’ab’il _____________________Energía

Chuq’ab’il ulew _________________Abono

Chuq’ab’iwa, yab’äl chuq’ab’il ______ Vitamina

Chuq’akik’el ____________________Presión arterial

Chutzal, chuxukut _______________Al lado de..., al reverso

Chuwach ______________________Enfrente de

Chuxe’ ________________________Debajo de

Chuxo’l _______________________Entre

Chuxukut, naqaj ________________Cerca de, cerca

Chwe’q _______________________Mañana

Chwimeq’ena’ __________________Totonicapán

1C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ch’ Ch’ab’ _________________________Lanza

Ch’ab’ k’yaqoj __________________Lanzamiento de jabalina

Ch’ab’, ch’a’p ___________________Flecha

Ch’ab’al _______________________Idioma, lengua

Ch’ab’al _______________________Rezo

Ch’ab’al _______________________Voz (de habla)

Ch’ab’äl winaqilal _______________Lengua y sociedad

Ch’ab’alil ______________________Idiomático

Ch’ab’em ______________________Visita

Ch’ab’enem, ch’ab’enik, q’atunem,

q’atunik, solinem, solinik ___________ Visitar

Ch’ajb’äl ware’aj ________________Pasta dental

Ch’ajb’alq’ab’aj _________________Palangana

Ch’ajch’öj k’aslemal _____________Moral

Ch’ajch’oj, josoq’ ________________Limpio

Ch’ajch’ojirsanem, jusq’inem ______Aseo

Ch’ajch’ojnel ja’, saqarsab’äl ja’ ______ Cloro (blanqueador)

Ch’ajch’okik’ ____________________Bazo

Ch’ajo’n _______________________Menstruación, regla

1D

34

Neologismos del Idioma K’iche’

Ch’ajonem, ch’ajonik ____________Lavar

Ch’ajwiqb’anem, tz’ajwiqb’anem _____ Cosméticos

Ch’ajwos ______________________Rubidio

Ch’akanik ______________________Ganar

Ch’akateb’, keq’te’ _______________Escenario

Ch’akoj _______________________Provecho (aprovechar)

Ch’akonik, ch’akonem ___________Vencer, ganar

Ch’am ________________________Agrio, ácido

Ch’am joron ___________________Vinagre

Ch’ama pix ____________________Miltomate

Ch’amanik _____________________Fermentación

Ch’ami’y ______________________Bastón

Ch’analem _____________________Desnudar

Ch’analik ______________________Desnudo

Ch’ap, settz’apb’äl atz’yaq ________Botón (de ropa)

Ch’apb’äl, kojb’äl chapwuj ________Engrapadora

Ch’apwuj, ximb’äl wuj ____________Grapa

Ch’aqab’anem __________________Mojar

Ch’aqalik ______________________Mojado

Ch’aqap _______________________Fracción, parte

Ch’aqch’o’aq’a’l _________________Carbohidratos

Ch’aqch’oj _____________________Humectante

Ch’aqch’oj ulew _________________Clima húmedo

Ch’at _________________________Cama

1E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ch’awala’q _____________________Mazorca con pocos granos

Ch’awb’äl ______________________Idiolecto

Ch’awb’äl b’orxa, uk’ch’ab’alib’äl ____ Teléfono celular

Ch’awem ______________________Lenguaje

Ch’awib’äl _____________________Teléfono

Ch’awik _______________________Hablar

Ch’awtz’ib’, q’axb’ixik tz’ib’ ________Dictado (copiar)

Ch’ayb’äl ch’ich’ ________________Yunque

Ch’ayik ________________________Golpear, pegar

Ch’ayonem, ch’ayonik ____________Pegar

Ch’a’k _________________________Grano (de cuerpo)

Ch’a’nija’ ______________________Gimnospermas

Ch’ekaj ________________________Rodillas

Ch’er _________________________Berrinchoso

Ch’i’p _________________________Ultimo hijo

Ch’i’pch’umil ___________________Plutón (planeta)

Ch’ich’ ________________________Metal, hierro

Ch’ich’ chakub’äl ________________Máquina

Ch’ich’ ereb’al winaq _____________Camioneta

Ch’ich’ k’olib’äl _________________Cisterna

Ch’ich’ nik’okaj _________________Astronave

Ch’ich’ pak’ ____________________Cuchara

Ch’ich’ q’ojom __________________Xilófono

Ch’ich’ re uwi ja _________________Lámina

1F

36

Neologismos del Idioma K’iche’

Ch’ich’ tob’chak, ch’ich’ puk’ul ulew _____ Tractor

Ch’ich’ tunib’äl, tapexb’äl _________Anaquel

Ch’ich’ tzinb’äl _________________Campanario

Ch’ich’ wux ____________________Lima

Ch’ich’ab’äl ____________________Campana

Ch’ich’ab’atz’ ___________________Sodio

Ch’ich’erb’äl winäq, b’inb’al________Bus, camioneta

Ch’ich’ja’ _______________________Bromo

Ch’ich’pwäq ___________________Moneda

Ch’ich’uj ch’ich’ _________________Estaño

Ch’ich’uj kaxlanwa ______________Pastel

Ch’ich’uk’u’x, utzino’j ____________Amabilidad

Ch’ich’xotal ____________________Lámina (como techo)

Ch’ijo _________________________Aguanta

Ch’ijom tijik ___________________Anorexia

Ch’ijonik, koch’onem ____________Aguantar, sufrir, tolerar

Ch’ikb’al, tz’ijtz’ik ________________Estaca

Ch’ikmin chuq’akik’el ____________Presión arterial sistólica

Ch’ikmitzijnel __________________Terco

Ch’ima, k’ix ____________________Güisquil

Ch’inku’y ______________________Piñón

Ch’ipaq _______________________Jabón

Ch’iw _________________________Pollito

Ch’o __________________________Rata, ratón

1G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ch’ob’ik _______________________Adivinar

Ch’ob’nel, aj no’j, q’inom

etamanel ______________________Científi co (persona)

Ch’ob’ön tzij ___________________Adivinanza

Ch’ob’otäl chak _________________Proyecto

Ch’ob’tz’ib’anik, kch’ob’tz’ib’anik ______ Parafrasear, parafrasea

Ch’ob’tz’ib’nem _________________Paráfrasis

Ch’ojinik ______________________Pelear

Ch’ok _________________________Sanate

Ch’okob’anem, ch’okob’anik _______Montar

Ch’okoj, ch’oka’r ________________Cojo

Ch’olik, ch’olonik, ch’olonem ______Pelar

Ch’olom _______________________Pelado

Ch’op, matzati’ _________________Piña

Ch’opinik ______________________Saltar

Ch’u’j _________________________Loco

Ch’u’kaj _______________________Codo, esquina

Ch’u’kb’äl _____________________Bisagra

Ch’ub’lin ______________________Refl ejo (como de espejo)

Ch’ub’lin b’aq’wäch______________Cristalino (del ojo)

Ch’ub’lin kaqkojch’ich’ ___________Selenio

Ch’ub’linik _____________________Refl ejar

Ch’uch’uj ______________________Suave, blando

Ch’uch’usaq ch’ich’ ______________Calcio (elemento)

1H

38

Neologismos del Idioma K’iche’

Ch’ukchik, b’ukb’ik, tanatik ________Bulto

Ch’um ________________________Grados (temperatura)

Ch’umb’anem __________________Señalización

Ch’umil _______________________Estrella

Ch’umil tz’ib’ , ch’utich’umil _______Asterisco

Ch’umq’aq’ tz’ib’ab’äl,

chupuwq’aq’ tz’ib’ab’äl ___________Marcador fl uorescente

Ch’un _________________________Güicoyito

Ch’uq ko’k ch’ich’ _______________Lona

Ch’uqb’äl _____________________Cobertor

Ch’uqb’äl tza’m _________________Mascarilla

Ch’uqib’och’ b’aq’wäch ___________Retina (del ojo)

Ch’uqik _______________________Cubrir

Ch’uqitalija’ ____________________Angioespermas

Ch’uqplaj jolomaj ______________Capucho

Ch’uqulchomanem ______________Subconsciente

Ch’uqum ______________________Tapado

Ch’uqunem, ch’uqunik ___________Tapar

Ch’uti tz’ib’awuj ________________Cuaderno de notas

Ch’uti’nsanem __________________Resumen

Ch’uti’nsanik ___________________Resumir

Ch’utichim _____________________Cartera

Ch’uticholtzij ___________________Glosario

Ch’utikajxukut__________________Casillero

1I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ch’utinan _____________________Tía

Ch’utiral q’ij ____________________Asteroide

Ch’utitat, ikan __________________Tío

Ch’utityox _____________________Angelito

Ch’utitz’ib’ _____________________Minúscula

E E are’ _________________________Ellos, ellas

Echam ________________________Cuñado de mujer

Echanel, echanik ________________Poseedor, poseer

Echb’äl amaq’ __________________Patria

Echkil _________________________Egocentrismo

Ek’ ___________________________Pie de gallo, pata de gallo

Elaq’än wach __________________Piratería

Elaq’om _______________________Asaltante

Elem, elik ______________________Salir

Elesanem, elesanik, esaxik ________Eliminar, quitar, sacar

Elik ___________________________Deserción

Elk’ayij ________________________Exportar

Elunimrisanem _________________Internacional

Elunimrisaxik __________________Internacionalizar

1J

40

Neologismos del Idioma K’iche’

Ema __________________________Pero

Eqa’lenel ______________________Agente

Eqa’n _________________________Carga

Eqale’n, chak ___________________Ofi cio, cargo

Eqanib’äl ______________________Mochila

Eqanib’äl ch’ich’ _________________Camión

Eqanik, eqanem ________________Cargar (en la espalda)

Erab’äl ja’ ______________________Cubeta

Ereb’äl ________________________Flete

Erenem _______________________Acarréalo

Erenik, erenem _________________Acarrear

Esab’äl wachb’äl ________________Cámara

Esalitzelatz’am _________________Plomo (elemento químico)

Esanem _______________________Menos

Esanem, k’amoj ________________Sustracción

Esb’äl no’j _____________________Experimento

Esb’äl sïb’ _____________________Chimenea

Estados Unidos de América _______Estados Unidos de América

Eta’mab’äl _____________________Conocimiento

Eta’mab’alil b’antzij ______________Lingüística aplicada

Eta’mab’alil ja __________________Hidrología

Eta’mab’alil jalwajastäq __________Física

Eta’mab’alil k’aslem _____________Biología

Eta’mab’alil kab’raqan ____________Sismología

200

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Eta’mab’alil kajulew chuqe

no’jb’anem ____________________Ciencias Naturales y Tecnología

Eta’mab’alil kunub’äl _____________Farmacología

Eta’mab’alil suqyab’il ____________Epidemiología

Eta’mab’alil tz’aqatil jastaq ________Química

Eta’mab’alil uwachulew __________Geografía

Eta’mab’alil uxe’yab’il ____________Patología

Eta’mab’alil winaqil _____________Sociología

Eta’mab’alil winaqilal ____________Ciencias sociales

Eta’mab’alil winaqilitzij ___________Sociolingüística

Eta’mab’alil xkanul ______________Vulcanología

Eta’mab’alil yab’anima’ ___________Cardiología

Eta’makab’raqanel ______________Sismólogo

Eta’malil q’ab’ch’ab’äl ____________Dialectología

Eta’manem, janik’ _______________Saber

Eta’manik nuk’soltzij _____________Lexicologia

Eta’manik, eta’manem ____________ Aprender a aprender, conocer, saber

Eta’mariqonem _________________Competencias cognoscitivas

Eta’mb’alil chikopib’ _____________Zoología

Eta’mb’alil no’j __________________Psicología

Eta’mb’alil puqno’jib’äl ___________Ingeniería

Eta’mb’anik ____________________Saber actuar

Etab’äl ________________________Medida

Etab’äl rech jastäq _______________Evaluación de productos

21

42

Neologismos del Idioma K’iche’

Etab’äl jech’b’alil ________________Estadística

Etab’äl q’aq’al __________________Termómetro

Etab’al q’ij, kajb’alil ______________Horario

Etab’äl, etab’äl eta’manik _________Evaluación

Etab’anik ______________________Evaluar

Etab’anik ri b’ijno’j eta’manik ______Evaluar el conocimiento conceptual

Etab’anik ri no’jib’äl eta’manik _____Evaluar el conocimiento actitudinal

Etab’anik ri q’axno’j eta’manik _______ Evaluar el conocimiento procedimental

Etabäl rech q’axnem _____________Evaluación de procesos

Etal __________________________Señal, huella

Etal __________________________Símbolo

Etal __________________________Código

Etal k’olompwaq ________________Cuenta de ahorros

Etal pwaqb’äl __________________Cuenta bancaria

Etal tzij ________________________Código lingüístico

Etalil__________________________Simbolismo

Etan ib’ ________________________Autoevaluación

Etanem, etanik _________________Medir

Etanib’äl b’anoj ________________Reglamento

Etawosb’äl ____________________Barómetro

Etb’äl roqow ___________________Ebullómetro

Etok’al ________________________Metro (medida)

Etpaqalib’äl ___________________Altímetro

Etzelal ________________________Crueldad

22

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Etz’ab’a’l ______________________Juguete

Etz’ab’alil ______________________Figuras

Etz’achak ______________________Dinámica (animación)

Etz’amaq’em ___________________Juegos olímpicos

Etz’amb’äl _____________________Cancha

Etz’anch’ekoj ___________________Lotería

Etz’anem ______________________Juego

Etz’anem uxlanb’äl, oxlanem ______Recreo, juego, descanso

Etz’anem, etz’anik _______________Jugar

Etz’anib’äl, kikb’äl _______________Estadio

Etz’k’yaqb’äl ___________________Tiro al blanco

Ewanik, ewanem ________________Esconder

Eye’m k’aslemal _________________Esperanza de vida

Eyenik ________________________Esperar

Eyowal ________________________Enojo, cólera

I Ib’och’ ________________________Vena, nervios

Ib’och’ k’amatyo’jil _______________Tejido nervioso

Ib’och’il b’oq’och ________________Nervio óptico

Ib’och’il xikin ___________________Nervio auditivo

23

44

Neologismos del Idioma K’iche’

Ib’oy __________________________Armadillo

Ichaj _________________________Verduras, hierba

Ichajb’äl , xoral tikb’al ichaj ________Hortaliza

Ij _____________________________Sarampión

Ija’ ___________________________Semilla

Ija’b’äl ________________________Semillero

Ija’il __________________________Descendiente

Ik ____________________________Chile

Ik’ ____________________________Luna, mes

Ik’ilal _________________________Mensualidad

Ikaj ___________________________Hacha

Ikan, ixpak’pan _________________Gallina ciega

Ikaq’ _________________________Sobrino

Ikim, Chuxe’ ____________________Abajo de

Ikiranik, ikiranem _______________Cargar (en la cabeza)

Ikoq’ij _________________________Venus

Ikox __________________________Hongo

Ilb’al __________________________Vista

Ilb’äl ch’akul ___________________Radiografía

Ilb’äl ij ________________________Retrovisor

Ilb’äl näj ______________________Larga vista

Ilb’an _________________________Acto (de la obra)

Ilb’anem ______________________Actuación

Ilb’anik ________________________Actuar

24

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ilik ___________________________Mirar

Ilinem ________________________Responsabilidad

Ilk’asnak’ ______________________Microscópico

Ilk’olb’äl _______________________Teatro (lugar)

Ilom __________________________Visto

Ilonb’äl chak ___________________Administración

Ilonel ________________________Contralor

Ilonel chak ____________________Administrador

Ilonem, ilonik __________________Ver

Iltz’ib’ _________________________Monitor (de computador)

Ilwäch, lemwäch ________________Lentes (para ver mejor)

Imam _________________________Nieto (a)

Imu’t _________________________Hierbamora, quilete

Imul __________________________Conejo

In ____________________________Yo

Inkane’y, ankane’y ______________Banano

Inoch’ _________________________Sombra (persona o animal)

Inup __________________________Ceiba

Iq’, uk’u’xal kaqiq’ _______________Oxígeno

Iq’anem _______________________Oxigenación

Is ____________________________Camote

Isab’al ________________________Izabal

Ismachi’ _______________________Barba, bigote

Ismal _________________________Pluma, pelo de animal

25

46

Neologismos del Idioma K’iche’

Itz ___________________________Brujería

Itzel __________________________Demonio, diablo, maldad

Itzel kunab’al ___________________Veneno

Itzelal ________________________Maldición

Iwir __________________________Ayer

Ix ____________________________Vosotros

Ixajyuq’ _______________________Monja

Ixal chak ______________________Trabajo juvenil

Ixatz’yaqb’äl ___________________Blusa

Ixija’ __________________________Óvulo

Ixija’b’äl _______________________Ovario

Ixim __________________________Maíz

Ixjut __________________________Gusano

Ixk’aq _________________________Garra de animal

Ixk’aqaj _______________________Uña

Ixkanul, xkanul _________________Volcán, colina cerro

Ixkolob’ _______________________Intestino

Ixmatuq’ ______________________Tepocate

Ixmukur _______________________Tortolito

Ixnam ________________________Cuñada de hombre

Ixoq __________________________Mujer

Ixöq k’ulajil ____________________Lesbiana

Ixöq kär ______________________Sirena

Ixoqal ________________________Femenino (género)

26

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ixoqil, wixoqil __________________Esposa

Ixpa’ch ________________________Lagartija

Ixpeq _________________________Sapo

Ixq’alel ________________________Princesa

Ixtunäy _______________________Trompa de Falopio

Ixtuq’, ixtutz’, ixt’o’r ______________Rana, renacuajo, tepocate,

Ixtuxil ________________________Talón, carcañal

Iya ___________________________Pericón

Iyonem _______________________Obstetricia

I’om re ________________________Suegros de hombre

J Ja ____________________________Casa

Ja ak’alb’äl ____________________Orfanato

Ja b’anb’äl _____________________Fábrica

Ja ilb’al _______________________Observatorio

Ja k’olib’äl, achoch ______________Hogar

Ja kayb’äl _____________________Teatro

Ja kununib’äl ___________________Hospital

Ja riqb’äl ib’ ____________________Salón

Ja sutb’inb’äl ___________________Llantera

27

48

Neologismos del Idioma K’iche’

Ja warb’äl _____________________Hotel

Jab’ __________________________Lluvia

Jab’unem, jab’unik ______________Esparcir

Jach’ __________________________Tapizca

Jach’anik ______________________Cosechar, tapizcar

Jach’onem, jach’onik _____________Tapizcar

Jachakem _____________________Dividido entre

Jachakunb’äl __________________Ofi cina

Jachäl ktijowik _________________Azafata

Jachanel ______________________Denominador

Jacheqale’n ___________________Descentralización

Jachija’ ________________________ADN (ácido desoxirribonucleico)

Jachija’b’äl _____________________Metafase

Jachija’nel _____________________ARN (ácido ribonucleico)

Jachijib’äl _____________________Garita

Jachïk ib’ ______________________Divorcio

Jachin ________________________A quién

Jachin che ____________________Para quién

Jachin chike ___________________Cuál

Jachin rech ____________________De quién

Jachin ruk’ ____________________Con quién

Jachinoq ______________________Quién

Jachk’ajk’äs ____________________Telofase

Jachoj ________________________División (operación matemática)

28

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Jachojb’äl _____________________Signo de división

Jachom _______________________Cociente

Jachonel, ajtaneb’ _______________Mesero

Jachonel, jachanel ______________Divisor

Jachonem, jachonik _____________Dividir, repartir

Jachonik, jachonem _____________Repartir

Jal ___________________________Mazorca

Jal i’b’ _________________________Turno

Jalajoj b’antajik _________________Diversidad cultural

Jalajoj b’i’aj ____________________Tipos de sustantivos

Jalajoj mes ____________________Tipos de basura

Jalajoj q’ayes ___________________Tipos de plantas

Jalaq’ajaj ______________________Alófono

Jalb’anem cholk’ut ______________Transformación curricular

Jaleta’mb’alil no’j _______________Psicología evolutiva

Jalk’ajnem _____________________Polinización cruzada

Jalk’aslemal ____________________Metamorfosis

Jalonem pwaq _________________Prestar dinero

Jalonik, ke’xik __________________Préstamo, cambiar

Jalwachinel ___________________Actriz, actor

Jalwachinem, jalwachinik ________Cambiar (trueque)

Jamalpuq _____________________Conjunto vacío

Jampa’ ________________________Cuándo

Janik’ pa’ ______________________Cuánto

29

50

Neologismos del Idioma K’iche’

Janik’ pa’ rajil ___________________Cuánto cuesta

Jaqalik ________________________Abierto

Jaqapaj _______________________Sílaba abierta

Jaqb’äl nimakajk’ol ______________Zip drive

Jaqb’äl setk’ol __________________CD rom

Jaqik _________________________Abrir

Jaqol ch’ich’ ____________________Mecánico

Jaqxaxk’olb’äl __________________Floppy, disquetera

Jarisanem, jarisanik _____________Gastar (de gastarse)

Jarnem _______________________Erosión

Jaron _________________________Agua fría

Jarsb’äl _______________________Lisoma

Jas ne’ ________________________Cómo

Jas rech _______________________De qué

Jas ri’, jas uwach ________________Qué es

Jas ruk’ ________________________Con qué

Jas upatan _____________________Para qué

Jas, su ________________________Qué

Jasasq’aj ______________________Sordo (calidad Fonológico)

Jasche, suche’ __________________Por qué

Jasjat k’u’xatz’ib’ ________________Vocal relajada

Jat’b’al, yutb’al _________________Amarra

Jat’ichopib’äl __________________Rosca

Jat’im _________________________Apretarlo

2A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Jat’inem, jat’inik, titz’ik ___________Apretar

Jat’inik ________________________Enroscar (perno y tuerca)

Jawi’ __________________________Dónde

Jaxjax, pitzki’y __________________Molleja

Jayam ________________________Bostezo

Ja’ ____________________________Agua

Ja’ ch’uch’ujib’äl ________________Aceite industrial

Ja’ jarnem _____________________Erosión fl uvial

Ja’ k’ok’arsab’äl _________________Loción

Ja’ tob’chuqb’alil ________________Suero

Ja’, ch’ur _______________________Ralo

Ja’, tzam _______________________Bebida alcohólica

Ja’arem, ja’arik __________________Derretirse

Ja’arisanik, ja’arisanem ___________Deshacerse

Ja’b’äl ________________________Regadera (para regar plantas)

Ja’i’ ___________________________No

Ja’j, ja’äl _______________________Paladar

Ja’k’ajnem ______________________ Polinización hidrógama (por el agua)

Ja’kunab’al ____________________Jarabe

Ja’mril _________________________ Armonía (convivencia sin confl ictos)

Ja’mril b’ix _____________________Armonía (musical)

Ja’mril winaqil __________________Armonía (social)

Ja’rem ________________________Derretir

Ja’rsanel _______________________Enzima

2B

52

Neologismos del Idioma K’iche’

Ja’tz’ajb’äl _____________________Témpera (pintura)

Ja’uwäch ______________________Líquido (estado líquido)

Ja’xik _________________________Irrigación

Je k’u ri’ _______________________Así pues

Je la’ __________________________Allá, así como eso

Je ri’ __________________________Así como aquel

Je wa’ _________________________Así como esto

Jech’ __________________________Disparejo

Jek’b’äl k’ya’ ___________________Pajilla

Jek’chuq’ab’il ___________________Antena (de teléfono celular,

de radio, etc)

Jek’onik, jek’onem ______________Jalar

Jekb’äl wuj ____________________Atache

Jekb’inb’äl _____________________Muletas

Jelil __________________________Especialmente

Jeqäl kawäch __________________Copia de respaldo (computación)

Jeqalem _______________________Memorística

Jeqb’anem, eta’mamb’äl __________Memoria

Jeqb’anik, kjeqb’anik ____________Memorizar, memoriza

Je’ k’asulewja’ __________________Anfi bios caudados

Je’ tz’ib’ _______________________Coma

Je’, uje ________________________Cola

Je’l ___________________________Especial (adjetivo)

Je’laläj ________________________Precioso

2C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Je’lalaj ab’äj ____________________Diamante (piedra preciosa)

Je’lalaj chi’ch’ ___________________Metal precioso

Je’lalil _________________________Artística

Je’lalil tijonem __________________Educación artística

Je’lalilal _______________________Artísticamente

Je’lalnel, ajje’lal chak _____________Artista

Je’lik __________________________Bonito (a), guapo (a)

Je’ltz’ib’ _______________________Caligrafía

Je’lxojoj ______________________Danza

Jik’al chuq’akik’el _______________Presión arterial diastólica

Jik’b’äl, kemb’äl ajilanik __________Calculadora

Jik’ch’ich’ ______________________Imán

Jik’chuq’ab’ ____________________Magnetismo

Jik’joron ______________________Branquias (como de pescados

para respirar)

Jik’nel ________________________Calculador

Jik’nik ________________________Calcular

Jik’wäch ______________________Cable (televisión por cable)

Jikib’anem, jikib’anik_____________Asegurar, fi jar

Jikk’ajnem (kotz’i’j) ______________Polinización directa

Jikom juch’, suk’ juch’ ____________Línea recta

Jikom wachjuch’ ________________Función lineal

Jikomsanïk, jikomsab’äl __________Planchar, plancha (ropa)

Jikonik _______________________Masaje

2D

54

Neologismos del Idioma K’iche’

Jikowilal ______________________Sólido recto

Jiktz’uk _______________________Ángulo recto

Jilanjuch’ ______________________Guión

Jilijob’em, jilijob’ik _______________Resbalarse

Jililik _________________________Resbalar

Jininem, juluwik ________________Arder (fuego)

Jininik ________________________Arder (cuerpo)

Jiq’inem, jiq’inik ________________Ahogarse

Jiq’jotik, jiq’jotem _______________Suspirar

Jiq’nel ________________________Ambicioso

Jiq’nem _______________________Ambición, codicia

Jisch’ich’ ______________________Espada

Jisijik _________________________Alargado

Jisik’, ji’s _______________________Puntiagudo

Jisis k’u’xatz’ib’ _________________Vocal larga

Jisjik kotz’i’j ____________________Gladiola

Jixchikop ______________________Felinos (grupo de animales)

Ji’achi ________________________Suegro (de hombre)

Ji’atz, ji’ _______________________Yerno

Ji’ixoq ________________________Suegra (de hombre)

Ji’sxko’l _______________________Intestino delgado

Job’ __________________________Cinco

Joj ___________________________Cuervo

Jok’alb’äl ______________________Centena

2E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Jok’alch’um ____________________Grados centígrados

Jok’om _______________________Puré

Jokib’al ulew, pak’b’äl jastäq ______Pala

Jokinsanik, kjokinsanik ___________Saquear, saquea

Joloch’ik ______________________Tachuela

Jolomaj _______________________Cabeza

Jolomakiknik ___________________Cabecear (la pelota)

Joq’o’ pajb’äl ___________________Tonelada

Joremal, jamaril ________________Paz

Jormaq’inb’äl __________________Acondicionador

Jororem _______________________Tranquilidad, satisfecho

(sentirse satisfecho)

Jos ___________________________Hoz, guadaña

Josb’äl ________________________Raspador

Josb’äl ismachi’ _________________Hoja de afeitar

Josb’äl, jasik’b’äl ________________Sacapuntas

Josonem, josonik _______________Raspar

Josq’ijb’äl ware’aj _______________Cepillo dental

Josq’inem, josq’inik ______________Limpiar (suciedad)

Joxinik, charinik ________________Áspero

Jo’____________________________Vamos

Jo’etz’anem ____________________Pentatlón

Jo’k’al, o’k’al ___________________Cien

Jo’lajq’o’ _______________________Seis mil

2F

56

Neologismos del Idioma K’iche’

Jo’lajuj ________________________Quince

Jo’q __________________________Doblador, tuza

Jo’q, k’yaqik rij __________________Desechable

Jo’q’o’ _________________________Dos mil

Jub’anoj _______________________Verbo intransitivo

Jub’iq’ ________________________Poco

Jub’unem _____________________Esparcido

Juch’ _________________________Eje (coordenada cartesiana), línea

Juch’ b’i’ _______________________Firma

Juch’b’äl ______________________Regla (de medir)

Juch’b’i’nik _____________________Firmar

Juch’ch’umil, ch’ab’iq’aq’ __________Cometa

Juch’cha’nel ___________________Voto

Juch’uch’näq ___________________Destemplado (de los dientes)

Juch’unem, juch’unik ____________Rayar

Juchuy ________________________Ocho mil

Jujunal tz’ib’ ___________________Letra escrip

Juk’ xik’ach’ich’ _________________Jet

Juk’ajk’äs ______________________Unicelular

Juk’al _________________________Veinte

Juk’al b’elejeb’ __________________Veintinueve

Juk’al b’elejlajuj _________________Treinta y nueve

Juk’al jo’lajuj ___________________Treinta y cinco

Juk’al jo’ob’ ____________________Veinticinco

2G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Juk’al julajuj ___________________Treinta y uno

Juk’al jun ______________________Veintiuno

Juk’al ka’ib’ ____________________Veintidós

Juk’al kab’lajuj __________________Treinta y dos

Juk’al kajib’ ____________________Veinticuatro

Juk’al kajlajuj ___________________Treinta y cuatro

Juk’al lajuj _____________________Treinta

Juk’al oxib’ _____________________Veintitrés

Juk’al oxlajuj ___________________Treinta y tres

Juk’al utak’alb’äl ________________Base vigesimal

Juk’al waqib’ ___________________Veintiséis

Juk’al waqlajuj _________________Treinta y seis

Juk’al waqxaqib’ ________________Veintiocho

Juk’al waqxaqlajuj ______________Treinta y ocho

Juk’al wuqlajuj _________________Treinta y siete

Juk’al wuqub’ __________________Veintisiete

Juk’chukunb’äl _________________Mecánica

Juk’uk’nem, rumunem ___________Velocidad

Juk’uk’unelab’ __________________Roedores

Juk’ulaj nak’ ___________________Diéresis

Jukub’ ________________________Batea, canoa, cayuco

Jukujïk _______________________Arco

Jul ___________________________Hoyo, zanja

Jul upam ______________________Hueco

2H

58

Neologismos del Idioma K’iche’

Julajk’al _______________________Doscientos veinte

Julajq’o’ _______________________Cuatro mil cuatrocientos

Julajuj ________________________Once

Julilb’oq’och ___________________Órbita (del ojo)

Julilik, jililik ____________________Liso, resbaloso

Julilq’asq’a’xikin ________________Vestíbulo del oído

Julum wachb’äl ________________Caricaturas

Juluq’asq’a’y xikin _______________Laberinto óseo del oído

Julxikin _______________________Conducto auditivo externo

Jume’t ________________________Corteza

Jume’t wuj _____________________Papiro

Jumul chik _____________________Otra vez

Jumulaj ab’aj ___________________Montón (de piedras)

Jumulaj winaq _________________Muchedumbre

Jumuwnem ____________________Sonido

Jun ___________________________Uno

Jun chik _______________________Otro

Jun lew _______________________Legua

Junab’ ________________________Año

Junab’imb’äl ___________________Ritmo, compás

Junab’ir _______________________Hace un año

Junachomanik, junam chomanik ______ Consenso

Junakub’ij, k’exwäch tzij __________Sinónimo

Junal _________________________Unidad (matemática)

2I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Junam ________________________Igual

Junam ________________________Asamblea

Junamajelal ____________________Simetría

Junamajelal etz’ab’al ____________Figura simétrica

Junamal ______________________Equilibrio

Junamejqalem _________________Congruencia

Junamil _______________________Semejanza

Junamil _______________________Unidad (sociológico)

Junamil rachi’l b’antajik

re jororemal ___________________Democracia y cultura de paz

Junamilal ______________________Equidad

Junamisaxik ___________________Parecer

Junamnäq ka’tzijonem __________Bilingüismo equilibrado

Junamtaj ______________________Analogía

Junamtaj ______________________Símil (literatura)

Junamtajel ____________________Análogo

Junamtajem etz’ab’alil ___________Figuras semejantes

Junamtzij soltzij ________________Diccionario de Sinónimos

Junaq’aj _______________________Homónimo

Junatz’yaq _____________________Uniforme (ropa)

Junawäch _____________________Estándar

Junilal, tukelal _________________Singular

Junq’at _______________________Monomio

Jupach’uj b’ix __________________Copla

2J

60

Neologismos del Idioma K’iche’

Jupaj tijonïk ___________________Cátedra

Jupaj tz’ib’, wokatzij _____________Párrafo

Jupeqija’ ______________________Semilla monocotiledónea

Juperaj _______________________Módulo

Jupib’olob’ik ___________________Parábola (función matemática)

Jupuq ajchakib’ _________________Cuadrilla (de trabajadores)

Jupuq ajetz’enelab’ ______________Equipo (de jugadores)

Jupuq chij _____________________Rebaño (de ovejas)

Jupuq nuk’ch’umil ______________Galaxia compacta

Jupuq wakäx ___________________Manada (de vacas)

Jupuqch’umil __________________Galaxia

Juq’o’ _________________________Cuatrocientos

Juquqchikop, ralaxik kumätz ______Reptil, reptiles

Juraqan _______________________Huracán

Jurb’äl ch’ich’ __________________Grúa

Jurb’äl klob’ ___________________Garrucha, polea

Jusol _________________________Primer ciclo

Jutanaj tzij _____________________Léxico

Jutas tzij ______________________Monosílaba

Juwinaq _______________________Veinte (conteo de días)

Juwinaq job’ pajb’äl _____________Arroba

Juwok choltaqanem ____________Sistema

Juyataj ________________________Manojo

Juyataj kotz’i’j __________________Ramo (de fl ores)

300

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Juyub’, k’ache’laj ________________Montaña, cerro

K Kab’ __________________________Caramelo (dulce), panela

Kab’al _________________________Rancho con techo de paja

Kab’awäch _____________________Diorama

Kab’ij _________________________Pasado mañana

Kab’ijir ________________________Hace dos días, anteayer

Kab’lajk’al _____________________Doscientos cuarenta

Kab’lajq’o’ _____________________Cuatro mil ochocientos

Kab’lajuj ______________________Doce

Kab’raqan _____________________Sismo

Kab’tukan _____________________Fresa

Kach’ _________________________Chicle, copal

Kach’ach’ik ____________________Plasticidad

Kach’b’äl wuj __________________Clip

Kach’ch’ich’ ____________________Magnesio

Kach’che’ ______________________Caucho

Kach’inem, kach’inik _____________Mascar

Kach’q’or ______________________Plasticina

Kach’q’or jastäq ________________Cerámica

31

62

Neologismos del Idioma K’iche’

Kach’ulew, xaq _________________Barro

Kach’unem, kach’unik ___________Masticar

Kach’ximb’äl, päch’ ______________Broche (remache)

Kachi’m, tu’b’äl sik’ ______________Pipa

Kachoch wonon ________________Enjambre (de abejas)

Kachujib’äl ____________________Cooperativa

Kaj ___________________________Cielo

Kajaljoj ch’ab’alil _______________Diglosia

Kajamb’äl _____________________Misterioso

Kajamb’alil ____________________Misteriosamente

Kajamnem _____________________Misterio

Kajb’äl ________________________Hora

Kajb’änik ______________________Meiosis

Kajch’ok ______________________Ancla

Kajib’ _________________________Cuatro

Kajib’uxukut , kajxukut __________Cuadrado (fi gura geométrica)

Kajij __________________________En cuatro días

Kajk’al, jumuch’ _________________Ochenta

Kajlajk’al ______________________Doscientos ochenta

Kajlajq’o’ ______________________Cinco mil seiscientos

Kajlajuj _______________________Catorce

Kajmanel _____________________Político

Kajmawachel __________________Teatral

Kajpaj ________________________Litro

32

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Kajpaj ________________________Tetrasílaba

Kajq’o’ ________________________Mil seiscientos

Kajuch’ tz’ib’awuj _______________Cuaderno de doble línea

Kajulew _______________________Planeta tierra

Kajxkut tz’ib’awuj _______________Cuaderno de cuadrícula

Kajxukutb’äl ___________________Cuadros, tabla

Kak’al, kawinaq _________________Cuarenta

Kak’i’aqatik ____________________Picar

Kakate’ ________________________Maxilar inferior, mentón, barbilla

Kalajoj miq’tewal ulew ___________Tipos de clima

Kame’lal ______________________Pacifi sta

Kamik ________________________Ahora, hoy

Kamik ________________________Morir

Kamikal _______________________Fallecimiento, muerte

Kaminaq ______________________Muerto

Kamisanem, kamisanik ___________Matar

Kamsab’äl chikop _______________Escopeta

Kamsab’äl chikopil ______________Insecticida

Kamsab’äl nak’chikopil ___________Bactericida

Kamsab’äl q’ayes ________________Herbicida

Kamsanel _____________________Criminal (malhechor)

Kamsanel chikop _______________Depredador (animal que caza otro)

Kamul ub’ixik __________________Repitan

Kamulb’alim ___________________Reciclado

33

64

Neologismos del Idioma K’iche’

Kamulim ______________________Repitencia

Kamulinal _____________________Reciclable

Kamulixik _____________________Reciclar, recicla

Kamulnuk’ _____________________Reciclaje

Kamulutz’ib’ ___________________Reescribir

Kamxa’, xa’aj ___________________Camisa

Kanajem, kanajik _______________Quedarse, quedar

Kanoq ________________________Dejarlo

Kansulk’um ____________________Tornado

Kapaj, ka’ib’tas tzij ______________Bisílaba

Kape _________________________Café (de tomar)

Kapeqija’ ______________________Semilla dicotiledónea

Kapuq etz’anem ________________Partido (de juego)

Kaq __________________________Rojo

Kaq’ __________________________Guayaba

Kaq’o’ _________________________Ochocientos

Kaqakach’ch’ich’ ________________Cobre

Kaqaq’oq’ ______________________Sandía

Kaqch’umil ____________________Marte

Kaqchulch’ich’ __________________Rutenio

Kaqi’wos ______________________Carburante

Kaqi’wosnel____________________Carburizante

Kaqi’wosnik ____________________Carburar

Kaqiq’ _________________________Viento, aire

34

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Kaqiq’b’äl _____________________Ventilador

Kaqiq’k’ajnem ___________________ Polinización anemógama (por el aire)

Kaqix,_________________________Guacamaya

Kaqkoj ________________________Anaranjado

Kaqkoj ch’ich’ __________________Rodio (elemento)

Kaqmux kik’ ____________________Glóbulos rojos

Kaqulja _______________________Trueno

Kar ___________________________Pescado

Karawa’n ______________________Arveja

Karb’äl ________________________Pecera, acuario

Kare’t _________________________Carreta

Karmataq’ _____________________Cetáceos

Karne’l ________________________Carnero, oveja, chivo

Kasol _________________________Segundo ciclo

Katamal _______________________Tamal con carne

Katijowik ______________________Comestibles

Katze’n taj _____________________Serio

Kawach _______________________Personifi cación

Kawäch _______________________Copia

Kawachkulanto _________________Perejil

Kawnik, ti’onik __________________Ladrar

Kaxa __________________________Caja, cajón, cofre

Kaxik’kär ______________________Peces actinopterigios

Kaxk’ok’arsab’äl sïb’ _____________Mirra

35

66

Neologismos del Idioma K’iche’

Kaxla’n ajilab’äl _________________Arábigo (como número arábigo)

Kaxla’n aq’anib’al _______________Ascensor, elevador

Kaxla’n mesb’äl ________________Aspiradora

Kaxla’n miq’wa _________________Microonda

Kaxla’n pa’tzka’r ________________Convite

Kaxla’n q’aq’ ___________________Energía eléctrica

Kaxla’n tew ____________________Hielo

Kaxla’n tz’aj ___________________Óleo

Kaxla’n tzukub’äl _______________Detector

Kaxla’nwalo’ ___________________Sándwich, hamburguesa

Kaxlan q’inum, kaxlanq’inom ______Manzanilla

Kaxlan uchuq’abil _______________Abono químico

Kaxlantzu _____________________Frasco

Kaxlanwa ______________________Pan

Kaxtz’aqch’ich’__________________Cobalto

Ka’ ___________________________Piedra de moler

Ka’b’anoj ______________________Verbo transitivo

Ka’b’inik _______________________Renombrar

Ka’ib’ _________________________Dos

Ka’ib’ utak’alb’äl _________________Base binaria

Ka’ik’ _________________________Bimestre

Ka’k’ulunel ____________________Objeto indirecto

Ka’kaxonil _____________________Recuadro

Ka’nak’, kanak’ _________________Dos puntos

36

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ka’nuk’ ________________________Reforma

Ka’ok’janäq ____________________Rehidratado

Ka’ok’janel _____________________Rehidratante

Ka’ok’janem____________________Rehidratación

Ka’ok’janik _____________________Rehidratar

Ka’ub’anik _____________________Rehacer

Ka’ub’i’ ________________________Renombre

Ka’uk’u’xtz’ib’ __________________Diptongo

Ka’yenel _______________________Afi cionado

Ka’yenem _____________________Afi ción

Ka’yenik _______________________Observar

Ka’yk’iqinal, uk’ux uq’eqal ________Pupila (del ojo)

Kcha’w q’aq’elja’ ________________Diesel, gas, gasolina

Keb’al _________________________Molino

Keb’k’u’x ______________________Duda

Keb’k’u’xnik ____________________Dudar

Kej ___________________________Caballo

Kejaq’opoj _____________________Llorona (de leyenda)

Kejemanim ____________________Carreras ecuestres

Kem __________________________Tejido

Kematz’ib’ _____________________Computadora

Kemb’äl tzij ____________________Morfología

Kemchi’ _______________________Gramática

Kemob’al ______________________Telar

37

68

Neologismos del Idioma K’iche’

Kemonem, kemonik, kemik _______Tejer

Kenkë’n _______________________Gelatina

Keqrik, xkeqrik _________________Ruborizar, ruboriza

Ketekik ik’ _____________________Luna llena

Ketekik maj upam, setesik ________Círculo, redondo

Ke’enem, ke’enik ________________Moler

Kichom _______________________Desorden

Kijenik ________________________Montar a caballo

Kik’ ___________________________Sangre

Kik’ichaj ______________________Remolacha

Kik’ilïk läq, leplïk läq _____________Plato

Kik’tz’ujujnel ___________________Glándula endocrina

Kikiknem ______________________Voleibol

Kikotem _______________________Contento, feliz, alegre

Kinaq’ _________________________Fríjol

Kinaq’ q’ayes ___________________Soya

Kinaq’ re ab’ix __________________Fríjol de vara

Kis ___________________________Heces fecales

Kitijonem nimwinäq _____________Educación de Adultos

Ki’ ____________________________Dulce, sabroso

Ki’arik kik’ _____________________Diabetes

Ki’jorön _______________________Fresco

Ki’kotem ______________________Alegrarse

Ki’kotemal _____________________Alegría

38

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ki’kotirsanik ___________________Felicitar, felicita

Ki’t’ub’, chomt’ub’ _______________Uva

Klawüx _______________________Clavo

Klintz’alam, ch’uqwäch tz’alam ____Fórmica

Klintz’ib’ab’äl ___________________Marcador para fórmica

Klob’äl ________________________Cable

Ko ___________________________Duro, macizo, fuerte

Ko k’u’xatz’ib’ __________________Vocal tensa

Ko kab’ij _______________________Recio

Ko uchuq’ab’ ___________________Fuerte

Koch’ich’ ______________________Acero

Koch’onem ____________________Tolerancia

Kochij ________________________Premio (como premio Nóbel)

Kochuq’ab’il ___________________Energía potencial

Koj ___________________________León

Kojik _________________________Usar, poner

Kojomb’i’aj ____________________Apodo

Kojonb’äl , kojb’al _______________Creencia, religión

Kojonel _______________________Evangélico

Kojonem ______________________Religión

Kojonem, kojonik _______________Utilizar, creer

Kok __________________________Tortuga

Kok’ __________________________Fino

Kok’inik, kkok’inik _______________Refi nar, refi na

39

70

Neologismos del Idioma K’iche’

Kok’sa’n _______________________Refi nación

Kokib’ chikop___________________Reptiles quelonios

Koksiyow ch’ich’ ________________Titanio

Kola _________________________Cola (pegamento)

Kolk’aslemal ___________________Biotopo

Kolob’ ________________________Lazo

Kolob’al, tob’äl numïk ____________Refacción

Kolomaxik, uchomaxik ___________Resolver

Komale _______________________Comadre

Komon b’i’aj ___________________Sustantivo común

Komon b’ixonïk ________________Coro

Komon ch’ob’otäl chak ___________Proyectos sociales

Komön chomab’äl ______________Política social

Komön utzil ___________________Bien común

Komoncha’om __________________Validación

Komoneqa’lenem _______________Solidaridad

Kompale ______________________Compadre

Koral _________________________Corral

Koralijik, koralinem ______________Cercar, rodear

Kosem, kosik ___________________Cansarse

Kosnaq _______________________Cansado

Kot ___________________________Águila

Kotokik _______________________Curvado, torcido

Kotokik juch’ ___________________Línea curva

3A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Kotz’i’j ________________________Flor

Kotz’i’j ________________________Candela, vela

Kotz’i’j ________________________Ceremonia maya

Kotz’i’jb’äl, k’olkotz’i’j ____________Florero

Kotz’ijanem, tzurunem ___________Piropo

Kotz’ijtzij ______________________Rima

Kotz’ijuyub’, q’akojkej ____________Suchitepéquez

Kotz’iyo’ch _____________________Clavel

Kowach’ich’ ____________________Manganeso

Kowil, ukowil ___________________Testículos

Kowilaj _______________________Robusto, enérgico, vigoroso

Kowilaj achi ____________________Súper héroe (Batman, etc)

Kowilajche’, rax che’ _____________Cedro

Kowilajkej _____________________Mula

Kowilal, ko k’olik ________________Sólido

Kowinel _______________________Capaz

Kowinem ______________________Posible

Kowinem ______________________Rendimiento

Kowinem tijonik ________________Rendimiento escolar

Kowinem, kowinik ______________Poder

Koxpinb’äl ____________________Blindaje

Koxtar ________________________Costal, saco

Koxtarb’sam, b’irb’inem __________Encostalados

Koyopa’, kipa’ ___________________Relámpago

3B

72

Neologismos del Idioma K’iche’

Koyuq ch’ich’ ___________________Molibdeno

Ko’k __________________________Cerco, jaula

Ko’k q’ojomb’äl _________________Arpa

Ko’k, eqb’al ____________________Cacaxte

Ko’lk’axwach tz’ib’ ______________Abreviatura

Kub’anik k’u’x __________________Confi ar

Kub’sab’äl k’u’x, ku’lib’äl k’u’x _______Confi anza

Kuch’ijo _______________________Aguantarlo

Kuchuj tijonem _________________Educación por Cooperativa

Kuchujb’alil, tob’an ib’ ____________Cooperativismo

Kuchum chak __________________Autogestión comunitaria

Kuk __________________________Ardilla

Kulanto _______________________Cilantro, culantro silvestre

Kumatz _______________________Culebra o serpiente

Kumätz ch’umil _________________Júpiter

Kunab’al ______________________Medicina, remedio

Kunab’äl na’oj __________________Terapia

Kunanib’alel ixoq _______________Ginecología

Kunasoltzij ____________________Diccionario médico

Kunatajik, kunatajem ____________Curarse

Kunäx kamnäq _________________Embalsamar

Kunaxik _______________________Curar

Kunub’alil _____________________Fármaco

Kupinel sina’j, ixterix, ixtexik ______Alacrán

3C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Kurkur ________________________Pavo silvestre

Kuskatlan _____________________El Salvador

Kut ___________________________Sin punta

Kut k’asulewja’ _________________Anfi bios anuros

Kut k’u’xatz’ib’ __________________Vocal corta

Kut uq ________________________Falda

Kuta’m ________________________Tronco (árbol)

Kuta’mil, uxeta’il ________________Legítimo (a)

Kutkamxa’ _____________________Camiseta

Kutwex _______________________Pantaloneta

Kuyunem ______________________Abstener

Kuyunik, kuyunem ______________Disculpar

Ku’k’u’xnäq ____________________Confi ado

Kyaqb’äl _______________________Hemoglobina

Kyaqka’yeb’äl, chuplanem q’aq’ _____ Rayos infrarrojos

Kyeqichaq ____________________Rábano

K’ K’a ___________________________Amargo, bilis, hiel

K’a ___________________________Hasta

K’a je la’ _______________________Hasta allá

3D

74

Neologismos del Idioma K’iche’

K’a ma ja’ na ___________________Todavía no

K’a’m kunnik’ob’äl ______________Sondas

K’a’m q’ojomb’äl ________________Instrumento de cuerda

K’ache’laj ______________________Bosque, montaña

K’aj ___________________________Harina, pinol

K’äj ch’ipäq, k’aj xb’on ___________Detergente

K’ajab’äj, k’ajtz’aqb’äl ____________Cemento

K’ajixim _______________________Maicena

K’ajk’äs awäj ___________________Célula animal

K’ajk’äs q’ayes __________________Célula vegetal

K’ajk’äs xuquje’ k’amatz’umal _______ Células y tejidos

K’ajk’äs, k’utb’äl b’anikil __________Célula

K’ajkab’ _______________________Azúcar

K’ajnak’, uchikopil yab’il __________Virus

K’ajnem _______________________Polinización

K’ajol ala ______________________Muchacho, joven patojo

K’ajol, nuk’ajol __________________Hijo de hombre

K’ajolab’al _____________________Hijastro de hombre

K’äjq’aq’ ______________________Pólvora

K’ajsab’äl wäch _________________Sanción

K’ak’ __________________________Nuevo

K’ak’ ik’ ________________________Luna nueva

K’ak’ab’anikil __________________Modernidad

K’ak’arisam ____________________Moderno

3E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

K’ak’tzij _______________________Neologismo

K’alak’ik _______________________Calavera

K’alak’ik, b’aqb’oj ________________Flaco

K’alän ch’ich’ ___________________Balcón

K’alk’a’x, k’alk’ax, tzoloq’ __________Axila, sobaco, costilla

K’am _________________________Pita

K’am, etab’al, k’a’am _____________Cuerda

K’amach’awib’äl ________________Línea telefónica

K’amäl b’e _____________________Presidente

K’amal b’e k’utb’äl wäch __________Director de escena

K’amal kib’e ri ajkojonelab’ ________Pastor, evangélico

K’amal taq b’e tijonem ___________Autoridades educativas

K’amala’s ______________________Marioneta

K’amalb’e _____________________Director

K’amalb’e re tijob’al ______________Director de escuela

K’amalb’e re tinamit _____________Alcalde

K’amanem ch’ob’otäl chak ________Dirección del proyecto

K’amansanem _________________Aprestamiento

K’amb’äl no’j ___________________Fábula

K’amb’äl yawab’ ________________Ambulancia

K’amb’anem ___________________Concordancia

K’amb’anik ____________________Concordar

K’amchachäl ___________________Cadena

K’ameqale’n atz’yaq _____________Toga

3F

76

Neologismos del Idioma K’iche’

K’amik b’ik _____________________Llevar

K’amik loq _____________________Traer

K’amnaqem ____________________Tradicional (danza tradicional)

K’amnaqem ___________________Típico (a) (comida, traje típico)

K’amoj ib’ _____________________Unión de hecho

K’amöl b’e _____________________Guía

K’amöl b’e tinamit, taqawokajnel _____ Gobernador

K’amöl b’e, uk’u’xal ______________Principal

K’amonem, k’amonik ____________Recibir

K’amow ib’ ____________________Alianza

K’amq’a’q’nik ___________________Electrifi car

K’amq’ab’ b’antajik ______________Intercultural

K’amq’ab’ b’antajilal _____________Interculturalidad

K’amq’aq’ ______________________Electricidad

K’amq’aq’b’äl ___________________Eléctrico

K’amq’aq’il kalaljisis _____________Torre eléctrica

K’amq’aq’näq __________________Electrocutado

K’amq’aq’nem __________________Electrifi cación

K’amq’aq’nil____________________Electrónico

K’amq’ojomb’äl _________________Guitarra

K’amuq’ab’ chak ________________Contrato

K’anarik, royowal _______________Enojar

K’anarnaq _____________________Enojado

K’aq __________________________Pulga

3G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

K’aqat ________________________Picazón

K’aqonik, k’aqonem _____________Tirar

K’ark’a’r _______________________Matraca

K’asaj _________________________Fiado, deuda

K’asik _________________________Despierto

K’ask’atem _____________________Perseverante

K’ask’atnik _____________________Perseverar

K’aslel ________________________No perecedero

K’aslemab’anil no’jk’aslemal _______Valores ecológicos

K’aslemal ______________________Vida

K’aslemalil _____________________Biológicamente

K’aslemam tzij _________________Historia

K’aslemamnel tzij _______________Historiador

K’aslik ________________________Listo, vivo

K’asnak’ _______________________Microorganismo

K’asnak’ilb’äl, ilb’äl nitz’ jastäq ______ Microscopio

K’astajem _____________________Despertarse

K’astajib’al _____________________Resurrección

K’astajnel k’u’x _________________Anfetamina

K’asulewja’ _____________________Anfi bios

K’asunem, k’asunik ______________Despertar

K’asunib’äl _____________________Alarma (instrumento)

K’asunik _______________________Alarmar

K’at __________________________Red grande de pita

3H

78

Neologismos del Idioma K’iche’

K’at q’axb’äl ____________________Retículo endoplamástico

K’atan ________________________Caliente

K’ataralq’ij _____________________Mercurio

K’atmiq’ab’äl ___________________Radiador

K’atmiq’anal ___________________Radiactividad

K’atmiq’anem __________________Radiación

K’atmiq’onem q’aq’ ______________Rayos ultravioleta

K’atonem, k’atonik, poronik _______Quemar

K’awachinal ____________________Hipotético

K’awachinem __________________Hipótesis

K’awex ________________________Anona

K’ax ub’anik ____________________Difícil

K’axajaj _______________________Saliva, baba

K’axk’ob’winaqil ________________Humanidad

K’axwachb’äl __________________Repuesto

K’ayb’al _______________________Plaza, mercado

K’ayb’äl chakub’äl _______________Ferretería

K’ayb’al sutaq __________________Tienda

K’ayb’al ti’j _____________________Carnicería

K’ayb’äl tzam __________________Cantina

K’ayib’al _______________________Mercado

K’ayinem, k’ayinik _______________Vender

K’aykotz’i’jb’äl __________________Floristería

K’aykunub’äl, k’ayb’äl kunab’äl ______ Farmacia

3I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

K’ek’em _______________________Escaso

K’el ___________________________Chocoyo

K’elesu ________________________Loro

K’examaq’elil ___________________Internacionalmente

K’exanem _____________________Trueque

K’exb’anem ____________________Interacción

K’extajem _____________________Renovable

K’exwach ware’aj _______________Placa dental

K’exwachij _____________________Representatividad

K’exwachinik ___________________Representar (como actor)

K’i ____________________________Bastante, mucho

K’i’alil ________________________Cantidad

K’i’arsab’äl, k’iyarsanem __________Multiplicación

K’ib’ __________________________Tipo de palma

K’ib’anoj_______________________Industrial

K’ib’antajik ____________________Multicultural

K’ib’antajik xoqoje’ k’amb’antajik _____ Multi e interculturalidad

K’ich’ab’äl, k’i ch’ab’äl ____________Multilingüe

K’ichuq’ij ______________________Periódicamente

K’ik’ajk’äs ______________________Pluricelular

K’ilim _________________________Frito

K’ilim ixim, pol__________________Poporopo

K’ilinem, k’ilinik _________________Dorar

K’ilixik ________________________Freír

3J

80

Neologismos del Idioma K’iche’

K’im __________________________Paja

K’imk’am q’ayes ________________Grama

K’ipaj _________________________Polisílaba

K’iq’at _________________________Polinomio

K’iqinal, xukuq’ab’ _______________Iris (del ojo)

K’irisanik k’amno’j _______________Desarrollar estructuras

K’isb’al ________________________Último

K’isb’alil _______________________Fin

K’isb’alil k’aytojb’äl ______________Liquidación

K’isik’ _________________________Cabro

K’isis __________________________Ciprés

K’isuwi’ tojb’alil _________________Indemnización

K’isxukut ______________________Lado terminal

K’itza’mkär _____________________Peces selacios

K’iwachel ______________________Teatro (hecho de dramatizar)

K’ix ___________________________Espina, vergüenza

K’ixawuch’ _____________________Puercoespín

K’ixukut _______________________Polígono

K’iya’l, k’i’alil ____________________Plural

K’iyarsab’äl ____________________Signo por

K’iyarsanel _____________________Multiplicador

K’iyarsanel ajilab’äl ______________Coefi ciente numérico

K’iyarsanik _____________________Multiplicar

K’iyem xuquje’ uwäch ___________Productividad y desarrollo

400

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

K’iyem, k’iyil ___________________Desarrollo

K’iyemtzij ______________________Desarrollo lingüístico

K’iyik _________________________Crecer

K’iyirisanem ___________________Multiplicado

K’iypach’unel tzij ________________Poema generador

K’o chirij _______________________Atrás de, detrás de

K’o chupam ____________________Dentro de

K’o chuxo’l _____________________En medio de

K’o’x __________________________Guacal

K’oj ___________________________Máscara

K’ojob’äl _______________________Mosaico

K’ojonem k’ojonik _______________Remendar

K’ok’ __________________________Fragante, oloroso

K’ok’ k’äj ______________________Talco

K’ok’arisab’äl ___________________Desodorante

K’ok’q’ol ______________________Incienso

K’ok’soq’b’äl ____________________Crema (cosmético)

K’olaj, potz’, kik _________________Pelota

K’olb’äl ________________________Archivo (de computación), estuche

K’olb’äl atz’am _________________Salero

K’olb’äl awajchiköp _____________Zoológico

K’olb’äl ch’ab’äl _________________Audio cassete

K’olb’äl ch’ich’ __________________Garaje

K’olb’äl chaj ___________________Cenicero

41

82

Neologismos del Idioma K’iche’

K’olb’äl ech ____________________Closet

K’olb’äl jastaq __________________Bodega

K’olb’äl kaq’iq’ __________________Salvavidas

K’olb’al kunb’al, kunub’alb’äl _______ Botiquín

K’olb’äl läq _____________________Platera

K’olb’äl mes ____________________Basurero

K’olb’äl ojer jastäq ______________Museo

K’olb’äl tz’aj ____________________Cartucho de tinta para impresora

K’olb’äl tz’yäq __________________Armario

K’olb’äl wächaj _________________Película

K’olb’äl wos ____________________Tambo de gas

K’olb’äl wuj ____________________Carpeta

K’olb’anïk ______________________Archivar, guardar

K’olch’apb’äl ___________________Tablero de clavijas

K’olcha’b’äl ____________________Urna (como de votación)

K’olem ________________________Estar

K’olib’al _______________________Lugar, envase

K’olib’al jastaq __________________Recipientes

K’olib’al k’otz’i’j, b’o’j kotz’i’jb’äl _______ Maceta, fl orero

K’olib’al läq ____________________Trinchante

K’olib’äl ub’aq’ q’aq’ _____________Cartucho

K’olib’al, jamalil ________________Espacio, lugar

K’olib’alnel _____________________Envasador

K’olichojlin ____________________Ionosfera

42

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

K’olik _________________________Está, hay, guardar

K’olkantela ____________________Candelero

K’olmiq’in, k’olib’äl miq’in _________Termo

K’olnim k’ayij __________________Almacén

K’olok’ik _______________________Esfera

K’olom k’asleb’anikil _____________Reserva ecológico

K’olsilo’achb’äl __________________Videocasete

K’olt’is kunb’al _________________Jeringa

K’oltaqb’äl wuj _________________Sobre

K’olwachib’äl __________________Filmar

K’osk’a’q chikop _________________Crustáceos

K’osnem, k’os___________________Acentuación, acento

K’otchi’j, k’otojtzij _______________Entrevista

K’otik, k’otonem, k’otonik _________Escarbar

K’otob’al ulew __________________Piocha

K’otow chi’aj, eta’manem _________Examen

K’oxa’ b’aq _____________________Cráneo

K’oxob’ ________________________Achiote

K’oxomanem, k’oxomanik ________Entender

K’oxtum _______________________Pirámide maya

K’oy __________________________Mico

K’u’metal ______________________Código Morse

K’u’mwos ______________________Criptón

K’u’xatz’ib’em __________________Vocalización

43

84

Neologismos del Idioma K’iche’

K’u’xatz’ib’nik __________________Vocalizar

K’u’xch’ub’lem jupuqch’umil ______Galaxia Seyfert (núcleo brillante,

emite radiación X)

K’u’xchomanem ________________Conciencia

K’u’xempuk ____________________Desenlace (de un cuento)

K’u’xeta’mab’äl, chomanem _______Filosofía

K’u’xeta’mab’alil ________________Filosófi camente

K’u’xil _________________________Sustancia

K’u’xilk’äs ______________________Metafísica

K’u’xjastaq _____________________Elemento químico

K’u’xno’jib’äl ___________________Endopsíquica

K’uch _________________________Zopilote

K’uja, chet _____________________Troje, granero cuadrado

K’ul __________________________Poncho, chamarra

K’ulaj _________________________Paralelo

K’ulaj juch’ _____________________Línea paralela

K’ulaje’, kak’ulaj tz’ut _____________Comillas

K’ulajil ________________________Novio (a)

K’ulajpaj ______________________Par mínimo

K’ulanem, k’ulanik ______________Casamiento

K’ulanik _______________________Casado

K’ulb’a’t _______________________Colindancia o vecino

K’ulel _________________________Enemigo

K’ulja _________________________Vecinos, habitantes

44

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

K’uljo’lajujab’ __________________Quinceañera

K’ulmataj ______________________Fenómeno

K’ulmatajem ___________________Experiencia

K’ulmatajik ____________________Experimentar

K’ulpuq _______________________Intersección de conjuntos

K’ululab’tzij ____________________Antónimo

K’ululab’tzij ____________________Contrarios, antónimos

K’ululab’tzij soltzij _______________Diccionario de Antónimos

K’ulunel _______________________Objeto directo

K’ulunsanik ____________________Sintonizar

K’um _________________________Ayote, calabaza

K’ut perwuj ____________________Cartel

K’utb’äl _______________________Cursor

K’utb’äl b’e ____________________Guía de tránsito (mapa, señales)

K’utb’äl chak ___________________Maqueta

K’utb’äl ib’ _____________________Carné

K’utb’äl jastäq __________________Vitrina

K’utb’äl q’atoj __________________Título

K’utb’al tz’ib’ ___________________Cartilla

K’utb’äl wäch __________________Cine

K’utb’alil ______________________Croquis

K’utb’anem ____________________Diagnóstico

K’utb’anem komon ______________Diagnóstico comunitario

K’utb’anem tijonem _____________Diagnóstico educativo

45

86

Neologismos del Idioma K’iche’

K’utb’anik _____________________Diagnosticar

K’utb’e ________________________Señal de tránsito

K’utetal _______________________Lámina (ilustración)

K’utetalil ______________________Laminario

K’utipajb’äl ____________________Silabario

K’utiwachib’äl, q’axwäch wuj _____Acetato

K’utq’alajsab’äl no’j _____________Teorema

K’utq’axb’äl ____________________Semáforo

K’uttijonem, saqwachomsanem ___Capacitación

K’uttz’aqonel___________________Arquitecto

K’uttz’aqonem _________________Arquitectura

K’utub’äl wachb’äl ______________Pantalla

K’utub’al, k’utunem _____________Lección

K’utub’eyal junamil ______________Equidad de género

K’utumox q’ij __________________Brújula

K’utunem, k’utunik ______________Mostrar, señalar

K’utunemal ___________________Magisterio

K’utwachib’äl __________________Televisor

K’utwiq’ab’ _____________________Dedo índice

K’wa’ _________________________Pozo

K’ya’lmul ______________________Frecuencia

K’ya’lmulal _____________________Frecuentativo

K’yaqanel chiköp _______________Cazador

K’yaqb’äl retalq’aj _______________Radiotransmisor

46

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

K’yaqkok ______________________Capirucho

K’yaqplunkun __________________Ametralladora (arma, lanza misil)

L La ____________________________Chichicaste

La...k’ut _______________________Interrogación

Lab’ab’ ________________________Aguado

Laj jukub’ ______________________Canoa

Laj tzijol _______________________Letrero

Lajab’ kär, chapb’äl kär ___________Anzuelo

Lajchikop ch’umil _______________Osa menor

Lajja k’ayib’äl __________________Caseta

Lajja kunanb’äl _________________Puesto de salud

Lajk’al ________________________Doscientos

Lajpak’, ch’ich’ pak’ ______________Cuchara

Lajq’o’_________________________Cuatro mil

Lajtz’ib’ _______________________Letra minúscula

Lajtz’ib’awuj ___________________Libreta

Lajtzijonem ____________________Reseña

Lajuj __________________________Diez

Lajuj re jumuch’_________________Setenta

47

88

Neologismos del Idioma K’iche’

Lajuj re o’k’al ___________________Noventa

Lajuj roxk’al ____________________Cincuenta

Lajuj utak’alb’äl _________________Base decimal

Lajuk’a’l q’aq’, kolb’al ja ___________Pila

Lak’ak’il _______________________Almidón

Lal ___________________________Usted

Lame’t ________________________Botella

Laq __________________________Escudilla, traste

Laq’alik, nim uwäch, perepik ______Ancho

Laq’anatz’aq ___________________Manta (para anuncios)

Laq’o’ lajk’al ____________________Mil

Laqam ________________________Bandera

Latz’, chi’aj ____________________Compromiso

Latz’, titz’itik ____________________Apretado

Lawe, jaqb’äl ___________________Llave

Lawiyil, ximb’äl uchija ____________Candado

Lawub’äl, k’olib’äl jaqb’äl _________Llavero

La’, are la’ ______________________Ese

La’j cholk’ut ____________________Mesocurriculum

La’j jilanjuch’ ___________________Guión menor

La’j k’amq’aq’ ____________________ Semiconductor, conduce electricidad

La’j perwuj ____________________Afi che

La’j toqk’äs ____________________Organelo

La’j uwäch _____________________Angosto

48

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

La’jereb’äl, reb’al ulew ___________Carretilla

La’jno’j wuj, laj tanaj wuj _________Folleto

Le’, lele’ ________________________Aquel, aquella

Leb’tes, tes ____________________Bledo

Lej ___________________________Tortilla

Lejenik ________________________Tortear

Leme’tb’äl _____________________Embotelladora

Lemob’ ________________________Palo de aliso

Lemow, ilb’äl ib’ _________________Espejo

Let’et’, let’, letet, matzätz __________Bicicleta

Li’anik ________________________Llano, llanura, valle

Li’owem _______________________Flotar

Lik’alïk ________________________Plano, al nivel

Lik’lik etz’ab’alil _________________Figuras planas

Lik’q’ub’äl _____________________Capa

Lik’uwachulew _________________Equinoccio

Litz’in _________________________Hermano (a) menor

Lol ___________________________Esperanza

Loq’ __________________________Sagrado

Loq’k’olb’äl ____________________Santuario

Loq’o’manik, loq’ik, loq’o’manem _____ Comprar

Loq’ob’al ______________________Viruela

Loq’om wotz’otz’ ________________Cereal (como Corn Flakes)

Loq’oxik _______________________Querer

49

90

Neologismos del Idioma K’iche’

Lotz __________________________Trébol (planta)

M Ma ajil ________________________Irresponsable

Ma ajilal _______________________Irresponsabilidad

Ma ajilil _______________________Irresponsablemente

Ma tzij taj______________________No es cierto

Mab’i’aj _______________________Anónimo

Mach’ich’wos___________________Boro

Mach’o’j ulew __________________Zona neutral (no combatiente)

Machikopb’äl __________________Flúor

Macho’r _______________________Estéril

Machol tijonem ________________Educación informal

Machomanem _________________Inconsciente

Maj __________________________Negativo

Maj jumul _____________________Nunca

Maj jun, ni ta jun ________________Nadie, ninguno

Maj la’ ________________________De nada

Maj uchuq’ab’, tuqa’r _____________Débil

Maj, maj upam _________________Nada

Majb’äl tijonem _________________Educación infantil

4A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Majb’äl tijonik __________________Preprimaria

Majikomal xuquje’ soktajb’alil _____Inseguridad y vulnerabilidad

Majinik, majinem _______________Comenzar

Majonb’äl _____________________Signo menos

Majonem, esanem ______________Resta

Majunam ______________________Asimetría, desigualdad

Mak’aslem _____________________Inorgánico (a)

Mak’isel _______________________Inagotable

Mak’olem _____________________Ausentismo

Makaj, il _______________________Delito, pecado

Makaksiwan, tz’alamsiwan ________Abismo

Makolob’ ch’awib’äl _____________Teléfono inalámbrico

Makub’sab’äl k’u’x _______________Insatisfecho

Malka’n achi ___________________Viudo

Malka’n ixoq ___________________Viuda

Maloq’nik _____________________Desestimar

Malq’awiq’ab’ __________________Dedo anular

Maltyox _______________________Gracias, muchas gracias

Maltyoxinik ____________________Dar gracias

Mam _________________________Nieto, nieta de hombre

Man k’ax ub’anik ________________Fácil

Mank _________________________Mango

Mansa’n ______________________Manzana (fruta)

Maq’ay ________________________Basura inorgánica

4B

92

Neologismos del Idioma K’iche’

Masat _________________________Venado

Mataq’tami’ ____________________Ballena

Matz’aqat k’ajk’äs _______________Procariota

Matz’inilnäq ___________________Destemplada (desafi nado)

Matz’inilnik, juch’uch’ik,

kamatz’ilnilnik, kajuch’uch’ik ______Destemplar, se destempla

Matzij ________________________Irreal

Matzij, matzijnem, ma...ta(j) _______Negación

Matzijolil ______________________Irrealismo

Maxe’lq’a’q’ k’amq’aq’ ____________Carga eléctrica negativa

Maxe’lq’aq’ ____________________Electrón

Maxta’t _______________________Maxtate, taparrabo

May __________________________Tabaco

Maya’ b’antajik _________________Cultura Maya

Mayanem, kajmanem ____________Prodigio

Mayatz’ib’ _____________________Glifo

Mayb’aq’wachel, sub’b’oq’ochal _____ Mágico (ojos mágicos)

Maynem, k’utwachil _____________Espectáculos

Ma’etamatäl ___________________Incógnita (elemento de las

ecuaciones matemáticas)

Ma’n __________________________Puntería

Meb’a’ ________________________Pobre

Meb’a’, minor ___________________Huérfano, pobre

Meji’k, pachalik _________________Postrarse, doblarse

4C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Mek’ek’el, kame’l ________________Humilde

Mek’ek’em _____________________Humildad

Mem _________________________Mudo

Memb’ixnem ___________________Fononímico

Memtzij, solob’tzij ________________ Mímica (como ademanes ilustrativos)

Meq’owal, umeq’inal ulew ________Clima

Meqmuj, muqul ________________Nublado

Meri’x ________________________Calcetín

Mes __________________________Basura

Mesab’al ______________________Escoba

Mesom _______________________Barrido

Mesonik, mesonem _____________Barrer

Met __________________________Algodón

Mettew _______________________Nieve

Metz’aj _______________________Pestaña

Metz’aj _______________________Pestañas

Mexa _________________________Mesa

Mexa rech tz’ib’ _________________Escritorio

Mexiko _______________________México

Me’r korti’l ____________________Recurso económico

Me’s __________________________Gato

Me’skär _______________________Peces holocefalos

Miq’in ________________________Caliente (líquido)

Miq’in ulew ____________________Zona tórrida

4D

94

Neologismos del Idioma K’iche’

Miq’inem ______________________Caloría

Miq’moj _______________________Templado, tibio

Miq’onik, miq’onem _____________Calentar

Miq’sab’äl _____________________Cafetera

Mi’al, rab’in ____________________Hija de hombre

Mi’alab’al ______________________Hijastra de hombre

Mokonel ______________________Jornalero

Molb’al k’yalil __________________Signos de agrupación

Molcholajnel nuk’b’äl ____________Sistema operador

(como de computadoras)

Moletamab’äl __________________Enciclopedia

Molojtijoj, komontijoj, wokajtijoj _____Comunidad educativa

Molomtzij _____________________Mentira, falsedad

Monk’o’y, malaxk’o’t _____________Crespo, colocho

Mop __________________________Coyol

Morto’m ______________________Mayordomo

Mow k’ajk’äs ___________________Membrana celular

Mox warnaqil __________________Sonambulismo

Moxq’ab’, mox __________________Izquierda

Moxyab’il _____________________Epilepsia

Moy __________________________Ciego

Mub’am _______________________Remojado

Mub’anem, mub’anik ____________Remojar

Much’ _________________________Chipilín

4E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Muchmu’l ab’äj _________________Grava (piedra machacada)

Muj __________________________Sombra (de árbol)

Mujajb’äl ______________________Carpa

Mukun ________________________Ayote tierra fría y güicoy

Mul __________________________Sumatoria (total)

Mulaj __________________________ Producto (resultado de la

multiplicación)

Mulamik ______________________Abultado (tierra)

Mulb’äl pwaq __________________Alcancía

Mulim ________________________Sumado

Mulimb’äl _____________________Signo más

Mulinem ______________________Adición, suma

Mulinik _______________________Sumar

Mulinik, mulunem ______________Reunir, juntar

Mulma’q ______________________Sumandos

Mulq’ab’, mopq’ab’, molq’ab’ _______Anillo

Mulul _________________________Jícara

Muq’ _________________________Puño

Muq’unem, muq’unik ____________Empuñado

Muqik, muqunik ________________Enterrar

Muqub’al kaminaqib’ ____________Cementerio

Muqunem _____________________Enterrado

Mutzch’umil ___________________Constelación

Mutzmul jab’ ___________________Llovizna

4F

96

Neologismos del Idioma K’iche’

Muxanem, muxanik _____________Nadar

Muxanib’äl ____________________Piscina

Muxu’x _______________________Ombligo

Muy __________________________Chicozapote

Mu’b’äl t’iqb’äl _________________Almohadilla para sello

Mu’s __________________________Señor ladino

Mu’s b’antajik __________________Cultura Ladina

N Na utz taj ______________________No está bien

Nab’ak’u’x _____________________Sentido de humor

Nab’al ________________________Gusto

Nab’al re ti’ojilal_________________Tacto

Nab’al rech echb’anem ___________Sentido de pertenencia

Nab’alil _______________________Sentidos

Nab’e _________________________Primero

Nab’e etab’äl ___________________Evaluación inicial

Nab’e junab’____________________Primer grado

Nab’e q’ij ______________________Domingo

Nab’e tanaj ____________________Primera unidad

Nab’e xak ______________________Profase

4G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Nab’ech’awem__________________Lengua materna

Nab’ejsab’äl b’ixik _______________Prevención

Nab’ejsanb’äl pa che’_____________Centro de Prisión Provisional

Nab’ek’os ______________________Acentuación aguda

Nachiti’, nochti’ _________________Tuna

Naj ___________________________Lejos

Näj tijonem ____________________Educación a Distancia

Najal _________________________Distancia

Najilb’äl, ilb’äl uwakaj ____________Telescopio

Najropinem ____________________Salto de longitud

Najtirjuquq chikopib’ ____________Reptiles rincocéfalos

Nak’ __________________________Micra

Nak’ nuk’k’aslem ________________Homeostasis

Nak’ab’äl tz’ib’, taktak ____________Tecla

Nak’äl ilwäch ___________________Lentes de contacto

Nak’b’äl, nek’b’äl _______________Pegamento

Nak’ch’uqb’äl soknaqil ___________Esparadrapo

Nak’chikopil, uchikopil jastaq _____Bacteria

Nak’elaweyil ___________________Chapa (de puerta)

Nak’etal _______________________Calcomanía

Nak’ik_________________________Pegar (con goma)

Nak’ob’al ______________________Goma, pegamento

Nak’tux _______________________Injerto (vegetal)

Nak’tuxnik _____________________Injertar (con plantas)

4H

98

Neologismos del Idioma K’iche’

Nak’tz’umnik ___________________Injertar (tejidos u órganos de

animales, personas)

Nak’wachib’äl __________________Microfotografía

Nakäl wachibäl _________________Imagen fi ja

Nakalwos _____________________Argón

Nakanik, t’ijt’ik _________________Tonto

Nan __________________________Señora

Nanab’al, nanb’al _______________Madrastra

Napux ________________________Nabo

Naq’talil ______________________Costumbre

Naq’tanem Ya’talil _______________Derecho Consuetudinario

Natajem, na’tajik, na’tajem ________Recordar

Nawa’x, nawaxo ________________Navaja

Na’b’äl ________________________Sentidos (anatomía)

Na’ch’awem ____________________Lenguaje táctil

Na’chinb’el, yo’x nan _____________Madrina

Na’ik __________________________Probar, saborear, sentir

Na’ob’alil je’lalil _________________Expresión artística

Na’onem, na’onik _______________Sentir

Na’tab’äl ch’akanik ______________Trofeo

Na’tab’äl tz’aq, na’tb’atz’aq ________Monumento

Na’tb’al wuj ___________________Diploma

Na’wel ________________________Genio (persona)

Ne’ ___________________________Bebe

4I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ne’k’ib’äl ch’ab’äl _______________Grabadora

Nek’b’äl wachaj ________________Vídeo

Ni ta jun, maj jun _______________Ninguno, nadie

Nicaragua _____________________Nicaragua

Nik’aj etab’äl set ________________Radio (circunferencia)

Nik’aj ik’ _______________________Media luna

Nik’aj q’ij ______________________Mediodía

Nik’aj wachaj ___________________Frente

Nik’aj winäq ___________________Adulto

Nik’ajset ______________________Semicírculo

Nik’arutik q’ij, ch’uqch’aqap _______Eclipse anular o parcial

Nik’awiq’ab’ ____________________Dedo medio

Nik’otijoxik ____________________Verifi cación de aprendizaje

Nik’owujib’äl, nik’ob’äl no’jwuj ____Biblioteca

Nim __________________________Grande

Nim cholk’ut ___________________Macrocurrículum

Nim jilanjuch’ __________________Guión mayor

Nim jukub’ _____________________Barco

Nïm k’ayib’äl ___________________Comercio

Nim kajk’olb’äl _________________Zip (de computadora)

Nïm qupib’äl __________________Guillotina

Nim tinamit, tinamit _____________Departamento

Nim toqjukub’äl ________________Puerto (embarcadero)

Nim upam _____________________Hondo, profundidad

4J

100

Neologismos del Idioma K’iche’

Nim uq’ij ______________________Honorable

Nim wachb’al __________________Póster

Nima’uchuq’a’b’ jupuqch’umil ______ Galaxia quasar

Nimach’o’jinel __________________Héroe (protagonista)

Nimach’umil ___________________Lucero

Nimachi _______________________Gigante (como en los mitos)

Nimachikop ch’umil _____________Osa mayor

Nimaja’ _______________________Río

Nimal _________________________Orgulloso

Nimal achi ____________________Machismo

Nimanem, mach’ach’enem ________Respeto

Nimanik _______________________Obedecer, respetar

Nimantzij______________________Disciplina (control)

Nimapoq’ch’ub’lin_______________Supernova

Nimaq’ab’ _____________________Por la mañana

Nimaq’ij _______________________Feria, fi esta, ceremonia

Nimaq’ij xukulem mejelem _______Ceremonia religiosa

Nimarem ______________________Progreso

Nimarisab’äl ___________________Lupa

Nimasu’t, ch’upb’äl mexa _________Mantel

Nimatinamit ___________________Guatemala (ciudad)

Nimatz’ib’ _____________________Mayúscula

Nimayin _______________________Dinosaurio

Nim-b’e _______________________Carretera

500

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Nimeta’manel __________________Sobresaliente

Niminem ______________________Interferencia

Nimk’yaqb’äl __________________Tanque

Nimkab’raqan __________________Terremoto

Nimonem, nimonik _____________Meter

Nimtak’alb’äl, tak’alb’äl ___________Tarima

Nimtz’ib’ ______________________Letra mayúscula

Nitz’ cholk’ut ___________________Microcurrículum

Nitz’ chomanïk _________________Frase

Nitz’ kajxukut __________________Casilla

Nitz’ raqan _____________________Corto

Nitz’, witz, alaj __________________Pequeño

Nitz’akik ______________________Cincos, canicas

Nitz’irb’äl ajalib’äl _______________Mínimo denominador común

Noch’ _________________________Silueta

Nochti’ ________________________Nopal

Nojimal, no’jimal ________________Despacio

Nojinaq _______________________Lleno, satisfecho

No’j __________________________Idea

No’j tzijonem __________________Conferencia

No’j wuj, no’jib’al wuj ____________Libro

No’jajilanik ____________________Aritmética

No’jalil ________________________Psicológicamente

No’jalinel ______________________Psicólogo

51

102

Neologismos del Idioma K’iche’

No’jb’anem ____________________Tecnología

No’jb’anobäl ___________________Civilización

No’jib’äl tzij ____________________Refrán

No’jim ________________________Invento

No’jinel _______________________Concejal

No’jk’aslemal tijonem ____________Educación en Valores

No’jnik’ob’äl tzijob’äl _____________Lingüística

No’jriqonem ___________________Competencias actitudinales

No’jtijojnem ___________________Disciplina (disciplina académica)

No’jwuj q’ojomb’äl ______________Partitura

No’jwuj tijonik __________________Libros de texto

No’s __________________________Pavo, chompipe

Nuch’wiq’ab’ ___________________Dedo meñique

Nuk’b’al q’aq ___________________Poyo

Nuk’b’alil ______________________Constructivismo

Nuk’b’anel _____________________Programador (de computadora)

Nuk’b’iwuj _____________________Bibliografía

Nuk’b’iwujil ____________________Bibliográfi co

Nuk’ch’ob’oj ___________________Convenio

Nuk’chomab’al _________________Acuerdo

Nuk’chomanik Ajpopil ___________Acuerdo Gubernativo

Nuk’eta’mab’äl _________________Construcción del conocimiento

Nuk’etz’b’a’l ____________________Rompecabezas

Nuk’k’aslem ___________________Ecología

52

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Nuk’soltzij _____________________Lexicografía

Nuk’tz’ib’anem _________________Diagramación

Nuk’uchakunel tijonem __________Administrador educativo

Nuk’um uchi’ja _________________Persiana

Nuk’unel tijonem _______________Coordinador académico

Nuk’unel tz’ib’an wuj ____________Coordinador editorial

Nuk’uq’ajajel ___________________Trompa de Eustaquio

Nuk’wäch _____________________Programa (computación)

Numik ________________________Hambre común

Nupch’umil, malch’umil _________Saturno

O Och’ __________________________Elote tierno, jilote

Oj ____________________________Aguacate

Oj ____________________________Nosotros

Ojer __________________________Antes

Ojer k’aslemal __________________Era arcaica

Ojer nab’e k’aslemalil ____________Era precámbrica

Ojer nab’e utzijol uwachulew ______Era paleozoica

Ojer nab’e winaqilal _____________Era antropozoica

Ojer nab’etas uwachulew _________Era cenozoica

53

104

Neologismos del Idioma K’iche’

Ojer ukab’tas uwachulew _________Era mesozoica

Ojer winäq qaxe’il _______________Antepasado

Ojer yuq’uq’k’as ________________Era cámbrica

Ojer, naj tir ____________________Antiguo

Ojob’ _________________________Tos

Ojob’anem, ojob’anik ____________Toser

Ojxiwan ______________________Laurel

Ok’al ab’ ______________________Siglo

Ok’apajb’äl ____________________Quintal

Okb’äl ________________________Boleto, ticket

Okem, okik, okisanik _____________Entrar, entre

Okib’al ________________________Entrada

Opanem ______________________Meta (como competencia)

Opanib’äl ______________________Estación (terminal de buses)

Opanib’äl ch’ich’ ________________Terminal

Opanib’äl xik’ach’ich’,

opanib’äl rapch’ich’ _____________Aeropuerto

Opanriqonem __________________Competencias terminales

Oq’ib’äl _______________________Onomatopeya

Oq’inib’äl ______________________Onomatopéyico

Oqtam ________________________Perseguido

Oqtanik _______________________Perseguir

Oxib’ _________________________Tres

Oxij __________________________En tres días

54

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Oxik’ _________________________Trimestre

Oxjachän _____________________Regla de tres

Oxk’al ________________________Sesenta

Oxk’os ________________________Esdrújulo (a)

Oxk’u’x tz’ib’ ___________________Triptongo

Oxlajk’al_______________________Doscientos sesenta

Oxlajq’o’ _______________________Cinco mil doscientos

Oxlajuj ________________________Trece

Oxlanemal _____________________Vacaciones

Oxpaj _________________________Trisílaba

Oxpaläj _______________________Dimensión (tres dimensiones)

Oxq’at ________________________Trinomio

Oxq’at kawiq ___________________Trinomio de segundo grado

Oxq’o’ _________________________Mil doscientos

Oxt’in, oxcholnak’ _______________Puntos suspensivos

Oxtz’aq _______________________Pirámide triangular

Oxtz’aq kajtz’ik _________________Pirámide cuadrada

Oxxukut junamch’um ____________Triángulo congruente

Oxxukut tz’aq __________________Pirámide

Oxxukut, oxib’uxukut, oxtzelaj ____Triángulo

O’on __________________________Iguana

55

106

Neologismos del Idioma K’iche’

P Pa ____________________________En

Pa juyub’ ______________________Área Rural (cantón, aldea)

Pa mox _______________________A la izquierda

Pa nik’aj q’ij, pa q’ij, pa tik’il q’ij ______ A medio día

Pa taq ________________________A la (s)

Pa tinamit _____________________Área urbana

Pa wikiq’ab’ ____________________A la derecha

Pa, chi ________________________A

Pach’ _________________________Trenza

Pach’um ______________________Trenzado

Pach’um tzij ____________________Poema

Pach’umb’äl tzij _________________Poemario

Pach’unel tzij ___________________Poeta, poetiza

Pach’unem, pach’unik ___________Trenzar

Pache’ ________________________Cárcel, calabozo

Pachq’ab’, pisq’ab’aj,

ch’uqtob’äl q’ab’aj ______________Guante

Pachub’äl, tz’am wi’ ______________Listón

Paj ___________________________Libra

Paj, uch’aqapil tzij _______________Sílaba

Pajanem ______________________Predicción

56

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Pajanik ________________________Predecir, predice

Pajb’äl ________________________Copa

Pajb’al’ib’nik ___________________Autoevaluar

Pajonem, pajonik _______________Pesar

Pak’ ___________________________ Cuchara de madera, jícara, cucharón

Palajaj, palaj ___________________Cara

Palomax ______________________Paloma de castilla

Palow_________________________Océano, mar

Pamaj ________________________Tronco

Pamaj ________________________Estómago

Pamb’oq’och ___________________Humor vítreo (del ojo)

Pamrij ________________________Contraportada

Pamxiltzij, tiqtzij ________________Infi jo

Panama’ _______________________Panamá

Panku’ ________________________Banco (para sentarse)

Panq’an _______________________Sacatepéquez

Paplo’t ________________________Barrilete

Paq’, sik’poq’ ___________________Cohete (fuego artifi cial)

Paq’aq’ ________________________Ametralladora (fuego artifi cial)

Paq’inem, paq’inik _______________Partir por la mitad, reventar

Paq’onem, paq’onik _____________Rajar

Paq’pa’q’ab’ ____________________Aplauso

Paqab’isaxik ___________________Elevar

Paqalem, aq’anik ________________Subir

57

108

Neologismos del Idioma K’iche’

Paqchinem, ch’ikmayinem,

ch’ikmix _______________________Empujar

Par ___________________________Zorrillo

Parapox _______________________Concha

Pare __________________________Cura, sacerdote

Parki _________________________Izote

Paror, kinaq’ ____________________Riñón

Pas __________________________Faja

Pas ch’umil ____________________Vía láctea

Patan _________________________Mecapal

Patan alaxik ____________________Deberes de la familia

Patan, latz’ _____________________Quehacer

Patanel _______________________Servidor

Patanel tyox ___________________Sacristán

Patanelab’ _____________________Comité

Patet _________________________Malacate (huso)

Patux _________________________Pato

Patz’an ________________________Rastrojo

Patzapik _______________________Despeinado, desordenado, peludo

Patzka’r _______________________Disfraz

Patzka’rnik _____________________Disfrazar, disfraza

Patzpo’y _______________________Frívola

Patzu’k tzij, patzku’y tzij __________Trabalenguas

Pawi’ _________________________Sombrero

58

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Paxik _________________________Quebrar

Paxil kayala’ ____________________Guatemala

Paxinem, paxinik ________________Quebrar (algo de cocina)

Paxlaq, xmaramaq ______________Verdolaga

Payaki’ ________________________Maxilar superior

Payu’, sub’al tz’am, su’t,

su’b’äl tza’maj __________________Pañuelo

Pa’tz _________________________Peludo

Pejk’at ________________________Malla

Pek ___________________________Cueva

Peme’ch _______________________Conchas de mar

Pepe _________________________Mariposa

Peq __________________________Cacao

Peqija’ ________________________Cotiledón

Pera’j, pe’r _____________________Perraje

Pera’j, reb’o’s ___________________Chal

Perpe’ch ______________________Cresta

Persäq ab’äj ____________________Lápida (piedra mortuoria)

Perwachnem ___________________Escena (fragmento de la obra )

Perwuj ________________________Cartulina

Petb’äl anima’ __________________Desmayo

Petb’il, chuwe’q kab’ij ____________Futuro

Petem, petik ___________________Venir

Pichonem, pichonik _____________Apuñalar, puyar

59

110

Neologismos del Idioma K’iche’

Pilin __________________________Resbaladizo

Pim __________________________Grueso

Pim kotz’b’äl ___________________Colchón

Pimawuj ______________________Cartón

Pirb’äl se’t, uketb’äl _____________Diámetro

Pirim _________________________Partir, fraccionar

Pironik, pironem ________________Partir (con la mano)

Pisb’äl k’ax ____________________Venda

Pisb’äl wuj ____________________Forro

Pisik, b’utzunik, b’utzunem _______Envolver

Pisonik ________________________Forrar

Pitz’om _______________________Aplastado

Pitz’onem, pitz’onik _____________Aplastar

Pitz’q’ojomb’äl _________________Piano

Pix ___________________________Tomate

Pixab’nem _____________________Refl exión

Pixb’anem chak _________________Orientación para el trabajo

Pixb’anik, uk’u’xal k’aslemal _______Principios

Pixq’aq’ _______________________Neutrón

Pixq’aq’ ch’umil _________________Estrella de neutrones

Pixtun ________________________Tortilla gruesa

Pi’q ___________________________Xilote, olote

Pom __________________________Copal, incienso

Pop __________________________Petate

5A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Poq’ q’aq’ ______________________Bomba (fuego artifi cial)

Poq’irisanem ___________________Reproducción

Poq’owem _____________________Ebullición

Poq’owisam ____________________Hervido

Poq’owisanem, poq’owisanik ______Hervir

Poq’sab’äl q’inomal _____________Empresa

Poq’sb’äl ajilanïk ________________Potencia

Poqon ________________________Picante, picoso

Poro’n ________________________Fogón (fuego grande)

Porom kaq’iq’ __________________Anhídrido carbónico

Porom xan ____________________Ladrillo

Pospo’y, poror __________________Pulmón

Poy __________________________Espantapájaros, espantajo

Po’t __________________________Güipil

Pronwos ______________________Cloro (elemento)

Pub’ __________________________Cerbatana

Puch’ik, puch’unem,

puch’unik _____________________Machacar (chile, tomate)

Puj ___________________________Materia (de herida), pus

Puk __________________________Historia (cuento)

Puk k’ulmatajem, wiqom

k’ulmatajem ___________________Leyenda

Puk, tzijob’elil __________________Cuento, historieta, relato

Pulputik achixik ________________Celos

5B

112

Neologismos del Idioma K’iche’

Punpu’x ______________________Vejiga urinaria

Puq __________________________Conjunto (de matemática)

Puq, komon, wokaj ______________Colectivo, común, conjunto

Puqchajinel ____________________Patrulla

Puqchajinik ____________________Patrullar

Puqtoqk’äs ib’och’il ______________Sistema nervioso autónomo

Puqwiqom tzij __________________Estrofa (agrupación de versos)

Puskunanik ____________________Cirugía

Puwi’ _________________________Encima de, sobre

Pwaq natajsab’äl _______________Medalla

Pwaq, rajil _____________________Dinero, precio

Pwaqb’äl ______________________Monedero

Pwaqb’äl ja ____________________Banco

Pwaqilal alaxik _________________Economía familiar

Pwaqnel ______________________Banquero

Pwi’yaj xib’nel __________________Sombrerón (duende)

Q Qab’sanem, tukub’inik ___________Remar

Qajb’äl _______________________Alquiler

Qajb’al chi jujunal _______________Renta percápita

5C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Qajb’äl q’ij _____________________Oeste

Qajibäl ________________________Campo de aterrizaje

Qajnäq sutz’, mayul ______________Neblina

Qajnäq, ok il ___________________Dedicado

Qajnem _______________________Dedicación

Qajnik, ok ilnik _________________Dedicar

Qajom tzij _____________________Préstamo lingüístico

Qajonem, qajonik _______________Prestar

Qajoq ________________________Hacia abajo

Qanan ulew ____________________Naturaleza (madre naturaleza)

Qapowsab’äl xan _______________Azulejos

Qas tzij _______________________En verdad

Qasb’äl ch’ab’äl ________________Silenciador

Qasna’ ________________________Bautismo

Qepowbäl _____________________Aceitera

Qepowja’ ______________________Aceite (de cocina)

Qitz’aq’ojomb’äl ________________Violín

Qitz’aq’ojomnel ________________Violinista

Qitzijil ________________________Realidad

Qonojel oj _____________________Todos juntos

Qororem, qororik _______________Roncar

Qul ___________________________Cuello

Qulaj _________________________Garganta

Qulb’ixanem ___________________Entonación

5D

114

Neologismos del Idioma K’iche’

Qulb’ixanik ____________________Entonar

Qulil __________________________Tonalidad

Qulq’ab’ ______________________Pulsera, brazalete

Qumunem ____________________Bebido

Qumuxik ______________________Tomar, beber

Qupb’äl ixk’eq _________________Cortaúñas

Qupib’äl _______________________Tijeras

Qupib’al ch’ich’ _________________Alicate

Qupim wuj ____________________Recorte (como de periódico)

Qupinem, qupinik ________________ Cortar (carne, madera con instrumento)

Q’ Q’ab’, uq’ab’ ____________________Mango, aza

Q’ab’a’t _______________________Remo

Q’ab’aj ________________________Manos, extremidades superiores

Q’ab’akik ______________________Básquetbol

Q’ab’äl ________________________Manecilla

Q’ab’arel ______________________Borracho

Q’ab’arisab’äl, kumb’alil __________Droga

Q’ab’arnaqil ___________________Alcoholismo

Q’ab’atz’ib’ _____________________Manuscrito (copia a mano)

5E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Q’ab’ch’ab’äl , jaljoj tzij ___________Dialecto

Q’ab’ch’awib’äl _________________Auricular (del teléfono)

Q’ab’kajb’äl ____________________Reloj de pulsera

Q’ab’tz’aj wuj __________________Hectógrafo

Q’ajaj chirijchuchja’j _____________Alveo-palatal

Q’ajaj chirijja’j __________________Velar

Q’ajajchuchja’j _________________Alveolar

Q’ajajjumuw ___________________Fricativa

Q’ajajtz’ib’ _____________________Fonema

Q’ajajtza’m ____________________Nasal

Q’ajik _________________________Fractura

Q’ako’r ________________________Café (color)

Q’alaj _________________________Invierno, se nota

Q’aläj lik’uwachulew_____________Equinoccio de invierno

Q’alajinem _____________________Ver, notar

Q’alajinik ______________________Notar

Q’alajisanik, chuq’ab’ixik__________Resaltar, enfatizar

Q’alajsab’äl ____________________Editorial (casa de imprenta)

Q’alajsanel _____________________Editor, testigo

Q’alajsanem ___________________Declarativo

Q’alajsanem ___________________Edición (versión impresa)

Q’alajsanem ___________________Testimonio

Q’alajsanik _____________________Editar, revelar

Q’alel _________________________Príncipe

5F

116

Neologismos del Idioma K’iche’

Q’alub’äl ______________________Abrazadera

Q’alunik, q’alunem ______________Cargar (en brazos)

Q’alwäch ______________________Corona

Q’an __________________________Amarillo

Q’anab’aj ch’ich’ ________________Silicio

Q’anal k’amatyo’jil ______________Tejido adiposo

Q’anal, xepoyil _________________Graso

Q’anapwaq ____________________Oro

Q’anil, ________________________Grasa, manteca

Q’anpalo ______________________Océano atlántico

Q’anq’oj _______________________Sarazo (medio maduro)

Q’anq’oj q’oq’ ___________________Papaya

Q’anq’oq’ ______________________Melón

Q’antura’s _____________________Melocotón

Q’antz’ujujnel __________________Glándula cebacea

Q’anwäch, keqkojxe’ _____________Zanahoria

Q’apoj ________________________Señorita (virgen)

Q’apöj ________________________Adolescencia

Q’apoj ali ______________________Muchacha, joven

Q’apojil _______________________Virginidad

Q’aq’ _________________________Fuego, calor

Q’aq’ uxe’ulew _________________Magma

Q’aq’achib’äl, ilb’äl ch’akul ________Radiografía

Q’aq’al, q’aq’ ___________________Calentura

5G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Q’aq’alno’j _____________________Partido (político)

Q’aq’anik, q’ipip ________________Ardor, ardor en el pecho

Q’aq’che’w, q’aq’tewal ___________Temperatura

Q’aq’elja’, ja’q’aq’ ________________Gasolina

Q’aq’elja’b’äl ___________________Gasolinera

Q’aq’ib’äl, ya’b’äl q’aq’ ____________Combustible

Q’asq’a’kär _____________________Peces ganoideo

Q’asq’a’y xikin __________________Canales semicirculares del oído

Q’at eta’mab’äl _________________Sección de aprendizaje

Q’atab’anik, q’atexik _____________Detener

Q’ataj ________________________Artículo

Q’ataj ________________________Unidad (parte de uno libro)

Q’atäl potz’ ____________________Portero

Q’atalb’äl ______________________Interruptor, switch (para luz)

Q’atatäl b’anikil ________________Privado

Q’atb’äl _______________________Valla

Q’atb’äl jäb’ ____________________Paraguas

Q’atb’äl q’atoj __________________Título (divisiones de un libro)

Q’atb’äl taqanik ________________Norma

Q’atb’äl tzij k’amalb’e ____________Dirección general

Q’atb’altzij, q’atab’äl tzij __________Juzgado, municipalidad

Q’ateb’al ja’, b’inel ja’ _____________Arroyo

Q’atel k’axk’onem _______________Prevención de desastres

Q’atjox, ramib’äl che’,

5H

118

Neologismos del Idioma K’iche’

ramib’al tz’alam ________________Serrucho, sierra, motosierra

Q’atoj ________________________Condena

Q’atöj tojonïk __________________Impuesto

Q’atöl tzij _____________________Juez

Q’atolq’aq’, q’atb’äl

kaqulja, q’atub’äl kak’ulja _________Pararrayo

Q’attzij _______________________Judicial

Q’atwokk’ay ___________________Monopolio

Q’atya’talik ____________________Ipso iure

Q’axakajnak’, q’ateb’äl yab’il _______Vacuna

Q’axal roprotinik ________________Transmisor

Q’axanem, q’axanik _____________Pasar, cruzar

Q’axanik, ______________________Cruzar, pasar, transmitir

Q’axariqonem __________________Competencias procedimentales

Q’axb’äl b’anikil ________________Tradición

Q’axb’äl ja’ ____________________Manguera

Q’axb’äl jastaq _________________Tubo

Q’axb’äl tzij ____________________Emisora

Q’axb’äl tzij, tab’äl jachtzij ________Radio

Q’axb’äl tzijonb’alil ______________Tradición oral

Q’axb’äl, ub’e ja’ _________________Canal

Q’axb’ixik tz’ib’ _________________Dictado

Q’axchaqi’j öj, chaqij qulaj ________Tuberculosis

Q’axkaqiq’b’äl __________________Aerolínea

5I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Q’axkayib’äl ___________________Cristal

Q’axnem ______________________Proceso

Q’axnem ______________________Traslación

Q’axnem tijonem _______________Proceso educativo

Q’axwach chakub’äl _____________Multimedia

Q’axwachaj ____________________Escáner

Q’axwachb’am _________________Escaneado

Q’axwachib’äl __________________Proyector

Q’axwachnik ___________________Escanear

Q’ayem _______________________Biodegradable

Q’ayes ________________________Monte, zacate, vegetal

Q’ayes chuq’ab’il ulew ___________Abono vegetal

Q’ayesb’äl _____________________Herbario

Q’ayinaq ______________________Podrido

Q’ayja’ ________________________Hidrólisis

Q’aynaqil yab’il _________________Cáncer (enfermedad)

Q’aynem ______________________Orgánico (a)

Q’ayq’ayes _____________________Basura orgánica

Q’a’m _________________________Puente, escalera

Q’a’m b’e ______________________Grada

Q’a’m ilb’äl ____________________Atalaya

Q’a’m q’axib’äl _________________Pasarela

Q’a’mja _______________________Edifi cio

Q’eb’al ________________________Tinaja, cántaro

5J

120

Neologismos del Idioma K’iche’

Q’eb’u’t, q’eb’ut ch’ich’ ___________Helicóptero

Q’eb’un _______________________Hierba buena

Q’el __________________________Viejo, usado

Q’eq __________________________Negro

Q’eq ilwäch ____________________Lentes oscuros

Q’eqajul _______________________Agujero negro

Q’eqak’ajch’ich’ _________________Itrio

Q’eqal b’oq’och _________________Iris

Q’eqq’oj _______________________Café

Q’equm _______________________Oscuro

Q’equtz’ib’ _____________________Negrita, negrilla

Q’e’t __________________________Surco

Q’ij ___________________________Día, sol

Q’ijijb’äl _______________________Embudo

Q’ijila’anik, q’ijila’anem ___________Adorar

Q’ijilal ________________________Tiempo

Q’ijolal _______________________Valores

Q’ilonem, q’ilonik _______________Privar, abstener

Q’inom _______________________Millonario, adinerado

Q’inom Taq’aj Amaq’ _____________Costa Rica

Q’inom, q’enum ________________Jocote

Q’inomalil _____________________Patrimonio

Q’iponem, q’iponik ______________Quebrar (lápiz, regla)

Q’ob’alil _______________________Tonalidad (de colores)

600

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Q’ochob’ q’echob’ _______________Rayaján

Q’ojom________________________Marimba, Música

Q’ojomanem __________________Concierto

Q’ojomb’äl ____________________Instrumento (instrumento musical)

Q’ojomb’äl, uq’ab’ q’ojom _________Baqueta (marimba)

Q’ojomb’ix tijonem ______________Educación musical

Q’ojomnel _____________________Marimbista

Q’ojomnel _____________________Músico

Q’ol __________________________Trementina

Q’olb’e, tz’aqom nimb’e __________Asfalto

Q’olkunanb’äl __________________Balsámico

Q’olonem, sub’unem ____________Farsa (obra de teatro)

Q’oq’ _________________________Chilacayote

Q’or, joch’ ______________________Atole

Q’or, uk’ya’ _____________________Atole de masa

Q’or’aj ________________________Atole de elote

Q’orq’ol _______________________Dextrina

Q’ortz’ajb’äl ____________________Crayón pastel

Q’oruwach che’ _________________Jalea

Q’otz _________________________Mejilla

Q’oxom, q’oxowem ______________Dolor

Q’oylemal _____________________Horizontalidad

Q’oyol juch’ ____________________Línea horizontal

Q’oyolem ______________________Acostarse

61

122

Neologismos del Idioma K’iche’

Q’oyolik _______________________Acostado, horizontal

Q’oyoljuch’_____________________Abscisa (coordenada cartesiana)

Q’oyoxo’l etab’äl, ri unimal

raqan, nim raqan, etab’äl raqan ______ Longitud

Q’ub’äl itzelal __________________Impunidad

Q’uch ________________________Ayuda mutua

Q’uma’rkaj _____________________El Quiché

Q’upunem, q’upunik ____________Quebrar (con la mano)

Q’uq’ _________________________Quetzal

Q’usq’ujsanik, kq’usq’ujsanik ______Susurrar, susurra

Q’ususb’äl, sak’alib’äl ____________Gimnasio

Q’ususinem ____________________Gimnástica

Q’ututem ______________________Sentimientos

Q’ux __________________________Musgo, paxte

R Rab’arik _______________________Largo y delgado

Rab’arik nak’ab’äl _______________Tape (cinta adhesiva)

Rab’aset _______________________Eslabón (de cadena)

Rab’kaxla’n kunab’äl ____________Cápsula

Rab’set jupuqch’umil ____________Galaxia elíptica

62

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Rachäq k’yaqb’äl q’aq’ ___________Culata

Rachaq q’aq’ ___________________Brasas

Rachaq saquk’ __________________Liendre

Rachib’il, yey ___________________Conjunción “y”

Rachk’amq’aq’ ch’ich’ ____________Telurio

Rajaw _________________________Dueño

Rajaw siwan ___________________Ciguanaba (leyenda)

Rajawal ixöq ___________________Reina

Rajawaxik _____________________Necesidad

Rajil __________________________Precio

Rajlab’äl q’ij ___________________Fecha

Rak’ilil uwachulew ______________Aves

Ral ___________________________Cría de animal

Ral jaqb’äl _____________________Llavín

Ral pajb’äl _____________________Onza

Ral pwaq ______________________Interés

Ral Q’anapalo __________________Mar Caribe

Ralaxib’al ja’ ____________________Nacimiento de agua

Ralq’ij _________________________Planeta

Ramajil _______________________Oportunidad

Ramb’äl b’e, q’atb’äl b’e,

lajb’e, uq’ab’ b’e _________________Vereda

Ramib’al che’ ___________________Sierra

Ramik ________________________Cortar

63

124

Neologismos del Idioma K’iche’

Rapanib’äl ____________________Paracaídas

Rapinik, rapinem _______________Chicotear

Raq juyub’ _____________________Cochemonte, jabalí

Raqän b’e _____________________Avenida

Raqan che’, raqän, che’al__________Tallo

Raqan ija’b’äl ___________________Filamento

Raqan ja ______________________Pilar, horcón

Raqän k’a’mkaxq’aq’ _____________Poste

Raqan kutam che’ _______________Raíces

Raqän laqam __________________Asta (de bandera)

Raqän q’ayes ___________________Tallos herbáceos

Raqän si’al _____________________Tallos leñosos

Raqän tijonik ___________________Nivel infantil

Raqan xuquje’ ra’lal ______________Talla y peso

Raqanil _______________________Altura

Raqb’al ib’ _____________________Comunión

Raqoj chi’aj ____________________Gritar

Ratin ik’ _______________________Luna halada

Ratinq’ij ______________________Sol halada

Ratz __________________________Hermano (a) mayor

Rawajil uwachulew ______________Fauna

Rax ___________________________Verde

Räx ___________________________Crudo

Räx tew _______________________Paludismo

64

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Raxach’ich’ _____________________Escandio

Raxak’a’am ____________________Bejuco

Raxal, ch’aqch’oj ________________Humedad

Raxb’äl ________________________Clorofi la

Raxche’ _______________________Encino

Raxk’el ________________________Serpiente voladora

Raxkab’ _______________________Miel

Raxloch’, puch’loch’ ______________Feto

Raxq’ab’ _______________________Sereno, rocío

Raxqinilik______________________Húmedo

Raxroj ch’ich’ ___________________Indio (elemento químico)

Raxroj ch’umil __________________Urano

Raxroj jupuqch’umil _____________Galaxia azul

Raxrojk’u’x puqch’umil ___________Galaxia N (núcleo azul brillante

sobre fondo rojo)

Raxtew _______________________Hipotermia

Raxtzu ________________________Pera

Raxwos _______________________Gas metano

Rayb’al tijonem _________________Objetivos de la educación

Rayinem, rayinik ________________Desear, deseado

Rech _________________________Para

Rech b’i’aj _____________________Sustantivo propio

Rechwinem, rechwi _____________Naturalmente, natural

Releb’al q’ij ____________________Oriente

65

126

Neologismos del Idioma K’iche’

Remowib’äl, juluwb’äl ___________Barniz

Remowisanik __________________Barnizar

Ret’et’ _________________________Motocicleta

Ret’et’nam _____________________Motorizado

Ret’et’nel ______________________Motorista

Retab’äl wachib’alil ______________Cuerpo geométrico

Retab’alil q’ij, kajb’äl, etab’äl q’ij ______ Reloj

Retal k’towchi’aj ________________Signo de interrogación

Retal kajmanem ________________Signo de admiración, exclamación

Retal tz’ib’, chuq’ tz’ib’ ____________Signo de puntuación

Retalulew _____________________Retalhuleu

Retamab’alil slob’ikajulew ________Meteorología

Retamab’alil tijonem ____________Teleología educativa

Retamab’alil tijonem,

b’anow tijonik __________________Pedagogía

Retamab’alil xe’lwinäq ___________Antropología

Retetb’äl kajulew _______________Coordenadas

Retz’ab’alil uwoja _______________Mascota

Rexq’eqal wa’im ________________Cena

Ri kib’antajik ri winaq ____________Características de personas

Ri kina’ik taq rikil ________________Características de comida

Ri’j ___________________________Viejo

Ri’j chiköp _____________________Adulto (a) (animal)

Rib’e’t, atz’yaq pwi’ ______________Gorra

66

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Rich’ik, rich’paxik, raqpuxik,

retzonem, retzonik ______________Romper

Rich’irik _______________________Roto

Rij ___________________________Cáscara, espalda

Rij ___________________________Portada

Rij jastaq ______________________Sobre (como de fresco en polvo)

Rij rik’ilset _____________________Estratopausa

Rij uwachulew _________________Litosfera

Rij waq’achaj, reperetel __________Párpado

Rij wi’aj _______________________Nuca

Rij, k’oltaqb’äl wuj _______________Sobre (de carta)

Rijche’ ________________________Viruta

Rijkok ________________________Caparazón de tortuga

Rijno’jib’äl _____________________Exopsíquica

Rijuwi’ ________________________Lomo

Rijxa’ _________________________Chaleco

Rijxikin ________________________Pabellón de la oreja

Rik’ilal, chak ____________________Misión

Rik’ilset _______________________Estratosfera

Rikil __________________________Comida

Rikil triko _____________________Pasta

Ripirik ________________________Extendido

Riq’onik, riq’onem _______________Lamer

Riqonem ______________________Encontrado

67

128

Neologismos del Idioma K’iche’

Riqonem ______________________Meta (como aspiración)

Riqonem, ch’akanem ____________Competencias

Riqonem, riqonik _______________Encontrar, conseguir

Riqonik _______________________Conseguir, encontrar

Riqtijonem ____________________Carrera (profesión)

Rismal b’oq’ochaj _______________Cejas

Rixk’aq kej _____________________Casco (pezuña)

Rixko’l k’ajk’äs __________________Vacuola

Rochroch, joslanem _____________Raspa

Rojowxik, to’bäl ________________Recurso

Rok’onem, rok’onik ______________Rascar

Rokeb’äl aqanakik _______________Arco, marco (como meta de fut)

Rokib’al aq’ab’ __________________Anochecer

Rolaj _________________________Décimo quinto

Ronojel _______________________Todo

Ropanb’äl jukub’ _______________Puerto

Ropinb’äl jukub’ ________________Muelle

Ropopel ch’ich’, xik’ab’al,

ropla, xik’ach’ich’, rapch’ich’ _______Avión

Rox __________________________Tercero

Rox ch’ab’äl ____________________Tercera lengua

Rox junab’ _____________________Tercer grado

Rox q’attijonik _________________Diversifi cado

Roxk’ajil _______________________Tercio

68

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Roxlaj_________________________Décimo tercero

Roxox ________________________Rosa

Roxq’ij ________________________Martes

Ro’ ___________________________Quinto

Ro’q’ij _________________________Jueves

Rub’e tzij, q’axal tzij ______________Medio de comunicación

Ruch’ek tijonik __________________Nivel primario

Rucha’b’äl k’ajk’äs _______________Ribosoma

Ruk’ __________________________Con

Ruk’a’m rib’ ____________________Integral

Ruk’a’xik ri no’jb’anem ___________Manejo de tecnología

Ruk’a’xik ri tzijolinem ____________Manejo de información

Ruk’u’x ________________________Núcleo

Ruk’u’x k’ajk’äs _________________Núcleo celular

Rukojik ri k’ak’ tzijol _____________Aplicación de la nueva información

Rulewal panuk’iajil amaq’ _________Región Central (Sacatepéquez,

Chimaltenango, Escuintla)

Rulewal Petén __________________Región Petén

Rulewal Releb’äl Kaqiq’ ___________Región Norte (Alta y Baja Verapaz)

Rulewal Uk’u’x Paxil Kayala’ _______Región Metropolitana

(Ciudad de Guatemala)

Rulewal utzal qajb’äl kaqiq’ _______Región Sur-Occidente (Sololá,

Totonicapán, Quetzaltenango)

Rulewal Utzal Qajb’äl Q’ij _________Región Nor-Occidente

69

130

Neologismos del Idioma K’iche’

(Huehuetenango, Quiché)

Rulewal Utzal Releb’äl Kaq’iq’ ______Región Nor-Oriente (El Progreso,

Izabal, Zacapa, Chiquimula)

Rulewal Utzal Releb’äl Q’ij’ ________Región Sur-oriente (Santa Rosa,

Jalapa, Jutiapa)

Rumal ________________________Por

Rumal ja’, sutja’ ulew, ulewpaja’ ______ Isla

Rumal le ______________________A través de, por

Rumalil _______________________Inferencia

Runum ulew ___________________Lombriz de tierra

Rupunik, rapinik, rupunem _______Volar

Ruq’aq’al Taqanel Amaq’ __________Poder Legislativo

Ruq’aq’al Chak Amaq’ ____________Poder Ejecutivo

Ruq’aq’al k’ajk’äs ________________Mitocondria

Ruq’aq’al Q’attzij Amaq’ __________Poder Judicial

Ruq’ijol paj eta’manik ____________Momentos de evaluación

Rutik ik’ _______________________Eclipse de luna

Rutik q’ij, ch’uqtalik ______________Eclipse

Rutik q’ij, chuqronojel ____________Eclipse total

Rutzijol, b’ixik k’ulmatajem _______Noticia

Rutzil uwäch ___________________Saludar

Ruwa’l k’ajk’äs __________________Citoplasma

Ruwi’ _________________________Residuo

6A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

S Sachanem _____________________Depredación

Sachb’äl b’e ___________________Laberinto

Sachonik, sachonem, sachik ______Equivocarse, perderse

Sak’ __________________________Langosta, saltamontes

Sak’aj _________________________Hábil

Sak’ajem ______________________Ejercicio

(práctica en alguna materia)

Sak’ajil ________________________Destreza

Sak’ajil jolomaj _________________Inteligencia

Sak’ajinik ______________________Ejercitar

Sak’äl etz’anel, sak’äl atz’anem _____ Acróbata

Sak’äl etz’anem _________________Acrobacia

Saka’w ________________________Calzón largo

Sakil __________________________Pepita de ayote

Sakitan, xtuktul achaq ___________Escarabajo

Sal ___________________________Descolorido, desteñido

Salk’um _______________________Remolino (viento)

Sanayeb’ ______________________Arena

Sanik _________________________Hormiga

Saq __________________________Blanco, limpio

Säq ja’ ________________________Agua potable

6B

132

Neologismos del Idioma K’iche’

Saq kotz’i’j ____________________Monja blanca

Saq tz’ib’ab’al __________________Tiza

Saq tz’ib’awuj __________________Cuaderno de dibujo

Saq’ij _________________________Verano

Saq’ij lik’uwachulew _____________Equinoccio de verano

Saq’ul ________________________Plátano

Saqa wi’aj _____________________Canas

Saqach’ich’uj ___________________Litio

Saqapuk’uk’ ch’ich’ ______________Berilio

Saqapwäq _____________________Plata

Saqaq’ol _______________________Resistol

Saqarik _______________________Buenos días

Saqb’ach ______________________Granizo

Saqb’achjab’ ___________________Precipitación

Saqb’e’n ch’umil ________________Enana blanca (estrella)

Saqb’in, kux ____________________Comadreja

Saqch’ich’______________________Plomo

Saqchaj _______________________Pinabete

Saqib’äl _______________________Bombilla, foco

Saqil _________________________Blancura

Saqil b’aq’wäch _________________Córnea (del ojo)

Saqil eta’manïk _________________Ciencia

Saqilal ________________________Legibilidad

Saqilt’ot’ xikin __________________Endolinfa (líquido de las cavidades

6C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

óseas del oído)

Saqirb’äl b’e ___________________Linterna

Saqirem _______________________Amanecer

Saqjuk’uk’nel __________________Supersónico

Saqkab’ , saqkab’ tz’ib’ab’äl _______Yeso

Saqki, ki _______________________Maguey, aguijón

Saqko’r _______________________Clarinero

Saqli’l ulew ____________________Zona templada

Saqli’l, miq’moj _________________Clima templado

Saqmo’l _______________________Huevo

Saqmoqmoj ___________________Incoloro

Saqmux kik’ ____________________Glóbulos blancos

Saqpalo _______________________Océano pacífi co

Saqra’x ch’ich’ __________________Cinc

Saqri’loj _______________________Tibio

Saqsoj ch’ich’ ___________________Potasio

Saqte’toj, saqilal ________________Transparente

Saqte’tojch’ich’ _________________Germanio

Saqtew jarnem _________________Erosión glacial

Saqtukumulew _________________Antimonio

Saquk’ ________________________Piojo

Saqwach ______________________Papa

Sa’b’äl ti’j _____________________Parilla

Sa’onik ________________________Tender

6D

134

Neologismos del Idioma K’iche’

Sa’y, ch’u’ ______________________Pescadito

Seseb’ ________________________Hígado

Set sutb’inb’äl __________________Aro de llanta de bicicleta o carro

Set tunub’äl ____________________Tuerca

Setb’äl ________________________Compás

Sete’t ________________________Rueda

Setesik ________________________Aro, circular (plano)

Setk’olib’äl _____________________Disco compacto, CD

Setk’yaqoj _____________________Lanzamiento de disco

Setkaxla’n kunab’äl _____________Pastilla

Setowem, k’iqät ________________Coqueto (a)

Setpwäq ch’awib’äl ______________Teléfono monedero

Setsutinib’äl ___________________Cojinete

Setwachb’äl ulew _______________Mapamundi

Sib’ ___________________________Humo

Sib’irch’ich’ _____________________Yodo

Sib’ja’ _________________________Gaseoso

Sik’ ___________________________Cigarro

Sik’aj _________________________Apazote

Sik’anem, sik’anik, tub’anem, tub’anik ____Fumar

Sik’b’äl no’j ____________________Parábola

Sik’ik, sik’onem, sik’onik __________Recoger

Sik’inb’äl wuj, tzijol wuj __________Tarjeta

Sik’inem, sik’inik ________________Llamar

6E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Sik’na’oj ________________________ Lema (frase concisa, de publicidad)

Sikirsab’äl _____________________Anestesia

Silab’axik ______________________Mover

Sililem taquqxa’n,

taquqxa’n kematz’ib’ _____________Correo electrónico

Silo’ala’s, yojala’s, kojala’s _________Títere

Silob’ wachib’äl _________________Imagen en movimiento

Silob’nik _______________________Refl ejo incondicionado

Silob’tem, utem yab’ _____________Silla de ruedas

Silob’wachb’äl __________________Película (de cine)

Silonem tijonem ________________Educación física

Sip ___________________________Garrapata

Sipanik, sipyoj __________________Regalo

Sipoj k’ajk’äs ___________________Celulitis

Sipojem, sipojik ________________Hincharse

Sipojinaq ______________________Hinchado, infl amado

Sipoyix________________________Cebolla

Siqb’al ________________________Olfato

Siqik, siqonem _________________Oler

Siqonel _______________________Peregrino

Sirkaqiq’ etz’ab’a’l _______________Yoyo

Sis ___________________________Pizote

Siwan _________________________Barranco

Si’ ____________________________Leña

6F

136

Neologismos del Idioma K’iche’

Sk’ajil _________________________Agilidad

Sk’ajq’ab’nem __________________Efi ciencia motriz

Ska’w, pawex ___________________Calzoncillo

Slob’ ch’ab’äl ___________________Gestual

Slob’ikajulewnel ________________Meteorólogo

So’manik ______________________Asar, tender

Sochoj ________________________Víbora de cascabel

Sokaj, usok chikop ______________Nido

Sokanem, sokanik _______________Cortar (pelo)

Soknaqil ja’ ____________________Alcohol etílico

Sokonem, sokonik ______________Cortar (a personas con

instrumento) lastimar

Sokonik, sokotajem _____________Herida, lastimar

Sokxujut ______________________Capullo (de gusano)

Sol choljik’nem _________________Resolución de ecuaciones

Sol ma’eta’matäl ________________Despejar la incógnita (resolver

ecuación matemática)

Solb’äl k’utunïk, b’anak’ut ________Didáctica

Solik’axtz’ib’____________________Álgebra

Solik’axtz’ib’nem ________________Algebraico (a)

Solinel _______________________Supervisor

Solkopinem, solkopinik __________Voltear

Solob’chuq’ab’il ________________Energía cinética

Soloj ib’ _______________________Confesión

6G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Solonem, turinik, solonik _________Deshilar

Solonik, kasolonik _______________Descifrar, descifra

Solöt _________________________Escama

Solotjuquq chikop ______________Reptiles escamosos

Soq’onem, soq’onik ______________Manchar

Sosöt sosotik, b’uq ______________Vapor

Sotz’ __________________________Murciélago

Sta’l __________________________Avispa

Sub’ __________________________Tamal de masa (pequeño)

Sub’äl tz’aj _____________________Acetona

Sub’äl tz’ib’, chupb’äl tz’ib’ ________Almohadilla

Sub’nelal, mayb’äl _______________Mágica

Sub’unel ______________________Mago

Suk’, jikom _____________________Recto

Suk’b’äl ch’ich’ _________________Taller de mecánica

Suk’b’äl ib’ _____________________Sala de belleza

Suk’b’anel etz’anel ______________Entrenador

Suk’ch’ab’alib’äl ________________Ecualizador

Suk’q’ojomb’al _________________Diapasón

Suk’umalil ____________________Justicia

Suk’umanik, utzirik, suk’umanem ______ Arreglar, componer

Suq __________________________Pantano

Suqyab’il, yab’jub’inel ____________Epidemia

Sut ___________________________Remolino (de cabeza)

6H

138

Neologismos del Idioma K’iche’

Sutäq q’inomalil ________________Bienes inmuebles

Sutb’äl ch’ich’ __________________Timón

Sutb’inb’äl _____________________Llanta

Sutib’äl _______________________Eje

Sutiche’ _______________________Trompo

Sutijachachi’l___________________Circunducción disociada

Sutin _________________________Giro

Sutinel, laj ketk’olib’äl kaj _________Satélite

Sutinik, sutinem ________________Girar, rotación

Sutipalo _______________________Mar Mediterráneo

Sutiq’ij ________________________Eclíptica

Sutub’e _______________________Órbita

Sutut _________________________Hélice (de motor)

Sutuwi’ulew ___________________Círculo polar

Sutwinäq ______________________Rueda de Chicago

Sutz’ __________________________Nube

Sutz’ jupuqch’umil ______________Galaxia nebulosa

Su’ ___________________________Flauta

Su’b’äl ________________________Toalla

Su’b’äl ch’akul __________________Hisopo

Su’b’äl upaja ___________________Trapeador

Su’m _________________________Girasol, mirasol

Su’nik _________________________Limpiar

Su’rsik ________________________Esférica, esférico

6I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Su’t __________________________Servilleta

Su’tsu’t _______________________Espiral

Syo’nel ________________________Navegante

Syo’winik ______________________Navegar, navega

T Tab’al _________________________Oído

Taji’n, wech’ib’äl ________________Arado

Taji’nik ________________________Arar

Tajkilnel _______________________Neurona

Tak’ab’alil _____________________Fundamento

Tak’ab’anem, tak’ab’anik _________Parar

Tak’ak’ch’ich’ ___________________Trasbordador (espacial)

Tak’al juch’ _____________________Línea vertical

Tak’alb’äl ______________________Andamio

Tak’alb’anem, tak’alb’anik, tak’ale’m ______ Pizar

Tak’alem ______________________Pararse

Tak’alib’äl _____________________Pedestal

Tak’alib’äl ch’ich’b’inem __________Frenos

Tak’alik _______________________Parado, vertical, verticalidad

Tak’anima’ _____________________Paro cardiaco

6J

140

Neologismos del Idioma K’iche’

Tak’atik, Nim raqan ______________Alto, largo

Tak’b’al ch’ich’ __________________Parada de autobús

Tak’jumuw ____________________Africada

Tak’q’ajaj ______________________Oclusiva

Tak’xo’letab’äl, utas ulew _________Meridiano

Takanik _______________________Enviar, mandar

Takil __________________________Necedad (de necio)

Taktakb’äl _____________________Teclado

Taktaknel ______________________Digitalizador

Taktaknem ____________________Digitalización

Taktaknik ______________________Digitalizar

Tanaj _________________________Unidad (sección a trabajar)

Tanaj eta’manem, q’ataj

eta’manem ____________________Unidad de aprendizaje

Tanata’n q’ojomb’äl _____________Instrumento de percusión

Tap ___________________________Cangrejo

Tapa’l _________________________Nance

Tapya, xan _____________________Pared

Taq’aj _________________________Campo, llano

Taq’aj _________________________Costa, clima cálido

Taq’aj, juyub’ ___________________Campo

Taqak’amq’aq’ __________________Conductor

(transmite corriente eléctrica)

Taqän tz’ib’am _________________Legal

700

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Taqanawuj ____________________Constitución (de la república)

Taqanel _______________________Autoridad

Taqanel tijonik _________________Ministro de educación

Taqanik _______________________Ley

Taqanik uwäch ulew _____________Ley de la naturaleza

Taqatzij _______________________Obligación

Taqawokaj amaq’,

uk’amalb’e amaq’ _______________Gobierno de la República

Taqawokajnem _________________Gobernación

Taqb’äl ________________________Micrófono

Taqo’etalb’äl tz’ib’ _______________Telégrafo

Taqo’etalel _____________________Telegrafi sta

Taqo’n tukmux _________________Paloma mensajera

Taqob’ijal ______________________Exhortativo

Taqonem ______________________Mandato

Taqonik _______________________Mandar

Taqotzijol _____________________Fax

Taqow wuj _____________________Correspondencia

Taqowuj ______________________Carta

Taquqxa’n _____________________Correo

Tarinem, tarinik _________________Somatar (algún traste)

Tasal k’amq’aq’ ___________________ Aislante (no conduce corriente

eléctrica)

Tasal q’aq’miq’onem _____________Termosfera

71

142

Neologismos del Idioma K’iche’

Tasik _________________________Apartar

Tastalik _______________________Dividido

Tat ___________________________Papá, señor

Tat nan _______________________Padres de familia

Tat, tata’ _______________________Señor

Tatab’al _______________________Padrastro

Tatab’enem, tatab’enik, tatb’exik _____ Escuchar

Tatanol, mam __________________Abuelo

Ta ne’ _________________________Aunque

Ta’b’äl tzijonem ________________Audiencia

Ta’b’äl, tanb’äl, xukub’al ib’ ________Altar

Ta’ik __________________________Consultar, pedir

Ta’ob’äl, jub’ub’äl tzij _____________Bocina, altoparlante

Ta’oj _________________________Pedida

Ta’onem, k’otow chi’aj ___________Preguntar

Ta’onem, ta’onik ________________Pedir, preguntar

Tel wostz’ub’ k’atän ______________Agujero de ozono

Telb’äl ________________________Anda

Teleb’ _________________________Hombro

Telelb’äl _______________________Sostenibilidad

Telemchäj, ya’b’al saqil ___________Farol

Telemq’aq’ ____________________Antorcha

Telenik, telenem ________________Cargar (en los hombros)

Tem __________________________Silla

72

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tem __________________________Viga, tendal

Temkotz’i’j _____________________Cáliz

Tenowk’u’x ____________________Emoción

Tenowk’u’xnäq _________________Emocionado (a)

Teq’unik, teq’unem ______________Perforar

Teremb’enem, teremb’enik ________Seguir, perseguir

Terene’b’äl ____________________Persecución

Terne’l ajaw ___________________Religioso

Tew __________________________Frío, clima frió

Te’taliknem ____________________Improvisación (actuación sin

ensayo formal)

Tijchuq’ab’ _____________________Reto

Tijo’nb’äl ajilab’äl _______________Ábaco

Tijob’al ________________________Escuela

Tijochikopil ____________________Insectívoros

Tijoj chuq’ab’ ___________________Lucha (lucha libre)

Tijojb’äl _______________________Academia

Tijojnem ______________________Académico

Tijojnem q’ij ___________________Perseverancia

Tijon winaqilal _________________Formación ciudadana

Tijön wuj _____________________Manual

Tijonel, ajtij ____________________Educador

Tijonem ________________________ Educación, enseñanza (de educación)

Tijonem pa ruwi’ tijow ___________Educación para el Consumo

73

144

Neologismos del Idioma K’iche’

Tijonem pa ruwi’ ya’talil

winaqilal ______________________Educación en Derechos Humanos

Tijonem rech utzwachil __________Educación para la Salud

Tijonem tojb’äl _________________Educación fi scal

Tijonem winaqib’ _______________Educación en Población

Tijonik ________________________Enseñar, educación, clase, educar

Tijonik pa ka’ib’ tzijob’al __________Educación bilingüe

Tijoxel ________________________Alumno, educando, dicente

Tijq’ijnem _____________________Énfasis

Tik’il juch’ ______________________Línea perpendicular

Tik’ilem _______________________Perpendicular

Tikb’äl tijonem, nab’e q’attijonik _____ Educación primaria

Tikinem, tukinem _______________Desconcentración

Tiko’n _________________________Siembra

Tiko’n ________________________Durazno

Tiko’nijem _____________________Genética

Tikob’al _______________________Tierra fértil

Tikob’al ichaj ___________________Huerto

Tikomche’ _____________________Reforestal

Tikonb’äl ______________________Granja de siembra

Tikonem, tikonik ________________Sembrar

Tikowanel, b’anäl re _____________Autor

Tikowanim, tijowanim ___________Atletismo

Tikowanim, tijowanim, xik’anem ____ Carrera (correr)

74

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tikowche’, tiko’nche’ _____________Reforestación, reforestar

Tinamit _______________________Pueblo

Titz’kunab’äl ___________________Inyección

Tix ___________________________Elefante, Danta

Tixonem, tixonik, jab’uxik _________Regar

Ti’ij ___________________________Carne

Ti’ojil, nutiojil ___________________Carne del cuerpo

Ti’onem, ti’onik _________________Morder, ladrar

Tleb’äl ________________________Hombrera

Tlintlin ________________________Lira (instrumento)

Tob’äl jolomaj __________________Casco

Tob’an tijonik __________________Beca

Tob’anik _______________________Ayudar

Tob’kunanik ___________________Primeros auxilios

Tob’nem ______________________Cooperación

Tob’nik , katob’nik _______________Cooperar, coopera

Tob’rij xa’ ______________________Chumpa

Tob’yuqko ch’ich’ ________________Cadmio

Tojb’alil _________________________ Consecuencia (resultado de una acción)

Tojch’akoj _____________________Timbre fi scal

Tojonem, tojonik, tojik ___________Pagar

Tojq’ax, rapnem ________________Vuelo (como número de

vuelo de avión)

Tok’ox ________________________Hipo

75

146

Neologismos del Idioma K’iche’

Tol ___________________________Tol (recipiente de calabaza)

Tolanik, jamalik _________________Vacío

Tolo’l ulew , tz’inilik ulew _________Desierto

Tolob’on ______________________Masacuata

Tolonik _______________________Espacioso, hondo, profundo

Toq jukub’alb’a’q ________________Portuaria

Toq, ranch’ich’ __________________Motor

Toq’ob’sam ____________________Considerado

Toq’ob’saxik ____________________Considerar

Toq’ow anim ___________________Maratón

Toqjukub’ _____________________Lancha, canoa

Toqk’äs _______________________Órganos

Torjat’b’äl _____________________Destornillador, desarmador

Totam ________________________Sacudo (sacudir)

Totanem, totanik _______________Sacudir

Towatik su’ _____________________Saxófono

To’b’äl ulew ____________________Recurso natural

To’b’anel ______________________Abogado

To’jikuxlab’ kär __________________Peces crosopterigos

To’kik’el, ja’ tob’chuq’ab’il _________Suero (de sangre)

To’tajem ______________________Terminado

To’tajik, k’isik ___________________Terminar

To’tjïk __________________________ Cumplir (como con un compromiso)

Triko _________________________Trigo

76

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Trox, taltatzij ___________________Necio

Tub’an ________________________Fuma

Tub’sab’äl ______________________Pacha (para bebé)

Tuj ___________________________Temascal, horno

Tukalaxja’ ______________________Paladio

Tukan ________________________Mora

Tukel b’anikil ___________________Identidad personal

Tukel no’jk’aslemal ______________Valores personales

Tukelal ________________________Único

Tukelal tab’alil _________________Audífonos

Tukik _________________________Batir

Tuktuk ________________________Pájaro carpintero

Tukumux ______________________Paloma silvestre

Tukur _________________________Tecolote, búho

Tulul _________________________Zapote

Tumetal, ab’äj etal _______________Estela

Tunaq ________________________Esófago

Tunaq ________________________Manzana de Adán

Tunatz’ib’awujnel _______________Encuadernador

Tunatz’ib’awujnem ______________Encuadernación

Tuney, saq’os ___________________Sauce

Tunib’äl _______________________Perno

Tunija’ k’ajkäs __________________Cigoto

Tunitz’ib’awujnik ________________Encuadernar

77

148

Neologismos del Idioma K’iche’

Tunpaj ________________________Sinalefa

Tunuk’u’x______________________Concéntrico

Tununb’äl _____________________Retroproyector

Tuqtz’ya’q _____________________Telón

Tuqutub’ik _____________________Decaerse

Tuqxajab’ _____________________Botas

Turik _________________________Ventilar

Turtz’ib’, chuptz’ib’ ______________Borrador

Turunem, turunik _______________Desenredar, deshilar

Tutz’utik ______________________Resaltado

Tux ___________________________Retoño

Tuxak’al _______________________Embrión

Tuxinem ______________________Renacimiento

Tuxq’ijol _______________________Primavera

Tu’, tz’um ______________________Leche, pecho de mujer

Tu’, tz’umaj ____________________Pechos de mujer

Tu’anem, tu’anik,

tz’umanem, tz’umanik ___________Mamar

Tu’b’äl ________________________Mamón

Tu’nel awäj, ajtu’ ________________Mamífero

Tyo’x _________________________Siamés

Tyojilal ________________________Músculo

Tyox __________________________Santo, Angel

Tyoxaja _______________________Iglesia

78

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

T’ T’ajtij, riq’jorosb’äl _______________Helado (de comer)

T’ajtijb’äl ______________________Heladería

T’i’s kajxukut ___________________Rombo (fi gura geométrica)

T’i’soxukut _____________________Pirámide (fi gura geométrica)

T’im __________________________Plástico

T’inje’, nak’je’ ___________________Punto y coma

T’iqb’äl ________________________Sello (estampar fi guras)

T’iqik _________________________Sellar (poner un sello)

T’ir kajxukut ___________________Prisma rectangular

T’ir oxxukut ____________________Prisma triangular

T’isomanik _____________________Coser

T’ist’itz’aq _____________________Pirámide (edifi cio, monumento)

T’o’y yab’ilal ___________________Tumor

T’o’y, tokon, t’or _________________Sordo

T’oknem ______________________Pugilato (boxeo)

T’okrij retwachib’alel_____________Geométrico sólido

T’orot’a’q ija’ ___________________Cereal (granos, maíz, arroz, trigo)

T’orot’ik _______________________Bodoque

T’ot’ __________________________Caracol de tierra

T’ot’ jupuqch’umil _______________Galaxia espiral

T’ot’klawux, ch’ilim ch’ich’ _________Tornillo

79

150

Neologismos del Idioma K’iche’

T’ot’xikin ______________________Caracol del oído

T’ujt’ujb’äl _____________________Adrenalina

T’ujt’ujnem ____________________Hipertensión (presión arterial alta)

T’uqa ak’ ______________________Gallina culeca

T’uyb’anel puqtoqk’äs ib’och’il ______ Sistema nervioso autónomo

parasimpático

T’uyulik _______________________Sentado

T’uyuloq ______________________Siéntate

Tz Tza ___________________________Salado

Tza’m _________________________Pico

Tza’maj _______________________Moco, nariz

Tza’y xajäb’ ____________________Chancla, chancleta

Tzajonem, tzajonik ______________Consumido

Tzajonem, tzajonik ______________Consumir

Tzakkik’el ______________________Coagulación (sangre)

Tzalan, q’a’lik ___________________Diagonal

Tzalij’ib’ _______________________Refl exivo

Tzalijik ________________________Volver, regresar

Tzalijik, tzalijem _________________Regresar

7A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tzalijisanik, tzalijisanem __________Regresar, devolver

Tzaluwachulew _________________Solsticio

Tzam _________________________Alcohol, licor

Tzami’y, uwi’jal _________________Pelo de maíz

Tzantzaq’or ____________________Cerebro

Tzaqän alanïk __________________Aborto

Tzaqanaq, sachinaq _____________Perdido

Tzaqch’umil ____________________Meteorito

Tzaqoj kik’el ___________________Hemorragia

Tzaqoltzij _____________________Traductor

Tzaqonik, tzaqonem, tzaqik _______Caerse, perder

Tzarajmaq _____________________Piedra pómez

Tzatz _________________________Espeso

Tzatz ki’ja’ _____________________Glicerina

Tzatzq’or ______________________Dextrosa

Tzatzq’or ______________________Glucosa

Tze’ ___________________________Risa

Tze’k’aslemam tzij _______________Historieta

Tze’nik ________________________Reírse

Tze’tzetik ______________________Sonreír

Tze’wachnem __________________Comedia (obra de teatro)

Tzel, tzel kakayik ________________Feo

Tzi ___________________________Nixtamal

Tzij ___________________________Cierto, verdadero, palabra

7B

152

Neologismos del Idioma K’iche’

Tzij tz’aqat chomanik ____________Oración afi rmativa

Tzij, utz _______________________Positivo

Tzijb’äl, tzijb’äl q’aq’ ______________Fósforo

Tzijchupub’äl __________________Control remoto

Tzijnem _______________________Narración

Tzijob’äl _______________________Coloquial

Tzijob’elil ______________________Cuento, relato

Tzijob’en ib’ ____________________Comunicación

Tzijol _________________________Anuncio, comercial,

propaganda, información

Tzijolilwuj _____________________Periódico

Tzijolwujb’äl ___________________Tarjetero

Tzijonb’alil k’aslemal _____________Biografía

Tzijonel _______________________Narrador

Tzijonem ______________________Plática

Tzijonem xoqoje’ ch’awem ________Comunicación y lenguaje

Tzijonem, tzijonik _______________Contar, platicar

Tzijonem, tzijonik _______________Encender, prender

Tzijonik _______________________Conversar, platicar, contar, narrar

Tzijopetikilal ___________________Etnolingüística

Tzijow ib’ ______________________Monólogo

Tzinoq’aj ______________________Sonoro (calidad fonológico)

Tzmo’ch _______________________Siete cabrillos

Tzojtzoj _______________________Maracas, chinchín

7C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tzopik, tzoponem,tzoponik _______Picotear

Tzoqib’och’ ____________________Médula espinal

Tzoqkamxa’ ____________________Camisola

Tzoqopib’alil ___________________Libertad

Tzoqopim _____________________Suelto

Tzoqopinem, tzoqopinik _________Desatar, soltar

Tzoqopitalïk tzij ________________Prosa

Tzoqpilïk ______________________Libre

Tzu ___________________________Tecomate

Tzujb’äl atz’yaq ________________Maniquí

Tzukno’jchak __________________Investigación

Tzukunelab’ ____________________Investigadores

Tzukunik ______________________Buscar, investigar

Tzuqunem _____________________Alimentarlo

Tzuqunik, tzuqunem ____________Alimentar, dar de comer

Tzurunel ______________________Retador

Tzurunik ______________________Retar

Tzyalchikopib’ __________________Primates

7D

154

Neologismos del Idioma K’iche’

Tz’ Tz’a’n _________________________Calvo

Tz’a’rch’ich’ ____________________Taxi

Tz’a’rk’olib’äl ___________________Disquete

Tz’aj tz’ib’ab’äl _________________Marcador

Tz’aj, tz’ajab’al, b’onja’ ____________Pintura

Tz’ajanik , tz’ajonik, tz’ajonem _____Pintar

Tz’ajb’äl _______________________Brocha

Tz’ajlemow ____________________Uranio

Tz’ajnik, katz’ajnik _______________Colorear, colorea

Tz’ajöl xajab’ ___________________Limpiabotas

Tz’ajremow ch’ich’ _______________Cromo

Tz’ajtz’ib’ ______________________Impresora

Tz’ajwach _____________________Maquillaje

Tz’ajwiq’ab’aj ___________________Dactilopintura (fi ngerpaint)

Tz’ajwuj ja _____________________Imprenta (casa editorial)

Tz’ajwujbäl ____________________Imprenta (máquina para imprimir)

Tz’ajxan _______________________Mural

Tz’alam _______________________Tabla

Tz’alam tz’ib’abäl _______________Pizarra

Tz’alamja’ ______________________Baja Verapaz

Tz’apb’äl ______________________Tapita

7E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tz’apib’äl ______________________Cerradura

Tz’apilik _______________________Cerrado

Tz’apipaj ______________________Sílaba cerrada

Tz’apixik ______________________Cerrar

Tz’aptijob’äl ____________________Internado (como de escuela)

Tz’aptorib’äl atz’yaq _____________Cierre (siper)

Tz’aq _________________________Peñasco

Tz’aq kamnaqb’äl _______________Panteón

Tz’aqachomanik majem __________Oración negativa

Tz’aqat ________________________Entero, completo

Tz’aqat chomanik _______________Oración

Tz’aqat k’ajk’äs _________________Eucariotas

Tz’aqat tijonem, tz’aqatisan tijonem ____ Educación integral

Tz’aqat ujunab’ _________________Mayor de edad

Tz’aqatil _______________________Complementario

Tz’aqatil _______________________Componente

Tz’aqatisab’äl___________________Modifi cador

Tz’aqatisab’äl rajil _______________Subsidio

Tz’aqatisanem __________________Completarlo

Tz’aqatisanik, tz’aqatisanem ______Completar

Tz’aqatzab’äl ___________________Elementos

Tz’aqom ______________________Tamal de masa (grande)

Tz’aqom wachb’äl ______________Estatua

Tz’är pwi’ ______________________Boina

7F

156

Neologismos del Idioma K’iche’

Tz’i’ ___________________________Perro, colmillo

Tz’ib’ __________________________Letra

Tz’ib’ab’al ______________________Lapicero

Tz’ib’anel _____________________Escritor

Tz’ib’anem, tz’ib’anik _____________Escribir

Tz’ib’awuj kunib’äl_______________Recetario

Tz’ib’awuj, wuj re tz’ib’anik ________Cuaderno

Tz’ijware ______________________Incisivo

Tz’ik __________________________Vértice

Tz’ikal ________________________Arista

Tz’ikin ________________________Pájaro

Tz’ilol, utz’ilol, tz’il _______________Suciedad, sucio, mugre

Tz’in __________________________Yuca

Tz’inilik _______________________Silencio (el ambiente)

Tz’irb’äl, sik’inib’äl _______________Timbre

Tz’ite’ _________________________Palo de pito

Tz’iyuq’ ________________________Escuintla

Tz’oloja’ _______________________Sololá

Tz’u’mal _______________________Piel

Tz’u’wosch’ich’ __________________Circonio

Tz’ub’ik _______________________Absorber (como la tierra

absorbe el agua)

Tz’ub’nem _____________________Absorción

Tz’ub’unik, tz’ub’unem ___________Chupar

7G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tz’uj __________________________Apóstrofe, glotal

Tz’uj __________________________Gota

Tz’ujb’äl ______________________Gotero

Tz’ujujnel ______________________Glándula

Tz’ujujnel tza’m _________________Glándula pituitaria

Tz’ujunem _____________________Borboteado

Tz’ujunem, tz’ujunik _____________Borbotear, gotear

Tz’uk _________________________Ángulo

Tz’ukb’äl, etab’äl uxo’lil ___________Transportador

Tz’um, tz’u’um _________________Cuero

Tz’unun _______________________Colibrí, gorrión

Tz’utpaj _______________________Tilde

U Ub’anik, ub’anikil _______________Forma, estructura

Ub’ankil ja’ _____________________Estados del agua

Ub’aq’ ________________________Pepita

Ub’aq’ k’iyaqb’äl q’aq’ ____________Bala

Ub’aq’ kape ____________________Grano de café

Ub’aq’ peq _____________________Grano de cacao

Ub’aq’ch’o _____________________Chiltepe

7H

158

Neologismos del Idioma K’iche’

Ub’aq’uk’u’x ___________________Nucleolo

Ub’e ch’ich’ ____________________Calzada

Ub’e jachtzij, tab’äl jachtzij ________Radioemisora

Ub’e k’amq’aq’nem ______________Corriente electrónica

Ub’e tz’ilaja’ ____________________Desagüe

Ub’e’al chak ___________________Estrategia

Ub’ek’i’alil _____________________Ecuación

Ub’elej ________________________Noveno

Ub’elejlaj ______________________Décimo noveno

Ub’en _________________________Tamal de fríjol

Ub’eya’l _______________________Signifi cado

Ub’eya’l etz’anem _______________Reglas (de juegos, etc)

Ub’eyal tijonem _________________Educación vial

Ub’ik _________________________De aquí para allá

Ub’ixamaq’, b’ix amaq’ ___________Himno Nacional

Ub’ixik ________________________Explicar

Ub’ixik ch’ab’al _________________Orar

Ub’ixloch’ ______________________Canción de cuna

Ub’och’il k’ajk’äs ________________Centríolo

Uch’, wuch’ _____________________Tacuazín

Uch’ab’al ch’ich’ ________________Claxon

Uch’ab’tzij _____________________Fonética

Uch’abäl laqam _________________Jura de la bandera

Uch’akatch’o ___________________Almohadilla (mause pad)

7I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Uch’apil ______________________Retazo

Uch’apil ulew __________________Hemisferio

Uch’aqapil q’axnem _____________Fase de transferencia

Uch’aqapil tzij _________________Morfema

Uch’aqapil uwachulew ___________Placas tectónicas

Uch’ojaxik _____________________Huelga

Uchajixik ri echab’äl _____________Conservación del patrimonio

Uchajixik ri echab’äl b’antajik _______ Conservación del patrimonio cultural

Uchak ak’al ____________________Trabajo infantil

Uchaq’ tzantzaq’or ______________Cerebelo

Uche’al cholk’ut ________________Ejes curriculares

Uche’al riqonem ________________Competencias de eje

Uche’alij, ub’aqilal uwo achaq ______ Columna vertebral

Uchi’ _________________________Orilla de

Uchi’ ixkol _____________________Colon

Uchi’ ja ________________________Puerta de casa

Uchi’ nanija’ ____________________Estigma

Uchi’ tz’ib’ _____________________Margen

Uchi’ xkanul ___________________Cráter

Uchi’palow ____________________Playa

Uchi’set _______________________Circunferencia

Uchikopil eyaj _________________Caries

Uchikopil ixim __________________Palomilla

Uchikopil pamaj ________________Lombriz

7J

160

Neologismos del Idioma K’iche’

Uchim raxb’äl __________________Cloroplasto

Uchinem mechakum ____________PNB (producto neto bruto)

Ucholaj q’ojom _________________Compás (música)

Ucholajil tz’ib’, rajilab’äl tz’ib’ _______ Inciso

Ucholajil, ucholajil no’jwuj _______Índice

Uchuq’ab’ kaqiq’set ______________Presión atmosférica

Uchuq’al, uchuq’ab’il ____________Proteína

Uja’l uwachulew, ujaq’al

uwa’ulew, uja’al uwahulew _______Hidrosfera

Ujachonem ri maya’ taq puk ______Divisiones de cuentos según

el esquema maya

Uje’ tajkilnel____________________Axón o cilindroeje

Ujek’b’alil ulew _________________Gravedad

Ujuchuyb’al ___________________Ocho milenas u ocho milésimos

Ujulaj _________________________Décimo primero

Ujume’tal ulew _________________Corteza terrestre

Ujuq’at no’jwuj _________________Fascículo

Ujuq’ob’al _____________________Cuatro centena

Uk’a __________________________Antena (de insecto)

Uk’a’ __________________________Cuerno, cacho

Uk’a’ __________________________Paréntesis

Uk’a’l aq’a’l tz’ib’ab’äl ____________Portaminas

Uk’a’l q’aq’ ____________________Acumulador

Uk’aj kotz’i’j ____________________Polen

800

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Uk’aj, uxe’r _____________________Partícula

Uk’al tz’i’b’ab’äl ________________Portalapicero

Uk’alb’al, winaqb’äl _____________Veintena

Uk’amal uxera’il _________________Relaciones intergeneracionales

Uk’amal winaqil ruk’ uwachulew _____ Relación social-naturaleza

Uk’atanal ______________________Calor específi co (para aumentar o

bajar la temperatura)

Uk’axk’olil kamikal ______________Pena de muerte

Uk’axk’olil tijonik ________________Problemas de aprendizaje

Uk’exwach b’i’ __________________Pronombre

Uk’exwäch pwaq _______________Cheque

Uk’exwäch pwaqb’äl _____________Chequera

Uk’i’alil ajilab’äl _________________Exponente

Uk’isb’al wa’im _________________Postre

Uk’isb’alil q’atojtzij ______________Sentencia

Uk’iyem winaqil ________________Desarrollo humano

Uk’iyirisam rib’ __________________Cuadrado (al cuadrado)

Uk’olib’äl ______________________Estación (radio o televisión)

Uk’olib’äl chajinel _______________Estación de policía

Uk’u’x ________________________Centro

Uk’u’x amaq’ ___________________Metropolitana

Uk’u’x ib’och’il __________________Sistema nervioso central

Uk’u’x pixq’aq’ __________________Carga eléctrica positiva

Uk’u’x q’ojomb’äl _______________Nota musical

81

162

Neologismos del Idioma K’iche’

Uk’u’x set ______________________Mesosfera

Uk’u’x tz’ib’ ____________________Vocal

Uk’u’x tz’ib’ ____________________Vocales

Uk’u’x xelq’aq’ __________________Protón

Uk’u’xal ch’ab’äl ________________Síntesis

Uk’ulaj tzij _____________________Artículo (gram )

Uk’yab’al, kaxlamulul, qumab’äl ja’ _____ Vaso, taza

Ukab’ _________________________Segundo

Ukab’ ch’ab’äl __________________Segunda lengua

Ukab’ junab’ ____________________Segundo grado

Ukab’ q’atb’äl q’atoj _____________Subtítulo

Ukab’ q’attijonik ________________Educación básica

Ukab’ taqanel ch’ob’nel ___________Viceministro técnico

Ukab’ taqanel ch’ob’nel tijonem _____ Viceministro técnico de educación

Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel ______ Viceministro administrativo

Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel

tijonem _________________________ Viceministro administrativo de

educación

Ukab’k’os ______________________Acentuación grave

Ukab’laj _______________________Décimo segundo

Ukab’q’ij _______________________Lunes

Ukaj __________________________Cuarto

Ukajb’alil chak _________________Horas hábiles

Ukajlaj ________________________Décimo cuarto

82

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ukajq’ij _______________________Miércoles

Ukaqikaj ulew __________________Atmósfera

Ukaxonil tz’ajb’äl ________________Caja de crayones

Ukayib’al jastaq _________________Colores

Uklob’äl ch’awib’äl ______________Cable telefónico

Ukoj aqan _____________________Patear

Ukoq _________________________De afuera para adentro

Ukowil ko’tzi’j __________________Estambre

Ukoxon mexa, uxe’ mexa _________Gaveta

Ukutik k’ayij ___________________Rótulo

Ul ____________________________Derrumbe

Ula’b’äl _______________________Sala de visita

Ulaj, ulajuj _____________________Décimo

Ulem, ulik _____________________Llegar (aquí)

Ulew _________________________Tierra, suelo

Ulew, k’aj ulew, ________________Polvo

Ulewal ________________________Medio ambiente

Ulewal k’aslemal, eqle’nib’äl

uwachulew ____________________Ecosistema

Ulewch’ich’ ____________________Arsénico

Uloq __________________________De allá para acá

Umajik _______________________Empezar

Umajik q’atb’al tzij ______________Golpe de Estado

Umesal tiko’n __________________Abono orgánico

83

164

Neologismos del Idioma K’iche’

Umexa warb’äl _________________Mesa de noche

Unanija’, ixkotz’i’j ________________Pistilo

Unik’ajil _______________________Mitad

Unimaq’ij chak _________________Inauguración

Unimarayb’al tijonem ____________Fines de la educación

Upa aqanaj ____________________Planta de pie

Upa ja ________________________Piso

Upa q’ab’aj ____________________Palma de mano

Upa raqan kej __________________Tarántula

Upam ________________________Volumen

Upam ulew ____________________Manto

Upam uq _____________________Fustán

Upamb’äl ch’uqrij _______________Volumen de sólidos

Upank’ul ______________________Sábana, cobertor

Uparnum ______________________Punta de

Upasulew, nik’ajb’äl uwachulew _____ Ecuador

Upatz’anal ab’ix ________________Caña de milpa

Upetikil tinamit, tinimit b’anikil ____Etnia

Upetikilal ______________________Etnicidad

Upopil upaja __________________Alfombra

Upwaqilal q’inomal _____________Economía

Uq ___________________________Corte

Uq’ ajib’al q’ij ___________________Occidente

Uq’ab’ che’ _____________________Rama

84

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Uq’ab’ ka’ ______________________Mano de piedra de moler

Uq’ab’ tajkilnel _________________Dendritas

Uq’ab’ tijonem __________________Educación media

Uq’ab’il b’e, nimab’e _____________Calle

Uq’at wuj, utunaj wuj ____________Capítulo

Uq’ayesal ja’ ___________________Planta acuática

Uq’e’t b’e ______________________Túmulos

Uq’ijil chak ____________________Días hábiles

Uq’inomal uwachulew, q’eqaq’ol _____ Petróleo

Uqajb’äl cholk’ut ________________Áreas curriculares

Uqajb’al kaqiq’, umox q’ij,

umox uwachulew _______________Sur

Uqajb’al q’ij ____________________Poniente, atardecer

Uqajb’äl riqonem _______________Competencias de área

Uqajb’äl setesik _________________Área del círculo

Uqajb’al tijonem ________________Áreas de aprendizaje

Uqajb’äl wäch __________________Área de superfi cie

Uqajb’äl, rupam ________________Área

Uqajb’alil ______________________Dimensionalidad

Uqajb’elil q’ij ___________________Universo

Uqajb’elil uwachulew ____________Universal

Uqajenb’äl q’ij, ukemb’äl q’ij,

ucholajil kaj ____________________Sistema solar

Uqub’ix _______________________Semana próxima

85

166

Neologismos del Idioma K’iche’

Uqub’ixir ______________________Semana pasada

Uqul aqanaj ___________________Tobillo

Uqul nanija’ ____________________Estilo

Uqul q’ab’aj ____________________Muñeca de mano

Urajawxik ri eta’mab’äl ___________Propósitos de aprendizaje

Urajilal chak ___________________Presupuesto

Urexal uwachulew ______________Flora

Us ___________________________Mosquito

Usaqil ________________________Claro, claridad

Usetq’ab’akik ___________________Aro de básquetbol

Usik’ixik uwach wuj _____________Leer

Usut ulew _____________________Polo norte

Usut uwächulew _______________Polo

Uta’ik ________________________Consulta

Utaqanik ri ajaw ________________Mandamiento

Utas _________________________Apartado

Utiw __________________________Coyote

Utixixb’al ja’, turkaj, trub’ula’ _______Catarata de agua

Utz ___________________________Bueno, correcto, bien

Utz la’, ja’e, utz b’a’ _______________Está bien, ¡de acuerdo!

Utz ranima’ ____________________Cariñoso, bondadoso

Utz ub’anom ___________________Arreglado

Utz uwäch _____________________Sano

Utz, tz’aqat, rayib’äl _____________Ideal

86

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Utz’aqat jupuqch’umil ___________Galaxia irregular

Utz’aqat tzijol __________________Información adicional

Utz’i aq’ab’ _____________________Cadejo (de leyenda)

Utza’m juyub’ __________________Cumbre

Utza’m k’yaqb’äl ________________Cañón

Utza’m palow __________________Golfo

Utza’m palow rech méxico ________Golfo de México

Utza’m ulew ___________________Bahía

Utza’mil tzij, rijxiltzij _____________Sufi jo

Utzantzaq’or kematz’ib’ __________Disco duro

Utzik’u’x ______________________Moraleja

Utzil __________________________Bien

Utzilal ________________________Bondad, generosidad

Utzino’jilal _____________________Amablemente

Uwa tz’i’ _______________________Jabón de monte

Uwa’l rikil _____________________Caldo

Uwa’l wachaj ___________________Lágrimas

Uwa’ltz’ib’ tz’ajtz’ibäl_____________Tinta de impresora

Uwäch ________________________Pantalla (de televisión)

Uwäch ________________________Productividad

Uwach b’antajik ________________Características culturales

Uwach che’ ____________________Fruta, fruto

Uwäch ija’ _____________________Gen

Uwach k’uxaj __________________Pecho

87

168

Neologismos del Idioma K’iche’

Uwäch ulew ___________________Naturaleza

Uwach ulew, uwachulew _________Mundo

Uwach wuj ____________________Carátula, folio o página

Uwachib’al amaq’ tinimit,

etal amaq’ _____________________Símbolos patrios

Uwachib’al ulew, uk’ulb’atil

tinimit, wachb’äl ulew ___________Mapa

Uwaja’ ________________________Inundación

Uwajxaq ______________________Octavo

Uwaq junab’ ___________________Sexto grado

Uwaqlaj _______________________Décimo sexto

Uwaqq’ij ______________________Viernes

Uwaqxaqlaj ____________________Décimo octavo

Uwaxan ______________________Repello

Uwi’ __________________________Restante, resto, extras, resto

(matemática sobrante)

Uwi’ aqanaj ____________________Dedo del pie

Uwi’ aqok’al ___________________Milímetro

Uwi’ aqok’alal __________________Milimétrico

Uwi’ chew’kaq’iq’il ______________Tropopausa

Uwi’ ja ________________________Techo

Uwi’ q’ab’aj ____________________Dedo de la mano

Uwi’ tasalmiq’onem _____________Termopausa

Uwi’ tijonem, unimal tijonik _______Educación superior

88

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Uwi’ tu’, uwi’ tz’um ______________Pezón

Uwi’ tzoqib’och’ _________________Bulbo raquídeo

Uwi’ wachulew _________________Zona glacial

Uwi’upas ulew _________________Trópico de Capricornio

Uwikiq’ab’ q’ij, riqi q’ij, releb’al

kaqq’ïq’, ukaq’ab’

uwachulew ____________________Norte

Uwinaqil ______________________Habitante

Uwinaqirsaxik b’antajinaq ________Dramatización

Uwora’, lante’r, wa’a’ _____________Delantal

Uwujil b’anoj __________________Licencia

Uwujil eta’manik ________________Título (Lic., Dr. Etc)

Uwujil k’asaj ___________________Hipotecar

Uwujil loq’oj ___________________Factura

Uwujil meb’il __________________Titulo de Propiedad

Uwujil riqow ib’ ________________Acta

Uwuq _________________________Séptimo

Uwuqlaj _______________________Décimo séptimo

Uwuqq’ij ______________________Sábado

Uxa’oj ixkanul, wolqot ___________Lava

Uxaq’ap juyub’ _________________Coral (culebra)

Uxaqb’äl wuj ___________________Fólder

Uxe’ - e, xere ___________________Mejilla

Uxe’ ch’ima ____________________Ichíntal (raíz de güisquil)

89

170

Neologismos del Idioma K’iche’

Uxe’ pamaj_____________________Cintura

Uxe’ ulew ______________________Polo sur

Uxe’ ware’aj, uxe’ eyaj ____________Encías

Uxe’al k’i’al rib’ _________________Raíz cuadrada

Uxe’al k’u’xjastaq _______________Materia prima

Uxe’b’äl uwi’ja _________________Machimbre

Uxe’ja ________________________Acera

Uxe’l k’ya’rsanik _________________Cuadrar (multiplicar por sí mismo)

Uxe’yab’ilal ____________________Patológico

Uxera’ tzij ______________________Etimología

Uxera’ tzijol, k’iyib’äl tzijol _________Fuentes de información

Uxera’, urab’, uxerab’ _____________Raíz

Uxlab’axel, uxlab’äl _____________Espíritu

Uxlab’il ________________________Respiración

Uxlab’inem, uxlab’inik ____________Respirar

Uxlanem, uxlanik _______________Descansar, siesta

Uxlanib’äl _____________________Día de asueto

Uxlanib’äl _____________________Parque

Uxlanib’äl ch’akul _______________Poros

Uxo’j xkanul, puluw xkanul _______Erupción

Uxukut _______________________Rectángulo

Uxukut xalq’ajuch’ _______________Cuadrante (de coordenada

cartesiana)

Uxukutil riqonem _______________Competencias marco

8A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Uya’ik jun k’exwäch pwaq ________Girar un cheque

Uya’ik q’inomal, ________________Fideicomiso

Uyab’il seseb’ __________________Hepatitis

Uyab’il wijal ___________________Gastritis

W Wa ___________________________Alimento

Wäch _________________________Especie (clase de animal)

Wäch _________________________Superfi cie

Wäch q’ij ______________________Destino

Wach’om ______________________Machacado

Wachb’äl ______________________Retrato, dibujo

Wachb’alil _____________________Estampa

Wachib’al ______________________Fotografía, foto, imagen

Wachib’anel, ajwachib’äl _________Ilustrador

Wachib’anel, ajwachib’äl,

ajesal wachib’al _________________Fotógrafo

Wachichaj, kunel ________________Condimento

Wachik’utb’äl __________________Icono

Wachik’utb’alal _________________Iconografía

Wachinal ______________________Fotocopia

8B

172

Neologismos del Idioma K’iche’

Wachinalinik ___________________Fotocopiar

Wachinam _____________________Fotocopiado

Wachinam _____________________Representado

Wachinib’äl ____________________Fotocopiadora

Wachinik ______________________Controlar

Wachjuch’ _____________________Función ( relación entre variables

matemáticas)

Wachtz’ib’ egipcia _______________Jeroglífi ca (escritura egipcia)

Wachtz’ib’ mayab’, etz’b’ano’j ______Jeroglífi ca maya

Wachtz’ib’, cha’tz’ib’äl ____________Fuente como de computadora

Wachtz’ib’wuj, la’j tzijolwuj _______Revista

Wachtzijonem __________________Tema

Wachxiltzij _____________________Prefi jo

Wajxaqk’al, kamuch’ _____________Ciento sesenta

Wajxaqlajuj ____________________Dieciocho

Wakax ________________________Vaca, ganado

Waljem, walijik _________________Levantarse

Walto’r ________________________Absurdo

Wane’jb’äl _____________________Alarma

Waqib’ ________________________Seis

Waqik’ ________________________Semestre

Waqk’al _______________________Ciento veinte

Waqk’ala’ jo’ chuy taj junab’ _______Millones de años (en unidades

mayas, chuy, etc).

8C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Waqlajk’al _____________________Trescientos veinte

Waqlajq’o’ _____________________Seis mil cuatrocientos

Waqlajuj ______________________Dieciséis

Waqlajuj k’am __________________Manzana (medida)

Waqq’o’ _______________________Dos mil cuatrocientos

Waqwäch _____________________Cubo (como polígono)

Waqxaqib’ _____________________Ocho

Waqxaqlajk’al __________________Trescientos sesenta

Waqxaqlajq’o’ __________________Siete mil doscientos

Waqxaqq’o’ ____________________Tres mil doscientos

Waqxukutal ____________________Cúbico

Waral, chi ri’ ____________________Aquí

Waram ________________________Dormir

Waranik _______________________Vigilar

Waranik ______________________Insomnio

Warb’äl ajb’inel _________________Posada

Ware _________________________Diente, fi lo

Wa’, are wa’ ____________________Éste

Wa’b’äl, b’anb’al wa’ _____________Restaurante

Wa’im _________________________Alimentación, comer

Wa’im nik’ajq’ij _________________Almuerzo

Wa’ix, maj _____________________Cero

Wa’katem _____________________Paseo, viajar, aventura

Wa’katik _______________________Pasear

8D

174

Neologismos del Idioma K’iche’

Wa’ktemb’äl soltzij ______________Diccionario turístico

Wa’lijnel puqtoqk’äs ib’och’il ______Sistema nervioso autónomo

simpático

Wa’lijsabäl _____________________Estimulante

Wa’lijsanik, kawa’lijsanik __________Estimular, estimula

Wa’ltz’ib’, ja’ tz’ib’ab’äl ____________Tinta

We ___________________________Condicional

We kamik _____________________Desde hoy, ahora

We ne’ ________________________Es posible, tal vez

Wewe’ch ______________________Bocio

Wexaj, lix, pantlon ______________Pantalón

Wik’ix _________________________Higo

Wikiq’ab’ ______________________Derecha (mano), derecha

Winaq ________________________Gente

Winäq ch’umi’y _________________Lazarillo (guía para persona ciega)

Winaqib’ ______________________Sujetos

Winaqil _______________________Social

Winaqil _______________________Sujeto

Winaqil junamil _________________Equidad social

Winaqil no’jk’aslemal ____________Valores sociales

Winaqilal ______________________Ciudadano

Winaqilal ______________________Personaje (carácter representado

en una obra)

Winaqilal ______________________Sociedad

8E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Winaqilal, jikomal _______________Seguridad social

Winaqilam _____________________Protagonizada

Winaqilil, k’alil _________________Vigesimal

Winaqinik, kwinaqinik ___________Protagonizar, protagoniza

Winaqirisanem, winaqirisanik,

no’jimnik ______________________Inventar, crear

Winaqixel ______________________ Personaje (como en obra de teatro)

Wiqb’aq _______________________Articulación

Wiqchomab’äl _________________Preposición

Wiqem ________________________Montaje (programa de televisión)

Wiqob’äl ______________________Escenografía (conjunto de

decorados de una obra teatral)

Wiqom ch’ich’ __________________Carroza

Wiqom tzij ____________________Verso

Wiqonik, wiqonem ______________Adornar

Witzik’ ________________________Flor de milpa

Wixikin _______________________Arete

Wi’, wi’aj _______________________Pelo, cabello

Wi’aj __________________________Cabello

Wi’t __________________________Garrote

Wok unimal q’atsuk’malil ________Corte suprema

Wokaj ________________________Club (club deportivo)

Wokaj alaxik ___________________Organización familiar

Wokaj q’alajsanem ______________Equipo de edición

8F

176

Neologismos del Idioma K’iche’

Wokajil _______________________Institución

Wokajil täq k’aslemal ____________Pluricultural

Wokajil, puqajil _________________Colectividad

Wokajtaqanik __________________Legislación

Wokja ________________________Colonia

Wokom patanelab’ ______________Estado

Wokonem, wokonik _____________Construir

Woksolinel chak ________________Coordinador

Wolqotinem, wolqotinem,

wolqotinik _____________________Revolcar

Wonon _______________________Abeja, abejorro

Woqowisan ____________________Espumado

Woqowisanem, woqowisanik _____Espumar

Woqwi’aj _____________________Shampoo

Worik _________________________Perforar

Wos __________________________Gas (como gas propano)

Wos ja’rsanem q’or ______________Densidad relativa (de gases)

Wosiset _______________________Exosfera

Wosq’aq’b’äl ___________________Neón

Wosta’q _______________________Gases

Wostz’ub’k’atän ________________Ozono

Wosyak _______________________Helio

Wotz’otz’ ______________________Tostada

Wotz’otz’arb’äl _________________Tostadora

8G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Wotz’otz’inik, wotz’otz’inem ______Comer (cosa tostada)

Wotz’wa, watz’otz’ kaxlanwa ______Galleta

Wuj __________________________Papel, libro

Wuj etz’anemb’äl _______________Barajas

Wuj k’asb’äl ___________________Tarjeta de crédito

Wuj tzijonb’äl __________________Prensa, periódico

Wujab’orxa ____________________Bolsa de papel

Wujb’äl _______________________Librera

Wujch’awb’äl ___________________Teléfono tarjetero

Wujil, k’utb’äl b’anikil, uwujil winäq ______ Cédula

Wujpwäq, wuj pwäq ____________Billete

Wujpwaqb’äl ___________________Billetera

Wujq’axb’äl amaq’ ______________Pasaporte

Wuq’utajem, wuq’utajik __________Encorvándose

Wuq’utajik _____________________Encorvarse

Wuq’uwik _____________________Encorvado, doblado

Wuqk’al _______________________Ciento cuarenta

Wuqk’isik’ ch’umil _______________Siete cabrillas, siete cabritas

Wuqlajk’al _____________________Trescientos cuarenta

Wuqlajq’o’ _____________________Seis mil ochocientos

Wuqlajuj ______________________Diecisiete

Wuqq’ij, wuqub’ q’ij ______________Semana

Wuqq’o’ _______________________Dos mil ochocientos

Wuqub’ _______________________Siete

8H

178

Neologismos del Idioma K’iche’

Wux __________________________Piedra de afi lar, pedernal

X Xa ___________________________Desvalorativa

Xa chi je wi ____________________Siempre es así

Xajab’ _________________________Caite, zapato

Xajäb’ b’inb’äl __________________Patín, patineta

Xajoj nimachi __________________Gigante (danza)

Xajoj, xojoj ____________________Baile, danza

Xak’ab’ ________________________Brazada

Xalq’at _______________________Cruz

Xalq’at b’e _____________________Cruce

Xalq’at juch’ ____________________Coordenadas cartesianas

Xan __________________________Adobe, pared

Xan ab’aj ______________________Bloc

Xanab’äj ______________________Adoquín

Xantz’ajb’äl ____________________Acuarela

Xaq __________________________Tizne

Xaq k’a te’ _____________________De repente

Xaq tz’ib’, jujunal tz’ib’ ____________Letra de molde

Xaq, uxaq _____________________Hoja

8I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Xaq’ab’ ________________________Cinta

Xaq’apwachb’äl, xko’lwachb’äl ______ Película (de cámara)

Xaq’o’l ________________________Lodo

Xaq’onik, xaq’onem _____________Machacar (alguna planta)

Xaqukup ______________________Sépalo

Xaqwinäq _____________________Civil

Xaqwuj _______________________Hoja (de papel)

Xar ___________________________Azul

Xar ___________________________Azulejo

Xata’t _________________________Viga, tijera de casa

Xax __________________________Delgado (cosas)

Xax perwuj ____________________Papel manila

Xaxa lej _______________________Tortilla delgada

Xaxol _________________________Sien

Xaxt’im _______________________Nylon, náilon

Xaxtz’umalil ___________________Meninges

Xaxwuj _______________________Papel de china

Xa’n __________________________Zancudo

Xa’oj __________________________Vómito

Xa’r, xaru’, xaru, xaro _____________Jarra, pichel

Xa’t __________________________Horcón

Xb’e q’ij _______________________Buenas tardes

Xekalb’äl atz’yaq _______________Sercha

Xektak’alb’äl ___________________Repisa

8J

180

Neologismos del Idioma K’iche’

Xela __________________________Seda

Xelija’b’äl ______________________Anafase

Xepotz’ajb’äl __________________Crayón de cera

Xerka’ _________________________Rodillera

Xet’anik, xet’onem, xet’onik _______Pellizcar

Xet’o _________________________Pellizque

Xe’chmam _____________________San Marcos

Xe’l rech xalq’ajuch’______________Origen de coordenadas

Xe’laju’ ________________________Quetzaltenango

Xe’ljuyub’il _____________________Orogénesis

Xe’lq’aq’ _______________________Átomo

Xe’p __________________________Coquecha, gallina pinta

Xe’r pajb’äl _____________________Gramo (peso)

Xe’ral _________________________Árbol genealógico

Xe’rkotz’i’j _____________________Pétalo

Xe’ta’il alaxik ___________________Generación

Xe’upas ulew ___________________Trópico de Cáncer

Xib’ab’äl k’ajnak’ ________________Antivirus

Xib’al, nuxib’al __________________Hermano de mujer

Xib’alb’a _______________________Infi erno

Xib’im ________________________Asustado

Xib’in’ib’ _______________________Miedo

Xib’inel _______________________Fantasma

Xib’inel, sub’anel ________________Espanto, fantasma

900

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Xib’inem ______________________Susto

Xib’inem, xib’inik ________________Asustar

Xib’nel ________________________Monstruo

Xik ___________________________Gavilán

Xik’ ___________________________Ala

Xik’a’y ________________________Palillos (como para manualidades)

Xik’ach’ich’nem, rapch’ich’nem _____ Aviación

Xik’anem, xik’anik _______________Brincar

Xik’b’äl ________________________Planeador

Xik’inb’äl ______________________Beeper

Xik’itzijol ______________________Volante

Xikinaj ________________________Oreja

Xikirilo ________________________Escudilla, taza de barro

Ximb’äl lix (panalón) ____________Cincho

Ximb’al pam ___________________Banda, cincho

Ximik, ximonik, Ximonem ________Amarrar, anudar

Ximob’al ______________________Cinturón

Ximom _______________________Amarrado

Xinka b’antajik _________________Cultura Xinka

Xinu’l _________________________Señora ladina

Xinu’l, mu’s ____________________Ladino (a)

Xinxipre _______________________Jengibre

Xit’u, xupu _____________________Soplarlo

Xiwak _________________________Concha de soplar

91

182

Neologismos del Idioma K’iche’

Xiyab’, xyab’ ____________________Peine

Xiyik wi’aj _____________________Peinarse

Xi’l ___________________________Grillo

Xi’ltzij _________________________Afi jo

Xkab’ _________________________Cera de abeja

Xkanulal ______________________Volcánico

Xko’ltz’ujujnel __________________Glándula exocrina

Xkuq’ab’, raxkyaq’ab’ _____________Arco iris

Xkuta’q _______________________Corchetes

Xkutb’äl ______________________Escuadra

Xk’eqwayb’äl, ixk’eqwab’äl ________Tenedor

Xk’ub’, ixkub’ ___________________Tenamaste

Xk’ulmatajem __________________Mito

Xleb’ _________________________Bajareque, zarza

Xoch’ _________________________Lechuza

Xojojinem _____________________Eco

Xojowik _______________________Bailar

Xok aq’ab’ _____________________Buenas noches

Xolomwa _____________________Fiambre

Xoltäl jastäq ___________________Vajilla

Xot ___________________________Comal, teja

Xu’k __________________________Canasto con agarrador

Xu’y __________________________Egoísmo, mezquino, avaro,

miserable, tacaño

92

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Xu’ynel _______________________Egoísta

Xub’anem, xub’anik _____________Silbar

Xujut k’asulewja’ _______________Anfi bios apodos

Xukulem, xukulem ______________Arrodillarse

Xukutil ________________________Lateralidad

Xul ___________________________Pito

Xulunik, qajem, qajik, qasaxik ______ Bajar, prestar

Xupb’inibäl, k’amb’inib’äl _________Dirigible

Xupxup, ponpo’, k’ol kaq’iq’

wiqb’äl ________________________Globo

Xut’ __________________________Ano

Xut’unib’äl ____________________Abanico

Xut’unik, xupunik, xupunem ______Soplar

Xwi’l __________________________Cucaracha

Xwir, xul _______________________Silbato

Y Yab’ab’ ch’ich’ __________________Amortiguador

Yab’il _________________________Enfermedad

Yab’waram ____________________Somnolencia

Yab’yoj ________________________Discapacitados

Yajonem, yajonik _______________Regañar 93

184

Neologismos del Idioma K’iche’

Yak ___________________________Gato de monte

Yakal tze’ ______________________Chistoso, divertido

Yakatajem, yakatajik _____________Levantar

Yakb’äl ch’ich’ __________________Trique (para cambiar llantas)

Yaköl tze’ ______________________Cómico

Ya’al ub’ixik ____________________Maestro de ceremonia

Ya’b’äl kaq’iq’ __________________Infl ador

Ya’b’äl q’aq’ ____________________Lámpara

Ya’ik uwi’ ______________________Más

Ya’ik, ya’onem, ya’onik ____________Dar

Ya’ltajkil _______________________Procesador

Ya’ltze’ ________________________Chiste

Ya’ltzijol _______________________Campaña “política”

Ya’ltzijolil ______________________Publicidad

Ya’talil ________________________Derecho

Ya’talil Alaxik __________________Derechos de la Familia

Ya’talil Tinamit __________________Derechos de los Pueblos

Ya’talil Winaqilal ________________Derechos Humanos

Y’oxmin _______________________Mitosis

Yich’ _________________________Delicado

Yikak’u’x ______________________Motivante

Yikb’äl ch’ich’ __________________Tricket hidráulico

Yikwinaqilal____________________Socioconstructivismo

Yipownem _____________________Hipotensión

94

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

95

Yitz’on ________________________Exprimido

Yitz’onem, yitz’onik ______________Exprimir

Yojil ib’och’ib’äl _________________Estrés

Yojonik _______________________Deshacer

Yojonik, yojonem _______________Destruir, deshacer

Yoq’om _______________________Amasado

Yoq’onem, yoq’onik _____________Amasar

Yoq’onik, yoq’oj _________________Burlar, burla

Yowab’ ixoq ____________________Mujer embarazada

Yowab’, yawab’ _________________Enfermo

Yox, yo’x ______________________Gemelos

Yo’chq’ojom ____________________Acordeón, concertina

Yo’xnak’ _______________________Diéresis

Yub’tem ______________________Sofá

Yub’ub’, yuq’uq’ _________________Esponja

Yub’ub’äl ______________________Resorte

Yuj ___________________________Mezclarlo

Yuja’anem, yuja’anik, yujik ________Mezclar

Yuja’j _________________________Mezcla

Yuja’jb’äl ______________________Solvente

Yujkik’el b’antajik _______________Cultura Mestiza

Yujum ch’ich’ ___________________Níquel

Yujumkik’el ____________________Híbrido

Yujumkik’el ____________________Mestizo (a)

186

Neologismos del Idioma K’iche’

96

Yujunem, yujunik _______________Borrar

Yujunik _______________________Descomponer, estropear

Yujunik _______________________Revolver, borrar

Yuq’tz’i’ _______________________Pastor Alemán (perro)

Yuq’unel ajch’ab’äl, pixab’anel, pare Sacerdote

Yuq’utzijonel ___________________Misionero

Yuqch’apb’äl ___________________Bastidor (decoración lateral

de los escenarios)

Yuqik Estirar

Yuqunem, yuqunik Estirado

Yuquq Elástico

Yuqutz’ib’ Letra cursiva, letra de carta

Yuquyik ch’ich’, tiqch’ich’ Tren

Yutb’äl q’ab’ Esposas

Yutkamxa’, yutlix, upam atz’yaq Playera

Yuwa’chinb’ej, tatyox, yox tat Padrino

Yuxk’a’tnïk Cabecear (de dormitar)

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Español-K’iche’

188

Neologismos del Idioma K’iche’

98

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

AESPAÑOL______________________K’ICHE’

A ____________________________Pa, chi

A él, ella _______________________Chi rech

A la (s) ________________________Pa taq

A la derecha ___________________Pa wikiq’ab’

A la izquierda __________________Pa mox

A la orilla de ___________________Chuchi’

A medio día ____________________Pa nik’aj q’ij, pa q’ij, pa tik’il q’ij

A quién _______________________Jachin

A tras de ______________________Chi rij

A través de, por _________________Rumal le

Ábaco ________________________Tijo’nb’äl ajilab’äl

Abajo de ______________________Ikim, Chuxe’

Abanico _______________________Xut’unib’äl

Abeja, abejorro _________________Wonon

Abierto _______________________Jaqalik

Abismo _______________________Makaksiwan, tz’alamsiwan

Abogado ______________________To’b’anel

Abono ________________________Chuq’ab’il ulew

Abono orgánico ________________Umesal tiko’n

Abono químico _________________Kaxlan uchuq’abil

99

190

Neologismos del Idioma K’iche’

Abono vegetal _________________Q’ayes chuq’ab’il ulew

Aborto ________________________Tzaqän alanïk

Abrazadera ____________________Q’alub’äl

Abreviatura ____________________Ko’lk’axwach tz’ib’

Abrir _________________________Jaqik

Abscisa (coordenada cartesiana) ____ Q’oyoljuch’

Absorber (como la tierra

absorbe el agua) ________________Tz’ub’ik

Absorción _____________________Tz’ub’nem

Abstener ______________________Kuyunem

Absurdo ______________________Walto’r

Abuela ________________________Ati’t, noy

Abuelo _______________________Tatanol, mam

Abultado (tierra) ________________Mulamik

Academia _____________________Tijojb’äl

Académico ____________________Tijojnem

Acarréalo ______________________Erenem

Acarrear _______________________Erenik, erenem

Acción ________________________B’anowem

Aceite ________________________Aseyi’t, ja’ ch’uch’ujib’äl

Aceite (de cocina) _______________Qepowja’

Aceite industrial ________________Ja’ ch’uch’ujib’äl

Aceitera _______________________Qepowbäl

Acentuación aguda _____________Nab’ek’os

9A

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Acentuación grave ______________Ukab’k’os

Acentuación, acento ____________K’osnem, k’os

Acera _________________________Uxe’ja

Acero _________________________Koch’ich’

Acetato _______________________K’utiwachib’äl, q’axwäch wuj

Acetona _______________________Sub’äl tz’aj

Achiote _______________________K’oxob’

Acompañar ____________________Achib’ilanik, achib’ilanem

Acondicionador ________________Jormaq’inb’äl

Acordeón, concertina ____________Yo’chq’ojom

Acostado, horizontal ____________Q’oyolik

Acostarse _____________________Q’oyolem

Acrobacia _____________________Sak’äl etz’anem

Acróbata ______________________Sak’äl etz’anel, sak’äl atz’anem

Acta __________________________Uwujil riqow ib’

Actividades y ejercicios __________Chak chuqe kamulinem

Acto (de la obra) ________________Ilb’an

Actriz, actor ____________________Jalwachinel

Actuación _____________________Ilb’anem

Actuar ________________________Ilb’anik

Acuarela ______________________Xantz’ajb’äl

Acuática ______________________Ajpaja’

Acuerdo ______________________Nuk’chomab’al

Acuerdo Gubernativo ____________Nuk’chomanik Ajpopil

9B

192

Neologismos del Idioma K’iche’

Acumulador ___________________Uk’a’l q’aq’

Adentro, dentro ________________Chupam

Adición, suma __________________Mulinem

Adivinanza ____________________Ch’ob’ön tzij

Adivinar _______________________Ch’ob’ik

Adjetivo _______________________Achb’i’aj, q’alajsab’äl b’i’aj

Administración _________________Ilonb’äl chak

Administrador __________________Ilonel chak

Administrador educativo _________Nuk’uchakunel tijonem

ADN (ácido desoxirribonucleico) ____ Jachija’

Adobe, pared __________________Xan

Adolescencia___________________Q’apöj

Adopción _____________________Ajalk’walib’äl

Adoquín ______________________Xanab’äj

Adorar ________________________Q’ijila’anik, q’ijila’anem

Adornar _______________________Wiqonik, wiqonem

Adrenalina ____________________T’ujt’ujb’äl

Adulto ________________________Nik’aj winäq

Adulto (a) (animal) ______________Ri’j chiköp

Adverbio ______________________Achb’anoj

Aerolínea ______________________Q’axkaqiq’b’äl

Aeropuerto ____________________Opanib’äl xik’ach’ich’,

opanib’äl rapch’ich’

Afi che ________________________La’j perwuj

9C

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Afi ción ________________________Ka’yenem

Afi cionado ____________________Ka’yenel

Afi jo __________________________Xi’ltzij

Afi liado _______________________Achi’lanem

África _________________________Africa

Africada _______________________Tak’jumuw

Africano _______________________Africano

Afuera de _____________________Chirij le

Agarrar, tocar __________________Chapik, chaponik, chaponem

Agarrarlo ______________________Chaponem

Agente _______________________Eqa’lenel

Agilidad _______________________Sk’ajil

Agrio, ácido ____________________Ch’am

Agua _________________________Ja’

Agua fría ______________________Jaron

Agua potable __________________Säq ja’

Aguacate ______________________Oj

Aguado _______________________Lab’ab’

Aguanta ______________________Ch’ijo

Aguantar, sufrir, tolerar ___________Ch’ijonik, koch’onem

Aguantarlo ____________________Kuch’ijo

Águila ________________________Kot

Aguja, delgado, hueso ___________B’aq

Agujero de ozono _______________Tel wostz’ub’ k’atän

9D

194

Neologismos del Idioma K’iche’

Agujero negro__________________Q’eqajul

Ahogarse ______________________Jiq’inem, jiq’inik

Ahora, hoy_____________________Kamik

Aislante (no conduce

corriente eléctrica) ______________Tasal k’amq’aq’

Al lado de..., al reverso ___________Chutzal, chuxukut

Ala ___________________________Xik’

Alabanza ______________________B’ixajaw

Alacrán _______________________Kupinel sina’j, ixterix, ixtexik

Alargado ______________________Jisijik

Alarma ________________________Wane’jb’äl

Alarma (instrumento) ____________K’asunib’äl

Alarmar _______________________K’asunik

Albañil ________________________Ajyakal ja

Álbum ________________________Cholwachb’äl

Alcalde _______________________K’amalb’e re tinamit

Alcancía _______________________Mulb’äl pwaq

Alcohol etílico __________________Soknaqil ja’

Alcohol, licor ___________________Tzam

Alcoholismo ___________________Q’ab’arnaqil

Alegrarse ______________________Ki’kotem

Alegría ________________________Ki’kotemal

Alemán _______________________Aleman

Alfabetismo ___________________Choltz’ib’alil

9E

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Alfabetización ___________________ Choltz’ib’anem, eta’man tz’ib’anik’

Alfabetizar _____________________Choltz’ib’anik

Alfabeto ______________________Choltz’ib’

Alfombra ______________________Upopil upaja

Álgebra _______________________Solik’axtz’ib’

Algebraico (a) __________________Solik’axtz’ib’nem

Algodón ______________________Met

Algodón (listo para hilar) _________B’ot

Algodonera ____________________B’otab’äl

Alianza _______________________K’amow ib’

Alicate ________________________Qupib’al ch’ich’

Alimentación, comer ____________Wa’im

Alimentar, dar de comer __________Tzuqunik, tzuqunem

Alimentarlo ____________________Tzuqunem

Alimento ______________________Wa

Allá, así como eso _______________Je la’

Allí ___________________________Chi la’

Alma, corazón, espíritu ___________Anima

Almacén ______________________K’olnim k’ayij

Almidón ______________________Lak’ak’il

Almohadilla ___________________Sub’äl tz’ib’, chupb’äl tz’ib’

Almohadilla (mause pad) _________Uch’akatch’o

Almohadilla para sello ___________Mu’b’äl t’iqb’äl

Almuerzo _____________________Wa’im nik’ajq’ij

9F

196

Neologismos del Idioma K’iche’

Alófono _______________________Jalaq’ajaj

Alpinismo _____________________B’inem juyub’

Alquiler _______________________Qajb’äl

Alta Verapaz ___________________Alta Verapaz

Altar __________________________Ta’b’äl, tanb’äl, xukub’al ib’

Altímetro ______________________Etpaqalib’äl

Alto, largo _____________________Tak’atik, Nim raqan

Altura ________________________Raqanil

Aluminio ______________________Atiyalil, ch’u’lch’ich’

Alumno, educando, dicente _______Tijoxel

Alveolar _______________________Q’ajajchuchja’j

Alveo-palatal___________________Q’ajaj chirijchuchja’j

Amabilidad ____________________Ch’ich’uk’u’x, utzino’j

Amablemente __________________Utzino’jilal

Amanecer _____________________Saqirem

Amargo, bilis, hiel _______________K’a

Amarillo ______________________Q’an

Amarra _______________________Jat’b’al, yutb’al

Amarrado _____________________Ximom

Amarrar, anudar ________________Ximik, ximonik, Ximonem

Amasado ______________________Yoq’om

Amasar _______________________Yoq’onem, yoq’onik

Ambición, codicia _______________Jiq’nem

Ambicioso _____________________Jiq’nel

9G

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ambulancia ____________________K’amb’äl yawab’

Americano ____________________Aj ab’yayala

Ametralladora (arma, lanza misil) __K’yaqplunkun

Ametralladora (fuego artifi cial) ____Paq’aq’

Amigo ________________________Achi’l

Amortiguador __________________Yab’ab’ ch’ich’

Anafase _______________________Xelija’b’äl

Analogía ______________________Junamtaj

Análogo ______________________Junamtajel

Anaquel _______________________Ch’ich’ tunib’äl, tapexb’äl

Anaranjado ____________________Kaqkoj

Ancho ________________________Laq’alik, nim uwäch, perepik

Ancla _________________________Kajch’ok

Anda _________________________Telb’äl

Andamio ______________________Tak’alb’äl

Anestesia ______________________Sikirsab’äl

Anfetamina ____________________K’astajnel k’u’x

Anfi bios _______________________K’asulewja’

Anfi bios anuros _________________Kut k’asulewja’

Anfi bios apodos ________________Xujut k’asulewja’

Anfi bios caudados ______________Je’ k’asulewja’

Angelito ______________________Ch’utityox

Angioespermas ________________Ch’uqitalija’

Angosto ______________________La’j uwäch

9H

198

Neologismos del Idioma K’iche’

Ángulo _______________________Tz’uk

Ángulo recto ___________________Jiktz’uk

Anhídrido carbónico ____________Porom kaq’iq’

Anillo _________________________Mulq’ab’, mopq’ab’, molq’ab’

Animal, animal doméstico ________Chikop, awaj

Ano __________________________Xut’

Año __________________________Junab’

Anochecer _____________________Rokib’al aq’ab’

Anona ________________________K’awex

Anónimo ______________________Mab’i’aj

Anorexia ______________________Ch’ijom tijik

Ante __________________________Chu wach

Antena (de insecto) _____________Uk’a

Antena (de teléfono celular,

de radio, etc) ___________________Jek’chuq’ab’il

Antepasado ___________________Ojer winäq qaxe’il

Antes _________________________Ojer

Anticipo ______________________Chapab’äl q’ab’

Antiguo _______________________Ojer, naj tir

Antimonio _____________________Saqtukumulew

Antivirus ______________________Xib’ab’äl k’ajnak’

Antónimo _____________________K’ululab’tzij

Antorcha ______________________Telemq’aq’

Antropología __________________Retamab’alil xe’lwinäq

9I

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Anuncio, comercial, propaganda,

información ___________________Tzijol

Anzuelo _______________________Lajab’ kär, chapb’äl kär

Apagado ______________________Chupum

Apagar _______________________Chupunik, chupunem

Aparato de Golgí _______________Chulb’al K’ajk’äs

Apartado ______________________Utas

Apartar _______________________Tasik

Apazote _______________________Sik’aj

Aplastado _____________________Pitz’om

Aplastar _______________________Pitz’onem, pitz’onik

Aplauso _______________________Paq’pa’q’ab’

Aplicación de la nueva información ___ Rukojik ri k’ak’ tzijol

Apodo ________________________Kojomb’i’aj

Apóstrofe, glotal ________________Tz’uj

Aprender a aprender,

conocer, saber__________________Eta’manik, eta’manem

Aprestamiento _________________K’amansanem

Apretado ______________________Latz’, titz’itik

Apretar _______________________Jat’inem, jat’inik, titz’ik

Apretarlo ______________________Jat’im

Apuñalar, puyar ________________Pichonem, pichonik

Aquel, aquella __________________Le’, lele’

Aquí __________________________Waral, chi ri’

9J

200

Neologismos del Idioma K’iche’

Arábigo (como número arábigo) ____ Kaxla’n ajilab’äl

Arado ________________________Taji’n, wech’ib’äl

Araña _________________________Am

Arar __________________________Taji’nik

Árbol genealógico ______________Xe’ral

Árbol, madera, palo _____________Che’

Arbusto _______________________B’e’nche’

Archivar, guardar _______________K’olb’anïk

Archivo (de computación), estuche __ K’olb’äl

Arco __________________________Jukujïk

Arco iris _______________________Xkuq’ab’, raxkyaq’ab’

Arco, marco (como meta de fut) ____ Rokeb’äl aqanakik

Arder (cuerpo) _________________Jininik

Arder (fuego) __________________Jininem, juluwik

Ardilla ________________________Kuk

Ardor, ardor en el pecho _________Q’aq’anik, q’ipip

Área __________________________Uqajb’äl, rupam

Área de superfi cie _______________Uqajb’äl wäch

Área del círculo _________________Uqajb’äl setesik

Área Rural (cantón, aldea) ________Pa juyub’

Área urbana ___________________Pa tinamit

Áreas curriculares _______________Uqajb’äl cholk’ut

Áreas de aprendizaje ____________Uqajb’al tijonem

Arena _________________________Sanayeb’

A00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Arete _________________________Wixikin

Argón ________________________Nakalwos

Arista _________________________Tz’ikal

Aritmética _____________________No’jajilanik

Armadillo _____________________Ib’oy

Armario _______________________K’olb’äl tz’yäq

Armonía (convivencia sin confl ictos) ___ Ja’mril

Armonía (musical) ______________Ja’mril b’ix

Armonía (social) ________________Ja’mril winaqil

ARN (ácido ribonucleico) _________Jachija’nel

Aro de básquetbol ______________Usetq’ab’akik

Aro de llanta de bicicleta o carro ____ Set sutb’inb’äl

Aro, circular (plano) _____________Setesik

Arpa __________________________Ko’k q’ojomb’äl

Arquitecto _____________________K’uttz’aqonel

Arquitectura ___________________K’uttz’aqonem

Arrancado, erradicado ___________B’oqom

Arrancar ______________________B’oqonik, b’oqonem

Arreglado _____________________Utz ub’anom

Arreglar, componer _____________Suk’umanik, utzirik, suk’umanem

Arriba ________________________Ajsik

Arroba ________________________Juwinaq job’ pajb’äl

Arrodillarse ____________________Xukulem, xukulem

Arroyo ________________________Q’ateb’al ja’, b’inel ja’

A1

202

Neologismos del Idioma K’iche’

Arrullo ________________________B’o’chinem

Arsénico ______________________Ulewch’ich’

Articulación ___________________Wiqb’aq

Artículo _______________________Q’ataj

Artículo (gram ) _________________Uk’ulaj tzij

Artifi cial _______________________B’anom

Artista ________________________Je’lalnel, ajje’lal chak

Artística _______________________Je’lalil

Artísticamente _________________Je’lalilal

Arveja ________________________Karawa’n

Asado ________________________B’olom

Asaltante ______________________Elaq’om

Asamblea _____________________Junam

Asar, tender ____________________So’manik

Ascensor, elevador ______________Kaxla’n aq’anib’al

Asegurar, fi jar __________________Jikib’anem, jikib’anik

Aseo _________________________Ch’ajch’ojirsanem, jusq’inem

Asfalto ________________________Q’olb’e, tz’aqom nimb’e

Así como aquel _________________Je ri’

Así como esto __________________Je wa’

Así pues _______________________Je k’u ri’

Asimetría, desigualdad___________Majunam

Áspero ________________________Joxinik, charinik

Aspiradora ____________________Kaxla’n mesb’äl

A2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Asta (de bandera) _______________Raqän laqam

Asterisco ______________________Ch’umil tz’ib’ , ch’utich’umil

Asteroide ______________________Ch’utiral q’ij

Astronauta ____________________Ajnik’öl wachkaj

Astronave _____________________Ch’ich’ nik’okaj

Astrónomo ____________________Ajch’umil

Asustado ______________________Xib’im

Asustar _______________________Xib’inem, xib’inik

Atache ________________________Jekb’äl wuj

Atalaya _______________________Q’a’m ilb’äl

Atardecer _____________________B’enaq q’ij, uqajib’al q’ij

Atención niños _________________Chitatab’ej ak’alab’

Aterrizaje ______________________Charqajinem

Aterrizar ______________________Charqajinik

Aterrizarse (de aviones, helicópteros) ___ Charqajin ib’

Atleta _________________________Ajtikolanim

Atletismo _____________________Tikowanim, tijowanim

Atmósfera _____________________Ukaqikaj ulew

Atole _________________________Q’or, joch’

Atole de elote __________________Q’or’aj

Atole de masa __________________Q’or, uk’ya’

Átomo ________________________Xe’lq’aq’

Atrás de, detrás de ______________K’o chirij

Audiencia _____________________Ta’b’äl tzijonem

A3

204

Neologismos del Idioma K’iche’

Audífonos _____________________Tukelal tab’alil

Audio cassete __________________K’olb’äl ch’ab’äl

Aunque _______________________Ta ne’

Auricular (del teléfono) __________Q’ab’ch’awib’äl

Ausentismo ____________________Mak’olem

Autoestima ____________________Ajonem ib’

Autoevaluación ________________Etan ib’

Autoevaluar ___________________Pajb’al’ib’nik

Autogestión comunitaria _________Kuchum chak

Autor _________________________Tikowanel, b’anäl re

Autoridad _____________________Taqanel

Autoridades educativas __________K’amal taq b’e tijonem

Avenida _______________________Raqän b’e

Aventurero ____________________Ajwa’katem

Aves __________________________Rak’ilil uwachulew

Aviación ______________________Xik’ach’ich’nem, rapch’ich’nem

Aviador _______________________Ajxik’ach’ich’, ajrapch’ich’

Avión _________________________Ropopel ch’ich’, xik’ab’al, ropla,

xik’ach’ich’, rapch’ich’

Avispa ________________________Sta’l

Axila, sobaco, costilla ____________K’alk’a’x, k’alk’ax, tzoloq’

Axón o cilindroeje ______________Uje’ tajkilnel

Ayer __________________________Iwir

Ayote tierra fría y güicoy _________Mukun

A4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ayote, calabaza _________________K’um

Ayuda mutua __________________Q’uch

Ayudar ________________________Tob’anik

Azadón _______________________Asarun

Azafata _______________________Jachäl ktijowik

Azúcar ________________________K’ajkab’

Azufre ________________________Chu’ab’äj

Azul __________________________Xar

Azulejo _______________________Xar

Azulejos ______________________Qapowsab’äl xan

BBacteria _______________________Nak’chikopil, uchikopil jastaq

Bactericida ____________________Kamsab’äl nak’chikopil

Bahía _________________________Utza’m ulew

Bailadores _____________________Ajxojonelab’

Bailar _________________________Xojowik

Baile, danza ____________________Xajoj, xojoj

Baja Verapaz ___________________Tz’alamja’

Bajar, prestar ___________________Xulunik, qajem, qajik, qasaxik

Bajareque, zarza ________________Xleb’

A5

206

Neologismos del Idioma K’iche’

Bala __________________________Ub’aq’ k’iyaqb’äl q’aq’

Balcón ________________________K’alän ch’ich’

Ballena _______________________Mataq’tami’

Balneario ______________________Atinb’äl

Balón pié ______________________Aqän potz’

Baloncesto ____________________Chakäch potz’

Balsámico _____________________Q’olkunanb’äl

Banano _______________________Inkane’y, ankane’y

Bañarse _______________________Atinik

Banco ________________________Pwaqb’äl ja

Banco (para sentarse) ____________Panku’

Banda, cincho __________________Ximb’al pam

Bandera _______________________Laqam

Baño _________________________Atinem

Banquero _____________________Pwaqnel

Baqueta (marimba) ______________Q’ojomb’äl, uq’ab’ q’ojom

Barajas ________________________Wuj etz’anemb’äl

Barba, bigote __________________Ismachi’

Barco _________________________Nim jukub’

Barniz ________________________Remowib’äl, juluwb’äl

Barnizar _______________________Remowisanik

Barómetro _____________________Etawosb’äl

Barranco ______________________Siwan

Barrer _________________________Mesonik, mesonem

A6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Barrido _______________________Mesom

Barrilete _______________________Paplo’t

Barro _________________________Kach’ulew, xaq

Base binaria ___________________Ka’ib’ utak’alb’äl

Base decimal ___________________Lajuj utak’alb’äl

Base vigesimal _________________Juk’al utak’alb’äl

Básquetbol ____________________Q’ab’akik

Bastante, mucho ________________K’i

Bastidor (decoración lateral

de los escenarios) _______________Yuqch’apb’äl

Bastón ________________________Ch’ami’y

Basura ________________________Mes

Basura inorgánica _______________Maq’ay

Basura orgánica ________________Q’ayq’ayes

Basurero ______________________K’olb’äl mes

Batea, canoa, cayuco ____________Jukub’

Batir __________________________Tukik

Bautismo ______________________Qasna’

Bazo __________________________Ch’ajch’okik’

Bebe _________________________Ne’

Bebida alcohólica _______________Ja’, tzam

Bebido ________________________Qumunem

Beca __________________________Tob’an tijonik

Beeper ________________________Xik’inb’äl

A7

208

Neologismos del Idioma K’iche’

Bejuco ________________________Raxak’a’am

Berilio ________________________Saqapuk’uk’ ch’ich’

Berrinchoso ____________________Ch’er

Bibliografía ____________________Nuk’b’iwuj

Bibliográfi co ___________________Nuk’b’iwujil

Biblioteca _____________________Nik’owujib’äl, nik’ob’äl no’jwuj

Bibliotecario ___________________Ajnik’owujib’äl

Bicicleta _______________________Let’et’, let’, letet, matzätz

Bien __________________________Utzil

Bien común ____________________Komön utzil

Bienes inmuebles _______________Sutäq q’inomalil

Bilingüismo equilibrado __________Junamnäq ka’tzijonem

Billete ________________________Wujpwäq, wuj pwäq

Billetera _______________________Wujpwaqb’äl

Bimestre ______________________Ka’ik’

Biodegradable _________________Q’ayem

Biografía ______________________Tzijonb’alil k’aslemal

Biología _______________________Eta’mab’alil k’aslem

Biológicamente ________________K’aslemalil

Biólogo _______________________Aj eta’mab’alil k’aslem

Biotopo _______________________Kolk’aslemal

Bisagra _______________________Ch’u’kb’äl

Bisílaba _______________________Kapaj, ka’ib’tas tzij

Blanco, limpio __________________Saq

A8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Blancura ______________________Saqil

Bledo _________________________Leb’tes, tes

Blindaje _______________________Koxpinb’äl

Bloc __________________________Xan ab’aj

Blusa _________________________Ixatz’yaqb’äl

Boca _________________________Chi’aj

Bocina, altoparlante _____________Ta’ob’äl, jub’ub’äl tzij

Bocio _________________________Wewe’ch

Bodega _______________________K’olb’äl jastaq

Bodoque ______________________T’orot’ik

Boina _________________________Tz’är pwi’

Boleto, ticket ___________________Okb’äl

Bolsa _________________________B’orxa

Bolsa de papel _________________Wujab’orxa

Bomba (fuego artifi cial) __________Poq’ q’aq’

Bombilla, foco __________________Saqib’äl

Bondad, generosidad ____________Utzilal

Bonito (a), guapo (a) _____________Je’lik

Borboteado ____________________Tz’ujunem

Borbotear, gotear _______________Tz’ujunem, tz’ujunik

Boro __________________________Mach’ich’wos

Borracho ______________________Q’ab’arel

Borrador ______________________Turtz’ib’, chuptz’ib’

Borrar ________________________Yujunem, yujunik

A9

210

Neologismos del Idioma K’iche’

Bosque, montaña _______________K’ache’laj

Bostezo _______________________Jayam

Botánico ______________________Ajcha’al q’ayes

Botas _________________________Tuqxajab’

Bote (como de basura) ___________B’o’t

Botella ________________________Lame’t

Botiquín ______________________K’olb’al kunb’al, kunub’alb’äl

Botón (de ropa) _________________Ch’ap, settz’apb’äl atz’yaq

Branquias (como de pescados

para respirar) ___________________Jik’joron

Brasas ________________________Rachaq q’aq’

Brazada _______________________Xak’ab’

Brincar ________________________Xik’anem, xik’anik

Brocha ________________________Tz’ajb’äl

Broche (remache) _______________Kach’ximb’äl, päch’

Bromo ________________________Ch’ich’ja’

Brujería _______________________Itz

Brujo, zajorín, hechicero __________Ajitz

Brújula _______________________K’utumox q’ij

Buenas noches _________________Xok aq’ab’

Buenas tardes __________________Xb’e q’ij

Bueno, correcto, bien ____________Utz

Buenos días ____________________Saqarik

Bulbo raquídeo _________________Uwi’ tzoqib’och’

AA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Bulto _________________________Ch’ukchik, b’ukb’ik, tanatik

Burlar, burla____________________Yoq’onik, yoq’oj

Burro _________________________B’ur

Bus, camioneta _________________Ch’ich’erb’äl winäq, b’inb’al

Buscar, investigar _______________Tzukunik

CCaballo _______________________Kej

Cabecear (de dormitar) __________Yuxk’a’tnïk

Cabecear (la pelota) _____________Jolomakiknik

Cabello _______________________Wi’aj

Cabeza _______________________Jolomaj

Cable _________________________Klob’äl

Cable (televisión por cable) _______Jik’wäch

Cable telefónico ________________Uklob’äl ch’awib’äl

Cabro _________________________K’isik’

Cacao ________________________Peq

Cacaxte _______________________Ko’k, eqb’al

Cadejo (de leyenda) _____________Utz’i aq’ab’

Cadena _______________________K’amchachäl

Cadmio _______________________Tob’yuqko ch’ich’

AB

212

Neologismos del Idioma K’iche’

Caerse, perder __________________Tzaqonik, tzaqonem, tzaqik

Café __________________________Q’eqq’oj

Café (color) ____________________Q’ako’r

Café (de tomar) _________________Kape

Cafetera _______________________Miq’sab’äl

Caite, zapato ___________________Xajab’

Caja de crayones ________________Ukaxonil tz’ajb’äl

Caja, cajón, cofre ________________Kaxa

Cal ___________________________Chun

Calambre ______________________Cho’kej, kumatz

Calavera ______________________K’alak’ik

Calcetín _______________________Meri’x

Calcio (elemento) _______________Ch’uch’usaq ch’ich’

Calcomanía ____________________Nak’etal

Calculador _____________________Jik’nel

Calculadora ____________________Jik’b’äl, kemb’äl ajilanik

Calcular _______________________Jik’nik

Caldo _________________________Uwa’l rikil

Calendario_____________________Ajilab’al q’ij

Calentar _______________________Miq’onik, miq’onem

Calentura _____________________Q’aq’al, q’aq’

Caliente _______________________K’atan

Caliente (líquido) _______________Miq’in

Caligrafía ______________________Je’ltz’ib’

AC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Cáliz __________________________Temkotz’i’j

Calle _________________________Uq’ab’il b’e, nimab’e

Calor específi co (para aumentar

o bajar la temperatura)___________Uk’atanal

Caloría ________________________Miq’inem

Calvo _________________________Tz’a’n

Calzada _______________________Ub’e ch’ich’

Calzón largo ___________________Saka’w

Calzoncillo ____________________Ska’w, pawex

Cama _________________________Ch’at

Cámara _______________________Esab’äl wachb’äl

Cámara de video, de televisión ____B’iq’silowachib’äl

Cámara digital _________________B’iq’wachib’äl

Camarógrafo (de tele) ___________B’iq’b’anel silowäch

Camarón ______________________Cho’m

Cambiar (trueque) ______________Jalwachinem, jalwachinik

Caminar _______________________B’inem, b’inik

Camino _______________________B’e

Camión _______________________Eqanib’äl ch’ich’

Camioneta ____________________Ch’ich’ ereb’al winaq

Camisa________________________Kamxa’, xa’aj

Camiseta ______________________Kutkamxa’

Camisola ______________________Tzoqkamxa’

Camote _______________________Is

AD

214

Neologismos del Idioma K’iche’

Campana ______________________Ch’ich’ab’äl

Campaña “política” ______________Ya’ltzijol

Campanario ___________________Ch’ich’ tzinb’äl

Campo________________________Taq’aj, juyub’

Campo de aterrizaje _____________Qajibäl

Campo, llano ___________________Taq’aj

Caña de azúcar _________________Ajij

Caña de milpa __________________Upatz’anal ab’ix

Canal _________________________Q’axb’äl, ub’e ja’

Canales semicirculares del oído _____ Q’asq’a’y xikin

Canas _________________________Saqa wi’aj

Canasta _______________________Chakach

Canasto con agarrador ___________Xu’k

Cáncer (enfermedad) ____________Q’aynaqil yab’il

Cancha _______________________Etz’amb’äl

Canción de cuna ________________Ub’ixloch’

Canción, canto _________________B’ix

Cancionero ____________________B’ixb’äl

Candado ______________________Lawiyil, ximb’äl uchija

Candela, vela___________________Kotz’i’j

Candelero _____________________K’olkantela

Cangrejo ______________________Tap

Canoa ________________________Laj jukub’

Cañón ________________________Utza’m k’yaqb’äl

AE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Cansado ______________________Kosnaq

Cansarse ______________________Kosem, kosik

Cantante ______________________B’ixonel

Cantar ________________________B’ixonik

Cantidad ______________________K’i’alil

Cantina _______________________K’ayb’äl tzam

Capa _________________________Lik’q’ub’äl

Capacitación ___________________K’uttijonem, saqwachomsanem

Caparazón de tortuga ___________Rijkok

Capaz ________________________Kowinel

Capirucho _____________________K’yaqkok

Capitán de nave ________________Ajpopochin

Capítulo ______________________Uq’at wuj, utunaj wuj

Cápsula _______________________Rab’kaxla’n kunab’äl

Capucho ______________________Ch’uqplaj jolomaj

Capullo (de gusano) _____________Sokxujut

Cara __________________________Palajaj, palaj

Caracol de tierra ________________T’ot’

Caracol del oído ________________T’ot’xikin

Características culturales _________Uwach b’antajik

Características de comida ________Ri kina’ik taq rikil

Características de personas _______Ri kib’antajik ri winaq

Caramelo (dulce), panela _________Kab’

Carátula, folio o página __________Uwach wuj

AF

216

Neologismos del Idioma K’iche’

Carbohidratos __________________Ch’aqch’o’aq’a’l

Carbón _______________________Aq’a’l

Carburante ____________________Kaqi’wos

Carburar ______________________Kaqi’wosnik

Carburizante ___________________Kaqi’wosnel

Cárcel, calabozo ________________Pache’

Cardiología ____________________Eta’mab’alil yab’anima’

Cardiólogo ____________________Ajkun anima’aj

Carga _________________________Eqa’n

Carga eléctrica negativa __________Maxe’lq’a’q’ k’amq’aq’

Carga eléctrica positiva __________Uk’u’x pixq’aq’

Cargar (en brazos) ______________Q’alunik, q’alunem

Cargar (en la cabeza) ____________Ikiranik, ikiranem

Cargar (en la espalda) ____________Eqanik, eqanem

Cargar (en los hombros) __________Telenik, telenem

Caricaturas ____________________Julum wachb’äl

Caries ________________________Uchikopil eyaj

Cariñoso, bondadoso ____________Utz ranima’

Carne _________________________Ti’ij

Carné _________________________K’utb’äl ib’

Carne del cuerpo _______________Ti’ojil, nutiojil

Carnero, oveja, chivo ____________Karne’l

Carnicería _____________________K’ayb’al ti’j

Carnicero ______________________Ajk’ayil ti’j

AG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Carnívoro _____________________Ajti’j

Carnívoros fi sípedos _____________Ajti’jxk’yaq chikop

Carnívoros pinnípedos ___________Ajti’kär chikop

Carpa _________________________Mujajb’äl

Carpeta _______________________K’olb’äl wuj

Carpintero _____________________Ajanel

Carrera (correr) _________________Tikowanim, tijowanim, xik’anem

Carrera (profesión) ______________Riqtijonem

Carreras ecuestres ______________Kejemanim

Carreta _______________________Kare’t

Carretera ______________________Nim-b’e

Carretilla ______________________La’jereb’äl, reb’al ulew

Carroza _______________________Wiqom ch’ich’

Carruaje _______________________Chareb’äl

Carta _________________________Taqowuj

Cartel _________________________K’ut perwuj

Cartera _______________________Ch’utichim

Cartilla ________________________K’utb’al tz’ib’

Cartón _______________________Pimawuj

Cartucho ______________________K’olib’äl ub’aq’ q’aq’

Cartucho de tinta para impresora ___ K’olb’äl tz’aj

Cartulina ______________________Perwuj

Casa __________________________Ja

Casado _______________________K’ulanik

AH

218

Neologismos del Idioma K’iche’

Casamiento ____________________K’ulanem, k’ulanik

Cáscara, espalda ________________Rij

Casco _________________________Tob’äl jolomaj

Casco (pezuña) _________________Rixk’aq kej

Caseta ________________________Lajja k’ayib’äl

Casilla ________________________Nitz’ kajxukut

Casillero ______________________Ch’utikajxukut

Catalítico ______________________Anichuq’alel

Catalizador ____________________Anichuq’anel

Catarata de agua _______________Utixixb’al ja’, turkaj, trub’ula’

Cátedra _______________________Jupaj tijonïk

Católico _______________________Ajch’ab’äl

Catorce _______________________Kajlajuj

Catre _________________________Ab’ ch’at

Caucho _______________________Kach’che’

Cazador _______________________K’yaqanel chiköp

Cazuela _______________________B’o’j

CD rom _______________________Jaqb’äl setk’ol

Cebolla _______________________Sipoyix

Cedro _________________________Kowilajche’, rax che’

Cédula _________________________ Wujil, k’utb’äl b’anikil, uwujil winäq

Ceiba _________________________Inup

Cejas _________________________Rismal b’oq’ochaj

Celar _________________________Achixanik, achixanem

AI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Celos _________________________Pulputik achixik

Celoso ________________________Achixik

Célula ________________________K’ajk’äs, k’utb’äl b’anikil

Célula animal __________________K’ajk’äs awäj

Célula vegetal __________________K’ajk’äs q’ayes

Células y tejidos ________________K’ajk’äs xuquje’ k’amatz’umal

Celulitis _______________________Sipoj k’ajk’äs

Cementerio ____________________Muqub’al kaminaqib’

Cemento ______________________K’ajab’äj, k’ajtz’aqb’äl

Cena _________________________Rexq’eqal wa’im

Cenicero ______________________K’olb’äl chaj

Censo ________________________Ajlab’alil

Centena _______________________Jok’alb’äl

Centímetro ____________________Aqa’etok’al

Centímetro cuadrado ____________Aqa’etok’al kamulinem

Centríolo ______________________Ub’och’il k’ajk’äs

Centro ________________________Uk’u’x

Centro de Prisión Provisional ______Nab’ejsanb’äl pa che’

Cepillo dental __________________Josq’ijb’äl ware’aj

Cera de abeja __________________Xkab’

Cerámica ______________________Kach’q’or jastäq

Cerbatana _____________________Pub’

Cerca de, cerca _________________Chuxukut, naqaj

Cercar, rodear __________________Koralijik, koralinem

AJ

220

Neologismos del Idioma K’iche’

Cerco, jaula ____________________Ko’k

Cerdo, marrano _________________Aq

Cereal (como Corn Flakes) ________Loq’om wotz’otz’

Cereal (granos, maíz, arroz, trigo) _____ T’orot’a’q ija’

Cerebelo ______________________Uchaq’ tzantzaq’or

Cerebro _______________________Tzantzaq’or

Ceremonia maya _______________Kotz’i’j

Ceremonia religiosa _____________Nimaq’ij xukulem mejelem

Cero __________________________Wa’ix, maj

Cerrado _______________________Tz’apilik

Cerradura _____________________Tz’apib’äl

Cerrar ________________________Tz’apixik

Cesación ______________________Chupunem

Cetáceos ______________________Karmataq’

Chal __________________________Pera’j, reb’o’s

Chaleco _______________________Rijxa’

Chancla, chancleta ______________Tza’y xajäb’

Chapa (de puerta) ______________Nak’elaweyil

Cheque _______________________Uk’exwäch pwaq

Chequera _____________________Uk’exwäch pwaqb’äl

Chichicaste ____________________La

Chicle, copal ___________________Kach’

Chicotear ______________________Rapinik, rapinem

Chicozapote ___________________Muy

B00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Chilacayote ____________________Q’oq’

Chile _________________________Ik

Chiltepe_______________________Ub’aq’ch’o

Chimaltenango _________________B’oko’

Chimenea _____________________Esb’äl sïb’

Chipilín _______________________Much’

Chiquimula ____________________Chiquimula

Chirimía _______________________Chirmi’y, su’

Chiste ________________________Ya’ltze’

Chistoso, divertido ______________Yakal tze’

Chocoyo ______________________K’el

Chofer ________________________Ajb’insal ch’ich’

Chumpa ______________________Tob’rij xa’

Chupar _______________________Tz’ub’unik, tz’ub’unem

Ciclismo_______________________Cholkejen ch’ich’

Ciego _________________________Moy

Cielo _________________________Kaj

Cien __________________________Jo’k’al, o’k’al

Ciencia _______________________Saqil eta’manïk

Ciencias Naturales y Tecnología ________ Eta’mab’alil kajulew chuqe no’jb’anem

Ciencias sociales ________________Eta’mab’alil winaqilal

Científi co (persona) _____________Ch’ob’nel, aj no’j, q’inom

etamanel

Ciento cuarenta ________________Wuqk’al

B1

222

Neologismos del Idioma K’iche’

Ciento ochenta _________________B’elejk’al

Ciento sesenta _________________Wajxaqk’al, kamuch’

Ciento veinte __________________Waqk’al

Cierre (siper) ___________________Tz’aptorib’äl atz’yaq

Cierto, verdadero, palabra ________Tzij

Cigarro _______________________Sik’

Cigoto ________________________Tunija’ k’ajkäs

Ciguanaba (leyenda) ____________Rajaw siwan

Cilantro, culantro silvestre ________Kulanto

Cilíndrico ______________________B’olb’ik, b’olob’il

Cilindro _______________________B’olob’ik

Cinc __________________________Saqra’x ch’ich’

Cincho ________________________Ximb’äl lix (panalón)

Cinco _________________________Job’

Cinco mil doscientos ____________Oxlajq’o’

Cinco mil seiscientos ____________Kajlajq’o’

Cincos, canicas _________________Nitz’akik

Cincuenta _____________________Lajuj roxk’al

Cine __________________________K’utb’äl wäch

Cinta _________________________Xaq’ab’

Cintura _______________________Uxe’ pamaj

Cinturón ______________________Ximob’al

Ciprés ________________________K’isis

Circonio _______________________Tz’u’wosch’ich’

B2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Círculo polar ___________________Sutuwi’ulew

Círculo, redondo ________________Ketekik maj upam, setesik

Circunducción disociada _________Sutijachachi’l

Circunferencia __________________Uchi’set

Cirugía ________________________Puskunanik

Cisterna _______________________Ch’ich’ k’olib’äl

Citoesqueleto __________________B’aqil k’ajk’äs

Citoplasma ____________________Ruwa’l k’ajk’äs

Ciudadano ____________________Winaqilal

Civil __________________________Xaqwinäq

Civilización ____________________No’jb’anobäl

Clarinero ______________________Saqko’r

Claro, claridad __________________Usaqil

Clavar ________________________B’ajinik, b’ajinem

Clavel _________________________Kotz’iyo’ch

Clavo _________________________Klawüx

Claxon ________________________Uch’ab’al ch’ich’

Clima _________________________Meq’owal, umeq’inal ulew

Clima húmedo _________________Ch’aqch’oj ulew

Clima templado ________________Saqli’l, miq’moj

Clip __________________________Kach’b’äl wuj

Cloro (blanqueador) _____________Ch’ajch’ojnel ja’, saqarsab’äl ja’

Cloro (elemento)________________Pronwos

Clorofi la _______________________Raxb’äl

B3

224

Neologismos del Idioma K’iche’

Cloroplasto ____________________Uchim raxb’äl

Closet ________________________K’olb’äl ech

Club (club deportivo) ____________Wokaj

Coagulación (sangre) ____________Tzakkik’el

Cobalto _______________________Kaxtz’aqch’ich’

Cobertor ______________________Ch’uqb’äl

Cobre_________________________Kaqakach’ch’ich’

Cocer, cocido __________________Chaq’ajrsan, tzakik

Cochemonte, jabalí _____________Raq juyub’

Cocido ________________________Chaq’ajnaq

Cociente ______________________Jachom

Cocina ________________________B’anb’äl wa

Cocinero (a) ____________________Ajb’anal wa

Código _______________________Etal

Código lingüístico ______________Etal tzij

Código Morse __________________K’u’metal

Codo, esquina __________________Ch’u’kaj

Coefi ciente numérico ____________K’iyarsanel ajilab’äl

Cofrade _______________________Ajpatan

Cohete (fuego artifi cial) __________Paq’, sik’poq’

Cojinete _______________________Setsutinib’äl

Cojo __________________________Ch’okoj, ch’oka’r

Cola __________________________Je’, uje

Cola (pegamento) _______________Kola

B4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Coladera ______________________Chab’äl

Colar _________________________Chayunik, chayunem

Colchón _______________________Pim kotz’b’äl

Colectividad ___________________Wokajil, puqajil

Colectivo, común, conjunto _______Puq, komon, wokaj

Colibrí, gorrión _________________Tz’unun

Colindancia o vecino ____________K’ulb’a’t

Collar _________________________Chachal

Colon _________________________Uchi’ ixkol

Colonia _______________________Wokja

Coloquial ______________________Tzijob’äl

Colorear, colorea ________________Tz’ajnik, katz’ajnik

Colores _______________________Ukayib’al jastaq

Columna vertebral ______________Uche’alij, ub’aqilal uwo achaq

Coma _________________________Je’ tz’ib’

Comadre ______________________Komale

Comadreja ____________________Saqb’in, kux

Comadrona, obstetra ____________Ajiyom

Comal, teja ____________________Xot

Combustible ___________________Q’aq’ib’äl, ya’b’äl q’aq’

Comedia (obra de teatro) _________Tze’wachnem

Comenzar _____________________Majinik, majinem

Comer (cosa tostada) ____________Wotz’otz’inik, wotz’otz’inem

Comerciante ___________________Ajyiklob’

B5

226

Neologismos del Idioma K’iche’

Comercio______________________Nïm k’ayib’äl

Comestibles ___________________Katijowik

Cometa _______________________Juch’ch’umil, ch’ab’iq’aq’

Cómico _______________________Yaköl tze’

Comida _______________________Rikil

Comillas ______________________K’ulaje’, kak’ulaj tz’ut

Comité _______________________Patanelab’

Cómo_________________________Jas ne’

Compadre _____________________Kompale

Compadres (casamiento de los hijos) ___ Achi’lib’

Compañero (a), amigo (a) ________Achib’il

Compás _______________________Setb’äl

Compás (música) _______________Ucholaj q’ojom

Competencias __________________Riqonem, ch’akanem

Competencias actitudinales ______No’jriqonem

Competencias cognoscitivas ______Eta’mariqonem

Competencias de área ___________Uqajb’äl riqonem

Competencias de eje ____________Uche’al riqonem

Competencias de etapa __________Aq’amb’äl riqonem

Competencias marco ____________Uxukutil riqonem

Competencias procedimentales ___Q’axariqonem

Competencias terminales ________Opanriqonem

Complementario _______________Tz’aqatil

Completar _____________________Tz’aqatisanik, tz’aqatisanem

B6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Completarlo ___________________Tz’aqatisanem

Componente___________________Tz’aqatil

Comprar _______________________ Loq’o’manik, loq’ik, loq’o’manem

Compromiso ___________________Latz’, chi’aj

Computadora __________________Kematz’ib’

Comunicación _________________Tzijob’en ib’

Comunicación y lenguaje ________Tzijonem xoqoje’ ch’awem

Comunidad educativa ___________Molojtijoj, komontijoj, wokajtijoj

Comunidad lingüística ___________Cholchi’

Comunión _____________________Raqb’al ib’

Con __________________________Ruk’

Con qué _______________________Jas ruk’

Con quién _____________________Jachin ruk’

Concejal ______________________No’jinel

Concéntrico ___________________Tunuk’u’x

Concha _______________________Parapox

Concha de soplar _______________Xiwak

Conchas de mar ________________Peme’ch

Conciencia ____________________K’u’xchomanem

Concierto _____________________Q’ojomanem

Concordancia __________________K’amb’anem

Concordar _____________________K’amb’anik

Concuña ______________________Achalka’n

Concuño ______________________Achji’

B7

228

Neologismos del Idioma K’iche’

Condena ______________________Q’atoj

Condicional ____________________We

Condimento ___________________Wachichaj, kunel

Conducto auditivo externo _______Julxikin

Conductor (transmite corriente

eléctrica) ______________________Taqak’amq’aq’

Conejo ________________________Imul

Conferencia ____________________No’j tzijonem

Confesión _____________________Soloj ib’

Confi ado ______________________Ku’k’u’xnäq

Confi anza _____________________Kub’sab’äl k’u’x, ku’lib’äl k’u’x

Confi ar________________________Kub’anik k’u’x

Congreso ______________________B’anb’äl taqanib’äl

Congruencia ___________________Junamejqalem

Conjunción “y” _________________Rachib’il, yey

Conjunto (de matemática) _______Puq

Conjunto vacío _________________Jamalpuq

Conocimiento __________________Eta’mab’äl

Consecuencia (resultado de

una acción) ____________________Tojb’alil

Conseguir, encontrar ____________Riqonik

Consenso _____________________Junachomanik, junam chomanik

Conservación del patrimonio _____Uchajixik ri echab’äl

Conservación del patrimonio cultural __ Uchajixik ri echab’äl b’antajik

B8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Considerado ___________________Toq’ob’sam

Considerar _____________________Toq’ob’saxik

Consonante ___________________B’aqiltzib’

Constelación ___________________Mutzch’umil

Constitución (de la república) _____Taqanawuj

Constitucionalidad ______________Cholk’aslemal

Construcción del conocimiento____Nuk’eta’mab’äl

Constructivismo ________________Nuk’b’alil

Construir ______________________Wokonem, wokonik

Consulta ______________________Uta’ik

Consultar, pedir ________________Ta’ik

Consumido ____________________Tzajonem, tzajonik

Consumir _____________________Tzajonem, tzajonik

Contabilidad ___________________Cholajilanik

Contar, platicar _________________Tzijonem, tzijonik

Contenido _____________________Cholupam

Contento, feliz, alegre____________Kikotem

Contralor ______________________Ilonel

Contraportada _________________Pamrij

Contrarios, antónimos ___________K’ululab’tzij

Contrato ______________________K’amuq’ab’ chak

Control remoto _________________Tzijchupub’äl

Controlar ______________________Wachinik

Convenio ______________________Nuk’ch’ob’oj

B9

230

Neologismos del Idioma K’iche’

Conversar, platicar, contar, narrar ___ Tzijonik

Convite _______________________Kaxla’n pa’tzka’r

Cooperación ___________________Tob’nem

Cooperar, coopera ______________Tob’nik , katob’nik

Cooperativa ___________________Kachujib’äl

Cooperativismo ________________Kuchujb’alil, tob’an ib’

Coordenadas __________________Retetb’äl kajulew

Coordenadas cartesianas _________Xalq’at juch’

Coordinador ___________________Woksolinel chak

Coordinador académico__________Nuk’unel tijonem

Coordinador editorial ____________Nuk’unel tz’ib’an wuj

Copa _________________________Pajb’äl

Copal, incienso _________________Pom

Copia _________________________Kawäch

Copia de respaldo (computación) ____ Jeqäl kawäch

Copla _________________________Jupach’uj b’ix

Coquecha, gallina pinta __________Xe’p

Coqueto (a) ____________________Setowem, k’iqät

Coral (culebra) _________________Uxaq’ap juyub’

Corchetes _____________________Xkuta’q

Córnea (del ojo) ________________Saqil b’aq’wäch

Coro __________________________Komon b’ixonïk

Corona _______________________Q’alwäch

Corral _________________________Koral

BA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Corrector ______________________Chupb’äl tz’ib’

Correo ________________________Taquqxa’n

Correo electrónico ______________Sililem taquqxa’n, taquqxa’n

kematz’ib’

Correspondencia _______________Taqow wuj

Corriente electrónica ____________Ub’e k’amq’aq’nem

Cortar ________________________Ramik

Cortar (a personas con

instrumento) lastimar ____________Sokonem, sokonik

Cortar (carne, madera

con instrumento) _______________Qupinem, qupinik

Cortar (pelo) ___________________Sokanem, sokanik

Cortaúñas _____________________Qupb’äl ixk’eq

Corte _________________________Uq

Corte suprema _________________Wok unimal q’atsuk’malil

Corteza _______________________Jume’t

Corteza terrestre ________________Ujume’tal ulew

Cortina _______________________Atz’yaq ch’uqsaqil

Corto _________________________Nitz’ raqan

Cosechar, tapizcar _______________Jach’anik

Coser _________________________T’isomanik

Cosméticos ____________________Ch’ajwiqb’anem, tz’ajwiqb’anem

Cosquilla ______________________Chaqon

Costa Rica _____________________Q’inom Taq’aj Amaq’

BB

232

Neologismos del Idioma K’iche’

Costa, clima cálido ______________Taq’aj

Costal, saco ____________________Koxtar

Costumbre ____________________Naq’talil

Cotiledón _____________________Peqija’

Coyol _________________________Mop

Coyote ________________________Utiw

Cráneo ________________________K’oxa’ b’aq

Cráter ________________________Uchi’ xkanul

Crayón de cera _________________Xepotz’ajb’äl

Crayón de madera ______________Che’tz’ajb’äl

Crayón pastel __________________Q’ortz’ajb’äl

Crecer ________________________K’iyik

Creencia, religión _______________Kojonb’äl , kojb’al

Crema (cosmético) ______________K’ok’soq’b’äl

Cremación _____________________Chajinsanem

Crespo, colocho ________________Monk’o’y, malaxk’o’t

Cresta ________________________Perpe’ch

Cría de animal __________________Ral

Criminal (malhechor) ____________Kamsanel

Criptón _______________________K’u’mwos

Cristal ________________________Q’axkayib’äl

Cristalino (del ojo) ______________Ch’ub’lin b’aq’wäch

Cromo ________________________Tz’ajremow ch’ich’

Croquis _______________________K’utb’alil

BC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Cruce _________________________Xalq’at b’e

Crucigrama ____________________Cholb’äl tzij

Crudo ________________________Räx

Crueldad ______________________Etzelal

Crustáceos ____________________K’osk’a’q chikop

Cruz _________________________Xalq’at

Cruzar, pasar, transmitir __________Q’axanik,

Cuaderno _____________________Tz’ib’awuj, wuj re tz’ib’anik

Cuaderno de cuadrícula __________Kajxkut tz’ib’awuj

Cuaderno de dibujo _____________Saq tz’ib’awuj

Cuaderno de doble línea _________Kajuch’ tz’ib’awuj

Cuaderno de espiral _____________B’aq’tim tz’ib’awuj

Cuaderno de notas ______________Ch’uti tz’ib’awuj

Cuaderno de taquigrafía _________Anitz’ib’awuj

Cuadrado (al cuadrado) __________Uk’iyirisam rib’

Cuadrado (fi gura geométrica) _____Kajib’uxukut , kajxukut

Cuadrante (de coordenada

cartesiana) ____________________Uxukut xalq’ajuch’

Cuadrar (multiplicar por sí mismo) ____ Uxe’l k’ya’rsanik

Cuadrilla (de trabajadores) ________Jupuq ajchakib’

Cuadros, tabla __________________Kajxukutb’äl

Cuál __________________________Jachin chike

Cuando _______________________Are chi ri’, are taq

Cuándo _______________________Jampa’

BD

234

Neologismos del Idioma K’iche’

Cuánto _______________________Janik’ pa’

Cuánto cuesta __________________Janik’ pa’ rajil

Cuarenta ______________________Kak’al, kawinaq

Cuarto ________________________Ukaj

Cuatro ________________________Kajib’

Cuatro centena _________________Ujuq’ob’al

Cuatro mil _____________________Lajq’o’

Cuatro mil cuatrocientos _________Julajq’o’

Cuatro mil ochocientos __________Kab’lajq’o’

Cuatrocientos __________________Juq’o’

Cubeta________________________Erab’äl ja’

Cúbico ________________________Waqxukutal

Cubo (como polígono) ___________Waqwäch

Cubrir ________________________Ch’uqik

Cucaracha _____________________Xwi’l

Cuchara _______________________Ch’ich’ pak’

Cuchara _______________________Lajpak’, ch’ich’ pak’

Cuchara de madera, jícara, cucharón ____ Pak’

Cuchillo _______________________Chi’ch’, kupib’al, qupib’äl,

pusb’äl, kuchilo

Cuello ________________________Qul

Cuenta bancaria ________________Etal pwaqb’äl

Cuenta de ahorros ______________Etal k’olompwaq

Cuento, historieta, relato _________Puk, tzijob’elil

BE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Cuento, relato __________________Tzijob’elil

Cuerda ________________________K’am, etab’al, k’a’am

Cuerno, cacho __________________Uk’a’

Cuero _________________________Tz’um, tz’u’um

Cuerpo _______________________B’aqil, ch’akul

Cuerpo geométrico _____________Retab’äl wachib’alil

Cuervo ________________________Joj

Cueva ________________________Pek

Cuidar, proteger ________________Chajinik

Cuídate _______________________Chawila awib’

Culata ________________________Rachäq k’yaqb’äl q’aq’

Culebra o serpiente _____________Kumatz

Cultura _______________________B’antajik, wokaj k’aslemal

Cultura Ladina _________________Mu’s b’antajik

Cultura Maya ___________________Maya’ b’antajik

Cultura Mestiza _________________Yujkik’el b’antajik

Cultura Occidental ______________Ajch’aqaja’ b’antajik

Cultura Xinka __________________Xinka b’antajik

Cumbre _______________________Utza’m juyub’

Cumplir (como con un compromiso) ___ To’tjïk

Cuñada de hombre _____________Ixnam

Cuñada de mujer _______________Alib’atz, walib’

Cuñado de hombre _____________B’aluk

Cuñado de mujer _______________Echam

BF

236

Neologismos del Idioma K’iche’

Cura, sacerdote _________________Pare

Curar _________________________Kunaxik

Curarse _______________________Kunatajik, kunatajem

Currículo ______________________Choltijomb’äl

Cursor ________________________K’utb’äl

Curvado, torcido ________________Kotokik

DD.c. (después de cristo) __________Chirij kolonel

Dactilopintura (fi ngerpaint) _______Tz’ajwiq’ab’aj

Dado _________________________B’aq etz’b’äl

Danza ________________________Je’lxojoj

Dar ___________________________Ya’ik, ya’onem, ya’onik

Dar gracias ____________________Maltyoxinik

De afuera para adentro __________Ukoq

De allá para acá ________________Uloq

De aquí para allá ________________Ub’ik

De nada _______________________Maj la’

De qué ________________________Jas rech

De quién ______________________Jachin rech

De repente ____________________Xaq k’a te’

BG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Debajo de _____________________Chuxe’

Deberes de la familia ____________Patan alaxik

Débil _________________________Maj uchuq’ab’, tuqa’r

Decaerse ______________________Tuqutub’ik

Decímelo ______________________Chab’ij chwe

Décimo _______________________Ulaj, ulajuj

Décimo cuarto _________________Ukajlaj

Décimo noveno ________________Ub’elejlaj

Décimo octavo _________________Uwaqxaqlaj

Décimo primero ________________Ujulaj

Décimo quinto _________________Rolaj

Décimo segundo _______________Ukab’laj

Décimo séptimo _______________Uwuqlaj

Décimo sexto __________________Uwaqlaj

Décimo tercero _________________Roxlaj

Decir _________________________B’ixik

Declarativo ____________________Q’alajsanem

Dedicación ____________________Qajnem

Dedicado _____________________Qajnäq, ok il

Dedicar _______________________Qajnik, ok ilnik

Dedo anular ___________________Malq’awiq’ab’

Dedo de la mano _______________Uwi’ q’ab’aj

Dedo del pie ___________________Uwi’ aqanaj

Dedo índice ___________________K’utwiq’ab’

BH

238

Neologismos del Idioma K’iche’

Dedo medio ___________________Nik’awiq’ab’

Dedo meñique _________________Nuch’wiq’ab’

Dedo pulgar ___________________Chomwiq’ab’

Dejarlo _______________________Kanoq

Delantal _______________________Uwora’, lante’r, wa’a’

Delfín _________________________Ajtu’ kär, tu’nel kär

Delgado (cosas) ________________Xax

Delicado ______________________Yich’

Delito, pecado _________________Makaj, il

Democracia y cultura de paz _________ Junamil rachi’l b’antajik re jororemal

Demonio, diablo, maldad _________Itzel

Dendritas _____________________Uq’ab’ tajkilnel

Denominador __________________Jachanel

Densidad relativa (de gases) ______Wos ja’rsanem q’or

Dentista _______________________Ajware

Dentro de _____________________K’o chupam

Departamento _________________Nim tinamit, tinamit

Deporte _______________________Choletz’anem

Depredación ___________________Sachanem

Depredador (animal que caza otro) ___ Kamsanel chikop

Derecha (mano), derecha _________Wikiq’ab’

Derecho ______________________Ya’talil

Derecho Consuetudinario ________Naq’tanem Ya’talil

Derechos de la Familia ___________Ya’talil Alaxik

BI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Derechos de los Pueblos _________Ya’talil Tinamit

Derechos Humanos _____________Ya’talil Winaqilal

Derretir _______________________Ja’rem

Derretirse _____________________Ja’arem, ja’arik

Derrumbe _____________________Ul

Desagüe ______________________Ub’e tz’ilaja’

Desarmador (destornillador) ______Cho’pijat’inib’äl

Desarrollar estructuras ___________K’irisanik k’amno’j

Desarrollo _____________________K’iyem, k’iyil

Desarrollo humano _____________Uk’iyem winaqil

Desarrollo lingüístico ____________K’iyemtzij

Desatar, soltar __________________Tzoqopinem, tzoqopinik

Desayuno _____________________Aq’ab’il wa’im

Descansar, siesta ________________Uxlanem, uxlanik

Descendiente __________________Ija’il

Descentralización _______________Jacheqale’n

Descifrar, descifra _______________Solonik, kasolonik

Descolorido, desteñido __________Sal

Descomponer, estropear _________Yujunik

Desconcentración ______________Tikinem, tukinem

Desde hoy, ahora _______________We kamik

Desear, deseado ________________Rayinem, rayinik

Desechable ____________________Jo’q, k’yaqik rij

Desenlace (de un cuento) ________K’u’xempuk

BJ

240

Neologismos del Idioma K’iche’

Desenredar, deshilar _____________Turunem, turunik

Desenroscar ___________________Cho’pinik

Deserción _____________________Elik

Desestimar ____________________Maloq’nik

Desfi le ________________________Cholb’inem

Desgranando __________________B’iqonem

Desgranar _____________________B’iqonik, b’iqonem

Deshacer ______________________Yojonik

Deshacerse ____________________Ja’arisanik, ja’arisanem

Deshidratación _________________Chaqi’jnem

Deshidratante __________________Chaqi’jb’äl

Deshidratar ____________________Chaqi’jnik

Deshilar _______________________Solonem, turinik, solonik

Desierto ______________________Tolo’l ulew , tz’inilik ulew

Desmayo ______________________Petb’äl anima’

Desnudar _____________________Ch’analem

Desnudo ______________________Ch’analik

Desodorante ___________________K’ok’arisab’äl

Desorden _____________________Kichom

Despacio ______________________Nojimal, no’jimal

Despegar______________________Charyakinik

Despegarse (de aviones, etc.) _____Charyak ib’

Despeinado, desordenado, peludo __ Patzapik

Despejar la incógnita (resolver

C00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

ecuación matemática) ___________Sol ma’eta’matäl

Despertar _____________________K’asunem, k’asunik

Despertarse ___________________K’astajem

Despierto _____________________K’asik

Después, detrás de ______________Chirij, k’a te k’u ri’

Destemplada (desafi nado) ________Matz’inilnäq

Destemplado (de los dientes) _____Juch’uch’näq

Destemplar, se destempla ________Matz’inilnik, juch’uch’ik,

kamatz’ilnilnik, kajuch’uch’ik

Destino _______________________Wäch q’ij

Destornillador, desarmador _______Torjat’b’äl

Destreza ______________________Sak’ajil

Destruir, deshacer _______________Yojonik, yojonem

Desvalorativa __________________Xa

Detector ______________________Kaxla’n tzukub’äl

Detener _______________________Q’atab’anik, q’atexik

Detenido ______________________Chapatalik

Detergente ____________________K’äj ch’ipäq, k’aj xb’on

Dextrina ______________________Q’orq’ol

Dextrosa ______________________Tzatzq’or

Día de asueto __________________Uxlanib’äl

Día, sol ________________________Q’ij

Diabetes ______________________Ki’arik kik’

Diagnosticar ___________________K’utb’anik

C1

242

Neologismos del Idioma K’iche’

Diagnóstico ____________________K’utb’anem

Diagnóstico comunitario _________K’utb’anem komon

Diagnóstico educativo ___________K’utb’anem tijonem

Diagonal ______________________Tzalan, q’a’lik

Diagramación __________________Nuk’tz’ib’anem

Diagramador ___________________Ajnuk’tz’ib’, nuk’tz’ib’anel

Dialecto _______________________Q’ab’ch’ab’äl , jaljoj tzij

Dialectología___________________Eta’malil q’ab’ch’ab’äl

Diamante (piedra preciosa) _______Je’lalaj ab’äj

Diámetro ______________________Pirb’äl se’t, uketb’äl

Diapasón ______________________Suk’q’ojomb’al

Días hábiles ____________________Uq’ijil chak

Diccionario ____________________Choltzij, cholsuk’tzij, soltzij

Diccionario de Antónimos ________K’ululab’tzij soltzij

Diccionario de Sinónimos ________Junamtzij soltzij

Diccionario médico _____________Kunasoltzij

Diccionario turístico _____________Wa’ktemb’äl soltzij

Dictado _______________________Q’axb’ixik tz’ib’

Dictado (copiar) ________________Ch’awtz’ib’, q’axb’ixik tz’ib’

Didáctica ______________________Solb’äl k’utunïk, b’anak’ut

Diecinueve ____________________B’elejlajuj

Dieciocho _____________________Wajxaqlajuj

Dieciséis ______________________Waqlajuj

Diecisiete _____________________Wuqlajuj

C2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Diente, fi lo _____________________Ware

Diéresis _______________________Juk’ulaj nak’

Diéresis _______________________Yo’xnak’

Diesel, gas, gasolina _____________Kcha’w q’aq’elja’

Dieta _________________________Chatäl wa’im

Diez __________________________Lajuj

Difícil _________________________K’ax ub’anik

Digitalización __________________Taktaknem

Digitalizador ___________________Taktaknel

Digitalizar _____________________Taktaknik

Diglosia _______________________Kajaljoj ch’ab’alil

Dignidad ______________________B’antajik

Diluvio ________________________Chojjäb’

Dimensión (tres dimensiones) _____Oxpaläj

Dimensionalidad _______________Uqajb’alil

Dinámica (animación) ___________Etz’achak

Dinero, precio __________________Pwaq, rajil

Dinosaurio ____________________Nimayin

Diorama ______________________Kab’awäch

Dios __________________________Ajaw, ajawaxel

Diploma ______________________Na’tb’al wuj

Diptongo______________________Ka’uk’u’xtz’ib’

Diputado ______________________B’anöl taqanik

Dirección (correo electrónico

C3

244

Neologismos del Idioma K’iche’

o de calle) _____________________Achochib’äl

Dirección del proyecto ___________K’amanem ch’ob’otäl chak

Dirección general _______________Q’atb’äl tzij k’amalb’e

Director _______________________K’amalb’e

Director de escena ______________K’amal b’e k’utb’äl wäch

Director de escuela ______________K’amalb’e re tijob’al

Dirigente ______________________Ajxe’el

Dirigible ______________________Xupb’inibäl, k’amb’inib’äl

Discapacitados _________________Yab’yoj

Disciplina (control) ______________Nimantzij

Disciplina (disciplina académica) ____ No’jtijojnem

Disco compacto, CD _____________Setk’olib’äl

Disco duro _____________________Utzantzaq’or kematz’ib’

Discoteca _____________________Cholse’tb’ix

Disculpar ______________________Kuyunik, kuyunem

Disfraz ________________________Patzka’r

Disfrazar, disfraza _______________Patzka’rnik

Disparejo ______________________Jech’

Disquete ______________________Tz’a’rk’olib’äl

Distancia ______________________Najal

Diversidad cultural ______________Jalajoj b’antajik

Diversifi cado ___________________Rox q’attijonik

Dividido ______________________Tastalik

Dividido entre __________________Jachakem

C4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Dividir, repartir _________________Jachonem, jachonik

División (operación matemática) ___Jachoj

Divisiones de cuentos según el

esquema maya ________________Ujachonem ri maya’ taq puk

Divisor ________________________Jachonel, jachanel

Divorcio _______________________Jachïk ib’

Doblador, tuza _________________Jo’q

Doblar ________________________B’usik, q’ochonem, q’ochonik

Doce _________________________Kab’lajuj

Docente, maestro _______________Ajtij

Dolor _________________________Q’oxom, q’oxowem

Domingo ______________________Nab’e q’ij

Dónde ________________________Jawi’

Dorar _________________________K’ilinem, k’ilinik

Dormir ________________________Waram

Dos __________________________Ka’ib’

Dos mil _______________________Jo’q’o’

Dos mil cuatrocientos ___________Waqq’o’

Dos mil ochocientos _____________Wuqq’o’

Dos puntos ____________________Ka’nak’, kanak’

Doscientos ____________________Lajk’al

Doscientos cuarenta _____________Kab’lajk’al

Doscientos ochenta _____________Kajlajk’al

Doscientos sesenta ______________Oxlajk’al

C5

246

Neologismos del Idioma K’iche’

Doscientos veinte _______________Julajk’al

Drama (obra de teatro) ___________B’antajik

Dramatización _________________Uwinaqirsaxik b’antajinaq

Dramatizar, dramatiza ___________B’antajinik, kab’antajinik

Droga ________________________Q’ab’arisab’äl, kumb’alil

Ducha ________________________Chojoj atinib’äl

Duda _________________________Keb’k’u’x

Dudar ________________________Keb’k’u’xnik

Dueño ________________________Rajaw

Dulce, sabroso _________________Ki’

Durazno ______________________Tiko’n

Duro, macizo, fuerte _____________Ko

EEbullición _____________________Poq’owem

Ebullómetro ___________________Etb’äl roqow

Eclipse ________________________Rutik q’ij, ch’uqtalik

Eclipse anular o parcial ___________Nik’arutik q’ij, ch’uqch’aqap

Eclipse de luna _________________Rutik ik’

Eclipse total____________________Rutik q’ij, chuqronojel

Eclíptica _______________________Sutiq’ij

C6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Eco ___________________________Xojojinem

Ecología ______________________Nuk’k’aslem

Economía _____________________Upwaqilal q’inomal

Economía familiar _______________Pwaqilal alaxik

Ecosistema ____________________Ulewal k’aslemal, eqle’nib’äl

uwachulew

Ecuación ______________________Choljik’nem, ub’ek’i’alil

Ecuación ______________________Ub’ek’i’alil

Ecuador _______________________Upasulew, nik’ajb’äl uwachulew

Ecualizador ____________________Suk’ch’ab’alib’äl

Edición (versión impresa) _________Q’alajsanem

Edifi cio _______________________Q’a’mja

Editar, revelar __________________Q’alajsanik

Editor, testigo __________________Q’alajsanel

Editorial (casa de imprenta) _______Q’alajsab’äl

Educación a Distancia ___________Näj tijonem

Educación artística ______________Je’lalil tijonem

Educación básica _______________Ukab’ q’attijonik

Educación bilingüe ______________Tijonik pa ka’ib’ tzijob’al

Educación de Adultos ___________Kitijonem nimwinäq

Educación en Derechos Humanos ___ Tijonem pa ruwi’ ya’talil winaqilal

Educación en Población __________Tijonem winaqib’

Educación en Valores ____________No’jk’aslemal tijonem

Educación fi scal ________________Tijonem tojb’äl

C7

248

Neologismos del Idioma K’iche’

Educación física ________________Silonem tijonem

Educación formal _______________Choltijonem

Educación infantil _______________Majb’äl tijonem

Educación informal _____________Machol tijonem

Educación integral ______________Tz’aqat tijonem, tz’aqatisan

tijonem

Educación media _______________Uq’ab’ tijonem

Educación musical ______________Q’ojomb’ix tijonem

Educación no Formal ____________Cha’täl tijonem

Educación para el Consumo ______Tijonem pa ruwi’ tijow

Educación para la Salud __________Tijonem rech utzwachil

Educación por Cooperativa _______Kuchuj tijonem

Educación primaria _____________Tikb’äl tijonem, nab’e q’attijonik

Educación superior ______________Uwi’ tijonem, unimal tijonik

Educación vial __________________Ub’eyal tijonem

Educación virtual _______________Achik’al tijonem

Educación, enseñanza (de educación) ___ Tijonem

Educador ______________________Tijonel, ajtij

Efi ciencia motriz ________________Sk’ajq’ab’nem

Egocentrismo __________________Echkil

Egoísmo, mezquino, avaro,

miserable, tacaño _______________Xu’y

Egoísta _______________________Xu’ynel

Eje ___________________________Sutib’äl

C8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Eje (coordenada cartesiana), línea ______ Juch’

Ejercicio (práctica en alguna materia) _ Sak’ajem

Ejercitar ______________________Sak’ajinik

Ejército, soldado ________________Chajinel amaq’

Ejes curriculares ________________Uche’al cholk’ut

Ejote _________________________B’iloj, rax kinaq’

El Quiché ______________________Q’uma’rkaj

El Salvador ____________________Kuskatlan

Él, ella ________________________Are’

Elástico _______________________Yuquq

Electricidad ____________________K’amq’aq’

Electricista _____________________Ajk’amq’aq’

Eléctrico ______________________K’amq’aq’b’äl

Electrifi cación __________________K’amq’aq’nem

Electrifi car _____________________K’amq’a’q’nik

Electrocutado __________________K’amq’aq’näq

Electrón _______________________Maxe’lq’aq’

Electrónico ____________________K’amq’aq’nil

Elefante, Danta _________________Tix

Elemento químico ______________K’u’xjastaq

Elementos _____________________Tz’aqatzab’äl

Elevar ________________________Paqab’isaxik

Eliminar, quitar, sacar ____________Elesanem, elesanik, esaxik

Ellos, ellas _____________________E are’

C9

250

Neologismos del Idioma K’iche’

Elote tierno, jilote _______________Och’

Elote, cohete, caña de carrizo _____Aj

Embalsamar ___________________Kunäx kamnäq

Embotelladora _________________Leme’tb’äl

Embrión ______________________Tuxak’al

Embudo ______________________Q’ijijb’äl

Emisor ________________________Ajtzij

Emisora _______________________Q’axb’äl tzij

Emoción ______________________Tenowk’u’x

Emocionado (a) ________________Tenowk’u’xnäq

Empezar ______________________Umajik

Empresa ______________________Poq’sab’äl q’inomal

Empujar _________________________ Paqchinem, ch’ikmayinem, ch’ikmix

Empuñado ____________________Muq’unem, muq’unik

En ___________________________Pa

En cuatro días __________________Kajij

En medio de ___________________K’o chuxo’l

En tres días ____________________Oxij

En verdad _____________________Qas tzij

Enana blanca (estrella) ___________Saqb’e’n ch’umil

Enano ________________________B’e’n

Encender, prender ______________Tzijonem, tzijonik

Encías ________________________Uxe’ ware’aj, uxe’ eyaj

Enciclopedia ___________________Moletamab’äl

CA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Encima de, sobre _______________Puwi’

Encino ________________________Raxche’

Encontrado ____________________Riqonem

Encontrar, conseguir ____________Riqonem, riqonik

Encorvado, doblado _____________Wuq’uwik

Encorvándose __________________Wuq’utajem, wuq’utajik

Encorvarse ____________________Wuq’utajik

Encostalados ___________________Koxtarb’sam, b’irb’inem

Encuadernación ________________Tunatz’ib’awujnem

Encuadernador _________________Tunatz’ib’awujnel

Encuadernar ___________________Tunitz’ib’awujnik

Endolinfa (líquido de las

cavidades óseas del oído) ________Saqilt’ot’ xikin

Endopsíquica __________________K’u’xno’jib’äl

Enemigo ______________________K’ulel

Energía _______________________Chuq’ab’il

Energía cinética ________________Solob’chuq’ab’il

Energía eléctrica ________________Kaxla’n q’aq’

Energía potencial _______________Kochuq’ab’il

Énfasis ________________________Tijq’ijnem

Enfermedad ___________________Yab’il

Enfermera _____________________Chajinel yawab’, ajyab’

Enfermería ____________________Chajinb’äl yawab’

Enfermo ______________________Yowab’, yawab’

CB

252

Neologismos del Idioma K’iche’

Enfrente de ____________________Chuwach

Engrapadora ___________________Ch’apb’äl, kojb’äl chapwuj

Enjambre (de abejas) ____________Kachoch wonon

Enojado _______________________K’anarnaq

Enojar ________________________K’anarik, royowal

Enojo, cólera ___________________Eyowal

Enrollar _______________________B’olq’otinik, b’otonik

Enroscar (perno y tuerca) _________Jat’inik

Enseñar, educación, clase, educar ____ Tijonik

Entender ______________________K’oxomanem, k’oxomanik

Entero, completo _______________Tz’aqat

Enterrado _____________________Muqunem

Enterrar _______________________Muqik, muqunik

Entonación ____________________Qulb’ixanem

Entonar _______________________Qulb’ixanik

Entrada _______________________Okib’al

Entrar, entre ___________________Okem, okik, okisanik

Entre _________________________Chuxo’l

Entrenador ____________________Suk’b’anel etz’anel

Entrevista _____________________K’otchi’j, k’otojtzij

Entrevistador __________________Ajk’otchi’j

Envasador _____________________K’olib’alnel

Enviar, mandar _________________Takanik

Envolver ______________________Pisik, b’utzunik, b’utzunem

CC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Enzima _______________________Ja’rsanel

Epidemia ______________________Suqyab’il, yab’jub’inel

Epidemiología _________________Eta’mab’alil suqyab’il

Epilepsia ______________________Moxyab’il

Equidad _______________________Junamilal

Equidad de género ______________K’utub’eyal junamil

Equidad social__________________Winaqil junamil

Equilibrio ______________________Junamal

Equinoccio ____________________Lik’uwachulew

Equinoccio de invierno __________Q’aläj lik’uwachulew

Equinoccio de verano ____________Saq’ij lik’uwachulew

Equipo (de jugadores) ___________Jupuq ajetz’enelab’

Equipo de edición ______________Wokaj q’alajsanem

Equivocarse, perderse ___________Sachonik, sachonem, sachik

Era antropozoica ________________Ojer nab’e winaqilal

Era arcaica _____________________Ojer k’aslemal

Era cámbrica ___________________Ojer yuq’uq’k’as

Era cenozoica __________________Ojer nab’etas uwachulew

Era mesozoica __________________Ojer ukab’tas uwachulew

Era paleozoica __________________Ojer nab’e utzijol uwachulew

Era precámbrica ________________Ojer nab’e k’aslemalil

Erosión _______________________Jarnem

Erosión fl uvial __________________Ja’ jarnem

Erosión glacial __________________Saqtew jarnem

CD

254

Neologismos del Idioma K’iche’

Erradicación de la violencia

intrafamiliar ___________________B’oqch’aykil chikixo’l ri alaxik

Erradicar ______________________B’oqnik

Erupción ______________________Uxo’j xkanul, puluw xkanul

Es posible, tal vez _______________We ne’

Escalera, puente ________________Aq’anib’äl, q’a’m

Escama _______________________Solöt

Escandio ______________________Raxach’ich’

Escaneado _____________________Q’axwachb’am

Escanear ______________________Q’axwachnik

Escáner _______________________Q’axwachaj

Escarabajo _____________________Sakitan, xtuktul achaq

Escarbar ______________________K’otik, k’otonem, k’otonik

Escaso ________________________K’ek’em

Escena (fragmento de la obra ) ____Perwachnem

Escenario ______________________Ch’akateb’, keq’te’

Escenografía (conjunto de

decorados de una obra teatral) ____Wiqob’äl

Escoba ________________________Mesab’al

Escolta ________________________Achi’lanel

Esconder ______________________Ewanik, ewanem

Escopeta ______________________Kamsab’äl chikop

Escribir _______________________Tz’ib’anem, tz’ib’anik

Escritor _______________________Tz’ib’anel

CE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Escritorio ______________________Mexa rech tz’ib’

Escuadra ______________________Xkutb’äl

Escuchar ______________________Tatab’enem, tatab’enik, tatb’exik

Escuchen ______________________Chitatb’ej

Escudilla, taza de barro __________Xikirilo

Escudilla, traste _________________Laq

Escudo ________________________B’okob’, tatb’em

Escuela _______________________Tijob’al

Escuintla ______________________Tz’iyuq’

Escultor _______________________Ajtolöl wachb’äl

Escupir _______________________Chub’anem, chub’anik, chub’nik

Escupo________________________Chub’aj

Esdrújulo (a) ___________________Oxk’os

Ese ___________________________La’, are la’

Esfera _________________________K’olok’ik

Esférica, esférico ________________Su’rsik

Eslabón (de cadena) _____________Rab’aset

Esófago _______________________Tunaq

Espacio, lugar __________________K’olib’al, jamalil

Espacioso, hondo, profundo ______Tolonik

Espada ________________________Jisch’ich’

Espantapájaros, espantajo ________Poy

Espanto, fantasma ______________Xib’inel, sub’anel

Esparadrapo ___________________Nak’ch’uqb’äl soknaqil

CF

256

Neologismos del Idioma K’iche’

Esparcido _____________________Jub’unem

Esparcir _______________________Jab’unem, jab’unik

Especial (adjetivo) ______________Je’l

Especialmente _________________Jelil

Especie (clase de animal) _________Wäch

Espectáculos ___________________Maynem, k’utwachil

Espejo ________________________Lemow, ilb’äl ib’

Esperanza _____________________Lol

Esperanza de vida _______________Eye’m k’aslemal

Esperar _______________________Eyenik

Espeso ________________________Tzatz

Espina, vergüenza ______________K’ix

Espiral ________________________Su’tsu’t

Espíritu _______________________Uxlab’axel, uxlab’äl

Esponja _______________________Yub’ub’, yuq’uq’

Esposa ________________________Ixoqil, wixoqil

Esposas _______________________Yutb’äl q’ab’

Esposo ________________________Achijil

Espumado _____________________Woqowisan

Espumar ______________________Woqowisanem, woqowisanik

Esqueleto, vertebrado ___________B’aqilal

Está bien, ¡de acuerdo! ___________Utz la’, ja’e, utz b’a’

Está, hay, guardar _______________K’olik

Estaca ________________________Ch’ikb’al, tz’ijtz’ik

CG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Estación (radio o televisión) _______Uk’olib’äl

Estación (terminal de buses) ______Opanib’äl

Estación de policía ______________Uk’olib’äl chajinel

Estadio _______________________Etz’anib’äl, kikb’äl

Estadística _____________________Etab’äl jech’b’alil

Estado ________________________Wokom patanelab’

Estados del agua _______________Ub’ankil ja’

Estados Unidos de América _______Estados Unidos de América

Estambre ______________________Ukowil ko’tzi’j

Estampa ______________________Wachb’alil

Estándar ______________________Junawäch

Estaño ________________________Ch’ich’uj ch’ich’

Estar _________________________K’olem

Estatua _______________________Tz’aqom wachb’äl

Éste __________________________Wa’, are wa’

Estela _________________________Tumetal, ab’äj etal

Estéril ________________________Macho’r

Estigma _______________________Uchi’ nanija’

Estilo _________________________Uqul nanija’

Estimulante ____________________Wa’lijsabäl

Estimular, estimula ______________Wa’lijsanik, kawa’lijsanik

Estirado _______________________Yuqunem, yuqunik

Estirar ________________________Yuqik

Estómago _____________________Pamaj

CH

258

Neologismos del Idioma K’iche’

Estornudo _____________________At’ixnab’

Estrategia _____________________Ub’e’al chak

Estratopausa ___________________Rij rik’ilset

Estratosfera ____________________Rik’ilset

Estrella ________________________Ch’umil

Estrella de neutrones ____________Pixq’aq’ ch’umil

Estrés _________________________Yojil ib’och’ib’äl

Estrofa (agrupación de versos) ____Puqwiqom tzij

Estroncio ______________________Chul ib’ ch’ich’

Etimología _____________________Uxera’ tzij

Etnia _________________________Upetikil tinamit, tinimit b’anikil

Etnicidad ______________________Upetikilal

Etnolingüística _________________Tzijopetikilal

Eucariotas _____________________Tz’aqat k’ajk’äs

Europeo ______________________Aj Europa

Evaluación _____________________Etab’äl, etab’äl eta’manik

Evaluación de procesos __________Etabäl rech q’axnem

Evaluación de productos _________Etab’äl rech jastäq

Evaluación inicial _______________Nab’e etab’äl

Evaluador _____________________Ajetab’äl

Evaluar _______________________Etab’anik

Evaluar el conocimiento actitudinal _ Etab’anik ri no’jib’äl eta’manik

Evaluar el conocimiento conceptual __ Etab’anik ri b’ijno’j eta’manik

Evaluar el conocimiento

CI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

procedimental _________________Etab’anik ri q’axno’j eta’manik

Evangélico ____________________Kojonel

Examen _______________________K’otow chi’aj, eta’manem

Exhortación, exhortar ____________Chilb’ejnem, chilb’ej

Exhortativo ____________________Taqob’ijal

Exopsíquica ___________________Rijno’jib’äl

Exosfera _______________________Wosiset

Experiencia ____________________K’ulmatajem

Experimentar __________________K’ulmatajik

Experimento ___________________Esb’äl no’j

Explicar _______________________Ub’ixik

Exponente_____________________Uk’i’alil ajilab’äl

Exportar ______________________Elk’ayij

Expresión artística ______________Na’ob’alil je’lalil

Exprimido _____________________Yitz’on

Exprimir _______________________Yitz’onem, yitz’onik

Extendido _____________________Ripirik

Extintor _______________________Chupb’äl q’aq’

Extranjero, forastero _____________B’eyajel, q’axel, ajch’aqaja’

Extraterrestre __________________Ajkaj jalwach

CJ

260

Neologismos del Idioma K’iche’

FFábrica ________________________Ja b’anb’äl

Fábula ________________________K’amb’äl no’j

Fácil __________________________Man k’ax ub’anik

Factor ________________________Ajalib’äl

Factura _______________________Uwujil loq’oj

Faja __________________________Pas

Falda _________________________Kut uq

Fallecimiento, muerte ___________Kamikal

Familia ________________________Alaxik

Fantasma ______________________Xib’inel

Farmacia ______________________K’aykunub’äl, k’ayb’äl kunab’äl

Farmacista _____________________Ajk’ay kunub’äl

Fármaco ______________________Kunub’alil

Farmacología __________________Eta’mab’alil kunub’äl

Farol _________________________Telemchäj, ya’b’al saqil

Farsa (obra de teatro) ____________Q’olonem, sub’unem

Fascículo ______________________Ujuq’at no’jwuj

Fase de transferencia ____________Uch’aqapil q’axnem

Fauna ________________________Rawajil uwachulew

Fax ___________________________Taqotzijol

Fecha _________________________Rajlab’äl q’ij

D00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Felicitar, felicita _________________Ki’kotirsanik

Felinos (grupo de animales) _______Jixchikop

Femenino (género) ______________Ixoqal

Fenómeno ____________________K’ulmataj

Feo___________________________Tzel, tzel kakayik

Feria, fi esta, ceremonia ___________Nimaq’ij

Feriado _______________________Chajim q’ij

Fermentación __________________Ch’amanik

Ferretería ______________________K’ayb’äl chakub’äl

Ferrocarril _____________________B’olajch’ich’, yuquyik ch’ich’

Feto __________________________Raxloch’, puch’loch’

Fiado, deuda ___________________K’asaj

Fiambre _______________________Xolomwa

Fideicomiso ____________________Uya’ik q’inomal,

Figura simétrica ________________Junamajelal etz’ab’al

Figuras________________________Etz’ab’alil

Figuras planas __________________Lik’lik etz’ab’alil

Figuras semejantes ______________Junamtajem etz’ab’alil

Fila, hilera _____________________Cholaj

Filamento _____________________Raqan ija’b’äl

Filmar ________________________K’olwachib’äl

Filosofía _______________________K’u’xeta’mab’äl, chomanem

Filosófi camente ________________K’u’xeta’mab’alil

Filósofo _______________________Ajk’u’xeta’mab’alil

D1

262

Neologismos del Idioma K’iche’

Filtro (de aceite) ________________Cha’b’äl

Filtro (para pantalla de computadora) __ Cha’b’äl chäj

Fin ___________________________K’isb’alil

Fines de la educación ____________Unimarayb’al tijonem

Fino __________________________Kok’

Firma _________________________Juch’ b’i’

Firmar ________________________Juch’b’i’nik

Física _________________________Eta’mab’alil jalwajastäq

Flaco _________________________K’alak’ik, b’aqb’oj

Flash _________________________Chuplib’äl

Flauta ________________________Su’

Flecha ________________________Ch’ab’, ch’a’p

Fleco _________________________Chi’ychïk

Flete _________________________Ereb’äl

Flojo (ropa fl oja) ________________Cho’l, jolojik, tuqutik

Floppy, disquetera ______________Jaqxaxk’olb’äl

Flor __________________________Kotz’i’j

Flor de chilacayote ______________Atz’u’m

Flor de milpa ___________________Witzik’

Flora _________________________Urexal uwachulew

Florero ________________________Kotz’i’jb’äl, k’olkotz’i’j

Floristería _____________________K’aykotz’i’jb’äl

Flotar _________________________Li’owem

Flúor _________________________Machikopb’äl

D2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Fogón (fuego grande) ___________Poro’n

Fólder ________________________Uxaqb’äl wuj

Folleto ________________________La’jno’j wuj, laj tanaj wuj

Fonema _______________________Q’ajajtz’ib’

Fonética ______________________Uch’ab’tzij

Fononímico ____________________Memb’ixnem

Forma, estructura _______________Ub’anik, ub’anikil

Formación ciudadana ___________Tijon winaqilal

Fórmica _______________________Klintz’alam, ch’uqwäch tz’alam

Fórmula _______________________Chokoyil

Formulación ___________________Chokoyanem

Formulado ____________________Chokoyam

Formular ______________________Chokoyanik

Formulario ____________________Chokoyab’äl

Forrar _________________________Pisonik

Forro _________________________Pisb’äl wuj

Fósforo _______________________Tzijb’äl, tzijb’äl q’aq’

Fósforo (como elemento) _________Chajnel

Fotocopia _____________________Wachinal

Fotocopiado ___________________Wachinam

Fotocopiadora _________________Wachinib’äl

Fotocopiar _____________________Wachinalinik

Fotografía, foto, imagen __________Wachib’al

Fotógrafo _____________________Wachib’anel, ajwachib’äl, ajesal

D3

264

Neologismos del Idioma K’iche’

wachib’al

Fracción, parte _________________Ch’aqap

Fractura _______________________Q’ajik

Fragante, oloroso _______________K’ok’

Francés _______________________Aj Francia

Frasco ________________________Kaxlantzu

Frase _________________________Nitz’ chomanïk

Frecuencia _____________________K’ya’lmul

Frecuentativo __________________K’ya’lmulal

Freír __________________________K’ilixik

Frenos ________________________Tak’alib’äl ch’ich’b’inem

Frente ________________________Nik’aj wachaj

Fresa _________________________Kab’tukan

Fresco ________________________Ki’jorön

Fricativa _______________________Q’ajajjumuw

Fríjol _________________________Kinaq’

Fríjol de vara ___________________Kinaq’ re ab’ix

Frío, clima frió __________________Tew

Frito __________________________K’ilim

Frívola ________________________Patzpo’y

Frotar, restregar ________________B’aqonik

Fruta, fruto ____________________Uwach che’

Fuego, calor ___________________Q’aq’

Fuente como de computadora ____Wachtz’ib’, cha’tz’ib’äl

D4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Fuentes de información __________Uxera’ tzijol, k’iyib’äl tzijol

Fuerte ________________________Ko uchuq’ab’

Fuma _________________________Tub’an

Fumar ___________________________ Sik’anem, sik’anik, tub’anem, tub’anik

Función ( relación entre variables

matemáticas) __________________Wachjuch’

Función lineal __________________Jikom wachjuch’

Fundamento ___________________Tak’ab’alil

Fustán ________________________Upam uq

Fútbol ________________________Aqanakik

Futbolista _____________________Aqanakiknel

Futuro ________________________Petb’il, chuwe’q kab’ij

GGalaxia _______________________Jupuqch’umil

Galaxia azul ____________________Raxroj jupuqch’umil

Galaxia compacta _______________Jupuq nuk’ch’umil

Galaxia elíptica _________________Rab’set jupuqch’umil

Galaxia espiral __________________T’ot’ jupuqch’umil

Galaxia irregular ________________Utz’aqat jupuqch’umil

Galaxia N (núcleo azul brillante

D5

266

Neologismos del Idioma K’iche’

sobre fondo rojo) _______________Raxrojk’u’x puqch’umil

Galaxia nebulosa _______________Sutz’ jupuqch’umil

Galaxia quasar _________________Nima’uchuq’a’b’ jupuqch’umil

Galaxia Seyfert (núcleo brillante,

emite radiación X) ______________K’u’xch’ub’lem jupuqch’umil

Galleta _______________________Wotz’wa, watz’otz’ kaxlanwa

Gallina _______________________Ak’

Gallina ciega ___________________Ikan, ixpak’pan

Gallina culeca __________________T’uqa ak’

Gallo _________________________Ama’ ak’

Ganar _________________________Ch’akanik

Gancho (de ropa) _______________Chapb’äl, tiqchapab’äl

Garaje ________________________K’olb’äl ch’ich’

Garganta ______________________Qulaj

Garita ________________________Jachijib’äl

Garra de animal ________________Ixk’aq

Garrapata _____________________Sip

Garrote _______________________Wi’t

Garrucha, polea ________________Jurb’äl klob’

Gas (como gas propano) _________Wos

Gas metano ____________________Raxwos

Gaseoso ______________________Sib’ja’

Gases _________________________Wosta’q

Gasolina ______________________Q’aq’elja’, ja’q’aq’

D6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Gasolinera _____________________Q’aq’elja’b’äl

Gastar (de gastarse) _____________Jarisanem, jarisanik

Gastritis _______________________Uyab’il wijal

Gato__________________________Me’s

Gato de monte _________________Yak

Gaveta ________________________Ukoxon mexa, uxe’ mexa

Gavilán _______________________Xik

Gelatina _______________________Kenkë’n

Gemelos ______________________Yox, yo’x

Gen __________________________Uwäch ija’

Generación ____________________Xe’ta’il alaxik

Género y autoestima ____________Ajawan ib’ xoqoje’ k’utb’alil

Genética ______________________Tiko’nijem

Genio (persona) ________________Na’wel

Gente ________________________Winaq

Geografía _____________________Eta’mab’alil uwachulew

Geométrico sólido ______________T’okrij retwachib’alel

Germanio _____________________Saqte’tojch’ich’

Gestual _______________________Slob’ ch’ab’äl

Gigante (como en los mitos) ______Nimachi

Gigante (danza) ________________Xajoj nimachi

Gimnasio ______________________Q’ususb’äl, sak’alib’äl

Gimnástica ____________________Q’ususinem

Gimnospermas _________________Ch’a’nija’

D7

268

Neologismos del Idioma K’iche’

Ginecología ____________________Kunanib’alel ixoq

Ginecólogo ____________________Ajkuna’ixoq

Girar un cheque ________________Uya’ik jun k’exwäch pwaq

Girar, rotación __________________Sutinik, sutinem

Girasol, mirasol _________________Su’m

Giro __________________________Sutin

Gladiola _______________________Jisjik kotz’i’j

Glándula ______________________Tz’ujujnel

Glándula cebacea _______________Q’antz’ujujnel

Glándula endocrina _____________Kik’tz’ujujnel

Glándula exocrina ______________Xko’ltz’ujujnel

Glándula pituitaria ______________Tz’ujujnel tza’m

Glicerina ______________________Tzatz ki’ja’

Glifo _________________________Mayatz’ib’

Globo __________________________ Xupxup, ponpo’, k’ol kaq’iq’ wiqb’äl

Glóbulos blancos _______________Saqmux kik’

Glóbulos rojos __________________Kaqmux kik’

Glosario _______________________Ch’uticholtzij

Glucosa _______________________Tzatzq’or

Gobernación ___________________Taqawokajnem

Gobernador ___________________K’amöl b’e tinamit, taqawokajnel

Gobernante (persona) ___________Ajk’amöl b’e tinamit, taqawokajil

Gobierno _____________________Ajpop, taqawokaj

Gobierno de la República __________ Taqawokaj amaq’, uk’amalb’e amaq’

D8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Golfo _________________________Utza’m palow

Golfo de México ________________Utza’m palow rech méxico

Golpe de Estado ________________Umajik q’atb’al tzij

Golpear, pegar _________________Ch’ayik

Goma, pegamento ______________Nak’ob’al

Gordo ________________________Chom

Gorra _________________________Rib’e’t, atz’yaq pwi’

Gota _________________________Tz’uj

Gotero ________________________Tz’ujb’äl

Grabadora _____________________Ne’k’ib’äl ch’ab’äl

Gracias, muchas gracias __________Maltyox

Grada _________________________Q’a’m b’e

Grado ________________________Aq’anem

Grados (temperatura) ____________Ch’um

Grados centígrados _____________Jok’alch’um

Grama ________________________K’imk’am q’ayes

Gramática _____________________Kemchi’

Gramo (peso) __________________Xe’r pajb’äl

Grande _______________________Nim

Granero cuadrado ______________Chet

Granizo _______________________Saqb’ach

Granja de animales ______________Awajb’äl

Granja de siembra ______________Tikonb’äl

Grano (de cuerpo) ______________Ch’a’k

D9

270

Neologismos del Idioma K’iche’

Grano de cacao _________________Ub’aq’ peq

Grano de café __________________Ub’aq’ kape

Grapa_________________________Ch’apwuj, ximb’äl wuj

Grasa, manteca _________________Q’anil,

Graso _________________________Q’anal, xepoyil

Grava (piedra machacada) ________Muchmu’l ab’äj

Gravedad _____________________Ujek’b’alil ulew

Grillo _________________________Xi’l

Gris, cenizo, ceniza, ocote, pino ____Chaj

Gritar _________________________Raqoj chi’aj

Grúa__________________________Jurb’äl ch’ich’

Grueso ________________________Pim

Grupo (de turistas) ______________Ajwakatelab’

Guacal ________________________K’o’x

Guacamaya ____________________Kaqix,

Guante _______________________Pachq’ab’, pisq’ab’aj,

ch’uqtob’äl q’ab’aj

Guatemala ____________________Paxil kayala’

Guatemala (ciudad) _____________Nimatinamit

Guatemalteco __________________Aj paxil kayala’

Guayaba ______________________Kaq’

Guía __________________________K’amöl b’e

Guía de tránsito (mapa, señales) _____ K’utb’äl b’e

Güicoyito ______________________Ch’un

DA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Guillotina _____________________Nïm qupib’äl

Guión ________________________Jilanjuch’

Guión mayor __________________Nim jilanjuch’

Guión menor __________________La’j jilanjuch’

Güipil _________________________Po’t

Güisquil _______________________Ch’ima, k’ix

Guitarra _______________________K’amq’ojomb’äl

Gusano _______________________Ixjut

Gusto _________________________Nab’al

HHábil _________________________Sak’aj

Habitante _____________________Uwinaqil

Hábitat _______________________Achochib’äl

Hablar ________________________Ch’awik

Hace dos días, anteayer __________Kab’ijir

Hace un año ___________________Junab’ir

Hacer _________________________B’anik, b’anonem, b’anonik

Hacer cosquillas ________________Chaqonanem, chaqonanik

Hacha ________________________Ikaj

Hacia abajo ____________________Qajoq

DB

272

Neologismos del Idioma K’iche’

Hacia arriba ____________________Aq’anoq

Hamaca _______________________Ab’

Hambre común _________________Numik

Harina, pinol ___________________K’aj

Hasta _________________________K’a

Hasta allá ______________________K’a je la’

Heces fecales __________________Kis

Hecho ________________________B’anom

Hectógrafo ____________________Q’ab’tz’aj wuj

Hediondo _____________________Chu

Heladería ______________________T’ajtijb’äl

Heladero ______________________Ajt’ajtij

Helado (de comer) ______________T’ajtij, riq’jorosb’äl

Helecho _______________________Chib’, chib’cha’q

Hélice (de motor) _______________Sutut

Helicóptero ____________________Q’eb’u’t, q’eb’ut ch’ich’

Helio _________________________Wosyak

Hembra _______________________Ati’t

Hemisferio ____________________Uch’apil ulew

Hemoglobina __________________Kyaqb’äl

Hemorragia ____________________Tzaqoj kik’el

Hepatitis ______________________Uyab’il seseb’

Herbario ______________________Q’ayesb’äl

Herbicida _____________________Kamsab’äl q’ayes

DC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Herbívoro _____________________Ajq’ayes

Herida, lastimar_________________Sokonik, sokotajem

Hermana de hombre ____________Anab’

Hermana mayor de mujer ________Atz, watz

Hermana menor de mujer ________Chaq’, nuchaq’

Hermanastro (a) ________________Achalalib’al

Hermano (a) mayor _____________Ratz

Hermano (a) menor _____________Litz’in

Hermano de mujer ______________Xib’al, nuxib’al

Héroe (protagonista) ____________Nimach’o’jinel

Hervido _______________________Poq’owisam

Hervir ________________________Poq’owisanem, poq’owisanik

Híbrido _______________________Yujumkik’el

Hidrógeno _____________________Alaxja’

Hidrólisis _____________________Q’ayja’

Hidrología _____________________Eta’mab’alil ja

Hidrosfera _____________________Uja’l uwachulew, ujaq’al

uwa’ulew, uja’al uwahulew

Hielo _________________________Kaxla’n tew

Hierba buena __________________Q’eb’un

Hierbamora, quilete _____________Imu’t

Hígado _______________________Seseb’

Higo__________________________Wik’ix

Hija de hombre _________________Mi’al, rab’in

DD

274

Neologismos del Idioma K’iche’

Hijastra de hombre ______________Mi’alab’al

Hijastro (a) de mujer _____________Alab’al

Hijastro de hombre _____________K’ajolab’al

Hijo (a) ________________________Alk’wal

Hijo (a) de mujer ________________Al, wal

Hijo de hombre_________________K’ajol, nuk’ajol

Hilado ________________________B’atz’im

Hilar __________________________B’atz’inem, b’atz’inik

Hilo (de algodón) _______________B’atz’

Himno Nacional ________________Ub’ixamaq’, b’ix amaq’

Hinchado, infl amado ____________Sipojinaq

Hincharse _____________________Sipojem, sipojik

Hipertensión (presión arterial alta) ____ T’ujt’ujnem

Hipo _________________________Tok’ox

Hipotecar _____________________Uwujil k’asaj

Hipotensión ___________________Yipownem

Hipotermia ____________________Raxtew

Hipótesis ______________________K’awachinem

Hipotético _____________________K’awachinal

Hisopo ________________________Su’b’äl ch’akul

Historia _______________________K’aslemam tzij

Historia (cuento) ________________Puk

Historiador ____________________K’aslemamnel tzij

Historieta _____________________Tze’k’aslemam tzij

DE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Hogar ________________________Ja k’olib’äl, achoch

Hoja __________________________Xaq, uxaq

Hoja (de papel) _________________Xaqwuj

Hoja de afeitar _________________Josb’äl ismachi’

Hollín _________________________Ab’a’q

Hombre _______________________Achi

Hombrera _____________________Tleb’äl

Hombro _______________________Teleb’

Homeostasis ___________________Nak’ nuk’k’aslem

Homónimo ____________________Junaq’aj

Homosexual ___________________Achi k’ulajil

Hondo, profundidad_____________Nim upam

Hongo ________________________Ikox

Honorable _____________________Nim uq’ij

Hora__________________________Kajb’äl

Horario _______________________Etab’al q’ij, kajb’alil

Horas hábiles __________________Ukajb’alil chak

Horcón _______________________Xa’t

Horizontalidad _________________Q’oylemal

Hormiga ______________________Sanik

Hortaliza ______________________Ichajb’äl , xoral tikb’al ichaj

Hospital _______________________Ja kununib’äl

Hotel _________________________Ja warb’äl

Hoyo, zanja ____________________Jul

DF

276

Neologismos del Idioma K’iche’

Hoz, guadaña __________________Jos

Hueco ________________________Jul upam

Huehuetenango ________________Chinab’jul

Huelga ________________________Uch’ojaxik

Huérfano, pobre ________________Meb’a’, minor

Huerto ________________________Tikob’al ichaj

Huevo ________________________Saqmo’l

Huir __________________________Animajem

Humanidad ____________________K’axk’ob’winaqil

Humectante ___________________Ch’aqch’oj

Humedad _____________________Raxal, ch’aqch’oj

Húmedo ______________________Raxqinilik

Humildad _____________________Mek’ek’em

Humilde ______________________Mek’ek’el, kame’l

Humo ________________________Sib’

Humor vítreo (del ojo) ___________Pamb’oq’och

Huracán _______________________Juraqan

IIchíntal (raíz de güisquil) _________Uxe’ ch’ima

Icono _________________________Wachik’utb’äl

DG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Iconografía ____________________Wachik’utb’alal

Idea __________________________No’j

Ideal _________________________Utz, tz’aqat, rayib’äl

Identidad _____________________B’anikil

Identidad cultural _______________B’antajik b’anikil

Identidad nacional ______________Amaq’ b’anikil

Identidad personal ______________Tukel b’anikil

Idiolecto ______________________Ch’awb’äl

Idioma, lengua _________________Ch’ab’al

Idiomático _____________________Ch’ab’alil

Iglesia ________________________Tyoxaja

Igual _________________________Junam

Iguana ________________________O’on

Ilustrador _____________________Wachib’anel, ajwachib’äl

Imagen en movimiento __________Silob’ wachib’äl

Imagen fi ja ____________________Nakäl wachibäl

Imaginación ___________________Achik’nem

Imán _________________________Jik’ch’ich’

Imprenta ______________________B’anbäl no’jwuj

Imprenta (casa editorial) _________Tz’ajwuj ja

Imprenta (máquina para imprimir) ___ Tz’ajwujbäl

Impresora _____________________Tz’ajtz’ib’

Improvisación (actuación

sin ensayo formal) ______________Te’taliknem

DH

278

Neologismos del Idioma K’iche’

Impuesto ______________________Q’atöj tojonïk

Impunidad ____________________Q’ub’äl itzelal

Inagotable ____________________Mak’isel

Inauguración __________________Unimaq’ij chak

Incienso _______________________K’ok’q’ol

Incisivo _______________________Tz’ijware

Inciso _________________________Ucholajil tz’ib’, rajilab’äl tz’ib’

Incógnita (elemento de las

ecuaciones matemáticas)_________Ma’etamatäl

Incoloro _______________________Saqmoqmoj

Inconsciente ___________________Machomanem

Indemnización _________________K’isuwi’ tojb’alil

Índice ________________________Ucholajil, ucholajil no’jwuj

Indio (elemento químico) ________Raxroj ch’ich’

Industrial ______________________K’ib’anoj

Inferencia _____________________Rumalil

Infi erno _______________________Xib’alb’a

Infi jo _________________________Pamxiltzij, tiqtzij

Infl ador _______________________Ya’b’äl kaq’iq’

Información adicional ___________Utz’aqat tzijol

Informal ______________________Ajxi’n

Informe, Informativo ____________B’ixkil

Infractor ______________________Ajmak

Ingeniería _____________________Eta’mb’alil puqno’jib’äl

DI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ingeniero _____________________Ajpuqno’jib’äl

Ingenio _______________________B’anb’äl k’ajkab’

Inicio _________________________Chipnem, majb’äl , jeqb’äl

Injertar (con plantas) ____________Nak’tuxnik

Injertar (tejidos u órganos

de animales, personas) ___________Nak’tz’umnik

Injerto (vegetal) ________________Nak’tux

Inorgánico (a) __________________Mak’aslem

Insatisfecho ____________________Makub’sab’äl k’u’x

Insecticida _____________________Kamsab’äl chikopil

Insectívoros ___________________Tijochikopil

Insecto _______________________Chaqi’j chikop

Inseguridad y vulnerabilidad ______Majikomal xuquje’ soktajb’alil

Insomnio ______________________Waranik

Institución _____________________Wokajil

Instrumental ___________________Chakunib’äl

Instrumento (instrumento musical) ___ Q’ojomb’äl

Instrumento de cuerda __________K’a’m q’ojomb’äl

Instrumento de percusión ________Tanata’n q’ojomb’äl

Integral _______________________Ruk’a’m rib’

Inteligencia ____________________Sak’ajil jolomaj

Interacción ____________________K’exb’anem

Intercultural ___________________K’amq’ab’ b’antajik

Interculturalidad ________________K’amq’ab’ b’antajilal

DJ

280

Neologismos del Idioma K’iche’

Interés ________________________Ral pwaq

Interferencia ___________________Niminem

Internacional ___________________Elunimrisanem

Internacionalizar ________________Elunimrisaxik

Internacionalmente _____________K’examaq’elil

Internado (como de escuela) ______Tz’aptijob’äl

Interrogación __________________La...k’ut

Interruptor, switch (para luz) ______Q’atalb’äl

Intersección de conjuntos ________K’ulpuq

Intestino ______________________Ixkolob’

Intestino delgado _______________Ji’sxko’l

Intestino grueso ________________Chomxko’l

Inundación ____________________Uwaja’

Inventar, crear __________________Winaqirisanem, winaqirisanik,

no’jimnik

Inventario _____________________Ajilän meb’a’il

Invento _______________________No’jim

Inventor ______________________Ajno’j

Investigación __________________Tzukno’jchak

Investigadores _________________Tzukunelab’

Invierno, se nota ________________Q’alaj

Inyección ______________________Titz’kunab’äl

Ionosfera ______________________K’olichojlin

Ipso iure ______________________Q’atya’talik

E00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ir ____________________________B’ek

Iris ___________________________Q’eqal b’oq’och

Iris (del ojo) ____________________K’iqinal, xukuq’ab’

Irreal _________________________Matzij

Irrealismo _____________________Matzijolil

Irresponsabilidad _______________Ma ajilal

Irresponsable __________________Ma ajil

Irresponsablemente _____________Ma ajilil

Irrigación ______________________Ja’xik

Isla ___________________________Rumal ja’, sutja’ ulew, ulewpaja’

Italiano _______________________Aj Italia

Itrio __________________________Q’eqak’ajch’ich’

Izabal _________________________Isab’al

Izote _________________________Parki

Izquierda ______________________Moxq’ab’, mox

JJabón ________________________Ch’ipaq

Jabón de monte ________________Uwa tz’i’

Jaguar, tigre ___________________B’alam

Jalar __________________________Jek’onik, jek’onem

E1

282

Neologismos del Idioma K’iche’

Jalea _________________________Q’oruwach che’

Jarabe ________________________Ja’kunab’al

Jarra, pichel ____________________Xa’r, xaru’, xaru, xaro

Jefe __________________________Ajjeqomal

Jengibre ______________________Xinxipre

Jeringa _______________________K’olt’is kunb’al

Jeroglífi ca (escritura egipcia) ______Wachtz’ib’ egipcia

Jeroglífi ca maya ________________Wachtz’ib’ mayab’, etz’b’ano’j

Jet ___________________________Juk’ xik’ach’ich’

Jícara _________________________Mulul

Jinete _________________________Ajkej

Jocote ________________________Q’inom, q’enum

Jornalero ______________________Mokonel

Judicial _______________________Q’attzij

Juego ________________________Etz’anem

Juegos olímpicos _______________Etz’amaq’em

Jueves ________________________Ro’q’ij

Juez __________________________Q’atöl tzij

Jugar _________________________Etz’anem, etz’anik

Juguete _______________________Etz’ab’a’l

Júpiter ________________________Kumätz ch’umil

Jura de la bandera ______________Uch’abäl laqam

Jurado ________________________Cha’nel

Justicia _______________________Suk’umalil

E2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Jutiapa _______________________Chi pur

Juzgado, municipalidad __________Q’atb’altzij, q’atab’äl tzij

LLaberinto _____________________Sachb’äl b’e

Laberinto óseo del oído __________Juluq’asq’a’y xikin

Ladino (a) _____________________Xinu’l, mu’s

Lado inicial ____________________Chipaxukut, jeqxukut

Lado terminal __________________K’isxukut

Ladrar ________________________Kawnik, ti’onik

Ladrillo _______________________Porom xan

Lagartija ______________________Ixpa’ch

Lagarto _______________________Ayin

Lago _________________________Cho

Lágrimas ______________________Uwa’l wachaj

Laguna _______________________Alaj cho

Lamer ________________________Riq’onik, riq’onem

Lámina _______________________Ch’ich’ re uwi ja

Lámina (como techo) ____________Ch’ich’xotal

Lámina (ilustración) _____________K’utetal

Laminario _____________________K’utetalil

E3

284

Neologismos del Idioma K’iche’

Lámpara ______________________Ya’b’äl q’aq’

Lana __________________________Chij

Lancha, canoa __________________Toqjukub’

Langosta, saltamontes ___________Sak’

Lanza _________________________Ch’ab’

Lanzamiento de disco ___________Setk’yaqoj

Lanzamiento de jabalina _________Ch’ab’ k’yaqoj

Lapicero ______________________Tz’ib’ab’al

Lápida (piedra mortuoria) ________Persäq ab’äj

Lápiz _________________________Che’ tz’ib’ab’äl

Larga vista _____________________Ilb’äl näj

Largo y delgado ________________Rab’arik

Lata __________________________B’ol, xax ch’ich’

Lateralidad ____________________Xukutil

Latitud ________________________Aq’aminaq, xq’apil ulew

Laurel ________________________Ojxiwan

Lava __________________________Uxa’oj ixkanul, wolqot

Lavar _________________________Ch’ajonem, ch’ajonik

Lazarillo (guía para persona ciega) ____ Winäq ch’umi’y

Lazo __________________________Kolob’

Lección _______________________K’utub’al, k’utunem

Leche, pecho de mujer ___________Tu’, tz’um

Lechuza _______________________Xoch’

Leer __________________________Usik’ixik uwach wuj

E4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Legal _________________________Taqän tz’ib’am

Legibilidad ____________________Saqilal

Legislación ____________________Wokajtaqanik

Legislación laboral ______________Chak wokajtaqanik

Legítimo (a) ____________________Kuta’mil, uxeta’il

Legua ________________________Jun lew

Lejos _________________________Naj

Lema (frase concisa, de publicidad) _ Sik’na’oj

Leña __________________________Si’

Lengua _______________________Aq’

Lengua extranjera ______________Aj jela’ ch’awem

Lengua materna ________________Nab’ech’awem

Lengua y sociedad ______________Ch’ab’äl winaqilal

Lenguaje ______________________Ch’awem

Lenguaje táctil _________________Na’ch’awem

Lentes (para ver mejor) __________Ilwäch, lemwäch

Lentes de contacto ______________Nak’äl ilwäch

Lentes oscuros _________________Q’eq ilwäch

León _________________________Koj

Lesbiana ______________________Ixöq k’ulajil

Letra _________________________Tz’ib’

Letra cursiva, letra de carta _______Yuqutz’ib’

Letra de molde _________________Xaq tz’ib’, jujunal tz’ib’

Letra escrip ____________________Jujunal tz’ib’

E5

286

Neologismos del Idioma K’iche’

Letra mayúscula ________________Nimtz’ib’

Letra minúscula ________________Lajtz’ib’

Letrero ________________________Laj tzijol

Letrina ________________________B’anb’äl chulaj

Levantar ______________________Yakatajem, yakatajik

Levantarse_____________________Waljem, walijik

Levántese _____________________Chatwaljoq

Léxico ________________________Jutanaj tzij

Lexicografía ___________________Nuk’soltzij

Lexicologia ____________________Eta’manik nuk’soltzij

Ley ___________________________Taqanik

Ley de la naturaleza _____________Taqanik uwäch ulew

Leyenda ______________________Puk k’ulmatajem, wiqom

k’ulmatajem

Libertad_______________________Tzoqopib’alil

Libra _________________________Paj

Libre _________________________Tzoqpilïk

Librera ________________________Wujb’äl

Libreta ________________________Lajtz’ib’awuj

Libro _________________________No’j wuj, no’jib’al wuj

Libros de texto _________________No’jwuj tijonik

Licencia _______________________Uwujil b’anoj

Licenciado (a) __________________Ajeqale’n

Liendre _______________________Rachaq saquk’

E6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Lima _________________________Ch’ich’ wux

Limpiabotas ___________________Tz’ajöl xajab’

Limpiar _______________________Su’nik

Limpiar (suciedad) ______________Josq’inem, josq’inik

Limpio ________________________Ch’ajch’oj, josoq’

Línea curva ____________________Kotokik juch’

Línea horizontal ________________Q’oyol juch’

Línea paralela __________________K’ulaj juch’

Línea perpendicular _____________Tik’il juch’

Línea recta ____________________Jikom juch’, suk’ juch’

Línea telefónica ________________K’amach’awib’äl

Línea vertical __________________Tak’al juch’

Lingüística _____________________No’jnik’ob’äl tzijob’äl

Lingüística aplicada _____________Eta’mab’alil b’antzij

Linterna _______________________Saqirb’äl b’e

Liquidación ____________________K’isb’alil k’aytojb’äl

Líquido (estado líquido) __________Ja’uwäch

Lira (instrumento) _______________Tlintlin

Liso, resbaloso _________________Julilik, jililik

Lisoma ________________________Jarsb’äl

Listo, vivo _____________________K’aslik

Listón ________________________Pachub’äl, tz’am wi’

Litio __________________________Saqach’ich’uj

Litosfera ______________________Rij uwachulew

E7

288

Neologismos del Idioma K’iche’

Litro __________________________Kajpaj

Liviano________________________Al taj, sya’y, sayalik, tz’oy, sya’y,

tzayowik, tzayalik

Llamar ________________________Sik’inem, sik’inik

Llano, llanura, valle ______________Li’anik

Llanta ________________________Sutb’inb’äl

Llantera _______________________Ja sutb’inb’äl

Llave _________________________Lawe, jaqb’äl

Llavero _______________________Lawub’äl, k’olib’äl jaqb’äl

Llavín _________________________Ral jaqb’äl

Llegar (allá) ____________________Aponem, aponik, opanik

Llegar (aquí) ___________________Ulem, ulik

Lleno, satisfecho ________________Nojinaq

Llevar _________________________K’amik b’ik

Llorona (de leyenda) ____________Kejaq’opoj

Llovizna _______________________Mutzmul jab’

Lluvia _________________________Jab’

Loción ________________________Ja’ k’ok’arsab’äl

Loco __________________________Ch’u’j

Locutor _______________________Ajq’axel tz’ij

Lodo _________________________Xaq’o’l

Lombriz _______________________Uchikopil pamaj

Lombriz de tierra _______________Runum ulew

Lomo _________________________Rijuwi’

E8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Lona _________________________Ch’uq ko’k ch’ich’

Longitud ______________________Q’oyoxo’l etab’äl, ri unimal

raqan, nim raqan, etab’äl raqan

Loro __________________________K’elesu

Lotería ________________________Etz’anch’ekoj

Lucero ________________________Nimach’umil

Lucha (lucha libre) ______________Tijoj chuq’ab’

Luciérnaga ____________________Chupulq’aq’

Lugar, envase __________________K’olib’al

Luna halada ___________________Ratin ik’

Luna llena _____________________Ketekik ik’

Luna nueva ___________________K’ak’ ik’

Luna, mes _____________________Ik’

Lunes _________________________Ukab’q’ij

Lupa _________________________Nimarisab’äl

MMaceta, fl orero _________________K’olib’al k’otz’i’j, b’o’j kotz’i’jb’äl

Machacado ____________________Wach’om

Machacar (alguna planta) ________Xaq’onik, xaq’onem

Machacar (chile, tomate) _________Puch’ik, puch’unem, puch’unik

E9

290

Neologismos del Idioma K’iche’

Machete ______________________Choyib’al

Machimbre ____________________Uxe’b’äl uwi’ja

Machismo _____________________Nimal achi

Macho ________________________Ama’

Macrocurrículum _______________Nim cholk’ut

Madrastra _____________________Nanab’al, nanb’al

Madrina _______________________Na’chinb’el, yo’x nan

Madrugada ____________________Aq’ab’il, nimaq’ab’

Maestro de ceremonia ___________Ya’al ub’ixik

Mágica _______________________Sub’nelal, mayb’äl

Mágico (ojos mágicos) ___________Mayb’aq’wachel, sub’b’oq’ochal

Magisterio _____________________K’utunemal

Magma _______________________Q’aq’ uxe’ulew

Magnesio _____________________Kach’ch’ich’

Magnetismo ___________________Jik’chuq’ab’

Mago _________________________Sub’unel

Maguey, aguijón ________________Saqki, ki

Maicena_______________________K’ajixim

Maíz __________________________Ixim

Malacate (huso) ________________Patet

Maldición _____________________Itzelal

Malla _________________________Pejk’at

Mamá ________________________Chuch, nan

Mamar ________________________Tu’anem, tu’anik, tz’umanem,

EA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

tz’umanik

Mamífero______________________Tu’nel awäj, ajtu’

Mamón _______________________Tu’b’äl

Manada (de vacas) ______________Jupuq wakäx

Mañana _______________________Chwe’q

Manchar ______________________Soq’onem, soq’onik

Mandamiento __________________Utaqanik ri ajaw

Mandar _______________________Taqonik

Mandato ______________________Taqonem

Manecilla ______________________Q’ab’äl

Manejo de información __________Ruk’a’xik ri tzijolinem

Manejo de tecnología ___________Ruk’a’xik ri no’jb’anem

Manganeso ____________________Kowach’ich’

Mango ________________________Mank

Mango, aza ____________________Q’ab’, uq’ab’

Manguera _____________________Q’axb’äl ja’

Maniquí _______________________Tzujb’äl atz’yaq

Mano de piedra de moler _________Uq’ab’ ka’

Manojo _______________________Juyataj

Manos, extremidades superiores ____ Q’ab’aj

Manta (para anuncios) ___________Laq’anatz’aq

Mantel _______________________Nimasu’t, ch’upb’äl mexa

Manto ________________________Upam ulew

Manual _______________________Tijön wuj

EB

292

Neologismos del Idioma K’iche’

Manuscrito (copia a mano) _______Q’ab’atz’ib’

Manzana (fruta) ________________Mansa’n

Manzana (medida) ______________Waqlajuj k’am

Manzana de Adán _______________Tunaq

Manzanilla _____________________Kaxlan q’inum, kaxlanq’inom

Mapa _________________________Uwachib’al ulew, uk’ulb’atil

tinimit, wachb’äl ulew

Mapamundi ___________________Setwachb’äl ulew

Maqueta ______________________K’utb’äl chak

Maquillaje ____________________Tz’ajwach

Máquina ______________________Ch’ich’ chakub’äl

Mar Caribe ____________________Ral Q’anapalo

Mar Mediterráneo_______________Sutipalo

Maracas, chinchín _______________Tzojtzoj

Maratón ______________________Toq’ow anim

Marcador ______________________Tz’aj tz’ib’ab’äl

Marcador fl uorescente ___________Ch’umq’aq’ tz’ib’ab’äl,

chupuwq’aq’ tz’ib’ab’äl

Marcador para fórmica ___________Klintz’ib’ab’äl

Margen _______________________Uchi’ tz’ib’

Marido, esposo _________________B’eelom

Marimba, Música _______________Q’ojom

Marimbista ____________________Q’ojomnel

Marinero ______________________Ajpalow

EC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Marioneta _____________________K’amala’s

Mariposa ______________________Pepe

Marsupiales ____________________Chimchikopib’

Marte _________________________Kaqch’umil

Martes ________________________Roxq’ij

Martillo _______________________B’ajb’äl

Mártir ________________________Ajloq’ kamikal

Más __________________________Ya’ik uwi’

Masacuata _____________________Tolob’on

Masaje ________________________Jikonik

Mascar ________________________Kach’inem, kach’inik

Máscara _______________________K’oj

Mascarilla _____________________Ch’uqb’äl tza’m

Mascota _______________________Retz’ab’alil uwoja

Masculino _____________________Achi’al

Masculino (como género

de sustantivos) _________________Achijal

Masticar ______________________Kach’unem, kach’unik

Matar _________________________Kamisanem, kamisanik

Matemática ____________________Ajilanb’äl

Matemática y pensamiento lógico ____ Ajilamb’äl chuqe jik’chomanïk

Matemáticamente ______________Ajilamb’alil

Matemático ____________________Ajilamb’anel

Materia (de herida), pus __________Puj

ED

294

Neologismos del Idioma K’iche’

Materia prima __________________Uxe’al k’u’xjastaq

Matraca _______________________K’ark’a’r

Maxilar inferior, mentón, barbilla ___Kakate’

Maxilar superior ________________Payaki’

Maxtate, taparrabo ______________Maxta’t

Mayor de edad _________________Tz’aqat ujunab’

Mayordomo ___________________Morto’m

Mayúscula _____________________Nimatz’ib’

Mazorca ______________________Jal

Mazorca con pocos granos _______Ch’awala’q

Mecánica ______________________Juk’chukunb’äl

Mecánico _____________________Jaqol ch’ich’

Mecapal ______________________Patan

Mechón (como de jirafa) _________Chakäch, ch’uy, ch’ajo’n

Medalla _______________________Pwaq natajsab’äl

Media luna ____________________Nik’aj ik’

Medicina, remedio ______________Kunab’al

Médico, doctor _________________Ajkun

Medida _______________________Etab’äl

Medio ambiente ________________Ulewal

Medio de comunicación _________Rub’e tzij, q’axal tzij

Mediodía ______________________Nik’aj q’ij

Medir _________________________Etanem, etanik

Médula espinal _________________Tzoqib’och’

EE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Meiosis _______________________Kajb’änik

Mejilla ________________________Q’otz

Mejilla ________________________Uxe’ - e, xere

Melocotón ____________________Q’antura’s

Melodía _______________________B’ixal

Melón ________________________Q’anq’oq’

Membrana celular ______________Mow k’ajk’äs

Memoria ______________________Jeqb’anem, eta’mamb’äl

Memorística ___________________Jeqalem

Memorizar, memoriza ___________Jeqb’anik, kjeqb’anik

Mendigo ______________________Ajta’l toq’ob’

Meninges _____________________Xaxtz’umalil

Menos ________________________Esanem

Menstruación, regla _____________Ch’ajo’n

Mensualidad ___________________Ik’ilal

Mentira, falsedad _______________Molomtzij

Mentiroso _____________________B’anol tzij

Mercado ______________________K’ayib’al

Mercurio ______________________K’ataralq’ij

Meridiano _____________________Tak’xo’letab’äl, utas ulew

Mesa _________________________Mexa

Mesa de noche _________________Umexa warb’äl

Mesero _______________________Jachonel, ajtaneb’

Mesocurriculum ________________La’j cholk’ut

EF

296

Neologismos del Idioma K’iche’

Mesosfera _____________________Uk’u’x set

Mestizo (a)_____________________Yujumkik’el

Meta (como competencia) ________Opanem

Meta (como aspiración) __________Riqonem

Metafase ______________________Jachija’b’äl

Metafísica _____________________K’u’xilk’äs

Metal precioso _________________Je’lalaj chi’ch’

Metal, hierro ___________________Ch’ich’

Metamorfosis __________________Jalk’aslemal

Metasfera _____________________Chirijset

Meteorito _____________________Tzaqch’umil

Meteorología __________________Retamab’alil slob’ikajulew

Meteorólogo __________________Slob’ikajulewnel

Meter _________________________Nimonem, nimonik

Método _______________________B’e’al tijonik, b’eyal

Método de análisis ______________B’eyal solwäch

Método de aprendizaje de idiomas. __ B’eyal reta’maxik tzijonem

Método de enseñanza ___________B’eyal rech tijonik

Método de síntesis ______________B’eyal k’u’xchak

Método para la enseñanza de

segunda lengua ________________B’eyal ruk’utik ukab’ ch’ab’äl

Métodos de lectoescritura ________B’eyal sik’itz’ib’anem

Metro (medida) _________________Etok’al

Metropolitana __________________Uk’u’x amaq’

EG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

México _______________________Mexiko

Mezcla ________________________Yuja’j

Mezclar _______________________Yuja’anem, yuja’anik, yujik

Mezclarlo _____________________Yuj

Mico _________________________K’oy

Micra ________________________Nak’

Microcurrículum ________________Nitz’ cholk’ut

Micrófono _____________________Taqb’äl

Microfotografía _________________Nak’wachib’äl

Microonda ____________________Kaxla’n miq’wa

Microorganismo ________________K’asnak’

Microscópico __________________Ilk’asnak’

Microscopio ___________________K’asnak’ilb’äl, ilb’äl nitz’ jastäq

Miedo ________________________Xib’in’ib’

Miedoso ______________________Ajxib’rib’, xib’irib’

Miel __________________________Raxkab’

Miércoles ______________________Ukajq’ij

Mil ___________________________Laq’o’ lajk’al

Mil doscientos _________________Oxq’o’

Mil seiscientos _________________Kajq’o’

Milimétrico ____________________Uwi’ aqok’alal

Milímetro _____________________Uwi’ aqok’al

Millonario, adinerado ____________Q’inom

Millones de años (en unidades

EH

298

Neologismos del Idioma K’iche’

mayas, chuy, etc). _______________Waqk’ala’ jo’ chuy taj junab’

Milpa _________________________Ab’ix

Milpiés ________________________Ab’a’qchiköp

Miltomate _____________________Ch’ama pix

Mímica (como ademanes ilustrativos) __ Memtzij, solob’tzij

Mineral _______________________Ab’äj

Mínimo denominador común _____Nitz’irb’äl ajalib’äl

Ministro de educación ___________Taqanel tijonik

Minúscula _____________________Ch’utitz’ib’

Mirar _________________________Ilik

Mirra _________________________Kaxk’ok’arsab’äl sïb’

Misión ________________________Rik’ilal, chak

Misionero _____________________Yuq’utzijonel

Misterio _______________________Kajamnem

Misteriosamente ________________Kajamb’alil

Misterioso _____________________Kajamb’äl

Mitad _________________________Unik’ajil

Mito __________________________Xk’ulmatajem

Mitocondria ___________________Ruq’aq’al k’ajk’äs

Mitosis ________________________Y’oxmin

Mochila _______________________Eqanib’äl

Moco, nariz ____________________Tza’maj

Modernidad ___________________K’ak’ab’anikil

Moderno ______________________K’ak’arisam

EI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Modifi cador ___________________Tz’aqatisab’äl

Modista _______________________Ajatz’yaqb’äl

Módulo _______________________Juperaj

Mojado _______________________Ch’aqalik

Mojar _________________________Ch’aqab’anem

Molde ________________________B’anb’äl

Moldear _______________________B’anb’alnik

Moler _________________________Ke’enem, ke’enik

Molibdeno ____________________Koyuq ch’ich’

Molino ________________________Keb’al

Molleja _______________________Jaxjax, pitzki’y

Momentos de evaluación ________Ruq’ijol paj eta’manik

Momia ________________________B’atz’om kamnaq

Moneda _______________________Ch’ich’pwäq

Monedero _____________________Pwaqb’äl

Monitor (de computador) ________Iltz’ib’

Monja ________________________Ixajyuq’

Monja blanca __________________Saq kotz’i’j

Monólogo _____________________Tzijow ib’

Monomio _____________________Junq’at

Monopolio ____________________Q’atwokk’ay

Monosílaba ____________________Jutas tzij

Monstruo _____________________Xib’nel

Montaje (programa de televisión) ___ Wiqem

EJ

300

Neologismos del Idioma K’iche’

Montaña, cerro _________________Juyub’, k’ache’laj

Montar _______________________Ch’okob’anem, ch’okob’anik

Montar a caballo ________________Kijenik

Monte, zacate, vegetal ___________Q’ayes

Montón (de piedras) _____________Jumulaj ab’aj

Monumento ___________________Na’tab’äl tz’aq, na’tb’atz’aq

Mora _________________________Tukan

Moral _________________________Ch’ajch’öj k’aslemal

Moraleja ______________________Utzik’u’x

Morder, ladrar __________________Ti’onem, ti’onik

Morfema ______________________Uch’aqapil tzij

Morfología ____________________Kemb’äl tzij

Morir _________________________Kamik

Morral, bolsa, matate ____________Chim

Mosaico _______________________K’ojob’äl

Mosca ________________________Amolo, amlo

Mosquito ______________________Us

Mostrar, señalar ________________K’utunem, k’utunik

Motivante _____________________Yikak’u’x

Motocicleta ____________________Ret’et’

Motor ________________________Toq, ranch’ich’

Motorista______________________Ret’et’nel

Motorizado ____________________Ret’et’nam

Mover ________________________Silab’axik

F00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Muchacha, joven _______________Q’apoj ali

Muchacho, joven patojo _________K’ajol ala

Muchacho, niño (clasifi cador) _____A

Muchedumbre _________________Jumulaj winaq

Mudo _________________________Mem

Muelle ________________________Ropinb’äl jukub’

Muerto _______________________Kaminaq

Mujer _________________________Ixoq

Mujer embarazada ______________Yowab’ ixoq

Mula _________________________Kowilajkej

Muletas _______________________Jekb’inb’äl

Multi e interculturalidad _________K’ib’antajik xoqoje’ k’amb’antajik

Multicultural ___________________K’ib’antajik

Multilingüe ____________________K’ich’ab’äl, k’i ch’ab’äl

Multimedia ____________________Q’axwach chakub’äl

Multiplicación __________________K’i’arsab’äl, k’iyarsanem

Multiplicado ___________________K’iyirisanem

Multiplicador __________________K’iyarsanel

Multiplicar _____________________K’iyarsanik

Múltiplo ______________________Cholpaxnel

Mundo _______________________Uwach ulew, uwachulew

Muñeca de mano _______________Uqul q’ab’aj

Mural _________________________Tz’ajxan

Murciélago ____________________Sotz’

11

302

Neologismos del Idioma K’iche’

Músculo ______________________Tyojilal

Museo ________________________K’olb’äl ojer jastäq

Musgo, paxte __________________Q’ux

Músico ________________________Q’ojomnel

NNabo _________________________Napux

Nacer _________________________Alaxem, alaxik

Nacimiento de agua _____________Ralaxib’al ja’

Nacimiento, navidad ____________Alaxib’al

Nación ________________________Amaq’il

Nada _________________________Maj, maj upam

Nadar ________________________Muxanem, muxanik

Nadie, ninguno _________________Maj jun, ni ta jun

Nance ________________________Tapa’l

Naranja _______________________Alanxax

Narración _____________________Tzijnem

Narrador ______________________Tzijonel

Nasal _________________________Q’ajajtza’m

Naturaleza ____________________Uwäch ulew

Naturaleza (madre naturaleza) ____Qanan ulew

12

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Naturalmente, natural ___________Rechwinem, rechwi

Navaja ________________________Nawa’x, nawaxo

Navegante ____________________Syo’nel

Navegar, navega ________________Syo’winik

Neblina _______________________Qajnäq sutz’, mayul

Necedad (de necio) _____________Takil

Necesidad _____________________Rajawaxik

Necio _________________________Trox, taltatzij

Negación ______________________Matzij, matzijnem, ma...ta(j)

Negativo ______________________Maj

Negrita, negrilla ________________Q’equtz’ib’

Negro ________________________Q’eq

Neologismo ___________________K’ak’tzij

Neón _________________________Wosq’aq’b’äl

Neptuno (planeta) ______________Chaq’ich’umil

Nervio auditivo _________________Ib’och’il xikin

Nervio óptico __________________Ib’och’il b’oq’och

Nervioso (a) ____________________Ajxib’

Neurona ______________________Tajkilnel

Neutrón _______________________Pixq’aq’

Nicaragua _____________________Nicaragua

Nido _________________________Sokaj, usok chikop

Nieto (a) ______________________Imam

Nieto, nieta de hombre __________Mam

F3

304

Neologismos del Idioma K’iche’

Nieve _________________________Mettew

Niña, niño _____________________Ak’al

Niñez _________________________Ak’alil, alk’alal

Ninguno, nadie _________________Ni ta jun, maj jun

Niobio ________________________B’ankoyuq ch’ich’

Níquel ________________________Yujum ch’ich’

Nitrato ________________________Atz’amil

Nivel infantil ___________________Raqän tijonik

Nivel primario __________________Ruch’ek tijonik

Nixtamal ______________________Tzi

No ___________________________Ja’i’

No es cierto ____________________Ma tzij taj

No está bien ___________________Na utz taj

No perecedero _________________K’aslel

Noche ________________________Aq’ab’

Nombrar ______________________B’i’nik

Nombre _______________________B’i’aj

Nopal _________________________Nochti’

Norma ________________________Q’atb’äl taqanik

Norte _________________________Uwikiq’ab’ q’ij, riqi q’ij, releb’al

kaqq’ïq’, ukaq’ab’ uwachulew

Nosotros ______________________Oj

Nota musical ___________________Uk’u’x q’ojomb’äl

Notar _________________________Q’alajinik

F4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Noticia ________________________Rutzijol, b’ixik k’ulmatajem

Nova (astronomía) ______________Chupch’umil

Noveno _______________________Ub’elej

Noventa ______________________Lajuj re o’k’al

Noviazgo ______________________B’ochk’ulajil

Novio (a) ______________________K’ulajil

Nube _________________________Sutz’

Nublado ______________________Meqmuj, muqul

Nuca _________________________Rij wi’aj

Núcleo ________________________Ruk’u’x

Núcleo celular __________________Ruk’u’x k’ajk’äs

Nucleolo ______________________Ub’aq’uk’u’x

Nuera, cuñada de mujer __________Alib’atz

Nueve ________________________B’elejeb’

Nuevo ________________________K’ak’

Número _______________________Ajilab’äl

Nunca ________________________Maj jumul

Nylon, náilon___________________Xaxt’im

F5

306

Neologismos del Idioma K’iche’

OObedecer, respetar ______________Nimanik

Objetivos de la educación ________Rayb’al tijonem

Objeto directo _________________K’ulunel

Objeto indirecto ________________Ka’k’ulunel

Obligación ____________________Taqatzij

Observar ______________________Ka’yenik

Observatorio ___________________Ja ilb’al

Obsidiana _____________________Cha

Obstetricia ____________________Iyonem

Occidente _____________________Uq’ ajib’al q’ij

Océano atlántico _______________Q’anpalo

Océano pacífi co ________________Saqpalo

Océano, mar ___________________Palow

Ochenta ______________________Kajk’al, jumuch’

Ocho _________________________Waqxaqib’

Ocho mil ______________________Juchuy

Ocho milenas u ocho milésimos ____ Ujuchuyb’al

Ochocientos ___________________Kaq’o’

Oclusiva ______________________Tak’q’ajaj

Octavo ________________________Uwajxaq

Oeste _________________________Qajb’äl q’ij

F6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Ofi cina ________________________Jachakunb’äl

Ofi cio, cargo ___________________Eqale’n, chak

Oído _________________________Tab’al

Ojo ___________________________B’oq’ochaj, b’oq’och

Óleo __________________________Kaxla’n tz’aj

Oler __________________________Siqik, siqonem

Olfato ________________________Siqb’al

Olla __________________________B’o’j, t’u’y

Olla de presión _________________Aninaqat’u’y

Ombligo ______________________Muxu’x

Once _________________________Julajuj

Onda sonora, onda acústica_______B’irb’itq’ajaj

Onomatopeya __________________Oq’ib’äl

Onomatopéyico ________________Oq’inib’äl

Onza _________________________Ral pajb’äl

Oportunidad ___________________Ramajil

Óptico ________________________B’anub’eyal ilwäch

Oración _______________________Tz’aqat chomanik

Oración afi rmativa ______________Tzij tz’aqat chomanik

Oración negativa _______________Tz’aqachomanik majem

Orar __________________________Ub’ixik ch’ab’al

Órbita ________________________Sutub’e

Órbita (del ojo) _________________Julilb’oq’och

Ordenar _______________________Chololej

F7

308

Neologismos del Idioma K’iche’

Ordinario (tosco, burdo) __________Chaqo’n

Oreja _________________________Xikinaj

Orfanato ______________________Ja ak’alb’äl

Organelo ______________________La’j toqk’äs

Orgánico (a) ___________________Q’aynem

Organización familiar ____________Wokaj alaxik

Órganos ______________________Toqk’äs

Orgulloso _____________________Nimal

Orientación para el trabajo _______Pixb’anem chak

Oriente _______________________Releb’al q’ij

Origen de coordenadas __________Xe’l rech xalq’ajuch’

Orilla de _______________________Uchi’

Orina, miado ___________________Chulaj

Oro __________________________Q’anapwaq

Orogénesis ____________________Xe’ljuyub’il

Ortografía _____________________B’etz’ib’

Osa mayor ____________________Nimachikop ch’umil

Osa menor ____________________Lajchikop ch’umil

Oscuro ________________________Q’equm

Osmosis _______________________B’oqja’ k’ajk’äs, tasmo’w

Otoño ________________________Chaqi’jq’ijol

Otra vez _______________________Jumul chik

Otro __________________________Jun chik

Ovario ________________________Ixija’b’äl

F8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Overol ________________________Atz’yaqb’äl chak

Óvulo ________________________Ixija’

Oxigenación ___________________Iq’anem

Oxígeno ______________________Iq’, uk’u’xal kaqiq’

Ozono ________________________Wostz’ub’k’atän

PPabellón de la oreja _____________Rijxikin

Pacha (para bebé) _______________Tub’sab’äl

Paciente ______________________Acheqa’lenel

Pacifi sta _______________________Kame’lal

Padrastro ______________________Tatab’al

Padres de familia _______________Tat nan

Padrino _______________________Yuwa’chinb’ej, tatyox, yox tat

Pagar _________________________Tojonem, tojonik, tojik

País __________________________Amaq’

Paja __________________________K’im

Pájaro ________________________Tz’ikin

Pájaro carpintero _______________Tuktuk

Pajilla _________________________Jek’b’äl k’ya’

Pala __________________________Jokib’al ulew, pak’b’äl jastäq

F9

310

Neologismos del Idioma K’iche’

Paladar _______________________Ja’j, ja’äl

Paladio _______________________Tukalaxja’

Palangana _____________________Ch’ajb’alq’ab’aj

Palillos (como para manualidades) ___ Xik’a’y

Palma de mano _________________Upa q’ab’aj

Palo de aliso ___________________Lemob’

Palo de pito ____________________Tz’ite’

Paloma de castilla _______________Palomax

Paloma mensajera ______________Taqo’n tukmux

Paloma silvestre ________________Tukumux

Palomilla ______________________Uchikopil ixim

Paludismo _____________________Räx tew

Pan __________________________Kaxlanwa

Panadero ______________________Ajb’anal kaxlanwa

Panamá _______________________Panama’

Pantalla _______________________K’utub’äl wachb’äl

Pantalla (de televisión) ___________Uwäch

Pantalón ______________________Wexaj, lix, pantlon

Pantaloneta____________________Kutwex

Pantano _______________________Suq

Panteón _______________________Tz’aq kamnaqb’äl

Pañuelo _______________________Payu’, sub’al tz’am,

su’t, su’b’äl tza’maj

Papa _________________________Saqwach

FA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Papá, señor ____________________Tat

Papaya ________________________Q’anq’oj q’oq’

Papel de china _________________Xaxwuj

Papel manila ___________________Xax perwuj

Papel, libro ____________________Wuj

Papiro ________________________Jume’t wuj

Par mínimo ____________________K’ulajpaj

Para __________________________Rech

Para qué ______________________Jas upatan

Para quién _____________________Jachin che

Parábola ______________________Sik’b’äl no’j

Parábola (función matemática) ____Jupib’olob’ik

Paracaídas _____________________Rapanib’äl

Parada de autobús ______________Tak’b’al ch’ich’

Paradigma _____________________B’aqilno’j

Parado, vertical, verticalidad ______Tak’alik

Parafrasear, parafrasea ___________Ch’ob’tz’ib’anik, kch’ob’tz’ib’anik

Paráfrasis ______________________Ch’ob’tz’ib’nem

Paraguas ______________________Q’atb’äl jäb’

Paralelo _______________________K’ulaj

Parar _________________________Tak’ab’anem, tak’ab’anik

Pararrayo ______________________Q’atolq’aq’, q’atb’äl kaqulja,

q’atub’äl kak’ulja

Pararse _______________________Tak’alem

FB

312

Neologismos del Idioma K’iche’

Parásito _______________________Chikopil

Parecer _______________________Junamisaxik

Pared _________________________Tapya, xan

Paréntesis _____________________Uk’a’

Pariente, familiar ________________Achalal

Parientes ______________________Achalalxik

Parilla_________________________Sa’b’äl ti’j

Paro cardiaco __________________Tak’anima’

Párpado _______________________Rij waq’achaj, reperetel

Parque ________________________Uxlanib’äl

Parqueo _______________________Chakalb’äl ch’ich’

Párrafo ________________________Jupaj tz’ib’, wokatzij

Partícula ______________________Uk’aj, uxe’r

Partido (de juego) _______________Kapuq etz’anem

Partido (político) ________________Q’aq’alno’j

Partir (con la mano) _____________Pironik, pironem

Partir por la mitad, reventar _______Paq’inem, paq’inik

Partir, fraccionar ________________Pirim

Partitura ______________________No’jwuj q’ojomb’äl

Parturienta ____________________Ajtuj

Pasado mañana ________________Kab’ij

Pasaporte _____________________Wujq’axb’äl amaq’

Pasar, cruzar ___________________Q’axanem, q’axanik

Pasarela _______________________Q’a’m q’axib’äl

FC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Pasear ________________________Wa’katik

Paseo, viajar, aventura ___________Wa’katem

Pasta _________________________Rikil triko

Pasta dental ___________________Ch’ajb’äl ware’aj

Pastel _________________________Ch’ich’uj kaxlanwa

Pastilla ________________________Setkaxla’n kunab’äl

Pastor ________________________Ajyuq’

Pastor Alemán (perro) ___________Yuq’tz’i’

Pastor, evangélico _______________K’amal kib’e ri ajkojonelab’

Patear ________________________Ukoj aqan

Patín, patineta__________________Xajäb’ b’inb’äl

Pato __________________________Patux

Patología ______________________Eta’mab’alil uxe’yab’il

Patológico _____________________Uxe’yab’ilal

Patria _________________________Echb’äl amaq’

Patrimonio ____________________Q’inomalil

Patriótico ______________________Amaq’el, ajamaq’

Patrón ________________________Ajchaq’e chak

Patrulla _______________________Puqchajinel

Patrullar _______________________Puqchajinik

Pavo silvestre __________________Kurkur

Pavo, chompipe ________________No’s

Payaso ________________________Ajyaköl tze’

Paz ___________________________Joremal, jamaril

FD

314

Neologismos del Idioma K’iche’

Pecado _______________________Awas, mak

Pecera, acuario _________________Karb’äl

Peces actinopterigios ____________Kaxik’kär

Peces crosopterigos _____________To’jikuxlab’ kär

Peces ganoideo ________________Q’asq’a’kär

Peces holocefalos _______________Me’skär

Peces selacios __________________K’itza’mkär

Pecho ________________________Uwach k’uxaj

Pechos de mujer ________________Tu’, tz’umaj

Pedagogía _______________________ Retamab’alil tijonem, b’anow tijonik

Pedestal ______________________Tak’alib’äl

Pedida ________________________Ta’oj

Pedir, preguntar ________________Ta’onem, ta’onik

Pegamento ____________________Nak’b’äl, nek’b’äl

Pegar _________________________Ch’ayonem, ch’ayonik

Pegar (con goma) _______________Nak’ik

Peinarse_______________________Xiyik wi’aj

Peine _________________________Xiyab’, xyab’

Pelado ________________________Ch’olom

Pelar _________________________Ch’olik, ch’olonik, ch’olonem

Pelear ________________________Ch’ojinik

Película _______________________K’olb’äl wächaj

Película (de cámara) _____________Xaq’apwachb’äl, xko’lwachb’äl

Película (de cine) ________________Silob’wachb’äl

FE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Pellizcar _______________________Xet’anik, xet’onem, xet’onik

Pellizque ______________________Xet’o

Pelo de maíz ___________________Tzami’y, uwi’jal

Pelo, cabello ___________________Wi’, wi’aj

Pelota ________________________K’olaj, potz’, kik

Peludo ________________________Pa’tz

Peluquero _____________________Ajsoköl wi’aj, esal wi’

Pena de muerte ________________Uk’axk’olil kamikal

Peñasco _______________________Tz’aq

Pensamiento ___________________Chomanem

Pensar ________________________Chomanik

Pentatlón _____________________Jo’etz’anem

Pepita ________________________Ub’aq’

Pepita de ayote _________________Sakil

Pequeño ______________________Nitz’, witz, alaj

Pera __________________________Raxtzu

Perdido _______________________Tzaqanaq, sachinaq

Perdóname, discúlpame _________Chasacha numak

Peregrino _____________________Siqonel

Perejil ________________________Kawachkulanto

Perforar _______________________Teq’unik, teq’unem

Perforar _______________________Worik

Pericón _______________________Iya

Periódicamente ________________K’ichuq’ij

FF

316

Neologismos del Idioma K’iche’

Periódico ______________________Tzijolilwuj

Perito contador _________________Ajilanel

Perla _________________________Chupchutik ab’äj

Perno _________________________Tunib’äl

Pero __________________________Ema

Perpendicular __________________Tik’ilem

Perraje ________________________Pera’j, pe’r

Perro, colmillo __________________Tz’i’

Persecución ___________________Terene’b’äl

Perseguido ____________________Oqtam

Perseguir ______________________Oqtanik

Perseverancia __________________Tijojnem q’ij

Perseverante ___________________K’ask’atem

Perseverar _____________________K’ask’atnik

Persiana _______________________Nuk’um uchi’ja

Personaje (carácter representado

en una obra) ___________________Winaqilal

Personaje (como en obra de teatro) ___ Winaqixel

Personifi cación _________________Kawach

Pesado ________________________Al

Pesar _________________________Pajonem, pajonik

Pescadito______________________Sa’y, ch’u’

Pescado _______________________Kar

Pestaña _______________________Metz’aj

FG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Pestañas ______________________Metz’aj

Pétalo ________________________Xe’rkotz’i’j

Petate ________________________Pop

Petróleo _______________________Uq’inomal uwachulew, q’eqaq’ol

Pezón ________________________Uwi’ tu’, uwi’ tz’um

Piano _________________________Pitz’q’ojomb’äl

Picante, picoso _________________Poqon

Picar__________________________Kak’i’aqatik

Picazón _______________________K’aqat

Pico __________________________Tza’m

Picop _________________________Aläj koralch’ich’

Picotear _______________________Tzopik, tzoponem,tzoponik

Pie de gallo, pata de gallo ________Ek’

Pie, extremidades inferiores _______Aqanaj

Piedra ________________________Ab’aj

Piedra de afi lar, pedernal _________Wux

Piedra de moler ________________Ka’

Piedra pómez __________________Tzarajmaq

Piel ___________________________Tz’u’mal

Pijama ________________________Atz’yaq warb’äl

Pila ___________________________Lajuk’a’l q’aq’, kolb’al ja

Pilar, horcón ___________________Raqan ja

Piloto _________________________B’insanel ch’ich’

Piña __________________________Ch’op, matzati’

FH

318

Neologismos del Idioma K’iche’

Pinabete ______________________Saqchaj

Piñón _________________________Ch’inku’y

Pintar _________________________Tz’ajanik , tz’ajonik, tz’ajonem

Pintura ________________________Tz’aj, tz’ajab’al, b’onja’

Piocha ________________________K’otob’al ulew

Piojo _________________________Saquk’

Pipa __________________________Kachi’m, tu’b’äl sik’

Pirámide ______________________Oxxukut tz’aq

Pirámide (edifi cio, monumento) ___T’ist’itz’aq

Pirámide (fi gura geométrica) ______T’i’soxukut

Pirámide cuadrada ______________Oxtz’aq kajtz’ik

Pirámide maya _________________K’oxtum

Pirámide triangular ______________Oxtz’aq

Piratería _______________________Elaq’än wach

Piropo ________________________Kotz’ijanem, tzurunem

Piscina ________________________Muxanib’äl

Piso __________________________Upa ja

Pistilo _________________________Unanija’, ixkotz’i’j

Pita __________________________K’am

Pito __________________________Xul

Pizar ___________________________ Tak’alb’anem, tak’alb’anik, tak’ale’m

Pizarra ________________________Tz’alam tz’ib’abäl

Pizote ________________________Sis

Placa dental ___________________K’exwach ware’aj

FI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Placas tectónicas _______________Uch’aqapil uwachulew

Plan __________________________Cholchak

Planchar, plancha (ropa)__________Jikomsanïk, jikomsab’äl

Planeador _____________________Xik’b’äl

Planeta _______________________Ralq’ij

Planeta tierra __________________Kajulew

Planifi cación educativa,

planifi car ______________________Cholchak tijonem, cholchakunik

Plano, al nivel __________________Lik’alïk

Planta acuática _________________Uq’ayesal ja’

Planta de pie ___________________Upa aqanaj

Plasticidad _____________________Kach’ach’ik

Plasticina ______________________Kach’q’or

Plástico _______________________T’im

Plata _________________________Saqapwäq

Plátano _______________________Saq’ul

Platera ________________________K’olb’äl läq

Plática ________________________Tzijonem

Plato _________________________Kik’ilïk läq, leplïk läq

Playa _________________________Uchi’palow

Playera________________________Yutkamxa’, yutlix, upam atz’yaq

Plaza, mercado _________________K’ayb’al

Plegado _______________________Chetechik

Plomo ________________________Saqch’ich’

FJ

320

Neologismos del Idioma K’iche’

Plomo (elemento químico) _______Esalitzelatz’am

Pluma, pelo de animal ___________Ismal

Plural _________________________K’iya’l, k’i’alil

Pluricelular ____________________K’ik’ajk’äs

Pluricultural ___________________Wokajil täq k’aslemal

Plutón (planeta) ________________Ch’i’pch’umil

PNB (producto neto bruto) _______Uchinem mechakum

Pobre _________________________Meb’a’

Poco _________________________Jub’iq’

Poder _________________________Kowinem, kowinik

Poder Ejecutivo _________________Ruq’aq’al Chak Amaq’

Poder Judicial __________________Ruq’aq’al Q’attzij Amaq’

Poder Legislativo _______________Ruq’aq’al Taqanel Amaq’

Podrido _______________________Q’ayinaq

Poema ________________________Pach’um tzij

Poema generador _______________K’iypach’unel tzij

Poemario ______________________Pach’umb’äl tzij

Poeta, poetiza __________________Pach’unel tzij

Polen _________________________Uk’aj kotz’i’j

Policía ________________________Chajinel

Policía, soldado _________________Ajchajil re tinimit

Polígono ______________________K’ixukut

Polinización ___________________K’ajnem

Polinización anemógama

G00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

(por el aire) ____________________Kaqiq’k’ajnem

Polinización cruzada_____________Jalk’ajnem

Polinización directa _____________Jikk’ajnem (kotz’i’j)

Polinización entomógama

(por insectos) __________________Chikopk’ajnem

Polinización hidrógama

(por el agua) ___________________Ja’k’ajnem

Polinomio _____________________K’iq’at

Polisílaba ______________________K’ipaj

Política _______________________Chomab’äl

Política lingüística _______________Chomab’äl tzij

Política social __________________Komön chomab’äl

Político _______________________Kajmanel

Pollito ________________________Ch’iw

Polo __________________________Usut uwächulew

Polo norte _____________________Usut ulew

Polo sur _______________________Uxe’ ulew

Polvo _________________________Ulew, k’aj ulew,

Pólvora _______________________K’äjq’aq’

Pómulo _______________________B’aq q’otz

Poncho, chamarra _______________K’ul

Poniente, atardecer _____________Uqajb’al q’ij

Poporopo _____________________K’ilim ixim, pol

Por ___________________________Rumal

G1

322

Neologismos del Idioma K’iche’

Por favor ______________________Chab’ana jun toq’ob’

Por la mañana __________________Nimaq’ab’

Por qué _______________________Jasche, suche’

Poros _________________________Uxlanib’äl ch’akul

Portada _______________________Rij

Portalapicero __________________Uk’al tz’i’b’ab’äl

Portaminas ____________________Uk’a’l aq’a’l tz’ib’ab’äl

Portero _______________________Q’atäl potz’

Portuaria ______________________Toq jukub’alb’a’q

Posada ________________________Warb’äl ajb’inel

Poseedor, poseer _______________Echanel, echanik

Posesivo ______________________Ajchuq’elal

Posible ________________________Kowinem

Posicional (clase de palabra) ______B’anikil

Positivo _______________________Tzij, utz

Poste _________________________Raqän k’a’mkaxq’aq’

Póster ________________________Nim wachb’al

Postrarse, doblarse ______________Meji’k, pachalik

Postre ________________________Uk’isb’al wa’im

Potasio _______________________Saqsoj ch’ich’

Potencia ______________________Poq’sb’äl ajilanïk

Potrero _______________________Awajilb’äl

Poyo _________________________Nuk’b’al q’aq

Pozo _________________________K’wa’

G2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Pragmatismo __________________B’anyal

Precio ________________________Rajil

Precioso ______________________Je’laläj

Precipitación ___________________Saqb’achjab’

Predecir, predice ________________Pajanik

Predicado _____________________B’anem

Predicativo ____________________B’ijna’oj

Predicción _____________________Pajanem

Prefi jo ________________________Wachxiltzij

Preguntar _____________________Ta’onem, k’otow chi’aj

Premio (como premio Nóbel) _____Kochij

Prensa, periódico _______________Wuj tzijonb’äl

Preposición ____________________Wiqchomab’äl

Preprimaria ____________________Majb’äl tijonik

Presidente _____________________K’amäl b’e

Presidente de república __________Champomanel, nab’e ajpop,

k’amöl b’e amaq’

Presión arterial _________________Chuq’akik’el

Presión arterial diastólica _________Jik’al chuq’akik’el

Presión arterial sistólica __________Ch’ikmin chuq’akik’el

Presión atmosférica _____________Uchuq’ab’ kaqiq’set

Preso, reo _____________________Ajpache’

Préstamo lingüístico _____________Qajom tzij

Préstamo, cambiar ______________Jalonik, ke’xik

G3

324

Neologismos del Idioma K’iche’

Prestar ________________________Qajonem, qajonik

Prestar dinero __________________Jalonem pwaq

Presupuesto ___________________Urajilal chak

Prevención ____________________Nab’ejsab’äl b’ixik

Prevención de desastres _________Q’atel k’axk’onem

Primates ______________________Tzyalchikopib’

Primavera _____________________Tuxq’ijol

Primer ciclo ____________________Jusol

Primer grado ___________________Nab’e junab’

Primera unidad _________________Nab’e tanaj

Primero _______________________Nab’e

Primeros auxilios _______________Tob’kunanik

Princesa _______________________Ixq’alel

Principal ______________________K’amöl b’e, uk’u’xal

Principal, jefe, director ___________Ajk’amal b’e

Príncipe _______________________Q’alel

Principios _____________________Pixb’anik, uk’u’xal k’aslemal

Prisma rectangular ______________T’ir kajxukut

Prisma triangular _______________T’ir oxxukut

Privado _______________________Q’atatäl b’anikil

Privar, abstener _________________Q’ilonem, q’ilonik

Probar, saborear, sentir ___________Na’ik

Problemas de aprendizaje ________Uk’axk’olil tijonik

Procariota _____________________Matz’aqat k’ajk’äs

G4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Procesador ____________________Ya’ltajkil

Proceso _______________________Q’axnem

Proceso educativo ______________Q’axnem tijonem

Prodigio ______________________Mayanem, kajmanem

Productividad __________________Uwäch

Productividad y desarrollo ________K’iyem xuquje’ uwäch

Producto (resultado de la

multiplicación) _________________Mulaj

Profase _______________________Nab’e xak

Profesional ____________________Chakunel

Profesional (médico, abogado, catedrático, etc.) Ajno’j chak

Profesional (pagado por su servicio etc.) Ajchak

Profesionalidad _________________Chakunem

Programa _____________________Cholb’äl chak

Programa (computación) _________Nuk’wäch

Programa (programa de televisión) ___ Cholq’ax silowäch

Programa (radiofónico) __________Cholq’ax

Programación (de televisión) ______Cholq’axnem

Programador (de computadora) ____ Nuk’b’anel

Progresado ____________________Aq’ansnäq

Progresar ______________________Aq’anik

Progresividad __________________Aq’anemal, paqalem

Progreso ______________________Nimarem

Pronombre ____________________Uk’exwach b’i’

G5

326

Neologismos del Idioma K’iche’

Pronto ________________________Chanim, aninaq

Propósitos de aprendizaje ________Urajawxik ri eta’mab’äl

Prosa _________________________Tzoqopitalïk tzij

Protagonista ___________________Ajwinaqil

Protagonizada _________________Winaqilam

Protagonizar, protagoniza ________Winaqinik, kwinaqinik

Proteína _______________________Uchuq’al, uchuq’ab’il

Protón ________________________Uk’u’x xelq’aq’

Provecho (aprovechar) ___________Ch’akoj

Proyecto ______________________Ch’ob’otäl chak

Proyector ______________________Q’axwachib’äl

Proyectos sociales ______________Komon ch’ob’otäl chak

Psicología _____________________Eta’mb’alil no’j

Psicología evolutiva _____________Jaleta’mb’alil no’j

Psicológicamente _______________No’jalil

Psicólogo _____________________No’jalinel

Publicación ____________________Alaxwuj

Publicidad _____________________Ya’ltzijolil

Publicista ______________________Ajya’ltzijol

Pueblo ________________________Tinamit

Puente, escalera ________________Q’a’m

Puercoespín ___________________K’ixawuch’

Puerta de casa _________________Uchi’ ja

Puerto ________________________Ropanb’äl jukub’

G6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Puerto (embarcadero) ___________Nim toqjukub’äl

Puesto de salud ________________Lajja kunanb’äl

Pugilato (boxeo) ________________T’oknem

Pulga _________________________K’aq

Pulmón _______________________Pospo’y, poror

Pulpo _________________________Äm ja’nel

Pulsera, brazalete _______________Qulq’ab’

Puño _________________________Muq’

Punta de ______________________Uparnum

Puntería ______________________Ma’n

Puntiagudo ____________________Jisik’, ji’s

Punto y coma __________________T’inje’, nak’je’

Puntos suspensivos _____________Oxt’in, oxcholnak’

Pupila (del ojo) _________________Ka’yk’iqinal, uk’ux uq’eqal

Puré __________________________Jok’om

QQué __________________________Jas, su

Qué es ________________________Jas ri’, jas uwach

Quebrar _______________________Paxik

Quebrar (algo de cocina) _________Paxinem, paxinik

G7

328

Neologismos del Idioma K’iche’

Quebrar (con la mano) ___________Q’upunem, q’upunik

Quebrar (lápiz, regla) ____________Q’iponem, q’iponik

Quedarse, quedar _______________Kanajem, kanajik

Quehacer _____________________Patan, latz’

Quemar _______________________K’atonem, k’atonik, poronik

Querer ________________________Loq’oxik

Quetzal _______________________Q’uq’

Quetzaltenango ________________Xe’laju’

Quién ________________________Jachinoq

Química _______________________Eta’mab’alil tz’aqatil jastaq

Quince ________________________Jo’lajuj

Quinceañera ___________________K’uljo’lajujab’

Quintal _______________________Ok’apajb’äl

Quinto ________________________Ro’

Quirópteros ____________________Ajtz’lamib’ chikop

RRábano _______________________Kyeqichaq

Radiación _____________________K’atmiq’anem

Radiactividad __________________K’atmiq’anal

Radiador ______________________K’atmiq’ab’äl

G8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Radio _________________________Q’axb’äl tzij, tab’äl jachtzij

Radio (circunferencia) ___________Nik’aj etab’äl set

Radioemisora __________________Ub’e jachtzij, tab’äl jachtzij

Radiografía ____________________Ilb’äl ch’akul

Radiografía ____________________Q’aq’achib’äl, ilb’äl ch’akul

Radiotransmisor _______________K’yaqb’äl retalq’aj

Raíces ________________________Raqan kutam che’

Raíz __________________________Uxera’, urab’, uxerab’

Raíz cuadrada __________________Uxe’al k’i’al rib’

Rajar _________________________Paq’onem, paq’onik

Ralo __________________________Ja’, ch’ur

Rama _________________________Uq’ab’ che’

Ramo (de fl ores) ________________Juyataj kotz’i’j

Rana, renacuajo, tepocate, _______Ixtuq’, ixtutz’, ixt’o’r

Rancho con techo de paja ________Kab’al

Rápido ________________________Aninaq, chanim

Rascar ________________________Rok’onem, rok’onik

Raspa _________________________Rochroch, joslanem

Raspador ______________________Josb’äl

Raspar ________________________Josonem, josonik

Rastrojo _______________________Patz’an

Rata, ratón _____________________Ch’o

Rayaján _______________________Q’ochob’ q’echob’

Rayar _________________________Juch’unem, juch’unik

G9

330

Neologismos del Idioma K’iche’

Rayos infrarrojos ________________Kyaqka’yeb’äl, chuplanem q’aq’

Rayos ultravioleta _______________K’atmiq’onem q’aq’

Realidad ______________________Qitzijil

Rebaño (de ovejas) ______________Jupuq chij

Recepcionista __________________Ajk’ulul ula’

Receptor ______________________Ajta’l tzij

Receta ________________________Cholajil saqil

Receta de comida _______________Cholkunel

Receta de medicamento _________Cholkunub’al

Recetario ______________________Tz’ib’awuj kunib’äl

Recibir ________________________K’amonem, k’amonik

Reciclable _____________________Kamulinal

Reciclado______________________Kamulb’alim

Reciclaje ______________________Kamulnuk’

Reciclar, recicla _________________Kamulixik

Recio _________________________Ko kab’ij

Recipientes ____________________K’olib’al jastaq

Recoger _______________________Sik’ik, sik’onem, sik’onik

Recordar ______________________Natajem, na’tajik, na’tajem

Recorte (como de periódico) ______Qupim wuj

Recreo, juego, descanso _________Etz’anem uxlanb’äl, oxlanem

Rectángulo ____________________Uxukut

Recto _________________________Suk’, jikom

Recuadro ______________________Ka’kaxonil

GA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Recurso _______________________Rojowxik, to’bäl

Recurso económico _____________Me’r korti’l

Recurso natural _________________To’b’äl ulew

Red grande de pita ______________K’at

Reescribir _____________________Kamulutz’ib’

Refacción _____________________Kolob’al, tob’äl numïk

Refi nación _____________________Kok’sa’n

Refi nar, refi na __________________Kok’inik, kkok’inik

Refl ejar _______________________Ch’ub’linik

Refl ejo (como de espejo) _________Ch’ub’lin

Refl ejo incondicionado __________Silob’nik

Refl exión ______________________Pixab’nem

Refl exivo ______________________Tzalij’ib’

Reforestación, reforestar _________Tikowche’, tiko’nche’

Reforestal _____________________Tikomche’

Reforma ______________________Ka’nuk’

Refrán ________________________No’jib’äl tzij

Regadera (para regar plantas) _____Ja’b’äl

Regalo ________________________Sipanik, sipyoj

Regañar _______________________Yajonem, yajonik

Regar _________________________Tixonem, tixonik, jab’uxik

Región Central (Sacatepéquez,

Chimaltenango, Escuintla) ________Rulewal panuk’iajil amaq’

Región Metropolitana

GB

332

Neologismos del Idioma K’iche’

(Ciudad de Guatemala) __________Rulewal Uk’u’x Paxil Kayala’

Región Nor-Occidente (

Huehuetenango, Quiché) _________Rulewal Utzal Qajb’äl Q’ij

Región Nor-Oriente (El Progreso,

Izabal, Zacapa, Chiquimula) _______Rulewal Utzal Releb’äl Kaq’iq’

Región Norte (Alta y Baja Verapaz) ____ Rulewal Releb’äl Kaqiq’

Región Petén __________________Rulewal Petén

Región Sur-Occidente (Sololá,

Totonicapán, Quetzaltenango) ____Rulewal utzal qajb’äl kaqiq’

Región Sur-oriente (Santa

Rosa, Jalapa, Jutiapa) ____________Rulewal Utzal Releb’äl Q’ij’

Regla (de medir) ________________Juch’b’äl

Regla de tres ___________________Oxjachän

Reglamento ___________________Etanib’äl b’anoj

Reglas (de juegos, etc) ___________Ub’eya’l etz’anem

Regresar ______________________Tzalijik, tzalijem

Regresar, devolver ______________Tzalijisanik, tzalijisanem

Rehacer _______________________Ka’ub’anik

Rehidratación __________________Ka’ok’janem

Rehidratado ___________________Ka’ok’janäq

Rehidratante ___________________Ka’ok’janel

Rehidratar _____________________Ka’ok’janik

Reina _________________________Rajawal ixöq

Reino _________________________Ajawb’äl

GC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Reírse_________________________Tze’nik

Relación social-naturaleza ________Uk’amal winaqil ruk’ uwachulew

Relaciones intergeneracionales ____Uk’amal uxera’il

Relámpago ____________________Koyopa’, kipa’

Religión _______________________Kojonem

Religioso ______________________Terne’l ajaw

Reloj _________________________Retab’alil q’ij, kajb’äl, etab’äl q’ij

Reloj de pulsera ________________Q’ab’kajb’äl

Remador ______________________Ajtukub’in

Remangar _____________________B’otonem

Remar ________________________Qab’sanem, tukub’inik

Remendar _____________________K’ojonem k’ojonik

Remo _________________________Q’ab’a’t

Remojado _____________________Mub’am

Remojar _______________________Mub’anem, mub’anik

Remolacha ____________________Kik’ichaj

Remolino (de cabeza) ____________Sut

Remolino (viento) _______________Salk’um

Renacimiento __________________Tuxinem

Rendimiento ___________________Kowinem

Rendimiento escolar ____________Kowinem tijonik

Renombrar ____________________Ka’b’inik

Renombre _____________________Ka’ub’i’

Renovable _____________________K’extajem

GD

334

Neologismos del Idioma K’iche’

Renta percápita ________________Qajb’al chi jujunal

Repartir _______________________Jachonik, jachonem

Repello _______________________Uwaxan

Repisa ________________________Xektak’alb’äl

Repitan _______________________Kamul ub’ixik

Repitencia _____________________Kamulim

Representado __________________Wachinam

Representar (como actor) ________K’exwachinik

Representatividad ______________K’exwachij

Reproducción __________________Poq’irisanem

Reptil, reptiles __________________Juquqchikop, ralaxik kumätz

Reptiles cocodilianos ____________Ayinib’ chikopib’

Reptiles escamosos _____________Solotjuquq chikop

Reptiles quelonios ______________Kokib’ chikop

Reptiles rincocéfalos ____________Najtirjuquq chikopib’

Repuesto ______________________K’axwachb’äl

Resaltado _____________________Tutz’utik

Resaltar, enfatizar _______________Q’alajisanik, chuq’ab’ixik

Resbaladizo ____________________Pilin

Resbalar ______________________Jililik

Resbalarse _____________________Jilijob’em, jilijob’ik

Reseña ________________________Lajtzijonem

Reserva ecológico ______________K’olom k’asleb’anikil

Residuo _______________________Ruwi’

GE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Resistencia eléctrica _____________Chuq’ab’ k’amaq’aq’

Resistol _______________________Saqaq’ol

Resolución de ecuaciones ________Sol choljik’nem

Resolver ______________________Kolomaxik, uchomaxik

Resorte _______________________Yub’ub’äl

Respeto _______________________Nimanem, mach’ach’enem

Respiración ____________________Uxlab’il

Respirar _______________________Uxlab’inem, uxlab’inik

Responsabilidad ________________Ilinem

Responsable (niño responsable) ____ Aj il

Resta _________________________Majonem, esanem

Restante, resto, extras, resto

(matemática sobrante) ___________Uwi’

Restaurante ____________________Wa’b’äl, b’anb’al wa’

Restregar, frotar ________________B’aqonem, b’och’onem, b’aqonik

Resumen ______________________Ch’uti’nsanem

Resumir _______________________Ch’uti’nsanik

Resurrección ___________________K’astajib’al

Retador _______________________Tzurunel

Retalhuleu _____________________Retalulew

Retar _________________________Tzurunik

Retazo ________________________Uch’apil

Retículo endoplamástico _________K’at q’axb’äl

Retina (del ojo) _________________Ch’uqib’och’ b’aq’wäch

GF

336

Neologismos del Idioma K’iche’

Reto __________________________Tijchuq’ab’

Retoño _______________________Tux

Retrato, dibujo _________________Wachb’äl

Retroproyector _________________Tununb’äl

Retrovisor _____________________Ilb’äl ij

Reunir, juntar __________________Mulinik, mulunem

Revista ________________________Wachtz’ib’wuj, la’j tzijolwuj

Revolcar ________________________ Wolqotinem, wolqotinem, wolqotinik

Revolver, borrar ________________Yujunik

Rezo _________________________Ch’ab’al

Ribosoma _____________________Rucha’b’äl k’ajk’äs

Rima _________________________Kotz’ijtzij

Riñón _________________________Paror, kinaq’

Río ___________________________Nimaja’

Risa __________________________Tze’

Ritmo, compás _________________Junab’imb’äl

Robusto, enérgico, vigoroso ______Kowilaj

Rociador (spray) ________________Chikb’äl ja’, sutz’b’äl ja

Rodar _________________________B’alkatinem, b’alkatinik

Rodillas _______________________Ch’ekaj

Rodillera ______________________Xerka’

Rodillos _______________________B’olb’äl

Rodio (elemento) _______________Kaqkoj ch’ich’

Roedores ______________________Juk’uk’unelab’

GG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Rojo __________________________Kaq

Rombo (fi gura geométrica) _______T’i’s kajxukut

Rompecabezas _________________Nuk’etz’b’a’l

Romper _______________________Rich’ik, rich’paxik, raqpuxik,

retzonem, retzonik

Roncar ________________________Qororem, qororik

Ropa, tela _____________________Atz’iyaq

Rosa __________________________Roxox

Rosca _________________________Jat’ichopib’äl

Roto _________________________Rich’irik

Rótulo ________________________Ukutik k’ayij

Rubidio _______________________Ch’ajwos

Ruborizar, ruboriza ______________Keqrik, xkeqrik

Rueda ________________________Sete’t

Rueda de Chicago ______________Sutwinäq

Rutenio _______________________Kaqchulch’ich’

SSábado _______________________Uwuqq’ij

Sábana, cobertor _______________Upank’ul

Saber _________________________Eta’manem, janik’

GH

338

Neologismos del Idioma K’iche’

Saber actuar ___________________Eta’mb’anik

Sacapuntas ____________________Josb’äl, jasik’b’äl

Sacatepéquez __________________Panq’an

Sacerdote ______________________ Yuq’unel ajch’ab’äl, pixab’anel, pare

Sacerdote maya ________________Ajq’ij

Sacristán ______________________Patanel tyox

Sacudir _______________________Totanem, totanik

Sacudo (sacudir) ________________Totam

Sagrado _______________________Loq’

Sal ___________________________Atz’am

Sala de belleza _________________Suk’b’äl ib’

Sala de visita ___________________Ula’b’äl

Salado ________________________Tza

Salero ________________________K’olb’äl atz’am

Salir __________________________Elem, elik

Saliva _________________________Chub’, nuchub’

Saliva, baba ____________________K’axajaj

Salón _________________________Ja riqb’äl ib’

Saltar _________________________Ch’opinik

Salto de longitud _______________Najropinem

Saludar _______________________Rutzil uwäch

Salvaje ________________________Ajk’iche’laj

Salvavidas _____________________K’olb’äl kaq’iq’

San Marcos ____________________Xe’chmam

GI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Sanate ________________________Ch’ok

Sanción _______________________K’ajsab’äl wäch

Sandía ________________________Kaqaq’oq’

Sándwich, hamburguesa _________Kaxla’nwalo’

Sangre ________________________Kik’

Sano _________________________Utz uwäch

Santo, Angel ___________________Tyox

Santuario______________________Loq’k’olb’äl

Sapo _________________________Ixpeq

Saquear, saquea ________________Jokinsanik, kjokinsanik

Sarampión ____________________Ij

Sarazo (medio maduro) __________Q’anq’oj

Sastre ________________________Ajt’iso’n

Satélite _______________________Sutinel, laj ketk’olib’äl kaj

Saturno _______________________Nupch’umil, malch’umil

Sauce _________________________Tuney, saq’os

Saxófono ______________________Towatik su’

Secar _________________________Chaqi’jarem, chaqi’jarik

Sección de aprendizaje __________Q’at eta’mab’äl

Seco __________________________Chaqi’j

Secretario _____________________Ajtz’ib’

Seda _________________________Xela

Seguir, perseguir________________Teremb’enem, teremb’enik

Segunda lengua ________________Ukab’ ch’ab’äl

GJ

340

Neologismos del Idioma K’iche’

Segundo ______________________Ukab’

Segundo ciclo __________________Kasol

Segundo grado _________________Ukab’ junab’

Seguridad _____________________Chajitalil, jikomal

Seguridad social ________________Winaqilal, jikomal

Seis __________________________Waqib’

Seis mil _______________________Jo’lajq’o’

Seis mil cuatrocientos ___________Waqlajq’o’

Seis mil ochocientos _____________Wuqlajq’o’

Selenio _______________________Ch’ub’lin kaqkojch’ich’

Sellar (poner un sello)____________T’iqik

Sello (estampar fi guras) __________T’iqb’äl

Semáforo _____________________K’utq’axb’äl

Semana _______________________Wuqq’ij, wuqub’ q’ij

Semana pasada ________________Uqub’ixir

Semana próxima ________________Uqub’ix

Semana Santa __________________Awasq’ij

Semántica _____________________B’inäl tzij

Sembrar ______________________Tikonem, tikonik

Semejanza ____________________Junamil

Semen _______________________Achikowija’

Semestre ______________________Waqik’

Semicírculo ____________________Nik’ajset

Semiconductor, conduce electricidad __ La’j k’amq’aq’

H00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Semilla _______________________Ija’

Semilla dicotiledónea ____________Kapeqija’

Semilla monocotiledónea ________Jupeqija’

Semillero ______________________Ija’b’äl

Señal de tránsito ________________K’utb’e

Señal, huella ___________________Etal

Señalización ___________________Ch’umb’anem

Señor _________________________Tat, tata’

Señor ladino ___________________Mu’s

Señora ________________________Nan

Señora ladina __________________Xinu’l

Señora principal ________________Chuchuxel

Señorita (virgen) ________________Q’apoj

Sentado _______________________T’uyulik

Sentencia _____________________Uk’isb’alil q’atojtzij

Sentido de humor ______________Nab’ak’u’x

Sentido de pertenencia __________Nab’al rech echb’anem

Sentidos ______________________Nab’alil

Sentidos (anatomía) _____________Na’b’äl

Sentimientos___________________Q’ututem

Sentir _________________________Na’onem, na’onik

Sépalo ________________________Xaqukup

Séptimo ______________________Uwuq

Sercha ________________________Xekalb’äl atz’yaq

H1

342

Neologismos del Idioma K’iche’

Sereno, rocío ___________________Raxq’ab’

Seres vivos ____________________Ajk’aslemal

Serio _________________________Katze’n taj

Serpiente voladora ______________Raxk’el

Serrucho, sierra, motosierra _______Q’atjox, ramib’äl che’,

ramib’al tz’alam

Servicio sanitario _______________B’anb’äl chuluj

Servidor_______________________Patanel

Servilleta ______________________Su’t

Sesenta _______________________Oxk’al

Setenta _______________________Lajuj re jumuch’

Sexto grado ___________________Uwaq junab’

Shampoo _____________________Woqwi’aj

Siamés ________________________Tyo’x

Siembra _______________________Tiko’n

Siembra (de maíz) _______________Awex

Siempre es así __________________Xa chi je wi

Siempre, frecuente ______________Amaq’el

Sien __________________________Xaxol

Siéntate _______________________T’uyuloq

Sierra _________________________Ramib’al che’

Siete _________________________Wuqub’

Siete cabrillas, siete cabritas ______Wuqk’isik’ ch’umil

Siete cabrillos __________________Tzmo’ch

H2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Siete mil doscientos _____________Waqxaqlajq’o’

Siete mil seiscientos _____________B’elejlajq’o’

Siglo _________________________Ok’al ab’

Signifi cado ____________________Ub’eya’l

Signo de admiración, exclamación ___ Retal kajmanem

Signo de división _______________Jachojb’äl

Signo de interrogación___________Retal k’towchi’aj

Signo de puntuación ____________Retal tz’ib’, chuq’ tz’ib’

Signo más _____________________Mulimb’äl

Signo menos ___________________Majonb’äl

Signo por _____________________K’iyarsab’äl

Signos de agrupación ___________Molb’al k’yalil

Siguamonta, correcaminos _______B’uq

Sílaba _________________________Paj, uch’aqapil tzij

Sílaba abierta __________________Jaqapaj

Sílaba cerrada __________________Tz’apipaj

Silabario ______________________K’utipajb’äl

Silbar _________________________Xub’anem, xub’anik

Silbato ________________________Xwir, xul

Silenciador ____________________Qasb’äl ch’ab’äl

Silencio _______________________Chitzapij ichi, kixch’aw taj

Silencio (el ambiente) ____________Tz’inilik

Silicio _________________________Q’anab’aj ch’ich’

Silla __________________________Tem

H3

344

Neologismos del Idioma K’iche’

Silla de ruedas __________________Silob’tem, utem yab’

Silueta ________________________Noch’

Simbolismo ____________________Etalil

Símbolo _______________________Etal

Símbolos patrios _________________ Uwachib’al amaq’ tinimit, etal amaq’

Simetría _______________________Junamajelal

Símil (literatura) ________________Junamtaj

Sin punta ______________________Kut

Sinalefa _______________________Tunpaj

Singular _______________________Junilal, tukelal

Sinónimo _____________________Junakub’ij, k’exwäch tzij

Sintaxis _______________________Cholöl tzij

Síntesis _______________________Uk’u’xal ch’ab’äl

Sintonizar _____________________K’ulunsanik

Sirena ________________________Ixöq kär

Sismo_________________________Kab’raqan

Sismología ____________________Eta’mab’alil kab’raqan

Sismólogo _____________________Eta’makab’raqanel

Sistema _______________________Juwok choltaqanem

Sistema circulatorio _____________Choluk’u’x kik’el

Sistema de numeración __________Cholajilab’äl

Sistema digestivo _______________Choluk’u’x wa’ikil

Sistema nervioso _______________Choluk’u’x ib’och’ib’äl

Sistema nervioso autónomo ______Puqtoqk’äs ib’och’il

H4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Sistema nervioso autónomo

parasimpático __________________T’uyb’anel puqtoqk’äs ib’och’il

Sistema nervioso autónomo

simpático _____________________Wa’lijnel puqtoqk’äs ib’och’il

Sistema nervioso central _________Uk’u’x ib’och’il

Sistema operador

(como de computadoras)_________Molcholajnel nuk’b’äl

Sistema respiratorio _____________Choluk’u’x uxlab’al

Sistema solar ___________________Uqajenb’äl q’ij, ukemb’äl q’ij,

ucholajil kaj

Sistema urinario ________________Choluk’u’x chulb’äl

Sobre _________________________K’oltaqb’äl wuj

Sobre (como de fresco en polvo) ____ Rij jastaq

Sobre (de carta) ________________Rij, k’oltaqb’äl wuj

Sobresaliente __________________Nimeta’manel

Sobrino _______________________Ikaq’

Social _________________________Winaqil

Sociedad ______________________Winaqilal

Socioconstructivismo ____________Yikwinaqilal

Sociolingüística ________________Eta’mab’alil winaqilitzij

Sociología _____________________Eta’mab’alil winaqil

Sodio _________________________Ch’ich’ab’atz’

Sofá __________________________Yub’tem

Sol halada _____________________Ratinq’ij

H5

346

Neologismos del Idioma K’iche’

Solidaridad ____________________Komoneqa’lenem

Sólido ________________________Kowilal, ko k’olik

Sólido recto ____________________Jikowilal

Sololá ________________________Tz’oloja’

Solsticio _______________________Tzaluwachulew

Solvente ______________________Yuja’jb’äl

Somatar _______________________B’ujunem, b’ujunik

Somatar (algún traste) ___________Tarinem, tarinik

Sombra (de árbol) _______________Muj

Sombra (persona o animal) _______Inoch’

Sombrero _____________________Pawi’

Sombrerón (duende) ____________Pwi’yaj xib’nel

Somnolencia ___________________Yab’waram

Sonambulismo _________________Mox warnaqil

Soñar, fantasia _________________Achik’anem

Sondas _______________________K’a’m kunnik’ob’äl

Sonido ________________________Jumuwnem

Sonoro (calidad fonológico) ______Tzinoq’aj

Sonreír ________________________Tze’tzetik

Soplar ________________________Xut’unik, xupunik, xupunem

Soplarlo _______________________Xit’u, xupu

Sordo _________________________T’o’y, tokon, t’or

Sordo (calidad Fonológico) _______Jasasq’aj

Sostenibilidad __________________Telelb’äl

H6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Soya __________________________Kinaq’ q’ayes

Suave, blando __________________Ch’uch’uj

Subconsciente _________________Ch’uqulchomanem

Subir _________________________Paqalem, aq’anik

Subsidio ______________________Tz’aqatisab’äl rajil

Subtítulo ______________________Ukab’ q’atb’äl q’atoj

Suchitepéquez _________________Kotz’ijuyub’, q’akojkej

Suciedad, sucio, mugre __________Tz’ilol, utz’ilol, tz’il

Sudor _________________________B’oq ja

Suegra (de hombre) _____________Ji’ixoq

Suegra de mujer ________________Alib’ixoq

Suegro (de hombre) _____________Ji’achi

Suegro de mujer ________________Alib’achi

Suegros de hombre _____________I’om re

Suelto ________________________Tzoqopim

Suero _________________________Ja’ tob’chuqb’alil

Suero (de sangre) _______________To’kik’el, ja’ tob’chuq’ab’il

Suéter ________________________B’ukb’äl ib’

Sufi jo _________________________Utza’mil tzij, rijxiltzij

Sugerencia ____________________B’ijnem

Sugerir ________________________B’ijnik

Sujeto ________________________Winaqil

Sujetos _______________________Winaqib’

Sumado _______________________Mulim

H7

348

Neologismos del Idioma K’iche’

Sumandos _____________________Mulma’q

Sumar ________________________Mulinik

Sumatoria (total) ________________Mul

Súper héroe (Batman, etc) ________Kowilaj achi

Superfi cie _____________________Wäch

Supernova_____________________Nimapoq’ch’ub’lin

Supersónico ___________________Saqjuk’uk’nel

Supervisor _____________________Solinel

Sur ___________________________Uqajb’al kaqiq’, umox q’ij, umox

uwachulew

Surco _________________________Q’e’t

Suspirar _______________________Jiq’jotik, jiq’jotem

Sustancia ______________________K’u’xil

Sustantivizador _________________B’i’ajnel

Sustantivo _____________________B’i’aj, b’i’ajnem

Sustantivo común ______________Komon b’i’aj

Sustantivo propio _______________Rech b’i’aj

Sustantivos ____________________B’i’ajnem

Susto _________________________Xib’inem

Sustracción ____________________Esanem, k’amoj

Susurrar, susurra ________________Q’usq’ujsanik, kq’usq’ujsanik

H8

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

TTabaco ________________________May

Tabla _________________________Tz’alam

Tabla (matemática o elementos

básicos químicos) _______________Chol

Tabla de contenidos _____________Cholk’utub’äl pam

Tablero de clavijas ______________K’olch’apb’äl

Tachuela ______________________Joloch’ik

Tacto _________________________Nab’al re ti’ojilal

Tacuazín ______________________Uch’, wuch’

Talco _________________________K’ok’ k’äj

Talla y peso ____________________Raqan xuquje’ ra’lal

Taller de mecánica ______________Suk’b’äl ch’ich’

Tallo __________________________Raqan che’, raqän, che’al

Tallos herbáceos ________________Raqän q’ayes

Tallos leñosos __________________Raqän si’al

Talón, carcañal _________________Ixtuxil

Taltuza ________________________B’a

Tamal con carne ________________Katamal

Tamal de fríjol __________________Ub’en

Tamal de masa (pequeño) ________Sub’

Tamal de masa (grande) __________Tz’aqom

H9

350

Neologismos del Idioma K’iche’

Tamalitos de elote ______________Ak’wa

También ______________________Choqoje’, xuquje’

Tambo de gas __________________K’olb’äl wos

Tambor _______________________B’unb’un, lab’äl

Tanque _______________________Nimk’yaqb’äl

Tapado _______________________Ch’uqum

Tapar _________________________Ch’uqunem, ch’uqunik

Tape (cinta adhesiva) ____________Rab’arik nak’ab’äl

Tapita ________________________Tz’apb’äl

Tapizca _______________________Jach’

Tapizcar _______________________Jach’onem, jach’onik

Taquigrafía ____________________Chanim tz’ib’

Tarántula ______________________Upa raqan kej

Tarde _________________________B’enaq q’ij

Tarima ________________________Nimtak’alb’äl, tak’alb’äl

Tarjeta ________________________Sik’inb’äl wuj, tzijol wuj

Tarjeta de crédito _______________Wuj k’asb’äl

Tarjetero ______________________Tzijolwujb’äl

Taxi __________________________Tz’a’rch’ich’

Teatral ________________________Kajmawachel

Teatro ________________________Ja kayb’äl

Teatro (hecho de dramatizar) ______K’iwachel

Teatro (lugar) __________________Ilk’olb’äl

Techo _________________________Uwi’ ja

HA

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tecla _________________________Nak’ab’äl tz’ib’, taktak

Teclado _______________________Taktakb’äl

Tecnecio ______________________B’anom uk’u’xjastaq

Técnico _______________________Ajsaqwachon

Tecnología ____________________No’jb’anem

Tecolote, búho _________________Tukur

Tecomate _____________________Tzu

Tejedor _______________________Ajkem

Tejer __________________________Kemonem, kemonik, kemik

Tejido ________________________Kem

Tejido adiposo _________________Q’anal k’amatyo’jil

Tejido nervioso _________________Ib’och’ k’amatyo’jil

Tejido óseo ____________________B’aq k’amatyo’jil

Telar __________________________Kemob’al

Teléfono ______________________Ch’awib’äl

Teléfono celular ________________Ch’awb’äl b’orxa, uk’ch’ab’alib’äl

Teléfono inalámbrico ____________Makolob’ ch’awib’äl

Teléfono monedero _____________Setpwäq ch’awib’äl

Teléfono tarjetero _______________Wujch’awb’äl

Telegrafi sta ____________________Taqo’etalel

Telégrafo ______________________Taqo’etalb’äl tz’ib’

Telegrama _____________________Aninäq uqxa’n

Teleología educativa ____________Retamab’alil tijonem

Telescopio _____________________Najilb’äl, ilb’äl uwakaj

HB

352

Neologismos del Idioma K’iche’

Televisor ______________________K’utwachib’äl

Telofase _______________________Jachk’ajk’äs

Telón _________________________Tuqtz’ya’q

Telurio ________________________Rachk’amq’aq’ ch’ich’

Tema _________________________Wachtzijonem

Temascal, horno ________________Tuj

Témpera (pintura) _______________Ja’tz’ajb’äl

Temperatura ___________________Q’aq’che’w, q’aq’tewal

Templado, tibio _________________Miq’moj

Tenamaste_____________________Xk’ub’, ixkub’

Tender ________________________Sa’onik

Tendero _______________________Ajk’ayil jastaq

Tenedor _______________________Xk’eqwayb’äl, ixk’eqwab’äl

Teorema ______________________K’utq’alajsab’äl no’j

Tepocate ______________________Ixmatuq’

Terapia _______________________Kunab’äl na’oj

Tercer grado ___________________Rox junab’

Tercera lengua _________________Rox ch’ab’äl

Tercero _______________________Rox

Tercio _________________________Roxk’ajil

Terco _________________________Ch’ikmitzijnel

Terminado _____________________To’tajem

Terminal ______________________Opanib’äl ch’ich’

Terminar ______________________To’tajik, k’isik

HC

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Termo ________________________K’olmiq’in, k’olib’äl miq’in

Termómetro ___________________Etab’äl q’aq’al

Termopausa ___________________Uwi’ tasalmiq’onem

Termosfera ____________________Tasal q’aq’miq’onem

Ternero _______________________Alaj wakax

Terremoto _____________________Nimkab’raqan

Testículos _____________________Kowil, ukowil

Testimonio ____________________Q’alajsanem

Tetrasílaba _____________________Kajpaj

Tía ___________________________Ch’utinan

Tibio _________________________Saqri’loj

Tiempo _______________________Q’ijilal

Tienda ________________________K’ayb’al sutaq

Tierra fértil _____________________Tikob’al

Tierra, suelo____________________Ulew

Tieso _________________________Chok’ok’, pok’opik

Tijeras ________________________Qupib’äl

Tilde _________________________Tz’utpaj

Timbre ________________________Tz’irb’äl, sik’inib’äl

Timbre fi scal ___________________Tojch’akoj

Timón ________________________Sutb’äl ch’ich’

Tímpano ______________________B’irirtab’äl, xelayil

Tinaja, cántaro _________________Q’eb’al

Tinta _________________________Wa’ltz’ib’, ja’ tz’ib’ab’äl

HD

354

Neologismos del Idioma K’iche’

Tinta de impresora ______________Uwa’ltz’ib’ tz’ajtz’ibäl

Tío ___________________________Ch’utitat, ikan

Típico (a) (comida, traje típico) ____K’amnaqem

Tipo de palma __________________K’ib’

Tipos de basura ________________Jalajoj mes

Tipos de clima __________________Kalajoj miq’tewal ulew

Tipos de plantas ________________Jalajoj q’ayes

Tipos de sustantivos _____________Jalajoj b’i’aj

Tira cómica ____________________Achb’axininem

Tirar __________________________K’aqonik, k’aqonem

Tiro al blanco __________________Etz’k’yaqb’äl

Titanio ________________________Koksiyow ch’ich’

Títere _________________________Silo’ala’s, yojala’s, kojala’s

Título _________________________K’utb’äl q’atoj

Título (divisiones de un libro) _____Q’atb’äl q’atoj

Título (Lic., Dr. Etc) ______________Uwujil eta’manik

Titulo de Propiedad _____________Uwujil meb’il

Tiza __________________________Saq tz’ib’ab’al

Tizne _________________________Xaq

Toalla _________________________Su’b’äl

Tobillo ________________________Uqul aqanaj

Tocar _________________________Chapanik, k’osk’otik

Todavía no ____________________K’a ma ja’ na

Todo _________________________Ronojel

HE

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Todos juntos ___________________Qonojel oj

Toga _________________________K’ameqale’n atz’yaq

Tol (recipiente de calabaza) _______Tol

Tolerancia _____________________Koch’onem

Tomar, beber ___________________Qumuxik

Tomate _______________________Pix

Tonalidad _____________________Qulil

Tonalidad (de colores) ___________Q’ob’alil

Tonelada ______________________Joq’o’ pajb’äl

Tonto _________________________Nakanik, t’ijt’ik

Tornado _______________________Kansulk’um

Tornillo _______________________T’ot’klawux, ch’ilim ch’ich’

Toro __________________________Ama’ wakax

Torre eléctrica __________________K’amq’aq’il kalaljisis

Tortear ________________________Lejenik

Tortilla ________________________Lej

Tortilla delgada _________________Xaxa lej

Tortilla gruesa __________________Pixtun

Tortolito ______________________Ixmukur

Tortuga _______________________Kok

Tos ___________________________Ojob’

Toser _________________________Ojob’anem, ojob’anik

Tostada _______________________Wotz’otz’

Tostadora _____________________Wotz’otz’arb’äl

HF

356

Neologismos del Idioma K’iche’

Totonicapán ___________________Chwimeq’ena’

Trabajador, mozo, jornalero _______Ajmokob’al chak

Trabajar _______________________Chakunik

Trabajo _______________________Chak

Trabajo infantil _________________Uchak ak’al

Trabajo juvenil _________________Ixal chak

Trabajo y productividad __________Chak xuquje’ tikojilil

Trabalenguas __________________Patzu’k tzij, patzku’y tzij

Tractor _________________________ Ch’ich’ tob’chak, ch’ich’ puk’ul ulew

Tradición ______________________Q’axb’äl b’anikil

Tradición oral __________________Q’axb’äl tzijonb’alil

Tradicional (danza tradicional) _____K’amnaqem

Traductor _____________________Tzaqoltzij

Tráemelo ______________________Chak’amalo chwe

Traer _________________________K’amik loq

Trafi car _______________________Awän k’ayij

Tragado _______________________B’iq’onem

Tragar ________________________B’iq’onem, b’iq’onik

Trámite _______________________B’insanem

Trampa _______________________Chapob’al, lajab’

Tranquilidad, satisfecho

(sentirse satisfecho) _____________Jororem

Transformación curricular ________Jalb’anem cholk’ut

Transmisor ____________________Q’axal roprotinik

HG

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Transparente ___________________Saqte’toj, saqilal

Transportador __________________Tz’ukb’äl, etab’äl uxo’lil

Trapeador _____________________Su’b’äl upaja

Trasbordador (espacial) __________Tak’ak’ch’ich’

Traslación _____________________Q’axnem

Trébol (planta) _________________Lotz

Trece _________________________Oxlajuj

Treinta ________________________Juk’al lajuj

Treinta y cinco __________________Juk’al jo’lajuj

Treinta y cuatro _________________Juk’al kajlajuj

Treinta y dos ___________________Juk’al kab’lajuj

Treinta y nueve _________________Juk’al b’elejlajuj

Treinta y ocho __________________Juk’al waqxaqlajuj

Treinta y seis ___________________Juk’al waqlajuj

Treinta y siete __________________Juk’al wuqlajuj

Treinta y tres ___________________Juk’al oxlajuj

Treinta y uno ___________________Juk’al julajuj

Trementina ____________________Q’ol

Tren __________________________Yuquyik ch’ich’, tiqch’ich’

Trenza ________________________Pach’

Trenzado ______________________Pach’um

Trenzar _______________________Pach’unem, pach’unik

Tres __________________________Oxib’

Tres mil doscientos ______________Waqxaqq’o’

HH

358

Neologismos del Idioma K’iche’

Tres mil seiscientos ______________B’elejq’o’

Trescientos cuarenta ____________Wuqlajk’al

Trescientos ochenta _____________B’elejlajk’al

Trescientos sesenta _____________Waqxaqlajk’al

Trescientos veinte _______________Waqlajk’al

Triángulo ______________________Oxxukut, oxib’uxukut, oxtzelaj

Triángulo congruente ___________Oxxukut junamch’um

Tricket hidráulico _______________Yikb’äl ch’ich’

Trigo _________________________Triko

Trimestre ______________________Oxik’

Trinchante _____________________K’olib’al läq

Trinomio ______________________Oxq’at

Trinomio de segundo grado ______Oxq’at kawiq

Triptongo _____________________Oxk’u’x tz’ib’

Trique (para cambiar llantas) ______Yakb’äl ch’ich’

Trisílaba _______________________Oxpaj

Triste _________________________B’isonem

Trofeo ________________________Na’tab’äl ch’akanik

Troje, granero cuadrado __________K’uja, chet

Trompa de Eustaquio ____________Nuk’uq’ajajel

Trompa de Falopio ______________Ixtunäy

Trompeta _____________________Chom su’, kaxla’n su’

Trompetista ____________________Ajchomsu’

Trompo _______________________Sutiche’

HI

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Tronco ________________________Pamaj

Tronco (árbol) __________________Kuta’m

Trópico de Cáncer _______________Xe’upas ulew

Trópico de Capricornio ___________Uwi’upas ulew

Tropopausa ____________________Uwi’ chew’kaq’iq’il

Troposfera _____________________Che’wkaq’iq’il

Trozo _________________________B’olaj

Trueno ________________________Kaqulja

Trueque _______________________K’exanem

Tú, vos ________________________At

Tuberculosis ___________________Q’axchaqi’j öj, chaqij qulaj

Tubo _________________________Q’axb’äl jastaq

Tuerca ________________________Set tunub’äl

Tumor ________________________T’o’y yab’ilal

Túmulos ______________________Uq’e’t b’e

Tuna _________________________Nachiti’, nochti’

Turno _________________________Jal i’b’

UÚltimo ________________________K’isb’al

Ultimo hijo ____________________Ch’i’p

HJ

360

Neologismos del Idioma K’iche’

Uña __________________________Ixk’aqaj

Unicelular _____________________Juk’ajk’äs

Único _________________________Tukelal

Unidad (matemática) ____________Junal

Unidad (parte de uno libro) _______Q’ataj

Unidad (sección a trabajar) _______Tanaj

Unidad (sociológico) ____________Junamil

Unidad de aprendizaje ____________ Tanaj eta’manem, q’ataj eta’manem

Uniforme (ropa) ________________Junatz’yaq

Unión de hecho ________________K’amoj ib’

Universal ______________________Uqajb’elil uwachulew

Universo ______________________Uqajb’elil q’ij

Uno __________________________Jun

Uranio ________________________Tz’ajlemow

Urano ________________________Raxroj ch’umil

Urna (como de votación) _________K’olcha’b’äl

Usar, poner ____________________Kojik

Usted _________________________Lal

Ustedes _______________________Alaq

Útiles de trabajo, herramientas ____Chakub’äl

Utilizar, creer ___________________Kojonem, kojonik

I00

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

VUva __________________________Ki’t’ub’, chomt’ub’

Vaca, ganado __________________Wakax

Vacaciones ____________________Oxlanemal

Vacío _________________________Tolanik, jamalik

Vacuna _______________________Q’axakajnak’, q’ateb’äl yab’il

Vacuola _______________________Rixko’l k’ajk’äs

Vajilla _________________________Xoltäl jastäq

Validación _____________________Komoncha’om

Valla __________________________Q’atb’äl

Valores________________________Q’ijolal

Valores culturales _______________B’antajik no’jk’aslemal

Valores ecológicos ______________K’aslemab’anil no’jk’aslemal

Valores personales ______________Tukel no’jk’aslemal

Valores sociales _________________Winaqil no’jk’aslemal

Vamos ________________________Jo’

Vapor _________________________Sosöt sosotik, b’uq

Variable _______________________Ajilatz’ib’, uwechikel

Vaso, taza ______________________ Uk’yab’al, kaxlamulul, qumab’äl ja’

Vecinos, habitantes _____________K’ulja

Veinte ________________________Juk’al

Veinte (conteo de días) ___________Juwinaq

I1

362

Neologismos del Idioma K’iche’

Veintena ______________________Uk’alb’al, winaqb’äl

Veinticinco ____________________Juk’al jo’ob’

Veinticuatro ___________________Juk’al kajib’

Veintidós ______________________Juk’al ka’ib’

Veintinueve ____________________Juk’al b’elejeb’

Veintiocho _____________________Juk’al waqxaqib’

Veintiséis ______________________Juk’al waqib’

Veintisiete _____________________Juk’al wuqub’

Veintitrés ______________________Juk’al oxib’

Veintiuno _____________________Juk’al jun

Vejiga urinaria __________________Punpu’x

Velar _________________________Q’ajaj chirijja’j

Velo (paladar suave) _____________Chirijja’j

Velocidad _____________________Juk’uk’nem, rumunem

Vena, nervios __________________Ib’och’

Venado _______________________Masat

Vencer, ganar __________________Ch’akonik, ch’akonem

Venda ________________________Pisb’äl k’ax

Vender ________________________K’ayinem, k’ayinik

Veneno _______________________Itzel kunab’al

Venir _________________________Petem, petik

Ventana _______________________B’itok, ilb’äl, okib’al saq

Ventilador _____________________Kaqiq’b’äl

Ventilar _______________________Turik

I2

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Venus ________________________Ikoq’ij

Ver ___________________________Ilonem, ilonik

Ver, notar ______________________Q’alajinem

Verano ________________________Saq’ij

Verbal ________________________B’anojil

Verbo _________________________B’anoj

Verbo intransitivo _______________Jub’anoj

Verbo transitivo ________________Ka’b’anoj

Verde _________________________Rax

Verdolaga _____________________Paxlaq, xmaramaq

Verduras, hierba ________________Ichaj

Vereda ________________________Ramb’äl b’e, q’atb’äl b’e,

lajb’e, uq’ab’ b’e

Verifi cación de aprendizaje _______Nik’otijoxik

Verso ________________________Wiqom tzij

Vértice ________________________Tz’ik

Vestíbulo del oído ______________Julilq’asq’a’xikin

Vía láctea ______________________Pas ch’umil

Viajar, pasear ___________________B’eyajem, b’eyajik

Víbora de cascabel ______________Sochoj

Viceministro administrativo _______Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel

Viceministro administrativo

de educación _____________________ Ukab’ taqanel nuk’chakub’nel tijonem

Viceministro técnico _____________Ukab’ taqanel ch’ob’nel

I3

364

Neologismos del Idioma K’iche’

Viceministro técnico de educación ____ Ukab’ taqanel ch’ob’nel tijonem

Vida __________________________K’aslemal

Vida ciudadana _________________Amaq’elal k’aslemal

Vida familiar ___________________Achalalil k’aslemal

Vídeo _________________________Nek’b’äl wachaj

Videocasete ___________________K’olsilo’achb’äl

Viejo _________________________Ri’j

Viejo, usado____________________Q’el

Viento, aire ____________________Kaqiq’

Viernes _______________________Uwaqq’ij

Viga, tendal ____________________Tem

Viga, tijera de casa ______________Xata’t

Vigesimal _____________________Winaqilil, k’alil

Vigilar ________________________Waranik

Vinagre _______________________Ch’am joron

Violín _________________________Qitz’aq’ojomb’äl

Violinista ______________________Qitz’aq’ojomnel

Virginidad _____________________Q’apojil

Viruela ________________________Loq’ob’al

Virus _________________________K’ajnak’, uchikopil yab’il

Viruta _________________________Rijche’

Visión ________________________Achik’

Visita _________________________Ch’ab’em

Visitar _________________________ Ch’ab’enem, ch’ab’enik, q’atunem,

I4

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

q’atunik, solinem, solinik

Vista __________________________Ilb’al

Visto _________________________Ilom

Vitamina ______________________Chuq’ab’iwa, yab’äl chuq’ab’il

Vitrina ________________________K’utb’äl jastäq

Viuda _________________________Malka’n ixoq

Viudo _________________________Malka’n achi

Vocal _________________________Uk’u’x tz’ib’

Vocal corta ____________________Kut k’u’xatz’ib’

Vocal larga ____________________Jisis k’u’xatz’ib’

Vocal relajada __________________Jasjat k’u’xatz’ib’

Vocal tensa ____________________Ko k’u’xatz’ib’

Vocales _______________________Uk’u’x tz’ib’

Vocalización ___________________K’u’xatz’ib’em

Vocalizar ______________________K’u’xatz’ib’nik

Volante _______________________Xik’itzijol

Volar _________________________Rupunik, rapinik, rupunem

Volcán, colina cerro _____________Ixkanul, xkanul

Volcánico _____________________Xkanulal

Voleibol _______________________Kikiknem

Voltear ________________________Solkopinem, solkopinik

Volumen ______________________Upam

Volumen de sólidos _____________Upamb’äl ch’uqrij

Volver, regresar _________________Tzalijik

I5

366

Neologismos del Idioma K’iche’

Vómito _______________________Xa’oj

Vosotros ______________________Ix

Votar, vota _____________________Cha’yinik, kchayinik

Voto __________________________Juch’cha’nel

Voz (de habla) __________________Ch’ab’al

Vuelo (como número de vuelo

de avión) ______________________Tojq’ax, rapnem

Vulcanología ___________________Eta’mab’alil xkanul

Vulcanólogo ___________________Ajeta’mxkanul

XXenón ________________________Chom nakalwos

Xilófono ______________________Ch’ich’ q’ojom

Xilote, olote ____________________Pi’q

YYacimiento, fuente (como de agua) ___ B’ulb’u’x, k’iyib’äl

Yerno _________________________Ji’atz, ji’

I6

Tijonik Pa ka’ib’ Tzijob’al –DIGEBI–

Yeso __________________________Saqkab’ , saqkab’ tz’ib’ab’äl

Yo ___________________________In

Yodo _________________________Sib’irch’ich’

Yoyo _________________________Sirkaqiq’ etz’ab’a’l

Yuca __________________________Tz’in

Yunque _______________________Ch’ayb’äl ch’ich’

ZZacapa Chiq’ayes

Zafra Choyoj ajij

Zanahoria Q’anwäch, keqkojxe’

Zancudo Xa’n

Zapote Tulul

Zip (de computadora) Nim kajk’olb’äl

Zip drive Jaqb’äl nimakajk’ol

Zona glacial Uwi’ wachulew

Zona neutral (no combatiente) Mach’o’j ulew

Zona templada Saqli’l ulew

Zona tórrida Miq’in ulew

Zoología Eta’mb’alil chikopib’

Zoológico K’olb’äl awajchiköp

I7

368

Neologismos del Idioma K’iche’

Zoológico, jardín zoológico Chikopb’äl

Zoólogo Ajeta’m chikop

Zopilote K’uch

Zorrillo Par

I8