iiTomunga Hel Heueu Ngana

Genesis and the New Testament in the Lote Language of PapuaNew Guinea

Buk Stat na Nupela Testamen long tokples Lote long Niuginicopyright © 2009, 2019 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: LoteTranslation by: Wycliffe Bible TranslatorsThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivatives license 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with thoseScriptures and documents. For other uses, please contact the respective copyright owners.2013-02-07PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 20 Jul 2021 from source files dated 29 Jun 202189f57add-4ab2-5e6d-af7e-7ec7955d8f95

Contents

Mateus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Mak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Lukas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Ume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Rom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2101 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2342 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254Kalasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268Epeses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276Pilipai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283Kolosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2881 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2932 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2981 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3012 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307Titus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312Pilemon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315Hipru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317Ieims . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3341 Petrus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3402 Petrus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3461 Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3502 Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3553 Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356Iut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357Hemallaha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

iii

Mateus 1:1 1 Mateus 1:25

Helenga Urana Toto NganaNengeMateus

Iesus Na Tete Mur(Luk 3:23-38)

1 Nananga nenge te nana urume IesusKristus na tete mur iange Iesus ha ngamata nenge Teuit pe Teuit nette Apraham.

2 Iok, Isak temene Aprahampe Iakop temene Isak.Pe Iuta iri ul titina mur temeria Iakop.3 Iok, Peres iri nai tina Sara temeria Iuta pe

taria he Tamar.Pe Hesron temene Perespe Rem temene Hesron.4 Iok, Aminatap temene Rempe Nason temene Aminatap.Pe Salmon temene Nason.5 Pe Poas temene Salmon pe tana he Ra-

hap.Iok, Opet temene Poas pe tana he Rut.Pe Iese temene Opet.6 Pe Naungaala ana non soke ne Teuit

temene Iese.Iok, Solomon temene laka ne Teuit pe

tana laka ne Uraia nehei.7 Pe Rehopoam temene laka non palau

Solomonpe Apisa temene laka Rehopoam.Iok, Asa temene laka Apisa.8 Pe Iehosapat temene ne Asape Iehoram temene ne Iehosapat.Pe Usae temene ne Iehoram.9 Iok, Iotam temene ne Usaepe Ahas temene ne Iotam.Pe Hesakie temene ne Ahas.10 Pe Manase temene ne Hesakiepe Amon temene ne Manase.Pe Iosae temene ne Amon.11 Iok, Ekonia pe titina mur temeria ne

Iosae nga etue nenge Papilon murte hekou sue Israel mur pe te ua iairi langa kileng nge Papilon.

12 Iok, tetu nga ich Papilon nem lope Siltiel temene Ekoniape Serupapel temene Siltiel.13 Iok laol, Apiut temene ne Serupapelpe Eliakim temene ne Apiut.Pe Asor temene ne Eliakim.

14 pe Satok temene ne Asorpe Akim temene ne Satokpe Eliut temene ne Akim.15 Iok, Eliesa temene ne Eliutpe Matan temene ne Eliesape Iakop temene ne Matan.16 Iok ol, Iosep temene ne Iakop pe nehei

he Maria. Pe he Maria hoe Iesus.Iesus nenge te hetue I ke Kristus.

17 Ke Iesus na tete mur ana lala irianaloch pe henel talun nge Apraham kelange Teuit. Iok, analoch pe henel muletalun nge Teuit ke langa etue nenge telanga ich lomona ngana nenge Papilon. Iok,analoch pe henel mule nga etue neu kelanga etue nenge Iesus tana hoe i ia.

Te Hoe Iesus Kristus(Luk 2:1-7)

18 Iesus Kristus tana hoho ngana ia lohotke pomai koi. TanaheMaria te teke lape leinge ne Iosep. Pe iri nai te lei hel ero kurape hei neu sana nga Opepengpeng lo. 19PeIosep letena tuanin ke teke lape hile mulehei neu pe teke poia ke nek mana iangei non urana ngana ia pe lemene ero ngehemeia he Maria nga hulua mataria.

20 Iok laol, letena tuanin hote ke het peNon Soke na angkelo e la pe hele langei nga opene ke teke, “Iosep! Iong lemtepalaungana laka ne Teuit. O matau ero. Omene he Maria ke langa lem pele ke lemhei ia iange hei nem sana nga Opepeng-peng. 21 I lape hoe tuna tamane ngana e peo hetue kol suna nem ke ene Iesus. Iange ilape mene mule nena hana mur nga reriapoinga poreke ngana mur.”

22Ure lochloch ngana nei lohot ke petetote ure nemur nenge Non Soke hele hotenga hetatalonga hanna lo nenge hele keteke, 23 “Hei malolong e nge maluluch ngenon e ero kura lape sana. Pe lape hoetuna tamane ngana e pe lape te hetue ike ene Imanuel.” Pe ene nem luna pomai,“NeHalang tu luluch nge ita.”

24 Iok laol, Iosep memete haka pe poiaure nenge NeHalang nena angkelo heleialange i. Pomalam mene he Maria langa napele ke nehei ia. 25 Pe iri nai tema luluchhel ero ke la he Maria hoe tuna tamanengana neu. Pe Iosep heto sapele ke eneIesus.

1:1: Gen 22:18; 1Ch 17:11 1:3: Gen 38:29-30; Rut 4:18-22 1:5: Rut 4:13-17 1:6: 2Sa 12:24 1:11:2Ki 22–24; 2Ch 36:10; Jer 27:20 1:12: Ezr 3:2 1:18: Luk 1:27, 35 1:21: Luk 1:31; 2:21 1:23: Isa 7:141:25: Luk 2:21

Mateus 2:1 2 Mateus 2:202

Hana PapalaunaHel Tela Ke Te Heto HekeIesus

1 Iok, Iesus ha nge Petlehem nga kilengnenge Iutea nga etue nenge ne Herot inaungaala ana non soke nga kileng neu.Iesus ha ke ulo pe hana papalauna hel telohaka nga kileng ilina hele nenga chaiahaka ngana pe tela nge Ierusalem. 2 Pete ontei ke te teke, “Mo teke mo nau ngekol sune nenge tana hoe i pe te teke Iutamur aria naungaala ana non soke ia. Ananon ngai? Motu nga lemem kileng pe moesia ana itoch nge tualeme nga chaia hakangana. Ke ngana koi moat ke mo teke moheto heke i.”

3 Pe naungaala ana non soke Herot pehulua lochloch ngana nge Ierusalem telonge ure nei pe leteria tuanin rara iake halang. 4 Ol pe ne Herot iu sapeletunginga ana hana mur aria papalaunamur pe hotonga ana hetoronga mur peontei hote iri ke teke, “Kristus nem lapetana hoe i langai?” Pe iri te tuacholia,5 “Nge Petlehem nga kileng nenge Iutea.Iange hetatalonga e has ngana hele keteke,6 “ ‘Petlehem iong otu nga ich nenge Iutea.

Pe pingam iuiu oliange Naungaala ana Non e lape lohot nge

iongke nauele lek hana mur nge Israel.’ ”

7Ol pe neHerot iu komehana papalaunanemur pe ontei hote iri nga etue tei totonenge itoch neu lohot ia. 8 Ke het pekulosia iri ke tela nge Petlehem pe helelange iri ke teke, “Ala pe a tango rara hotekol sune nem ke nek toto. A tango rere i kea hottaua i pe a hele at nge iau. Ke iau puleela ke e heto heke i.”

9 Te longe Herot na helenga ke het pete i sapele. Pe te i ke te nanas meneitoch nenge te esia neu. Te nanasia lalake la itoch neu mes pengpeng nga kilengunne nenge mamau neu maia. 10 Te esiaitoch neu pe te iech toto. 11 Iok, te i teulanga pele neu letena pe te esia kol sunenem iri nai tana he Maria. Pe te tualousio toto nga matana pe te heto heke i.Ke het pe te mene hote reria tungingamur nenge ururia haka toto pe te tungelange i. Tunginga mur nenge pomanga(machmach) um chalemlem ngana nenge

uruna haka toto pe ure inangana ehechngana pe ure pais ngana nenge inanganaehech. 12 Pe operia ke Non Soke teke telamule nge Herot ero pomalam te i nga kuee nge altoto ke tela mule nga reria kileng.

Te Ua Ke Tela Nge Ekipto13 Iok, hana papalauna nemur tela ol pe

Iosep ma opene ia Non Soke na angkeloe nge hele lange i ke teke, “O lohaka ngakileng nei pe o mene kol sune nem iri naitana pe a ua ke a lange Ekipto. Ala ke atunga lamau pe o longo ala mana nge e helela mule nge iong. Iange Herot lape tangorere kol sune nem ke teke hunune.”

14 Ol pe Iosep lohaka pe mene mamauneu iri nai tana pe te ua sapele nga milikoke tela nge Ekipto. 15 Tetu nge Ekipto kela ne Herot mete. Pe nem pule pete toteNon Soke na helenga nenge heleia langehetatalonga mur nenge hele ke teke, “E iuhote tuk nga kileng nenge Ekipto.”

Herot Hun Lapue Aina Kinkino NganaNenge Iri Tatamanna

16 Pe ne Herot letena inin toto iangeeteia ke hana papalauna mol nem te chan-nangaia i lo. Pomalam tung hote helengakerkereng ngana ke teke te hune aina tata-manna kinkino ngana lochloch nge Petle-hem pe nga kilengmur nenge tetu rochroinge Petlehem pule. Pe teke te hune irinenge aria hesinga nai ke langa penpenengana mur lochloch. Pe poia poinga neuiange ontei hote hana papalauna mol neupe te hele lange i lo nga etue nenge teesia itoch neu. 17 Pe poinga nei lohot kepete tote ure nenge hetatalonga Ieremaiaheleia lo. Nenge hele ke teke:18 “Te longe tanginga pe utunga lolo nge

Rama.Mele kou hepehoihoihoi. He Resel

laka tangtang ia tutuna mur.Iange tutuna mur kou hana te hune iri ke

ulolo.Pe lemene ero nge te hemaluche i.”Tela Mule Nge Nasaret

19 Iok, ne Herot mete ke ulo pe Non Sokena angkelo lohot mule nge Iosep nga maopene ngana nge Ekipto. Pe hele lange i20 ke teke, “O lohaka pe o mene kol sunenem iri nai tana pe a lamule nga ich nengeIsrael iange iri nenge te teke te hunune kolsune nem ngaria kou te mete lochloch lo.”

2:2: Num 24:17 2:6: Mic 5:2; Ioa 7:42 2:11: Psa 72:10-15; Isa 60:6 2:15: Hos 11:1 2:18: Gen35:19; Jer 31:15

Mateus 2:21 3 Mateus 4:321Pomalam Iosep lohaka pemene kol sunenem iri nai tana pe tela mule nge Israel.

22 Pe Iosep matau nena nge la muleiange longe nge te teke ne Akelos menemule temene munna ke i non palau penauele mule kileng nenge Iutea. Ol pe maopene mule pe te hele lange i ke langeKalelea 23 pe la tetu nga kileng nengeNasaret. Pomalam NeHalang na helenganenge hetatalonga mur te hele hote lohotke manmanna. Nenge hele ke teke, “Lapete hetue I ke nena nge Nasaret.”

3Ioanes Nenge Henunun Nena Hengetoro(Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Ioa 1:19-28)

1 Iok, nga etue nemur Ioanes nenge he-nunun la ke haliuliu nga ich sana lomonanenge Iutea 2 ke teke, “A hulia letemo ngalemo poinga mur iange NeHalang nenanaualanga pe nekinga heroi lo.” 3 Ioanesnenge henunun laka nenge hetatalongaIsaias heleia ke teke,“Non e kou haliuliu nga ich sana lomona

ke teke,‘A tatalo ele Non Soke na kue pe a poia

ke pengpeng toto.’ ”4 Pe Ioanes na hengeron te ume ia nga

kamel pulpulna pe ana tal nenga luanate ume hote nga huros mur uliria. Peana ngaunga laka sis pe misou eina. 5 Pehulua lochloch ngana nge Ierusalem penge Iutea pe nga kileng lochloch ngananga ech Iortan te longe i pe te eukirau ketela lochloch nge i. 6 Pe te hulia leteriape te hele hote reia poinga poreke nganamur pe Ioanes henun sapele iri nga echnge Iortan.

7Pe Paresiomur pe Satiusimur tela pulenga kileng nenge Ioanes henunun heheipe hana ia. Ol pe Ioanes esia iri pe helelange iri ke teke, “Ilimo alete nemur iteitoto nenge hemataua imo ke a ua nga Ne-Halang letena ininngananenge atatmam?8A poia ute hel ke henonou hote imo nge ahulia letemo lo. 9 Eh! Imo a teke Aprahamna tete mur imo ke lape NeHalang rengeimo ae? Ero toto laka! E hele lange imopengpeng NeHalang nakuna ngemene umnemur pe poia iri ke te lohot ke Aprahamna tete mur ia iri! 10 Pe e hele lange imo

pengpeng, ila kou ma nga ae huna lo pelape te ris heke ae mur nga ularia. Aenemur nenge te hei pe nganangaria uranaero lape te tele sue iri pe tesau heke irilanga oan.

11 “Iau e henun mene imo nga ech. Pepoinga nem henonou hote ke ahul muleletemo nga lemo poinga poreke nganamur lo. Pe I nengenanasia iau lapehenuneimo nga Opepengpeng pe nga oan. AnaNon I palaungana toto nge iau. Pe iau eurana ero pule nge e mene apena ana aeulina. 12 Pe I rahite nena sulinga lo nengelape sulhote uit nganngana mur nga kina.Pe uit nganngana nemur lape takiraua irike nek nga ana pele. Pe uit kina nemurlape chacharuch heke iri langa oan nengeremen ngana tu ke kokoes mana.”

Ioanes Henune Iesus(Mak 1:9-11; Luk 3:21-22)

13 Iok, Iesus lange Kalelea pe i ke langaech nenge Iortan ke teke I pule menehenuninga nge Ioanes. 14 Pe Ioanes tekehulia Iesus letena pomalam hele ke teke,“Iau toinge e mene henuninga laka ngeiong. Pe ngana iam o teke e henun muleiong mam! Pomerei mai?”

15 Pe Iesus hele, “O henune iau ol. Iurana nge e mene henuninga nge iongpomalam lape ure lochloch ngana nengeNeHalangheleia lohot ke pengpeng.” Ol peIoanes longala ke henun sapele Iesus.

16 Iok, Iesus mene henuninga ke het pelohaka sapele. Pe nga etue neu pengpengtapa sana ulala pe Iesus esia NeHalangopene nge nakuna manga ngie chaulumnge sio at ke to haka mana nge I. 17 Pehelenga e nge sio at nga tapa hele ke teke,“Nenge nei Iau tuk toto nenge lemek tautote pe e iech toto nge i.”

4Non Poreke Ngana Olleke Iesus(Mak 1:12-13; Luk 4:1-13)

1 Ke het Opepengpeng poia Iesus ke isapele ke langa ich sana lomona e ke la nonporeke ngana olleke i. 2 Pe Iesus mete anatoto lo iange ngau ero ke sinanga koanairi ana non kina nai (40) pe miliko iri ananon kina nai (40) lo. 3Pe non poreke nganala pe olleke i ke teke, “Nenge teke iong

2:23: Isa 11:1; 53:2; Luk 2:39; Ioa 1:45 3:2: Mat 4:17; Mak 1:15 3:3: Isa 40:3 3:4: 2Ki 1:8 3:7:Mat 12:34; 23:33 3:9: Ioa 8:33, 39; Rom 4:12 3:10: Mat 7:19; Luk 13:6-9 3:11: Ioa 1:26-27, 33; Ume 1:53:16: Ioa 1:32 3:17: Psa 2:7; Isa 42:1; Mat 12:18; 17:5; Luk 9:35 4:1: Hip 2:18; 4:15 4:2: Exo 34:284:4: Deu 8:3

Mateus 4:4 4 Mateus 4:24NeHalang tuna o hele langa um nemur ketehul ke iri ngaunga.” 4 Pe Iesus tuacholiape hele, “NeHalang nena helenga nengetehas sue ke ulolo, hele ke teke, ‘Non e tuke maulul nga ngaunga mana ero. Nengeteke mele rahit lochloche helenga murnenge lohot nga NeHalang hanna peng-peng mele nem lape tu ke maulul.’ ”

5 Ol pe non poreke ngana neu menesapele Iesus ke langa tuele tana palaun-gana nge Ierusalem. Pe mene heke i langaNeHalang na pele palaungana ona nga luttoto. 6 Ol pe hele lange Iesus ke teke,“Nenge teke Iong NeHalang tuna toto otamu hot nga lamai ke osio langa ich.Iange NeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,“ ‘NeHalang lape heleia iong lange nena

angkelo murke te rahit heke mene iong nga peria.

Pe lape otut hule apem nga um ero.’ ”7 Ol pe Iesus tuachol mule lange i ke

teke, “NeHalang nena helenga mur nengetehas sue ke ulolo, hele pule ke pomai, ‘Oolleke am Soke NeHalang ero toto.’ ”

8Ol pe nonporeke ngananeumenehekeIesus langa hengene e nge haka langa luttoto pe henonoua I langa kileng lochlochngana nga ich pe reia kerkerengamur. 9Pehele lange Iesus ke teke, “Nenge teke otualou sio pe o heto heke iau lape e tungeure lochloch ngana nemur lange iong.”

10 Pe Iesus tuacholia lange i ke teke,“Iong Satan! O ua toto nge iau. NeHalangnena helenga mur nenge tehas sue keulolo, hele ke teke, ‘O heto heke am SokeNeHalang pe o ume mana nge i.’ ”

11 Ol pe non poreke ngana neu ua ke laol pe angkelo mur teat ke te halaua Iesus.

Iesus Talune Ana Ume Nge Kalelea(Mak 1:14-15; Luk 4:14-15)

12 Iok, nga etue nenge Iesus longe Ioanespingana nge tu nga tuele au ngana, lo-haka pe la sapele nge Kalelea. 13 Iesushile kileng nge Nasaret pe la ke tu ngeKapernam. Pe kileng nem tunga echhetaliliu ngana palaungana nenge Kaleleailina. Nga ich nenga mata nenge Sepuluniri nai Naptali. 14 Pe Iesus poingana nemlohot ke pete tote ure nenge hetatalongaIsaias heleia lo. Ke hetatalonga Isaias heleke teke,

15“Ich Sepulun pe IchNaptali nga kue tananenge langa ech hetaliuliu ngana

palaungananenge Kalelea pe nga ech Iortan ilina hele

kileng Kalelea nenge hana lomon-mona ngana mur te tuia.

16Nga lamau hehei pe hana nenge tetu ngakileng au ngana

lape te esia lemenge palaungana.Pe iri nenge metenga ana mulil ma hite iri

lemenge nem tualeme hatalia iripule.”

17 Iesus talun ke hetoro nga etue neupengpeng pe haliu ke teke, “A hulia lemopoinga poreke ngana mur iange NeHalangnena naualanga pe nekinga heroi lo.”

Iesus Talun Ke Iua Nena Hana Mur(Mak 1:16-20; Luk 5:1-11)

18 Iok, Iesus i olole nga ech ilina ngeKalelea pe esia hana nai. Hana nai neutitiria hel. Ngana laka Simon nenge tehetue ke Petrus iri nai tina Antreas. Irinai te hesisio hoat nga ruach sana iange irihana nenge te holole ruo. 19 Pe hele langeiri nai, “A i at ke a nanasia iau pe e poiaimo ke aole hana pule!” 20 Ueiuei manairi nai te hile sue aria hoat pe tela ke tenanasia Iesus. 21 Iok, tei ole nga lamau ketelala pe Iesus esia hana nai pule. Iri naititiria hel pule. Elle ene Ieims pe elle eneIoanes. Pe iri ne Sepeti tutuna mur ia iri.Iri nai te manmana nga aka e pule luluchnge temeria Sepeti ke te palalala aria hoat.Iesus iua iri nai 22 pe ueiuei mana te hilesue temeria luluch nga aria hoat pe tela kete nanasia Iesus.

Iesus Hetottoro Pe Hemasmas(Luk 6:17-19)

23 Iok, Iesus i ke langa kileng lochlochngana nge Kalelea ke hetottoro ngapele hetoronga mur. Pe haliu hotehelenga urana ngana nga NeHalangnena naualanga pe nekinga. Pe pulehemasmasia hehei pe hana nga ariahaleles mur. 24 Ol pe Iesus pingana songke te longe nga kileng lochloch ngana ngeSiria. Pomalam te mene iri nenge ariahaleles kuenkuena ke te laia iri nge I. Irinenge te amneia inin palaungana pe irinenge uneinei tetu nge iri pe iri nengesingiria loiloiloi pe iri nenge singiriametmete pe te laia iri nge Iesus ke hemas

4:6: Psa 91:11-12 4:7: Deu 6:16 4:10: Deu 6:13 4:12: Mat 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19-20 4:15: Isa9:1-2 4:17: Mat 3:2; 19:27 4:23: Mat 9:35; Mak 1:39; Ume 10:38 4:24: Mak 6:55 4:25: Mak 3:7-8

Mateus 4:25 5 Mateus 5:20mule iri. 25 Ol pe hulua lochloch ngananga kileng nenge Kalelea pe Tekapolis peIerusalem pe Iutea pe nga kileng nenge tunga ech Iortan ilina hele te nanasia Iesus.

5Iesus Hetore Hehei Pe Hana

1 Iok, Iesus esia hulua nemur pe i hakake la are nga sasana ilina. Ol pe nena hanamur tela nge I 2 pe talun ke hetoro sapeleiri. Pe hele,

Iechinga Nenge Manmanna(Luk 6:20-23)

3 “Iri nenge te eteia ke reria ute e ero totonga NeHalang matana te iech toto

iange lape tetu teu langa NeHalangnena naualanga pe nekinga.

4 Iri nenge te tangtang heueu nei te iechtoto ol

iange lape NeHalang hemaluch muleleteria.

5Pe iri nenge tetal sio totote iri te iech totool

iange lape NeHalang tunge ichlochloch lange iri.

6 Iri nenge muteria tau tote NeHalanglemene ngana

ke pomangamuteria taua ngaunga peech te iech toto ol.

Iange NeHalang lape poia iri ke sariahuna.

7 Pe iri nenge leteria porekreke ia pekn-garia mur te iech toto ol

iange lape NeHalang letena porekeiairi pule.

8 Pe iri nenge leteria lemlem te iech totopule

iange lape te esia NeHalang.9 Pe pule iri nenge te hemetmete palinga

hel pe hunelinga te iech totoiange lape te hetue iri ke NeHalang

tutuna mur ia iri.10 Pe iri nenge te nanas ia poinga nge

pengpengpe mele hel te poi poreke iri te iech

totoiange lape teteu la pule ngaNeHalang

nena naualanga pe nekinga.11 “Pe imo nge a nanas ia iau pe te hele

poreke imo pe te tunge amo melmelengape te channanga ia hehei pe hana nga

helenga poreke ngana mur ke te heporekeimo 12 letemo sio pe a iech toto iangeurumo palaungana kou kulele imo nga lutnga tapa. Pe poinga nenge te poia langeimo nem te poi tele lange hetatalongamurnenge tetu tala nge imo.”

Mesmes Pe Lemenge(Mak 9:50; Luk 14:34-35)

13“Imoapomangamesmesngehehei pehana nga ich nei. Pe nenge teke mesmesnem lemene ngana het lape ta poia kemesmes mule ke pomere? Lape ana umeero ol. Pomalam lape ta saua pe ta hepaparhite ke lasus.

14 “Pe imo a pomanga lemenge nengetualemehatalia ich nei. Nenge teke te umeheke tuele tana palaungana e nga sasana,kileng nem talkome ero toto. 15Mele peletonge lemenge pe hekom ite nga kaliu eero. I lape heon heke nga ana heoninga ketualeme hatal ia iri lochloch ngana nengapele letena. 16 Ke pomalam mana imo atualeme pule ke hehei pe hana te esia imo.Pe lape te esia lemo poinga urana nganamur pe te heto heke Tememo nga lut ngaTapa.

Hemallaha Nga Nenga Hotonga17 “E at ngak nei e at ke e sisparai ia

Moses nena hotonga mur pe hetatalongamur te hetoro ngaria mur ero. E at ngakpete tote iri. 18E hele pengpeng lange imo!Tapa pe ich nei lape te het. Pe hasinga ellemunna kinkino ngana nemur unne lapeerue ero toto. Hotonga nemur lape tetuke te rorol lochloch ke la het nga etuenenge helenga nemur nganangana lohotke manmanna. 19 Nenge teke mele longoole taua helenga nenge hotonga sune ehele ia pe hetore mele hel pule ke te longoole, mele nem pingana lape iuiu ero totonga NeHalang nena naualanga pe nekinganenga tapa. Pe mele nenge nanas tau totehotonga nemur pe hetottore lala ngemelehel, mele nem lape ene song ke palaun-gana toto nga naualanga pe nekinga nengatapa. 20 E hele lange imo, nenge teke ananas tau pengpeng ia NeHalang lemenengana ero pe lemo poinga urana nganaristote poinga urana ngana nenge Pare-sio mur pe hotonga ana hengetoro mur

5:3: Isa 57:15 5:4: Isa 61:2-3; Hem 7:17 5:5: Psa 37:11 5:6: Isa 55:1-2 5:10: 1Pi 3:14 5:11:1Pi 4:14 5:12: 2Ch 36:16; Ume 7:52 5:14: Ioa 8:12; 9:5 5:15: Mak 4:21; Luk 8:16; 11:33 5:16: Epe5:8-9; 1Pi 2:12 5:17: Rom 3:31 5:18: Luk 16:17; 21:33 5:19: Iei 2:10 5:21: Exo 20:13; Deu 5:17

Mateus 5:21 6 Mateus 5:37ero lape ateu langa naualanga pe nekinganenga tapa ero toto.

Hetoronga Nenge Leteinin Ana21 “A longe lo nge nike te hele lange

hehei pe hana ke te teke, ‘O hune mele erototo. Pe nenge teke mele hune mele lapetenau teu langa poinga nenge mele nempoia ke nek toto.’ 22 Pe e hele pengpenglange imo. Mele nenge letena inin taumule tina e, mele nem lape tenau teulange i ke nek toto pule. Pe nenge tekeo hele poreke tim e, lape hana papalaunatenau teu lange iong pule nga lem poinganem. Pe nenge teke o hele ia mele ke anahauaua, o nekia iong iange lape osio langaoan ngingina ngana.

23 “Pomalam nenge teke o lala ia lemtunginga nenge lala nga NeHalang nenahatanga pe letem metene tim e ngepoia poinga e lange iong 24 otal sue lemtunginga mur nga hatanga ilina mukam.Pe ola nge neingam nem ke imo nai a sisaperimo mukam. Ke het pe oat mule ke otunge lem tunginga lange NeHalang ol.

25 “Pe nenge teke lem ngarang e meneiong ke la ames nga hana nenge te long-longo helenga mataria, a i olole nga kuekura pe a hepeng hote nike. Ke a sisaperimo pe a nauel mule ke nek. Pe nengeteke ero lape lem ngarang nem tunge ionglanga hana nemur peria pe hana nemurlape te tunge iong lange non papal hussue ke tamal teua iong langa tuele au ngana.26 Pe e hele ke manmanna toto lange ionglape o lohot ero toto ke la het nga etuenenge o saua umtutuna lochloch nenge teteke o saua.

Salaunga Ana Poinga27 “Iok a longo, nge nike te teke, ‘Oma

luluch nge none nehei ero.’ 28 E hele langeimo,mele nenge esia heie pememelei ia peletena tuanin mana ke teke ma luluch ngei nga letena nge teu, poia poinga porekengana nem ke het lo. 29 Ke nenge tekematam nenga pen tamalmal poia iong keo losio nga poinga poreke ngana o sulhoteke lasus. Pomalam singim unne elle manalape lasus ol. Pe nenge teke ero lape tesausue iong pe singim lochloch ke langaoan ngingina ngana. 30 Iok, nenge tekeperim nenga pen tamalmal poia iong ke

o losio nga poinga poreke ngana o chatohote pe o saua ke lasus. Urana toto nge ohile hote singim unne ke lasus. Pe nengeteke ero lape tesau sue singim lochloch kelanga oan ngingina ngana.

Hilenga Hel Nga Leinga(Mat 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18)

31 “Iok, te heleia pule ke te teke, ‘Nengeteke none lemene ke hile nehei non nemtung tele helenga toto e nga alalaha kelange nehei. Iange alalaha nem hele toteiri nai aria leinga nge lape het.’ 32 Pe ehele lange imo pengpeng mele nenge hilenehei lape poia hei nem ke la pingana hotamule nge none. Pe hei neu poi ke mauiange ure huna nge iong non nenge o hilei nem. Ke iong non nem o eteia ke iongsipom o heporeke amo leinga. Ure hunanenge o teke o hile lem hei ngana koi nei;Nenge teke lem hei ma luluch nge none kepingaria hota o hile sapele i. Pe non nengelei heke mule hei nem lape amneia keporeke toto iange nanas ia hotonga nengaleinga ero.

Ta Hekerkereng Ia Helenga E Nga NeHa-lang Ene Ero

33 “Iok, pule a longe lo nga helenganenge te heleia lange ratete mur nge nike.Te teke, ‘Nenge teke o hele ke manmannalange NeHalang ke o poia ute e, o poia urenem ke lohot ke pomanga o hele ngam peo pallaka ero iange Non Soke esia iong keulolo.’ 34 Pe e hele lange imo pengpeng, oteke o hele, o hetue kileng nga lut nga tapake hekerkereng ia lem helenga ero iangeNeHalang na arenga nge heo ngana tototu nga lut nga Tapa. 35 Pe pule o hele peo hetue ich ke hekerkereng ia lem helengaero iange ich nei NeHalang nena ure ngeala hote ke apena ma haka ia. Pe pule ohele pe o hetue kileng nge Ierusalem kehekerkereng ia lem helenga ero iange NonSoke nenge i naungaala ana non soke totolaka na kileng nem. 36 Pe pule o hele kemanmanna toto nga palpalum ero iangeo purpur ero toto nge o hulia palpalumina elle ke hussu pe muna. 37 O hele kepengpeng mana. O hele ke ‘Oe’ ma o heleke ‘Ero’. Iange helenga nemur nenge otalteu luluche langa lem helenga nenge ‘oe’

5:22: 1Io 3:15 5:23: Mak 11:25 5:27: Exo 20:14; Deu 5:18 5:29: Mat 18:9; Mak 9:47 5:30: Mat18:8; Mak 9:43 5:31: Deu 24:1-4; Mak 10:4 5:32: 1Ko 7:10-11 5:33: Lev 19:12; Num 30:2; Deu 23:215:34: Isa 66:1; Mat 23:22; Iei 5:12 5:35: Psa 48:2; Isa 66:1

Mateus 5:38 7 Mateus 6:9pe ‘ero’ nem non poreke ngana laka tungelange iong ol.

O Tuachol Mule Lange Mele Ero(Luk 6:29-30)

38 “Pe pule a longe lo nenge te teke,‘Nenge teke mele pal ele matam iong opal ele matana pule. Pe nenge teke melepal hoa ngingim iong o pal hoa nginginapule.’ 39 Pe e hele lange iong pengpeng otuachol mule langemele nenge poi porekeiong ero. Nenge tekemele tepele sose iongo hulia iong ke tepele iong nga ele pule.40 Pe nenge teke mele hemes teua ionglanga tuele nenge te longlongo helenga iape tekemene lem hengeron nenge teu anao tunge lem hengeron nenge ot ana langei pule. 41 Pe nenge teke mele echia iong keo puotaua i ke sase pol o puotaua i ke sasetoto. 42Pe nenge tekemele onteia iong ngaute o tunge lange i. Pe pule nenge tekemele lemene ke hanok ia ute nge iong, otunge ure nem lange i pule.

Lememo Taua Iri Nenge Tepoi Poreke Imo(Luk 6:27-28, 32-36)

43 “Pe pule a longe lo nenge te teke,‘Lememo tau mene neingamomur pe apoiporeke lemo ngarangmur.’ 44Pe heueu neie hele pengpeng lange iong. Lemem taualem ngarang mur. Pe iri nenge te tungeamo melmelenga o hetalaulau aria ngeNeHalang ke halaua iri. 45Nenge teke apoike mai Tememo nga lut nga tapa tutunamur toto imo. I sipona poia chaia matanake haka ke tua hatal ia hana uranranangana mur pe nge hana porekreke nganamur pule. Pe poia pitte ke sio nge hananenge te nanas ia poinga nge pengpeng penge hana nenge te popoi poinga porekrekengana mur pule. 46 Nenge teke lememtaua mele nenge lemene taua iong lape omene urum unne ero toto. Hana nenge telololoch umtutuna te popoi ke pomalampule. 47 Pe nenge teke o apala hot meneneingam mur utar nge urana toto nge opoia? Hana nenge te eteia NeHalang eroiri te poi ke urana toto lala nge pekngariamur. 48 Ke imo lochloch a hepengpeng iaimo pe a poia ure ke lohot ke pengpeng kepomange Tememo nga lut nga tapa I nonnge pengpeng toto.

6Poinga Nenge Ta Halaulaua Iri Nenge

Reria Ure Ero1 “Iok, letemo matana ke nek toto.

Nenge teke a poia poinga urana nganamura poia pe a hemallaha hote ke hulua te esiaero. Iange nenge teke o hemallaha hotelape o mene urum unne nge Temem ngalut nga tapa ero.

2 “Ke nenge teke o tung ure lange melehel nenge reria ero o iua anangalumpaenaero. Iange hana nenge aria hengetaunachnai te popoi ke pomalam. Te popoiapoinga nem nga pele hetoronga mur penga kue matana mur ke te teke heheipe hana te heto hekeke iri. Pe e helelange imo pengpeng iri te mene ururiamur ke het lo. 3 Ke nenge teke a tunglange mele hel nenge reria ure ero 4 apoikome tote ke perimo nenge hoihoi eteiaure nenge perimo nenge tamalmal popoiaero. Pomalam lape a mene urumo ngeTememo. Iange I esia ure lochloch ngananenge talkomkome.

Iesus Hetore Ita Nga Hetalaulaunga(Luk 11:2-4)

5 “Iok, nenge teke a hetalaulau apoi kemange hana nenge aria hengetau nachnaiero. Iri lemeria toto nge temes ke tehetalaulau nga hetoronga ana pele letenape nga kue ilinlina mur ke te teke heheipe hana te esesia iri. Pe e hele lange imopengpeng iri te mene ururia lochloch kehet lo. 6 Pe imo nenge teke a hetalaulauateu langa lemo pele nga mullimo nengea mamaia pe a hetalaulau lange Tememonenge ta esia I ero. Pe Tememo esia urenenge apoi kome pe nga hoena lape tungeurumo ol. 7 Iok, hana hel leteria man-manna nge NeHalang ero. Pe nenge tekea hetalaulau apoi ke ma nge iri ero. Iangeiri te hetalaulaupe teheleleia helengamurhalang nenge luna ero pe te olole ke sasasetoto. Pe te teke lape aria non soke longe iringa reria helenga lochloch ngana nemur.8Apoi kemange iri ero toto. Iange a onteiaTememo ero kura pe I etei ia ure nemur lonenge lape a onteia.

9 “Ke nenge teke a hetalaulau, a heta-laulau ke mai koi;“ ‘Tememem nga lut nga tapa em peng-

peng toto.5:38: Exo 21:24; Lev 24:20; Deu 19:21 5:43: Lev 19:18 5:44: Exo 23:4-5; Luk 23:34; Ume 7:60; Rom 12:14, 205:48: Lev 19:2; Deu 18:13 6:1: Mat 23:5 6:5: Mat 23:5; Luk 18:10-14 6:7: 1Ki 18:26-29 6:8: Mat

6:32 6:10: Luk 22:42

Mateus 6:10 8 Mateus 6:3210 Lem naualanga pe nekinga at

ke mo longo taua iong lakoi nga ichke pomanga te longo taua iong nga

lut.11O tunge emem ngaunga nga lapa

pe nge he pe.12O tuacholia nge imem ero

ke pomanga mo tuacholia eronge iri nenge te poi poreke imem.13O poi ele imem nga olenga

pe o hu hele ure poreke ngana murnge imem.’

14 Iange nenge teke letem ia mele nengepoi poreke iong lape Temem nga lut ngatapa lape letena ia iong pule. 15 Pe nengeteke letem ia iri nenge te poi poreke iongero Temem lape letena porekeia iong ngalem poinga poreke ngana mur ero pule.”

Poinga Nenge Aheo Nga Ngaunga16 “Nenge teke oheo nga ngaunga o

henonou hote nakum usus ngana ero.Iange hana nenge te channanga hali tepopoi ke pomalam. Nenge teke teheo ngangaunga te hemallahahot tote langeheheipe hana ke nakuria usus toto. Pomalam teeteia ke hana nemur teheo nga ngaunga.Pe E hele lange imo. Hana nemur te meneururia mur lochloch ke het lo. 17 Nengeteke oheo nga ngaunga o lomematam pe ohelemlem heke singim 18 ke hehei pe hanate eteia ero nge oheo nga ngaunga. PeTemem nenge ta kolkolia lape tunge urumnga hoena ol. Iange I toro mana nge esiaure lochloch ngana nenge talkome.

NeHalang I Urana Toto Nga Umtutuna(Luk 12:33-34)

19 “Pe a takiraua lemo ure urana nganamur nga ich nei ero. Iange lape kankan tengau hule pe lape tema sakilil pe singiriakarkare hulu. Pe pule lape kemenge kinamur te tamu teu ke te kemeia iri. 20Nengeteke a takirau lemo ure urana ngana mura takiraua lakou nga lut nga tapa. Iangekankan lape ngaua ero pe ure hel te hep-oreke ero. Pe pule kemenge kina murlape te kemeia ero. 21Pomalam lape letemtu hit mene kileng nenge lem ure uranangana mur te maia.

Lemenge Nenga Singira(Luk 11:34-36)

22 “Matara i lemenge nenga singira.Nenge teke matam te urana mana singimlochloch lape tualeme. 23 Pe nenge tekematam te poreke singim lochloch lape tuke au mana. Ke nenge teke lemenga e eronga singimpe singim aumana lape au nempuo ke palaungana pe au hit sapele iong.

NeHalang pe Rera Ure Mur(Luk 16:13; 12:22-31)

24 “Mele pele ume nge hana nai ero.Iange lape lemene ero ia e pe lemenetaua e. Nem pe la ke nanas mene e penau sio mene e. Mele nenge lemene tautote umtutuna nakuna ero nge ume ngeNeHalang.

25 “Ke pomalam e hele lange imo letemomeena sakilil nga atu ngamo nga ich neiero. Nga utar nenge lape a ngaua pea inia pe nga utar nenge lape a heronhite nga singimo. A maul ngamo i urenenge palaungana toto nga ngaunga pesingimo i ure nenge palaungana toto ngahengeron mur. 26 A nau haka langa ngiemur nga lut. Iri tetua ngaunga ero pete lulu erochro. Pe pule te takirau teueungaunga nga ana pele ero. Pe Tememonga lut nga tapa hengaungaua iri kura.Pe ngie nemur iri ure nenge palaungananga NeHalang matana ero. Ngana lakaimo lo. 27 Iok, nenge teke letemo meenasakilil amo tei nge imo purpur nge tomia ana etue nenge meteia ke elela polpol?28 Pe pomere nenge letemo meena sakililia hengeron mur? A nau langa ae roranamur nga ume. Iri te poia ume palaunganae ero pe iri siporia te sime aria tal nengete hemale hite nge iri ero. 29 Pe e helelange imo pengpeng Ne Solomon heronheke nena hengeron urana ngana murpe i nakuna urana ero iange ae rorananemur nakuria urana toto nge i. 30 PeNeHalang Isipona hemele heilil lochlochngana nenge tetu nga uraurau. Pe heililnemur tetu ke te maulul heueu pe ngerou tesau heke iri nga oan. Ke pomalamimo nenge letemomanmanna ngana unnesune mana a etei tote ol ke NeHalang lapehemele imo pule! 31 Letemo meena ero pea hele ke pomachmai ero: ‘Lape ta ngauaara utar mai ol? Pe lape ta in langai mai?Pe lape ta heron ia utar?’ 32Melehel nenge

6:12: Mat 6:14-15; 18:21-35 6:13: Luk 22:40; Ioa 17:15; Iei 1:13; 2Te 3:3; 2Ti 4:18 6:14: Mak 11:25-266:16: Isa 58:5-9 6:19: Iei 5:1-3 6:20: Mat 19:21; Luk 18:22 6:25: Pil 4:6; 1Ti 6:6-8; 1Pi 5:7 6:26:

Mat 10:29-31; Luk 12:6-7 6:29: 1Ki 10:4-7; 2Ch 9:3-6 6:32: Mat 6:8 6:33: 1Ki 3:11-14; Psa 37:4, 25; Rom14:17

Mateus 6:33 9 Mateus 7:20te eteia NeHalang ero toto lape te songke te tango rere ure nemur. Pe Tememonga lut nga tapa eteia lo ure nemur nengepurpur ero nge imo. 33 Ure nenge toinge lememo tau tele ngana laka NeHalangnena naualanga pe nekinga pe pule nenapoinga nenge pengpeng toto. Ol pe NeHa-lang lape tunge ure lochloch ngana nemurlange imo. 34 Pomalam letemo tuanin rarasakilil nga utar nenge lape lohot nge rouero. Etue nenge rou nem i sipona letenatuaninin nge i sipona. Ke uremeenanganamur te lohot ke te purpure etue elle pe elle.

7A Henonou Perimo Lange Mele Ero(Luk 6:37-38, 41-42)

1 “A henonou perimo lange mele hel erototo. Mele nenge henonou penna langemele NeHalang lape henonou penna langei. 2 Kue nenge a henonou perimo langemele hel kue nem mana NeHalang lapepoia lange imo pule.

3 “Pomere nenge o esia ae mumunaunne sune nge ma ele neingammatana peo kolkolia ae chonnapalaungananengemaele iong sipom matam? 4 Pomere nengeae chonna palaungana ma ele matam peo hele lange neingam e neu ke o teke opoi hote ae mumuna unne nenge ma elematana? 5 Iong am hengetau nai iam tekepoi pe o mene hot tele ae chonna palaun-gana nenge ma ele matam mukam. Ke heto nau ke nek pe o poi hote ae mumunaunne sune nenge ma ele neingam e nemmatana ol.

6“Lemoure urananganamurnengeheongana a tunge lange kaone mur ero. Pelemo holonga mur a tamal sue lange kiemur ero. Iange lape te hepapar hulu hitmene pe te ringha taua imo pe te lata huleimo.

Ta Onteia NeHalang(Luk 11:9-13)

7 “O ontei pe lape NeHalang tunge langeiong. O tango rara pe lape o hottaua. Oischong nga piunga pe piunga nem lohelange iong. 8 Ke iri nenge te onteitei temenmene pe iri nenge te tango rarara tehottautau pe iri nenge te ischongchongnga piunga lape piunga olha lala nge iri.

9 “Amo tei nge imo nenge teke tunatamane ngana e ontei loi lange i pe tungeum lange tuna? 10Nem pe tuna ontei ruope tunge ilimo lange i? 11 Imo hana porekengana nemur a eteia utar nenge uranange lape a tunge lange tutumo mur. Kepomalam a etei tote ol ke Tememo nengalut nga tapa lape tunge ure urana nganamur lange iri nenge te onteitei lala nge I.

12 “Pe nga ure lochloch poinga uranangana mur nenge lememo ke mele hel tepoia lange imo a poia lange iri pule. Mosesnena hotonga mur pe hengetoro nengehetatalonga mur luna toto koi nei.

PiungaMatanaNengeKino PeNenge Soke(Luk 13:24)

13 “Iok, imo a i teu laka nga piungamatana nenge kino. Iange piunga nengesoke pe ana kue mallaha pe song ke langaoan ngingina ngana. Pe hulua halang totote i teueu nga piunga nem. 14 Pe piunganenge kino ana kue tuna mana pe mallahaero. Pe kue nem song ke langamaulinga kekoko ana kileng. Pe iri hel mana te saoliakue nem pe te nanasia.

Hana Nenge Te Pallaka Ke Te Teke IriHetatalonga

(Luk 6:43-44)15 “Iok, a nauala amo ke nek nge hana

nenge te channangnanga ke te teke irihetatalonga mur. Iri lape teat nge imo petemaluch olemene imokepomanga sipsipmur. Pe i nge ero la. Nga leteria nge teu teporeke toto ke pomalaka nga kaone hinolomur. 16 Lape a etei tote iri ke nek lakanga reria poinga mur ol. A nau at, uainnganangana te sohe hote nga kiki tanaero. Pe ae Popi nganangana te sohe hotenga heilil nengememesanga ngana halangero. 17 Ke pomalam mana ae nenge uranalape nganangana mur te urana mana peae nenge poreke lape nganangana murte poreke. 18 Ke ae nenge urana nakunaero nge nganangana poreke. Pe ae nengeporeke nakuna ero nge nganangana uranapule. 19 Pe ae nemur nenge nganangariate poreke lape te tele sue iri pe tesau hekeiri langa oan. 20 Ke pomalam mana lape aeteia hana nemur nga ure nemur nenge tepopoia.

7:1: Rom 2:1; 1Ko 4:5; Iei 4:11-12 7:2: Mak 4:24 7:7: Mak 11:24; Ioa 14:13; 15:7; 16:23-24 7:8: 1Io3:22; 5:14-15 7:11: Iei 1:17 7:12: Mat 22:39-40; Luk 6:31; Rom 13:8-10 7:15: Mat 24:24; Ume 20:29; 2Pi2:1 7:16: Kal 5:19-22; Iei 3:12 7:19: Mat 3:10; Luk 3:9; Ioa 15:6 7:20: Mat 12:33

Mateus 7:21 10 Mateus 8:13

Lape Non Soke Eteia Imo Ma Ero?(Luk 13:25-27)

21 “Hulua lape te hetue iau ke ‘Non SokeNon Soke’ pe iri lochloch lape teteu la erototo nga naualanga pe nekinga nga lut ngatapa. Iri nenge te nanas taua Temek nengetu nga lut lemene ngana iri mana lapeteteu langa naualanga pe nekinga nengatapa. 22Pe hulua lape te hele at nge iau ngaNeHalang nena haliunga ana etue nem kemai, ‘Non Soke, Non Soke, imem mo haliuhote iong pe mo helope hote uneinei murpe mo poia urelu mur ke te lohot nga iongem pule i.’ 23Pe lape e hele kemallaha totolange iri ke e teke, ‘Imo nemur, e eteia imoero toto. A ua toto nga matak. Imo hanaporekreke ngana mur iam.’

Hana Nai Te Hemes Pele(Luk 6:47-49)

24 “Ke pomalam iri nenge te longe lekhelengamur pe te nanas taua te poi ke po-manga non nenge letenamatana ke hemesheke na pele nga um. 25Pe nga etue nengepitte molmol pe ech hotot pe tuttula atke tah teu nga pele neu pe pele nem losioero. Iange ana pele mes haka nga um kekerkereng toto. 26 Pe iri nenge te longelek helenga pe te nanas taua ero te poi kepomalaka nge non nenge letena matanaero pe hemes sio mene na pele nga peipei.27 Pe nga etue nenge pitte molmol pe echhotot pe tuttla at ke tah teu nga pele neupe pele nem hutu sio ke chach hulu.”

28 Iok, Iesus hele ia ure nemur ke het pehulua nemur leteria tuanin ke halang ngaIesus hetoro ngana. 29 Iange i hetoro kepomanga hotonga ana hetorongamur ero.Hetoro ngana pomalaka nga none nge nakerkerenga palaungana toto.

8Iesus Hemasia Non Sususun Kina E(Mak 1:40-45; Luk 5:12-16)

1 Iok laol, Iesus i sio mule nga sasananeu pe hulua halang toto te nanasia i. 2Olpe none nge haleles poreke ngana mene ilange Iesus. Non neu lake tualou sio ngaIesus matana pe hele, “Non Soke, nengeteke lemem o hemas mule iau ke singiklemlem mule.”

3 Ol pe Iesus tul hot sapele penna pela tal heke nge non neu pe hele, “Oe iaulemek. Singim lemlem mule ol.” Ueiuei

mana pe haleles poreke ngana neu hetsio sapele nga non neu singina. Halelesporeke ngana neu ngau hohoa singira. 4PeIesus hele lange i ke teke, “Heueu o helehote ure nei lange mele e ero toto. Olake o eteia iong lange tunginga ana noneke poia tunginga nenge Moses hele ia ngahana nenge te urana mule. Ke nem lapehenonou hote utar nenge e poia langehehei pe hana.”

None Letena Manmanna Ngana NgePalaungana Toto

(Luk 7:1-10)5 Iok, Iesus la ke i teu nga kileng palaun-

gana nenge Kapernam pe palinga hel anahana mur aria soke e lake esia i pe helelange Iesus ke halaua i. 6 Ke non soke neuhele lange Iesus ke teke, “Non Soke, leknon nenge umume nge iau kou ma mananga pele. Singina inin hulu pe sachul raraero toto.” 7 Pe Iesus hele, “Lape e la ke ehemasmasia i.”

8 Pe palinga hel ana hana mur aria sokeneu hele, “Non Soke, iau e urana ero totonge o teu at nga lek pele. O hele mana pelek non neu urana mule. 9 Iange iau pulehana hel tenau ele iau. Pe iau enau elelek hana mur hel pule. Nenge teke e helelange iri ke, ‘Ola,’ pe ana non la. Pe e helelange i neu ke, ‘O iat,’ pe ana non i at. Pe ehele lange lek non ke, ‘O poia ure nei,’ pe ipoia.”

10 Iesus longe non neu nge hele ke maupe letena tuanin ke halang. Ol pe helelange iri nenge te nanasia i, “E hele kemanmanna toto lange imo, e hottaua nonenge Israel nge poi ke mange non nei erokura. Non nei letena manmanna nganapalaungana toto. 11 Hulua halang teatnga kileng hele nenga chaia haka ngana,pe nga chaia sio ngana pe la te kila kete ngau luluch nge Apraham pe Isak peIakop, nga naualanga pe nekinga nengatapa. 12 Pe hana nenge reria kileng neutoto, lape NeHalang lope hote iri ke la tetunga kileng au ngana. Nga kileng nenge tetangtang pe ngingiria chatrekreke ia.”

13Ol pe Iesus hele lange palinga hel anahana mur aria soke neu, “O laol, Ure nemlape lohot ke pomanga letem manmannangana nenge o teke lape lohot ke pomam.Ol pe nena non nenge singina haleles neu,

7:21: Luk 6:46; Iei 1:25 7:23: Psa 6:8; 2Ti 2:19 7:29: Mak 1:22; Luk 4:32 8:4: Lev 14:1-32; Mat 9:30;Luk 17:14 8:11: Luk 13:29 8:12: Mat 22:13; 25:30; Luk 13:28

Mateus 8:14 11 Mateus 9:1singina urana mule nga etue neu peng-peng.”

Iesus Hemasia Hulua Hel Pule(Mak 1:29-34; Luk 4:38-41)

14 Iok, Iesus la ke i teu nga Petrus nenapele pe esia Petrus uene nge singina hale-les ke ma nga hete. Ana hei singina mi-langlang. 15 Ol pe Iesus penna la ke rahitehei neu pe ana haleles het sio sapele. Pehei neu lo haka pe tun sapele ngaunga pehengaua Iesus. 16 Iok, nga ulei te laua irinenge uneinei tu teu nge iri ke te laia iringe Iesus. Pe Iesus hele pe helope hoteuneinei nemur pe hemasmule iri lochlochngana nenge singiria haleles. 17 Pe poinganenge Iesus poia nem, poia ke pete toteNeHalang nena helenga e nge hetatalongaIsaias hele hote nge nike lo nenge hele iake teke,“Isipona amneia ara melmelenga

pe takisia ara haleles mur.”Te Teke Te Nanasia Iesus(Luk 9:57-62)

18 Iok, Iesus esia hulua nge te heliliu hiteI ke tom, pe hele lange nena hana murke teke te lotele langa kolkolu palaungananeu ilina hele. 19 Ol pe hotonga ana het-oronga e la pe hele lange Iesus ke teke,“Hetoronga, nenge teke o la ke merei, iaulape e nanas mene iong.”

20 Pe Iesus hele lange i ke teke, “Kaonehinolo mur reria polo tu nga ich, polonenge te mamaia. Pe ngie mur pule reriakiniu, pe Non Tuna munna e nge mama iaero.” 21 Pe Iesus nena none hele ke teke,“Non Soke, e la ke e alo hite temekmukam,ke ulo pe e at ke e nanasia iong ol.” 22 PeIesus hele lange non neu ke teke, “Hananenge temetmete pekngariamur te alo hitmulmule iri. Pe iong o iat ke onanasia iau.”

Iesus Hemete Ruach Pe Tuttula Palaun-gana

(Mak 4:35-41; Luk 8:22-25)23 Iok, Iesus haka nga sulang e pe nena

hana mur tela luluch nge I. 24 Te la olpe kileng eingana haka sapele. Pe kilengeingana neu palaungana pe poia ruachke poreke toto. Pe ruach ana mee tekehepuluch sue iri. Pe Iesusmamani. 25Ol penena hana mur te hengo heke I pe te heleke te teke, “Non Soke, o halaua ita ero kai?Ta metmete lo i!” 26 Pe Iesus hele, “Imo

letemomanmanna ngana unne sunemanaiam. A matau sakilil ia utar?” Ol pe Iesuslo haka pe hele ke kerkereng toto langatuttula palaungana neu pe ruach porekengana neu. Ol pe tuttula palaungana neuhet pe ruach poreke ngana neu ma kemello mule.

27 Ol pe hana nemur te esia pe leteriatuanin ke halang pe te hele, “Non nei maii utar toto? Tuttula pe ruach te longo taumene I.”

Iesus Hemasia Hana Nai Nge Uneinei Tu-teu Nge Iri

(Mak 5:1-20; Luk 8:26-39)28 Iok, Iesus lo tele la sapele nga kolkolu

palaungana neu ilina hele nga Katara murreria ich. Pe hana nai nge uneinei tu teunge iri. Te lohot nga rika mur nenge hanakoluria mur tema teu ia pe la te saoliaIesus. Pe hehei pe hana te matau totehana nai neu ke te i rara nga lamau erototo. Iange iri nai nakuria sisiling toto.29 Iok laol, hana nai neu te alngaria sapele,“NeHalang Tuna, o teke oat ke o potariaia imem? Emem etue nenge mo takisiaemem melmelenga at ero kura.” 30 Pe kieana tuangarung e te sesel ke sase eromananga iri te mes ngaria. 31 Ol pe uneineinemur te echia Iesus, “Nenge teke o lopehote imem heueu, o kulosia imem ke moteu heke kou kie ana tuangarung neu.”

32Ol pe Iesus hele lange iri, “Iok, a laol!”Ol pe uneinei nemur te lohot nge hananai neu pe la ke teteu heke kie nemur.Pe kie ana tuangarung neu te song hotsapele langa sasana neu ilina, pe te losioteu nga kolkolu neu pe te pulachlach kete mete sapele. 33 Pe iri nenge tenau elelekie nemur te song sapele ke tela nga tueletana pe te hele ia ure nenge lohot ngakie nemur, pe pule nge hana nai nengeuneinei tu teu nge iri neu. 34 Ol pe hulualochloch ngana nga tuele tana palaungananeu, te i ke la te lohot nge Iesus. Te la teesia I pe te hele ke kerkereng toto lange Ike te teke, ua nga reria kileng unne neu pela toto nga kileng unne.

9Iesus HemasMule None Nge SinginaMete(Mak 2:1-12; Luk 5:17-26)

1 Iok laol, Iesus lo haka mule nga sulangpemana telemule ke langeKapernam, nga

8:17: Isa 53:4 8:20: 2Ko 8:9 8:21: 1Ki 19:20 8:24: Psa 4:8 8:26: Mat 14:31; Psa 89:9 8:29:Mak 1:24; Luk 4:41 9:1: Mat 4:13

Mateus 9:2 12 Mateus 9:20-21i sipona nena kileng huna. 2 Ol pe hanahel te takis ia none nge singina lochlochmete pe mamana nga tako. Pe Iesus esiahana nemur leteria manmanna ngana pehele lange non nenge singina mete neu,“Letem huna sakilil ero ol. E saua lempoinga poreke ngana mur ke te lasus totolo.”

3 Pe hotonga ana hetoronga mur hel, tehele chunuchmana nge iri ke pomai, “Nonnei hele ngana pomalaka nga I NeHalangtoto i. Poia helenga nei, heporeke toteNeHalang ene.”

4Pe Iesus eteia leteria tuanin nganamurke ulolo. Ol pe hele ke teke, “Pomerenenge letemo inin ngana nem tu teumanange imo ke pomam? 5 Helenga tei ngesemel nge lape te heleia? ‘E saua lempoinga poreke ngana,’ ma nenge e teke, ‘Omeshakape o i.’? 6 Iau e teke e poia kemamke a eteia, ke Non Tuna na kerkerengapalaungana nga ich, nge saua hehei pehana reria poinga poreke ngana mur kelasus toto.” Ol pe Iesus hele lange nonnenge singina mete neu, “O mes haka peo mene lem manga pe o i ke o la ngalem pele.” 7 Non neu mes haka pe i ke lasapele nga na pele. 8 Pe hulua lochlochngana te esia ke pomau pe leteria huna peleteria tuanin ke halang. Pe te heto heketoteNeHalang ene iange tunge kerkerengapalaungana nei at nge ita non.

Iesus Iua Mateus(Mak 2:13-17; Luk 5:27-32)

9 Iok, Iesus lo haka nga lamau pe i ole kela pe esia none nge ene Mateus, nge ararengahananenge te lololochumtutuna reriapele sune. Ol pe Iesus hele lange i ke teke,“O i at ke o nanasia iau.” Mateus lo haka penanas sapele Iesus.

10 Iok, Iesus pe na hana mur teareke te ngaungau nga Mateus na pele pehana nenge te lololoch umtutuna pe hanaporekreke ngana mur teat ke te ngau lu-luch nge iri. 11 Pe Paresio mur te esia kemaupe te onteia Iesus nenahanamur ke teteke, “Pomere nenge amo hetoronga ngaululuch nge hana porekreke ngana pe hananenge te lololoch umtutuna mai?”

12 Pe Iesus longe pe hele, “Haleles kinamur mana tela nge non nenge hemasmasia haleles kina mur, pe iri nenge singiriaurana tela nge non nem ero. 13 Ala pe

letemo tuanin hote helenga nei luna kenek. ‘Lemek ero ia lemo tunginga panemur nenge a makmak huros. Lemek keletemo ia hehei pe hana.’ Iange e at ke e iuahana porekreke ngana mur mana, pe hananenge te urana e iua iri ero.”

Onteinga Nga Hengeo Nga Ngaunga(Mak 2:18-22; Luk 5:33-39)

14 Iok, Ioanes na hana mur teat pe teonteia Iesus ke te teke, “Pomerei nengeimem pe Paresio mur moheo nga ngaungape lem hana mur teheo ero?”

15 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Nengeteke none nge lei heueu ngana at ke kilaluluch nge nena hana mur, hana nemurlape te iech ke elela. Pe nga etue nengenon halangina nem i ero hatalia iri, hananemur lape teheo nga ngaunga sapele.

16 “Mele pele mene malenga heueungana sachana, pe sima hite hengeronnike ngana chach ngana ero. Nenge tekepoia ke pomam, lape malenga sachanaheueu ngana nem ta chach mule. Pe urechach ngana nem palaungana toto sapele.17Nenge mele ling teua uain heueu nganake langa meme ulina ke kina ia, ling teualanga meme ulina nenge nike ngana ero,iange meme ulina nike ngana nem sosoloslo, pe uain heueu ngana nem lape unahaka ke hemutememe ulina sosolos ngananem ke chach. Pe uain nem lape pasilinghot pe kina pule poreke ke lasus. Nengeurana laka, ling teua uain heueu nganake langa kina meme ulina nenge heueungana. Pomalam iri nai tetu ke urana.”

Mele Hei Ngana Sune Nge Mete, Pe HeieNge Haleles Poreke Ngana Poia I

(Mak 5:21-43; Luk 8:40-56)18 Iok, Iesus helele kura pe non nenge

nauelele pele hetoronga neu, at ke tualousio nga Iesus matana pe hele, “Tuk nengehei pau kou mete heueu mana nei. Pe eteke o i at ke la otal heke perim nge i kemaul mule.” 19 Iok laol, Iesus pe nena hanamur te lo haka pe tela luluch nge non neusapele.

20-21 Pe heie pule toho mala lohot nge ike hesinga iri analoch pe nai lo. Pe ana heihelele nge i sipona ke teke, “Nenge teke era hakamana nga Iesus na hengeron, hale-les nei lape het nge iau sapele.” Pomalamhei neu langa Iesus rumena pe rahaka ngaIesus nena hengeron ana horo.

9:4: Luk 9:47; Ioa 2:25 9:6: Ioa 17:2 9:11: Luk 15:2 9:13: Hos 6:6; Mat 12:7 9:14: Luk 18:129:20-21: Mat 14:36

Mateus 9:22 13 Mateus 10:722 Ol pe Iesus ralele pe esia i pe hele,

“Hatong, letem huna ero ol. Letem man-manna ngana laka nenge hemaulia iongnga haleles nem.” Pe nga etue unne neupengpeng haleles neu het sapele nge heineu.

23 Iok laol, Iesus la ke i teu nga nonnenge nauelele hetoronga ana pele nenapele pe esia hana nge te iuiua iu pe huluange te chauchai rara ke halang. 24 Ol peIesus hele, “Imo lochloch ngana nem aua! He nem mete ero iam, mamani manalaka.” Pe hulua nemur te melmel lil iaIesus. 25 Iok, hulua nemur tela ke tetunge hot pe Iesus teu la ke ra hite he neunga penna. Ol pe he neu opene teu mulenge i pe lo haka sapele. 26 Pe ure nengeIesus poia neu ana helenga song ke kilenglochloch ngana nenga lamau te longe.

Iesus Hemasia Hana Nai Nge Mataria Hit27 Iok, Iesus lohot nga lamau ke teke

lalalo pe hana mata hit nai te nanas pealngaria hot lange I ke te teke, “Ne Teuittuna, letem poreke ia imem!”

28 Ol pe Iesus la ke i teu nga pele e pemata hit nai neu tela nge i. Pe Iesus onteiairi ke teke, “Imo mam letemo manmannatoto ke lape e hemas mule imo ma?”

Pe iri nai te hele, “Oe Non Soke, lete-mem manmanna toto i.”

29 Iok laol, Iesus ra haka nga iri naimataria pe hele, “Lape e poia ure nemke lohot nge imo nai ke pomanga letemomanmanna ngamo.” 30 Ol pe iri nai tenaumule sapele. Pe Iesus hele ke kerkerengtoto lange iri nai ke teke, “A hele hote urenei lange mele ero toto.” 31 Pe ero. Hananai neu tela ol pe te hesongia ana helenganga kileng lochloch ngana.

Iesus Hemasia None Ke Hele Mule32 Iok, nga etue nenge hana nai nem te i

ke tela, hana hel te takisia none pule langeIesus. Non nem hele poreke iange uneineitu teu nge i. 33 Iesus helope hote uneineinem ke ua hot nge non nem. Iok laol nonnenge hele poreke nem hele mule sapele.Ol pe hulua ngaria lohot pe te hele, “Imemmo kolkol ute e nge pomai nge lohot ngenike nge Israel.” 34 Pe Paresio mur te hele,“Uneinei mur aria soke laka hekerkerengia i ke helope hotote uneinei mur.”

Ume Ana Hana Mur Iri Halang Ero35 Iesus i ke rongo heke tuele tatanamur

pe kileng kinkino ngana mur, ke hetottoronga hetoronga ana pele mur. Iok, pe haliuhote helenga urana toto ngana nenga Ne-Halangnenanaualanga penekinga pe pulehemasia hehei pe hana nga aria halelesmur. 36 Pe Iesus esia hulua nemur peletena ia iri iange leteria meena pe tetuporeke, pe mele nge nauele iri ero kepomanga sipsip mur nge aria naunga alaero. 37 Ol pe hele lange nena hana murke pomai, “Ngaunga halang te mera tachlo. Pe lulunga ana hana mur iri unnesune mana. 38 A hetalaulau lange umetokoninga ke kulosia lulunga ana hanamur hel pule ke te halau ke te lulu.”

10Iesus Iua Nena HanaMur Nge Iri Analoch

Pe Nai(Mak 3:13-19; Luk 6:12-16)

1 Iok laol, Iesus iua nena hana mur ngeiri analoch pe nai ke te eukirau pe tungekerkerenga palaungana lange iri. Te menekerkerenga palaungana nem ke lape te he-lope hotote uneinei mur, pe te hemasmasia hehei pe hana nga aria haleles mur.

2-4 Pe Iesus nena hana mur analoch penai eria koi nemur:

Simon (nenge ene e pule Petrus)Antreas (Simon tina)Ieims (ne Sepeti tuna)Ioanes (Ieims tina)PilipPatolomiusTomasMateus (nenge lololoch umtutuna.)Ieims (nenge Alpeus tuna)TateusSimon (non nenge teke Israel mur iri

siporia tenau ele iri)Iutas Iskariot (nenge tunge Iesus langa

hana porekreke ngana mur peria)5 Hana iri analoch pe nai nei, Iesus

kulos hote iri pe hetoro tote iri ke mai,“Ala pe atu luluch nge hana lomonmonangana mur ero. Pe pule ala nge iri nemurnge Samaria ero. 6 Ala manmana ngehehei pe hana nenge Israel iange iri tepomalaka nga sipsip mur nenge te eruetoto lo. 7 Ala pe a haliu hote koi helenga

9:27: Mat 20:29-34 9:30: Mat 8:4 9:33: Mak 2:12 9:34: Mat 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15 9:35:Mat 4:23; Mak 1:39 9:36: Num 27:17; 1Ki 22:17; Zec 10:2; Mat 14:14; Mak 6:34 9:37: Luk 10:2 10:1: Mak6:7; Luk 9:1 10:6: Jer 50:6 10:7: Mat 3:2; 4:17; Luk 10:9, 11

Mateus 10:8 14 Mateus 10:27nei, ‘NeHalang nena naualanga pe nekinganenga tapa, ngana koi heroi lo.’ 8 Pe ahemasmas ia haleles kina mur, a hemaulheke mule iri nenge te metmete. Pe ahelemlem mule iri nenge haleles porekengana ngau lala ke ngau hoa singiria pea helope hotote uneinei mur. Kerkerenganenge e tunge lange imo nei, a olia at ngeiau ero. Pomalam, a la pe a poia lange iripe a chepeia uruna ero pule. 9 Pe pule a inteua umtutuna unne e pemachmach unnee pe hake unne e nga amomelomatana erototo. 10 Ai ia inga nei pe a takis kole eropule. Pe amene ke lemohengeronnachnaiero pe apemo ana kalenga haka nachnaiero pule. Pe pule a ra hit heko ero. Iangeure nemur, non nenge umume uruna ia.

11“Nenge teke ateu langa kileng palaun-gana e, nem pe nga tuele kina sune, anaurara none nge na poinga urana pe peng-peng pe a la ke atu luluch nge i nga nenapele. Pe atu luluch nge i ke la het nga etuenenge a lo haka mule. 12 Ke nenge teke a iteu nga pele e, a hele ke a teke NeHalangpete imo. 13 Pe nenge teke iri nenga pelenem te iech ia lemo helenga, lemo helengaurana ngana nem lape tu luluch nge iri. Penenge teke ero, lemo petenga nem hakamule nge imo. 14 Pe nenge teke nonelongo lange imo ero pe mene imo langanena pele ero, a pasis sue maruchrue ngaapemo pe ai hot nga kileng nem. 15 Ehele ke manmanna toto lange imo. NgaNeHalang nena haliunga ana etue kilengnem lape mene tuangachol nge poreketoto nga nenge Sotom pe Komora.”

Iesus Heleia Ure Meena Ngana Mur NgeLape Lohot

(Mak 13:9-13; Luk 21:12-17)16 “Iok, a longo at nge iau ke nek toto. E

kulosia imo ke pomalaka nga mele nengekulosia sipsip mur ke tela ke tetu teululuch nge kaone hinolo mur. Pomalamletemo matana ke nek toto ke mangahilimo pe a nanas tau tote ngie chaulumnena poinga nenge tu ke neknek. 17 Peanau ala amo ke nek toto nge hana mur.Iange lape te laua imo kela ames nga hanapapalauna mataria pe pule lape te taklalateua imo langa hetoronga ana pele pe

tepal hulu hite imo. 18 Pe te poia imo kepomam iange lek hanamur imo. Ke lape temene imo lange almasinga ana hana murpe naunga ala mur. Pe lape a hele hotehelenga urana toto ngana lange iri pe ngehana lomonmona ngana mur pule. 19 Penenge teke te laua imo, letemo song rarasakilil ero. Iange a hele ngamo nga urenenge a heleleia lape ma ke mallaha hotmana nga letemo nga etue nem pengpeng.20Pe imo sipomo a hele ero, iange TememoNeHalang opene lape hele hot nga halimool.

21 “Non e lape tua hita mule tina anape te hune i ke mete. Pe none lape poiapoinga nem lange tuna pule ke tua hitamule ana. Pe aina lape te pal hel luluchmule nge tetemeria mur pe tataria mur pete hune iri ke te mete. 22 Hana lochlochlape lemeria ero ia imo iange Iau lek hanamur imo. Pemele nengemes ke kerkerengtoto nga letena manmanna ngana, lapemene maulinga ke koko. 23 Nenge teke tepoi poreke imonga kileng e, a ua ke a langakileng e pule. E hele ke manmanna totolange imo koi. Imo lape a heulo hote amoume nga kileng lochloch ngana nge Israelero kura, pe Non Tuna lape at.

24 “Mele nenge lala nga hengetoro kura,i muka mule nge ana hetoronga ero. Inanas tau mene ana hetoronga. Pe melenenge umume nge none, i pule tamu toteana ae huna ero. I longo la manmana ngeana ae huna. 25 Pe mele nenge lala ngahetoronga nem purpur pule nge lohot kepomange ana hetoronga. Pe pule melenenge umume nge none nem, purpur pulenge lohot ke pomange ana ae huna nem.Ke nenge teke te hetue non poreke nganaene Pelsipul lange non soke e, lape te poiapoinga nem ke palaungana toto lange nonnem nena hana mur.”

A Matau Mene NeHalang I Toro Mana(Luk 12:2-7)

26 “Pe a mataua iri ero. Ure lochlochngana nenge talkomkome lape lohot ngamallaha. Pe ure lochloch ngana nenge tehele komkome lape lohot ke hulua te eteiapule. 27Utar nenge e heleia lange iong ngakileng au ngana, o hele hote nga sinanga.

10:9: Luk 10:4 10:10: Luk 10:7; 1Ko 9:14 10:12: Luk 10:5-6 10:14: Luk 10:10-12; Ume 13:51 10:15:Mat 11:24; Iut 7 10:16: Luk 10:3; Rom 16:19 10:17: Mak 13:9-11; Luk 12:11-12; 21:12-15 10:20: Ioa14:26 10:21: Mic 7:6; Mat 10:35; Mak 13:12; Luk 21:16 10:24: Luk 6:40; Ioa 13:16; 15:20 10:25: Mat9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15 10:26: Mak 4:22; Luk 8:17 10:28: Rom 8:31; Iei 4:12

Mateus 10:28 15 Mateus 11:9Pe utar nenge e mangun ia langa talngam,o mes haka ia nga pele ona pe o haliuhote. 28 A matau heke mene hana nengete hunun ero. Iri te hun mene singira pete hune opere ero. A matau mene lakaI nenge lape chacharuch heke singira peopere nga oan nge henge lemlem. 29Ngiekinkino ngana nai ururia haka toto ero.Pe te olia iri nga umtutuna elle mana.Pe nenge teke elle nge iri mete, Tememoeteia ke het lo. 30 Pe pule NeHalang amelepalpalumo ina pe eteia iri ke het ta lo. 31Kea matau ero, iange imo a ele haka toto ngangie nemur.”

A Hele Hote Letemo Manamanna NganaLange Hehei Pe Hana

(Luk 12:8-9)32 “Mele nenge mes haka nga hulua

mataria pe hele hote letena manmannangana nge Iau, mele nem lohot ke lek nonia toto. Pe lape e heleia i lange Temek ngalut nga tapa. 33Pe mele nenge hele ke tekeeteia Iau ero nga hulua mataria, Iau lapee hele lange Temek nga lut nga tapa, ke eteke e eteia mele nem ero pule.

34 “Imo a teke e at ke e hesue kilangange urana nga ich nei, ae? Ero nike. E atia kakop nge matana kaliu ala i. Pe lape eheporeke lemo kilanga mur. 35 Lape e poiakol mele ke iri nai temene te hunel, pe hemele ke iri nai tana te hunel, pe heie ke irinai na melei te hunel.

36 “Lemo ngarang mur laka lemo heheimur pe tutumo pe alomo mur pengpeng.

37 “Imo nenge lememo tau tote tememope tamo ke te ele haka nge iau, imo lekhana mur ia imo ero. Pe imo nengelememo tau tote tutumo mur ke te elehaka nge iau, imo lek hanamur ia imo ero.38 Pe mele nenge lemene ero nge takis iaanamelmelenga penanas ia iau, lape e hilehote i ke pomalam pule. 39 Pe mele nengeteke tu kemaululmana, lapemete pe lasussapele. Pe mele nenge poia ak ume pe tehune i ke mete, lape maul haka mule pe tuke maulul mana ol.

Lape Ta Mene Urura(Mak 9:41)

40 “Mele nenge long ia iong, long ia Iaupule. Pe mele nenge long ia Iau, long iaI nenge kulosia Iau ke e at nei. 41 Melenenge eteia nge none i hetatalonga pe

long ia i, lape mene uruna nenge mangahetatalonga nem. Pe mele nenge eteiange none i non nge pengpeng pe long ia ilape mene uruna nenge manga non nengepengpeng toto.

42 “Pe nenge teke mele eulia ech lololongana ke tunge langehatong engeumumenge iau, manmanna toto kemele nem lapemene uruna.”

11Ioanes Kulosia Nena Hana Mur Hel Lange

Iesus(Luk 7:18-35)

1 Iok, Iesus hetoro hite nena hanaanaloch penai neu kehet, pe lohaka sapeleke langa kileng nemur nge Kalelea. Pe ngalamau Iesus hetottore hehei pe hana pehaliu hote Helenga Urana Toto Ngana.

2 Pe Ioanes tu nga tuele au ngana pelonge Iesus pingana nge popoia ume ne-mur. Ol pe kulosia nena hana mur ke telange Iesus. 3 Pe te onteia I ke mai, “Iongnenge te heleleia nge o atat laka lom? Ma,lape mo kulele mele kau atat kura mau?”

4 Pe Iesus tuacholia lange iri ke teke,“Ala mule pe a hele lange Ioanes nga urelochloch ngana nenge a longe pe a esia ngamatamo ke ulolo. 5 Iri nenge mataria hittenau mule lo pe iri nenge aperia mete tei mulmule lo. Pe iri nenge haleles porekengana tu nga singiria, singiria urana mulelo. Pe iri nenge talngaria hit te longomulmule lo pe iri nenge te mete te maulhakamule lo. Pe iri nenge reria ure halangero, te longlonge NeHalang na HelengaUrana Toto Ngana. 6Hana nenge te longelek helenga pe leteria manmanna nganalosio ero, lape te iech toto!”

7 Iok laol, Ioanes nena hana mur te i kete lala pe Iesus talun ke heleia Ioanes langehulua nenge te eukirau neu ke teke, “Ngaetue nenge ai ke a la nga ich sana lomona,utar toto nenge a teke a la ke a esia? A tekea la ke a esia heilil ina e nge tuttula iua kemalau sio? 8 Eh, a teke a la ke a esia utar?Non e nge heronia heroninga urana nganamur? Ero toto. Hana nenge te heronroniaheroninga urana ngana mur, te tutu ngahana papalauna nenge iri Soksoke reriapele. 9 Ol pe a la lamau ke a teke a esiautar? A teke a la ke a esia hetatalonga eae? Oe, non nem i hetatalonga pe i ele

10:31: Mat 6:26 10:33: Mak 8:38; Luk 9:26; 2Ti 2:12 10:35: Mic 7:6 10:38: Mat 16:24-25; Mak 8:34-35;Luk 9:23-24; 17:33; Ioa 12:25 10:40: Mak 9:37; Luk 10:16; Ioa 13:20 11:5: Isa 35:5-6; 61:1 11:10: Mal3:1; Luk 1:76

Mateus 11:10 16 Mateus 11:30haka toto nge hetatalonga mur. 10 Iangengenonneimana, NeHalangnenahelenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“ ‘Lape e hekule lek none ke i muka nge

iongpe i lape hepengpeng ia lem kue.’

11 “E hele ia helenga nei manmanna.Nge hulua lochloch ngana nenge te hoe irike te lohot nga ich, Ioanes nenge henununi palaungana toto nge iri. Pe mele nengei kino toto nga NeHalang nena naualangape nekinga, lape i palaungana toto ngeIoanes. 12 Talun nga Ioanes nenge he-nunun ana etue ke at heueu nei, NeHalangnena naualanga pe nekinga song ke purkikina toto. Pe hana solaki ngana mur teech taua ke te mene. 13 Iange hetatalongamur pe NeHalang nena hotonga mur tehaliu hotot nike ke at nga etue nengeIoanes lohot ia. 14 Ke nenge teke letemomanmanna nga helenga nemur, Ioanes iElaisa nenge te teke lape at. 15 Imo nengea longlonge iau, a longo ke neknek.

16 “Lape e heilangia hehei pe hana ngaetue nei ke pomere? Iri te pomalaka ngeaina kinkino ngana nemur nenge te kilkilanga ingala matana pe te alngaria lala ngepekngaria mur ke te teke,17 “ ‘Mo iuiua emem iu pe imo mam a hes

ero ia?Pemo utute utunga lolo pe a tang ero

ia?’18 “Ioanes at pe ngau ero pe in ech ero.

Pe te hele ke te teke, ‘Non nei, uneineiia i.’ 19 Pe Non Tuna, at pe ngaungau peinin ech. Pe te heleia i ke te teke, ‘Anau la pam, non neu ngau ngana pe inngana kou kura. Pe pekngana mur totolaka hana nenge te lololoch umtutuna pehana porekreke ngana mur.’ Pe ure nemurnenge te lohotot nem, te lohot urumemene NeHalang letena matana ngana.”

Kileng Nemur Nenge Te Hulia Leteria Ero(Luk 10:13-15)

20 Iok, nga kileng hel, Iesus poi hote urenenge hele pe lohot manmana ke halang,pe hulua te hulia leteria ero. PomalamIesus hele ke kerkereng toto lange iri keteke, 21 “Imo nenge Korasin pe Petsaita aneknek ia imo. Iange e poi hote ure nemurke a esia nga lamai pe a hulia letemo ero

toto. Pe toinge e poi hote ure nemur ngakileng nenge Tir pe Saiton, hehei pe hananga lamau lape te hulia leteria ke het lo. Petoinge ngana kou te heron heke hengeronmuna hulu ngana, pe te hepore heke kasunge iri pe teare nga oan ina lo. Ke poinganem henonou hote iri nge te hulia reriapoinga mur lo. 22 E hele lange imo Korasinpe Petsaita, nga NeHalang nena haliungaana etue, imo lape amene tuacholinga ngeporeke toto nge Tir pe Saiton mur. 23 Peimo nenge Kapernam lape ala ke merei?A haka langa lut nga tapa? E hele langeimo, lape ateu sio la pengpeng nga oannge henge lemlem. Toinge e poia urenemur ke te lohot nga kileng nenge Sotomnike, hehei pe hana lape te hulia leteriake ueiuei mana. Pe kileng nem lape tu keurana kura ke at nga etue nenge nei. 24 Pee hele lange imo Kapernam, nga NeHalangnena haliunga ana etue, imo lape a menetuangachol e nge poreke toto nge nengeSotom.”

A At Nge Iau Ke A Tah Eingamo(Luk 10:21-22)

25 Ke het pe Iesus hele sapele ke teke,“Temek! E heto heke tote Iong. Iong Nonnge Iong Soke toto nga lut nga tapa pe ngaich. Iange o hekome tote ure nei langehana nenge te etei ngaria palaungana totope o etei hot mene lange hana nengete etei sakilil ero ke mange aina kinkinongana. 26Oe Temek, Iong o iech nge lohotke pomam nike.

27 “Temek tung sue ure lochloch nganaat nga perik ke e nauele iri. Pe mele peleeteia Tuna ero. Temene I toro mana eteiaTuna. Pe mele pele eteia Temene ero.Tuna i toro mana eteia Temene. Pe irinenge Tuna hetore iri lange Temene, iritoro mana te eteia Temene.

28“Imonenge a takisia uremeena nganape kikimo ero ol, ai at nge iau pe a amneiaure meena ngana e ero ol. 29 A longotaua iau pe a mene hengetoro nge iauiange e poi ke nek toto pe e tal sio toteIau. Ke nenge teke a longo taua iau lapeatah eingamo. 30 Iange hengetoro nenge etunge lala nge imonempolpolengamana.”

11:12: Luk 16:16 11:14: Mal 4:5; Mat 17:10-13; Mak 9:11-13 11:19: Mat 9:14 11:21: Isa 23; Ezk 26-28;Jol 3:4-8; Amo 1:9-10; Zec 9:2-4 11:23: Gen 19:24-28; Isa 14:13-15 11:24: Mat 10:15; Luk 10:12 11:25:1Ko 1:26-29 11:27: Mat 28:18; Ioa 1:18; 3:35; 10:15; 17:2 11:28: Jer 31:25 11:30: 1Io 5:3

Mateus 12:1 17 Mateus 12:20

12Onteinga Nga Sapat Ana Etue(Mak 2:23-28; Luk 6:1-5)

1 Iok laol, nga Sapat ana etue, Iesus penena hana mur te i teu nga ume e letena.Ume neu tetue ana uit mur mana. Ol peIesus nena hana mur te mete aria pe tesohe uit nganangana hel ke te ngaua. 2 Olpe Paresio mur te esia pe te hele langeIesus ke te teke, “O nau langa lem hanamur te poi ngaria pam! Pomere nengete nanasia hotonga nenga Israel mur ariaetue nenge te hetalaulau ia ero?”

3 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Nananga enge nike hele ia non soke Teuit pe pekn-gana mur nge te mete aria. Pe imo mama sisia nananga nei ero mana kura kai?4 Ana non i teu langa NeHalang nena pelepe mene ngaunga nenge heo ngana kepekngana mur te ngaua. Pe ngaunga nemheo ngana toto nge non pulut ngana emana ngaua. Iange hotonga hele ke teketunginga ana hana mur, iri toro mana tengaua ngaunga nem. 5 Pe pule hotongae nge Moses hasia hele ke teke, tungingaana hana mur te umume nga NeHalang napele nga Sapat ana etue. Te longo ole tauahotonga pe mele pele hele ia iri ero. 6 Pee hele lange imo, mele nenge mes heueunei, i palaungana toto nga NeHalang napele palaungana nem. 7 NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo, heleke teke, ‘Lemek ero ia lemo tunginga panemur nenge a makmak huros. Lemek keletemo ia hehei pe hana.’ Toinge a eteiahelenga nem luna ke nek, toi ngana koi ahenonou perimo lange iri nenge te poiaute ke poreke ero. 8 Iange Non Tuna, I nonSoke toto nga Sapat ana etue.”

Iesus Hemasia None Nge Penna Mete(Mak 3:1-6; Luk 6:6-11)

9 Iok, Iesus i nga lamau pe la ke i teunga hengetoro ana pele. 10 Pe none ngepenna mete tu nga lamau pule. Pe melehel te tango rara kue nenge te teke telaulaua Iesus. Pomalam te poi haka pulutmana ure huhuna mur pe te onteia I ke teteke, “Hotonga mai hele ke teke iri nengesingiria haleles, lape te hemasmule iri ngaSapat ana etue pule kai? Ae?”

11Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Nengeteke amo e na sipsip losio teu nga polo ngaIsrael mur aria etue nenge te hetalaulauia, mele nem lape poia ke mere? E helelange imo, heueu mana nei mele nem inhaka hot mule nena sipsip nem. 12 Iok,anau langa ure nai nei, sipsip mur peita non. Tei nge iri nai nge NeHalangesia ke ure palaungana toto nga matana?Ure nenge palaugnana toto nga NeHalangmatana, ngana koi ita non. Ke pomalam,i pengpeng nge ta halaua mele nga Sapatana etue.”

13 Ol pe Iesus hele sapele lange nonneu, “O tul hote perim.” Iok, non neu tulhote penna pe penna urana mule sapeleke pomanga penna nenga hele. 14 Peero, Paresio mur tehot lange hot pe tetalhelenga ke te teke te hune Iesus.

Iesus I NeHalang Nena Non Toto15 Pe Iesus eteia lo. Ke pomalam lohaka

nga kileng neu pe hulua te kumnana nge ike hemasmasia haleles kina mur lochlochnga aria haleles mur. 16 Pe heo ele toteiri nge te hele hot rere lange mele hel.17 Pe ure nei lohot ke pete tote NeHalangnena helenga nenge hetatalonga Isaiashele hote nge nike nenge teke,18 “Nenge nei, Iau lek non toto nge E

henonou hote.Iau lemek tau tote I pe E iech toto nge

I.Pe lape etal heke opek nge I, ke lape haliu

hotelek poinga nenge e hemasmas

lange mata mur nga kilenglochloch ngana.

19 Pe I lape hele ia letena inin ngana erope alngana rara ero.

Pe lape te longe I nge haliu raranga kue tana ero pule.

20 Pe lape hekerkereng mule iri nengeleteria manmanna ngana

unne sune mana ol, ke te kerkerengmule.

Pe lemenge nenge ngau ke unne sunemana,

i hemete sapele ero.Teke poia poinga urana ngana nei,

ke ris tote poinga lochlochpe mes hot ke mallaha toto.

12:1: Deu 23:25 12:2: Exo 20:10 12:3: 1Sa 21:1-6 12:4: Lev 24:5-9 12:5: Num 28:9-10 12:6:Mat 12:41-42 12:7: Hos 6:6; Mat 9:13 12:10: Luk 14:3 12:11: Luk 14:5 12:14: Ioa 5:16 12:16:Mat 8:4; Mak 3:12 12:18: Isa 42:1-4; Mat 3:17

Mateus 12:21 18 Mateus 12:4021 Pe mata lochloch ngana nenga kileng

lochlochlape leteria kerkereng mana nge lape

te mene maulinga nga I toro mana ene.”Iesus Na Kerkerenga At Nge NeHalang(Mak 3:20-30; Luk 11:14-23)

22 Ol pe hana hel, teat ia none ngematana hit pe hele erochro iange uneineitu nge i. Te laia i ke Iesus hemasmule i. Kehet pe ana non matana charchara ke naumule ke nek pe hele mule sapele. 23 Ol pehulua te esia pe leteria tuanin ke halang pete hele, “Non nei nge lape ne Teuit tuna i.”

24 Pe Paresio mur te longe pe te hele,“Ero iam! Uneinei mur aria soke Pelsipullaka hekerkereng ia non nem ke helopehotote uneinei mur.”

25 Pe Iesus eteia leteria tuanin nganamur lo, pomalam hele lange iri ke teke,“Nenge teke hana mur nga tuele kina ete chach hel pe hunelinga lohot, kilengnem lape het sio sapele. Ke nenge tekehana nemur nga kileng nem te chach helpe te ua rara, reria kileng nem lape tu erool. Pomalam mana nge none pe nehei petutuna mur. Nenge teke te chach hel pe teua rara lape tetu ke muria elle mule ero ol.26 Pe nenge teke non poreke ngana helopehot mule i sipona, ta etei mellehe mene kenon poreke ngana nena hana mur, te hetsio sapele iange huria ero ol.

27 “Imo a teke e helope hotote uneineimur nga Pelsipul ene, pe lemo hana murte popoia ume nem pule. Pe te popoianga itei toto ene? Ke imo anau, lemohana mur pengpeng lape te hele hot muleamo. 28 Nenge teke NeHalang opene hek-erkereng ia iau, ke e helope hotote un-einei nemur, NeHalang nena naualanga penekinga at nge imo lo.

29 “Amo non tei nakuna toto nge talechachia non solaki ngana e na pele keloloch hote nena ure mur? Nenge teke opoi ke pomamonanasia koi kue nei. O kalehit tele non nem. Ke het pe o teu nga nenapele ke o loloch hote nena ure mur.

30 “Mele nenge ma at nge iau ero, lekngarang toto laka i. Pe mele nenge umeluluch nge iau ero, lape sisparai ia lekume. 31 Pe e hele lange imo, NeHalanglape letena ia imo nga lemo poinga porekengana mur, pe lemo helenga porekreke

ngana mur lochloch. Pe mele nengehele poreke Opepengpeng, mele nem lapemene poreke tote. 32 Pe mele nenge heleporeke Non Tuna, lape NeHalang letena iai. Pe mele nenge hele poreke Opepeng-peng, mele nem lape NeHalang letena ia iero toto, nga etue nei pe nga hoena pule.

Ae Pe Nganangana Mur(Luk 6:43-45)

33 “Nenge teke o poia ae e ke urana,nganangana lape hot ke urana. Pe nengeteke o poi poreke ae e, nganangana lapehot ke poreke. Iange tanau urume ae ellepe elle nga ngananganamur. 34 Ilimo aletenemur! Imo hana porekreke ngana murpa ne mam. Ol pe a teke a heleia ure ngeurana ke mere? Iange lape halimo helehot mene laka ure poreke ngana nemurnenge tu teu nga letemo nem lo. 35 Hananenge leteria urana, te hele hotote ureurana nganamur nenge tu teu nga leteria.Pe hana porekreke ngana mur, ure porekengana halang tu teu nga leteria, poma-lam lape te hele hot menmene ure porekengana mur. 36 Pe e hele lange imo, NeHa-lang nena haliunga ana etue nem lape at,pe lape mele elle pe elle na poinga murlape hele hot mule ana. 37 Lem helengamur lape te hele hote iong. Nenge teke teurana, lape o urana nga NeHalangmatana.Pe nenge lem helenga mur te poreke, lapeo poreke nga NeHalang matana.”

Paresio Mur Te Onteia Iesus Ke Poi HoteUte Ke Tenau

(Mak 8:11-12; Luk 11:29-32)38Ol pe Paresio mur hel pe hotonga ana

hetoronga mur te hele lange Iesus ke teteke, “Hetoronga, o hele pe ute lohotmanake mo nau mukam.”

39Pe Iesus tuacholia ke teke, “Imo heheipe hana nga etue nei, a muta nga poingaporeke ngana mur pe letemo manmannangana tu hite NeHalang ero toto. Ol pea ontei ke a teke a esia utar? Lape e poihote ute pele ke a esia ero toto. Lapee hemallaha hot mene laka hengeilangnenge hetatalonga Iona lange imo. 40Ngenike toto, ruo palaungana tone Iona. PeIona ma ke ana etue iri mol nga ruo nemletena. Ke pomalam mana, Non Tuna lapema ke ana etue iri mol nga ich letena pule.

12:24: Mat 9:34; 10:25 12:28: Ume 10:38; 1Io 3:8 12:30: Mak 9:40; Luk 9:50 12:31: Hip 6:4-612:33: Mat 7:16-20 12:34: Mat 3:7; 15:18; Luk 3:7; 6:45 12:38: Mat 16:1; Luk 11:16; Ioa 6:30 12:39:

Mat 16:4; Mak 8:12 12:40: Jon 1:17 12:41: Jon 3:5

Mateus 12:41 19 Mateus 13:1341 Pe lape etue palaungana nem at pe irinenge Niniue lape te hele ia imo hehei pehana nenga etue nei. Iange iri te huliareria poinga mur nga etue nenge Ionahaliu hot. Pe mele nenge i palaunganatoto nge Iona, ngana koi helele heueu nei,pe pomere a hulia letemo ero? 42 NgaNeHalang ana etue nem pule, lape HeiSoke nem nenge nauele kileng Sipa lapeheleia imo. Iange i lo haka nga na kileng pela ke longo nga Non Solomon Palau nenahelenga urana ngana mur. Pe mele nengeI palaungana toto nge ne Solomon, nganakoi helele heueu nei. Pe pomere a longolanga nena helenga mur ero?”

Uneinei Lohot Ke La Pe At Mule Ngana(Luk 11:24-26)

43“Nenge teke uneinei e lohot nge none,song sapele ke langa kileng nenge ana echero pe tango rara munna nge tuia. Pe lapehottaua munna e nge tuia ero. 44 Pe lapehelele nge i sipona ke teke, ‘E ua hot ngalamau ke e at pe mullik ero nga lamai i.Lape e la mule nga lek pele iam.’ Iok laol,uneinei nem at mule pe esia na pele ngetu ke polpolo mana. Pe pele neu letenate sachalue ke lemlem, pe ure mur ngaletena te talue ke tema ke nek toto. 45 Olpe ana ure la mule pe la mene ke uneineiiri rahtele nai ke iri ul teat ke la tetu ngapele neu. Pe uneinei nemur nenge irirahtele nai neu, te poreke toto nga uneineielle nenge mene iri at. Pe non neu, tungana nga tele ngana urana pol, pe neiol, tu ngana poreke toto ol. Ke hehei pehana poreke ngana mur nga etue nei, tetungaria lape pomalam mana.”

Iesus Tana Pe Titina Mur(Mak 3:31-35; Luk 8:19-21)

46 Iok, Iesus hele lala nge hehei pe hanakura, pe tana pe titina mur teat ke te mesnge hot. Iri te teke te hele luluch nge Iesus.47Ol pemele hele lange Iesus ke teke, “Tampe titimmur kou temes nge hot, pe te tekete hele luluch nge iong.”

48 Pe Iesus hele, “Iau mai hetak itei petitikmur itei hel?” 49Ol pe Iesus henonouanena hana mur pe hele, “Hetak pe titikmur koi nemur. 50 Temek tu nga lut ngatapa, pe mele hel nenge te poia ume kenanasia Temek lemene ngana, ke lohot

nga ich nei, iau titik mur pe liliuk mur pehatak mur ia iri.”

13Helenga Opene Nga Ngaunga Alona(Mak 4:1-9; Luk 8:4-8)

1 Iok, Iesus iuch hot nga pele nga etueneu pe la ke are nga kolkolu palaungananenge Kalelea ilina. 2 Pe hulua tela ke temaimai ite i. Pomalam, lo haka ke arenga aka e pe mana hita nge hot. Pe huluanemur te mes nga peipei ilina. 3 Ol peIesus nenene ure halang lala nge iri ngahelenga opene mur. Iesus nanana ke teke,“A longo at, none lake sausaua ngaungaalona nga ana ume. 4 Sausaua iri pe hel telosio hot langa alingele pe ngie mur teatke te tuais haka taua ke het. 5 Pe hel telosio teu langa um letentena nenge anaich halang ero pe te haka ke ueiuei manaiange ich unne sune mana. 6 Iok, chaiamatana haka ke sine iri pe te melu sapeleiangeularia teu sio eromana. 7Pengaungaalonahel te losio teu nga kiki letentena. Pekiki nem haka ke au hite pe makia iri kete mete. 8 Pe ngaunga alona hel te losiohaka nga ich nenge urana pe te haka kenek pe te hei pe nganangaria sapele. Helnganangaria mur iri ana non kina iri lime(100) pe hel nganangaria iri ana non kinamol (60) pe hel nganangaria iri ana nonelle pe analoch (30). 9 Imo nenge a longoatat nge Iau, a longo ke neknek.”

Pomere Nenge Iesus Nana Nga HelengaOpene

(Mak 4:10-12; Luk 8:9-10)10 Iok, Iesus nena hana mur tela nge i pe

te ontei hote ke te teke, “Pomere nenge ohetore hehei pe hana nga helenga openemur?”

11 Pe Iesus tuacholia lange iri ke teke,“Heteinga nga ure talkomkomenganamurnga NeHalang nena naualanga pe nekinganga tapa, imo a mene lo. Pe iri ero kura.12Mele hel nenge te etei lo lape te etei kehalang toto mule. Pe mele hel nenge teetei ke nek ero kura, te etei ngaria unnesune nem lape te ua toto mule ia nge iri.13 Ke ngana laka nenge e nana manmananga helenga opene lala nge iri:“Mataria charchara ke te nachnau pe te

esia ute e ero.12:42: 1Ki 10:1-10 12:45: 2Pi 2:20 12:50: Rom 8:29 13:2: Luk 5:1-3 13:12: Mat 25:29; Mak

4:25; Luk 8:18; 19:26 13:14: Isa 6:9-10; Ioa 12:40; Ume 28:26-27

Mateus 13:14 20 Mateus 13:32Pe talngaria longlongo pe te longe

ute e ero pe te eteia ute e ero pule.”14 Pe hehei pe hana te poi ngaria nei, petetote helenga e nge hetatalonga Isaias helehote nge nike ke teke,“ ‘Imo lape a longlongo pe a eteia luna e

ero toto.Pe a nachnau pe a esia ute e ero toto.15 Iange iri leteria hit toto lo,pe anali pule nge te longe ute e nga

talngaria ol.Pe pule te poi hele mataria ke hit lo.

Pe toinge ero, heueu nei te nachnaunga mataria

pe te longlongo nga talngaria.Pe leteria matana ke te hulia reria

poinga mur,pe teat ke e hemas mule iri. Pe nei ero.’16 Pe imo nenge a esia ure nga matamope a longe helenga nga talngamo a iechtoto. 17 E hele ke manmanna toto langeimo, hetatalonga mur pe NeHalang nenahana mur muteria toto ke te teke tenaunga ure nenge imo a esia nem. Pe ero, irite kolkol toto. Pe pule te teke te longo ngaure nenge imo a longe nem. Pe ero, iri telonge ero toto.

18 “Iok, a longo ke nek toto ol nga he-lenga opene nenge ngaunga alona nemluna. 19 Ngaunga alona nenge losio hotlanga alingele nem, pomalaka nga melenenge longe Helenga Urana Toto Ngananga NeHalang nena naualanga pe nekingape eteia luna ke nek ero. Pe non porekengana at ke ua toto mule ia helenganem nenge tu nga mele nem letena. Kengaunga alona nenge losio hot nga kuenem luna la nem. 20 Pe nenge te losio teunga um letentena, ngana laka mele nengemene sapele NeHalang nena helenga peiech ele tote. 21 Pe mene helenga nem kelanga letena nge teu toto ero. Pe ra hite kechoro mana iange helenga nem ulana auero. Pe nenge teke helenga nem lohot iatotoinga pe ure meena ngana, mele nemletena manmanna ngana losio ke ueiueimana. 22 Pe ngaunga alona nenge te losioteu nga kiki letentena, pomalaka ngamelenenge longe Helenga Urana Toto Nganalo, pe letena tu ke kerkereng toto ngaure lochloch ngana nenga ich. Nga nengeteke na umtutuna halang toto pe ure. PeHelenga Urana Toto Ngana nem, haka penganangana ero iange ure nemur te poi

hele mene. 23 Pe ngaunga alona nenge telosio haka nga ich nge urana, pomalakangamele nenge longe Helenga Urana TotoNgana nem, pe eteia luna ke nek toto. Kenganangana mur iri ana non kina iri lime(100), pe hel ana non kina mol (60) pe helana non kina elle pe analoch (30).”

Helenga Opene E Pule Nga Heilil PorekeNgana Nenge Haka Nga Ume

24 Iok, Iesus heleia helenga opene epule lange iri ke teke, “NeHalang nenanaualanga pe nekinga nga tapa, pomalakanga none nge tue ngaunga alona uranangana mur nga ana ume. 25 Pe nga milikohulua lochloch ngana te mamani, pe nonnem na ngarang mur teat ke te tua teuaheilil poreke ngana alona mur nga umeneu. Te tue iri ke het pe te ua sapele. 26 Iok,ngaunga alona nemur te talun ke te hei peheilil poreke ngana nemur te haka pule.

27 “Iok laol, non neu nena hana murnenge te umume nge i, tela nge i pe teonteia i ke teke, ‘Non soke, ngaunga uranangana alona mur mana kai nenge otueiri nga ume mai? Pe heilil poreke ngananemur mai teat ke merei?’

28 “Pe non neu tuacholia ke teke, ‘Lapelek ngarang e laka tua teua heilil porekengana nemur.’

“Pe nena hana mur te ontei mule i, ‘Kepomere? Lemem ke o teke mo la ke molalau hote iri?’

29 “Pe non neu hele, ‘Ero, iange ngaungaalona mur te haka lo. Lape a tak haka lekeiri heueu. 30 Tetu ke te haka luluch manamukam, ke la het nga etue nenge ngaungate mera. Nga etue nem pengpeng lapee hele lange lulunga ana hana mur ke telalau tele heilil poreke ngana nemur pe tekale pute iri pe la te chacharuch heke ngaoan. Ke het pe te lule ngaunga mur pe tetatach teua iri langa ngaunga ana pele.’ ”

Helenga Opene Nga Ae Haka Ngana(Mak 4:30-32; Luk 13:18-19)

31 Iok, Iesus heleia helenga opene epule lange iri ke teke, “NeHalang nenanaualanga pe nekinga nga tapa, nakunapomalaka nga ae nganngana e nge tunamana. Pe ae nganngana nem, none meneke tue nga ana ume. 32 I ngananganatuna mana pe haka ngana, ris tote ae murlochloch pe tana palaungana toto. Poma-lam ngie mur nga lut tela ke te ole teu nge

13:16: Luk 10:23-24 13:22: Luk 12:16-21; 1Ti 6:9-10, 17

Mateus 13:33 21 Mateus 13:51i, ke tetal kiniu pe te arare nga perpernamur.”

33 Pe Iesus hele hote helenga opene epule ke teke, “NeHalang nena naualangape nekinga nakuna pomai pule. Pomalakanga ure tutuna nenge heiemene pe poi teululuche nga beret itach ngana. Pe ure nempoia beret ke una haka.”

34 Iesus heleia ure lochloch ngana langehehei pe hana nga helenga opene murmana. Utar nenge heleia, heleia nga he-lenga opene mana. 35 Pe poinga nengepoia nem, pete tote utar nenge hetata-longa e hele hote nge nike lo, nenge heleke teke,“Lape e helemana nga helenga openemur

mana.Pe lape e hele hote ure nemur nenge

tetu ke te talkome,nga NeHalang ala hot ngana ia tapa

pe ich ke at heueu nei.”Iesus Hele Hote Helenga Opene Luna Nga

Heilil Poreke Ngana36 Iok, Iesus hele ke het pe la sapele ke

i teu nga pele e. Ol pe nena hana murtela nge i pe te hele, “O hele hote helengaopene nei luna at nge imem. Helengaopene nenga heilil poreke ngana nenge tehaka nga ume.”

37 Ol pe Iesus hele, “Non Tuna lakanenge I mele nenge tue ngaunga alonaurana ngana mur nga ume nem. 38 Peich nei, i ume nem. Pe ngaunga alonaurana ngana nemur laka NeHalang tutunamur, nenge tetu teu nga nena naualangape nekinga. Pe heilil poreke ngana murlaka, non poreke ngana nena hana mur.39 Pe ngarang nenge tua sue heilil porekengana nemur, ngana laka Satan i siponalo. Pe ngaunga mera ngana pe lulungaana etue laka, etue nenga ich nei hetalatoto ngana. Pe lulunga ana non mur lakaNeHalang nena angkelo mur.

40“Kenga ichnei hetala toto ngana, lapepoi ke pomalaka nga te leke heilil nemurpe tesau heke iri langa oan. 41Ke pomalammana, nga NeHalang nena naualanga penekinga. Non Tuna lape kulos hote nenaangkelo mur ke tesau hote iri lochlochngana nenge te heporekreke hehei pehana leteria manmanna ngana mur. Peiri lochloch ngana nenge te popoia poingaporeke ngana mur, lape tesau hot luluche

iri pule. 42 Ke lape tesau heke iri ke la tetangtang pe ngingiria chatrekreke la kounga oan sapel lala ngana. 43 Pe NeHa-lang nena hana mur, lape singiria tua kepomanga chaia matana nga Temeria nenanaualanga pe nekinga. Imo nenge a longoatat nge Iau, a pal talngamo pe a longo kenek!

Helenga Opene Nga None Nge HottauaUmtutuna Nge Te Talkome

44 “Iok, NeHalang nena naualanga penekinga pomai koi pule. Pomalaka ngaumtutuna putana e nge mele alo hit komenga ich unne. Pe none hottaua pe iech alatoto i ia. Ol pe alo hit kome mule ke nek.Non neu letena iech toto pe la ke menenena ure mur lochloch, pe la ia ke heheipe hana te olia iri. Ke het, mene umtutunaneu, pe la ke ol hot mule ich unne nengealo hit kome umtutuna putana neu ia, kenena ich neu ol.

Holonga Nenge Uruna Haka Toto45 “Pe pule NeHalang nena naualanga

pe nekinga pomalaka nga none nge tangorerere holonga nenge uruna haka toto.46 Iok laol, ana non hottaua pe la sapeleke mene nena ure mur lochloch, pe la iake hehei pe hana te olia. Ke het pe meneumtutuna neu pe la ke ol hote holonganeu.

Helenga Opene Nga Hoat47 “Pe pule NeHalang nena naualanga

pe nekinga pomalaka nga hoat nengete hesue nga kolkolu palaungana pe ruolochloch nenga mata pe mata te haia.48 Hoat nem muta pe iri nenge te ololeruo nem, tetak heke sapele langa peipei,pe te kila sio sapele ia ruo eu hot ngana.Pe te loloch mene ruo urana ngana murmana. Pe nenge te poreke tesaua iri ke telasus. 49Ke poinga nei lape lohot nga etuenenga ich nei hetala toto ngana. Angkelomur lape teat ke te eukiraua hehei pe hananenge te urana ke te mes ke kuena, peporekreke ngana mur te mes ke kueria.50 Pe lape tesau heke porekreke ngananemur ke la te tangtang pe ngingiria cha-trekreke nga oan sapel lala ngana.”

51 Pe Iesus onteia iri, “A eteia helenganemur luria lo?”

Pe iri te hele, “Oe mo eteia lo.”13:35: Psa 78:2 13:40: Ioa 15:6 13:41: Mat 24:31; 25:31; Mak 13:27 13:42: Mat 8:12 13:43: Dan

12:3 13:50: Mat 13:42; Luk 13:28

Mateus 13:52 22 Mateus 14:1852 Ol pe Iesus hele mule lange iri,

“Pomalam mana hotonga ana hetorongamur nenge e hetore nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga, te pomalaka ngatokoninga nenga pele palaungana e. Ananon teu langa pele nenge tattalue ureurana ngana mur ia, pe mene hote ureheueu ngana pe nike ngana mur ke hotlochloch.”

Iesus Na Kileng Nganngana Mur LemeriaEro Ia I

(Mak 6:1-6; Luk 4:16-30)53 Iok, Iesus hele hote helenga opene

nemur ke het pe lo haka sapele nga kilengneu. 54 Pe i ke la mule nga nena kilenghuna. La pe hetottore hehei pe hana ngareria hengetoro anapele. Pehehei pehanaleteria au ala pe leteria tuanin ke halang.Pe te ontei ke te teke, “Non nei mai meneletena matana ngana nei langai toto? Pena kerkerenganengehele pe urelu te lohotmanmana mai mene langai pule? 55 Nonnei, non nenge hemesmes pele tuna koi.Pe tana ene laka he Maria. Pe titina murlaka Ieims pe Iosep pe Simonpe Iutas. 56Peliliuna mur pai, ita ul ke ta tutu panei. PeI mai mene ure nemur langai toto?” 57 Olpe saria keke Iesus sapele.

Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Hetata-longa e pingana iuiu nga kileng pe kileng.Pe nga nena kileng huna pe nga na pelepengpeng, pingana unne hota ero toto.”58 Hehei pe hana nga kileng neu leteriamanmanna ero. Pomalam Iesus poi hoteure halang ero.

14Ioanes Nenge Henunun Mete(Mak 6:14-29; Luk 9:7-9)

1 Nga etue neu ne Herot nauele kilengnenge Kalelea. Ana non longe Iesuspingana, 2 pe hele lange hana nenge teumume nge i ke teke, “Ioanes nenge he-nunun laka nenge pingana sasasa nem.Ana nonmete ke ulolo pemaul hakamule.Ke ngana laka nenge hele pe urelu te lohotmanmana.”

3 Ne Herot hele ke mau iange nga telengana, laua Ioanes pe hele ke te kale pennape tetal teua i langa tuele au ngana. NeHerot poia poinga nei lange i iange Ioanesheleia i nge tak tote tina ne Pilipus neheiHerotias. 4 Ke Ioanes heleia ne Herot ke

teke, “O nanasia hotonga tei toto nenge opoia poinga nem lange tim nehei?” 5 Kenga helenga neu mana, ana non teke huneIoanes. Pe neHerotmatau nena pule iangehulua te teke Ioanes i hetatalonga.

6Pe nga etue nenge te eukirau ke te iechia etue nenge ne Herot tana hoho nganaia I, Herotias tuna heingana heses ke neHerot pe nena lang mur te nachnau. Pe neHerot esia he neu nge heses pe iech toto.7 Pomalam ne Herot hele ke manmannape hele ke kerkereng toto ke teke, nengeteke he neu lemene taua ute e nge i, lapetung hot mene ke lange he neu. 8 Ol peHerotias hele la sapele nge tuna heingananeu nga utar nenge lape onteia lange neHerot. Ol pe he neu hele, “E teke otal hekeIoanes nenge henunun palpalna nga kaliunei pe o mene at nge iau.” 9 Ne Herotlonge helenga neu pe singina matau toto.Ol pe lape hele ke merei ol? Ngana paiautamal hote helenga kerkereng ngana kenena lang mur te longe mau lou. 10 Ol pene Herot hele sapele ke te chat hoa Ioaneskanna nga tuele au ngana 11 pe tetal hekepalpalna nga kaliu pe te mene lange heneu. Pe he neu mene pe laia nge tana.12Pe Ioanes nena hanamur tela ke temenekoluna ke la te alo hite. Ke het pe telasapele ke la te hele toto Iesus nena.

Iesus Hengaua Hulua(Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Ioa 6:1-14)

13 Iok, Iesus longo hatal nena nga urenenge lohot nge Ioanes ke ulolo. Ol pelohaka kun mana nga sulang e ke la tu keI toro mana nga kileng e nge tu louloumana. Pe hulua te longo rusia pe te lohakanga reria kileng mur pe te i nga ich ke tenanasia I ke tela. 14Pe Iesusmana sio langapeipei pe esia hulua nge te eukirau, peletena ia iri. Pomalam hemasia iri nengesingiria haleles. 15 Pe kileng lala ke uleisisio lo, ol pe Iesus nena hana mur telange I pe te hele, “Teke poi pe o kulosiahulua nei ke tela nga tuele tana nemur kete ol aria ngaunga mukam. Iange mele heltetu nga lamai ero koi. Kileng unne nei, tuloulou mana pe kileng ulei sisio lokoi.”

16Ol pe Iesus tuacholia lange nena hanamur ke teke, “Iri lape tetu lakoloi, pe imoa tango ngaunga ke a hengaua iri.” 17 Peiri te hele, “Ero! Iange mioka iri lime peruo nai mana i tema mai.” 18 Pe Iesus hele,

13:54: Ioa 7:15 13:55: Ioa 6:42 13:57: Ioa 4:44 14:3: Lev 18:16; 20:21; Luk 3:19-20 14:5: Mat21:26 14:19: Mat 15:35-39; Mak 8:6-10

Mateus 14:19 23 Mateus 15:9“Iok, a mene iri at nge Iau.” 19 Pe puleIesus hele langehehei pehana ke te kila sionga heilil. Ol pe Iesus mene mioka nemurpe ruo nai neu pe nau haka langa lut ngatapa, pe hele urana toto pe reke iri. Kehet pe tunge lange nena hana mur. Penena hana mur te heronge nge hehei pehana. 20 Iri lochloch te ngau pe te ngau kesaria una toto. Pe Iesus nena hana mur tetakirau mule ngaunga aluanuana mur. Pechasang iri analoch pe nai, te muta muleia ngaunga aluanuana nemur. 21 Iri nengete ngaua ngaunga neu, te am ele iri pe telohot ke hana iri 5000. Pe tesis hele heheipe aina kinkino ngana ero.

Iesus I Mana Nga Ruach Ona(Mak 6:45-52; Ioa 6:15-21)

22 Iok, Iesus poia nena hana mur ke telohaka nga sulang ke iri muka tele langahele. Ke het pe kulos sapele hulua nemurke tela ol. 23 Ke het pe I toro mana i hakalanga hengene ilina ke hetalaulau, pe tutuke la ulei sio. 24Pe sulang nenge nena hanamur te haka ia kou manmana nga lemetunangana unne lo. Pe ruach tamal ia irike sio pe haka iange kileng eingana heke.

25 Pe nga uachuach Iesus i ke nanashote iri, pe i haka mana nga ruach ona.26 Pe nena hana mur te esia i pe te matautoto pe te u haka iange te teke ma moiuk.27Pe ueiuei mana Iesus hele ele iri ke teke,“Samo loiloi pe a matau ero. Iau paiam.”

28 Pe Petrus hele, “Iok, o hele at nge iauke e i mana nga ruach ona ke ela nge iong.Laka e eteia ke iong toto.”

29 Pe Iesus hele, “Iok, o i at.”Ol pe Petrus iuch hot nga sulang neu pe

i sapele nga ruach ona ke lange Iesus. 30PePetrus esia tuttula palaungananeupe sanarora mule. Pomalam talun ke hekorongteu mule nga ruach. Ol pe alngana hot keteke, “Non Soke! O halaua iau.”

31 Pe Iesus sie i nga penna ke ueiueimana pe hele, “Iong letem manmannangana unne sune mana kura. Pomereinenge o ra hite letem manmanna nganake kerkereng ero?” 32 Ke het pe iri nai teiuch teu lamule nga sulang neu, pe tuttulapalaungana neu mete sio sapele.

33 Pe Iesus nena hana mur nenge tearenga sulang neu te heto heke i pe te hele,“Manmanna toto ke iong NeHalang Tuna.”

34 Iok, te lotele ke tela nga hele pe late sio nga kileng nenge Kenesaret. 35 Pehana nemur nga kileng neu tenau urumeIesus, pe te hesese pingana ke ueiuei manake song rara nga kileng mur nenga lamau.Ol pe hulua teat sapele ia haleles kina murnge Iesus ke hemasia iri. 36 Pe haleles kinanemur te hele lange Iesus ke te teke, te rahakamananganenahengeron anahoro kearia haleles het. Ke iri nenge te rahakangeIesus, aria haleles het lochloch.

15Ta Nanasia Hengetoro Nenge NeHalang(Mak 7:1-13)

1 Pe Paresio mur pe hotonga ana het-oronga mur hel, te lohaka nge Ierusalempe tei ke tela nge Iesus pe te onteia I,2 “Pomere nge lem hana mur? Te nanas iahotonga mur nenge rera tete mur te hesiotele at nge ita ero. Hotonga nemur teke, talomo tele pera pe ta ngau ol. Pe lem hanamur te lomeperia ero, te ngau pulutmana.Pomere mai?”

3 Pe Iesus hele, “Oe! Pe imo pomerenenge a nanas taua NeHalang na hotongamur ero, pe a nanas mene lemo hotongamur? 4NeHalanghele ke teke, ‘O heto heketam pe temem pe o longo tau mene iri. Pemele nenge hele poreke temene pe tana,lape te hune i ke mete.’ 5 Pe imo a tekepoinga nei urana. Nenge a teke none helelange temene pe tana ke, ‘E teke e halauaimokenek toto, pe ero. Iange lek halaunganenge e teke e tunge lange imo, nganakou e tung mule lange NeHalang lo. Kenem, pomanga lek tunginga nenge langeI.’ 6Mele nem poi ke urana lange NeHalangpe nge temene pe tana ero. Ke nga lemopoinga nem mana a tal sio tote NeHalangnena hotonga mur pe a teke a nanas taumene imo sipomo lemo. 7 Imo hana nengea pallaka hali! Hetatalonga Isaias hele hotpengpeng ia imo lo nenge hele ke teke8 “ ‘Hana nemur te heto heke Iau nga haria

ulina mana nge hot,pe nga leteria nge teu tetu ke

kangkanga toto nge Iau.9Te hetore hehei pe hana ngaNeHalang na

hotonga mur ero.Iange te hetoro mene iri nga iri sipo-

ria reria hotonga mur.14:23: Luk 6:12; 9:28 14:26: Luk 24:37 14:31: Mat 8:26; Mak 4:39 14:36: Mat 9:20-21 15:4: Exo

20:12; 21:17; Deu 5:16 15:8: Isa 29:13

Mateus 15:10 24 Mateus 15:32Pe te channangnanga ke te heto hekeke

Iau.’ ”Iesus Heleia Ure Nenge Poia Ita Ke Letera

Muna(Mak 7:14-23)

10 Ol pe Iesus iua hulua nemur ke telange i pe hele, “A longo ke nek nga helenganemur nenge e heleleia nei luna mur.11 Ngaunga nenge o mene ke otal teualanga halim, heporeke iong ke letemmunaero. Pe utar nenge lohot nga halim, urenem poia iong ke letem muna.”

12 Pe Iesus nena hana mur tela nge I pete hele, “Non Soke, o eteia pule? Paresionemur te longe lem helenga nem nge otung hote lange iri pe saria menin hulutoto ia.”

13 Pe Iesus hele ke teke, “Temek nga lutnga tapa eteia utar mur nenge tue iri ngaana ume. Pe ure lochloch ngana nenge tueiri ero, lape lalau heke iri luluch nga ulariamur. 14A reng mana lange iri. Mataria hitkura iam. Pe mele nenge matana hit peteke henonouamele e pule ngematana hitnga kue, lape iri nai ape ke te hekorong teunga polo.”

15 Pe Petrus hele, “Iok, o hele urumehelenga opene nem at nge imem.”

16 Pe Iesus hele, “Ia imo nge a etei erokurkura kai? 17 Ure nenge a tal teua ngahalimo, la sapele kela manga letemo. Kehet pe lohot mule nga letemo ke lasus.18 Pe ure nenge lohot nga halimo, lohot atnga letemo nge teu toto. Pe ure nem lapepoia mele nem ke letena muna hulu toto.19 Ke ure nemur nenge poia mele nem keletena muna hulu toto laka; letena tuaninrara ngana nga ure poreke ngana mur pehune mele ke mete pe maluluch nge nonenehei pe lau sisio hehei pe kemkeme, pechannanga halali pe ngunngunu halali pepoinga nenge taolo heke mene helengachanangnanga ke ta heporeke mele ene.20 Ke ure nemur, poia mele nem ke letenamuna hulu toto. Pe nenge teke mele nemlome penna ero pe ngau mana, nem poiamele nem ke letena muna hulu ero.”

Hei Kanan E Letena Manmanna Ngana(Mak 7:24-30)

21 Iok, Iesus hile kileng neu pe langakileng nenge Tir pe Saiton. Pe hei enge nena nge Kanan tutu nga kileng neu.22Ana hei esia Iesus pe tang hot lange I ke

teke, “Non Soke! Iong ne Teuit tuna lakaiong. Letem poreke ia iau pe o halaua iau!Tuk heingana e, uneinei te poi poreke tote.Pomerei pe o iat ke o halaua i, iange tungana poreke toto lo.”

23 Pe Iesus tuacholia hei neu nena he-lenga ero. Ol pe nena hana mur tela ngeI pe te totohita ke te teke, “O kulosia heinei ke la ol. Ngana koi nenge nananas pepur leme ero mana ia iunga atat nge ita.”

24 Pe Iesus hele, “NeHalang kulosia iauat nge Israel mur mana. Iri te pomangasipsip mur nenge te erue.”

25 Ol pe hei neu at ke tualou sio palananga Iesus matana pe hele, “Non Soke! Ohalaua iau.”

26 Pe Iesus hele, “Nenge teke ta meneaina kinkino ngana aria ngaunga pe ta sausue langa kaone mur, poinga nem poreketoto.”

27 Pe hei neu hele, “Oe Non Soke, nemmanmanna. Pe hana hel te ngaungau ngaaria hatanga pe ngaunga mumuna losi-sio. Pe reria kaone mur te ngau hekekengaunga mumuna nemur.”

28 Pe Iesus hele, “Hei nem, iong letemmanmanna ngana palaungana toto. Peutar nenge lemem taua nge iau lape lohotke manmanna.” Pe nga etue unne neupengpeng hei neu tuna heingana uranamule sapele.

29 Iok, Iesus hile kileng unne neu pelanga ech hetaliliu ngana nge Kalelea pei ke henanas ole ruach nem ilina. Ol pe ihaka langa hengene ilina pe kila sio. 30 Pehulua te nanasia I pe tela ke te mene irinenge aria haleles ke la tetal sue iri ngaIesus apena huna ke hemasia iri. Nganalaka iri nenge singiria metmete, pe nengemataria hit, pe nenge aperia metmete penenge te hele erochro pehaleles tanahunahel pule. 31 Pe hulua nemur ngaria lohot,iange tenau pe iri nenge te hele erochroneu, te hele mulmule, pe nenge aperiamete tei mulmule, pe nenge singiria metete urana mule, pe iri nenge mataria hittenau mulmule. Ol pe te heto haka toteIsrael mur aria Soke NeHalang.

Iesus Hengaua Iri 4000(Mak 8:1-10)

32 Pe Iesus iua nena hana mur pe helelange iri ke teke, “Letek poreke ia hulualochlochngananei i. Iange iri te nananasia

15:11: Mat 12:34 15:14: Luk 6:39; Rom 2:19 15:24: Mat 10:6 15:31: Mak 7:37 15:32: Mat 14:14

Mateus 15:33 25 Mateus 16:15iau ke etue iri mol lo, pe te tam teua ute eero toto. Pe atong mur te mete aria lo. Pepule lemek ero nge e poi kulosinga ia iri.Iange heueu lape hel mataria liuliu pe telosio ke tema mana nga kue.”

33Ol pe Iesus nena hanamur te hele, “Peita mai lape ta mene ngaunga langai ke tahengaua hulua nenge pomai mai? Kilenge nge tu rochroi nga lamai ero i.”

34 Pe Iesus onteia iri, “Mioka hia nengea ronronia mau?”

Pe iri te hele, “Mioka iri rahtele nai peruo kinkino ngana hel i, mo ronronia.”

35 Ol pe Iesus hele lange hulua nemurke te kila sio nga ich. 36 Pe mene hotsapele ngaunga nemur pe ruo neu. Pe heleurana toto lange NeHalang. Ke het pe rekengaunga nemur pe tunge lange nena hanamur ke te heronge nge hehei pe hana. 37 Irilochloch te ngau ke saria una toto. PeIesus nena hana mur te takiraua ngaungaaluanuana mur. Pe ngaunga aluana, tetakiraua ke ana kaliu iri rahtele nai. 38 Irinenge te ngaua ngaunga neu iri 4,000 petesis ele hehei pe aina kinkino ngana ero.39 Iok, Iesus kulosia hulua nemur ke tela ol,pe I tamu haka nga sulang e pe mana telelanga kileng nenge Makatan.

16Paresio Mur Te Ollaka Hote Iesus(Mak 8:11-13; Luk 12:54-56)

1 Iok, Paresio mur iri ul Satiusi mur telange Iesus pe te ollaka hote I, ke te teke helepe ute e lohot mana ke tenau.

2 Pe Iesus hele, “Imo lape a esia tapasana nge remenmen nga ulei pe a helepengpeng ke a teke, ‘Ochou kileng chaiapam lo, iange ririua pau kou ma hot ngatapa sana.’ 3 Pe nga uach a hele ke a teke,‘Heueu lape pitte mol, iange muchmuahalang kou ma hele tapa sana.’ Imo anauurume tapa sana pe a hele hot pengpengia ure nenge lape lohot. Pe pomere ngeanau urume ure nenge lohotot nga etuenei pe ramamo chach ia ero toto? 4 Imohana porekreke ngana mur nga etue nei, ateke e poi hote ute hel ke anau? Iau lapee poi hote ute pele ero toto. Pe ure nengelohot nge Iona nge nike, lape e tunge langeimo.” Pe Iesus hulia rumena lange iri pe ike la sapele.

Anau Ala Amo Kenek Nge Paresio Mur PeSatiusi Mur

(Mak 8:14-21)5 Iok, Iesus pe na hana mur te lotele

langa kolkolu palaungana neu ilina hele lo,pe Iesus nena hana mur leteria lilil nge temene ngaunga. 6 Pe Iesus hele lange irike pomai, “Anau ala amo ke nek toto ngeParesio mur pe Satiusi mur. Iange hananemur, te poi ke pomalaka nga ure nengetetal teua langa beret itach ngana pe poiaberet nem ke una haka.(is)”

7Ol pe Iesus nena hana mur te hele telehel mana nge iri ke te teke, “Pomere totonenge Iesus tamal hote helenga nei mai?Lape ta mene ngaunga ero ke ngana kai?”

8 Pe Iesus eteia ure nenge te heleleianeu lo, pe hele lange iri ke teke, “Imoletemomanmanna ngana unne sunemanaiam. Pomere nenge a heleleia ngaungange ero? 9 Letemo mallaha ero kura kai?Letemo la mule nga mioka lime nengehana iri 5000 te ngaua pe saria una hatalia. Pe kaliu iri hia nenge te muta ia ariangaunga aluanuana mur? 10 Iok, letemometene hulua nenge iri 4000 nem. Ariamioka iri rahtele nai mana, pe hehei pehana lochloch ngana nem te ngau ke sariauna. Pe kaliu iri hia te muta ia ngaungaaluanuana mur? 11 Pomere nge letemoalchach ero kura? Iau e hele lala nge imonga ngaunga ero. E teke anau ala amoke nek toto nga is nenge Paresio mur peSatiusi mur.” 12Ol pe Iesus nena hana murleteria matana sapele nga ure nenge Iesushelele ia. Ke Iesus teke tenau ala aria nga isnenga beret ero. Iesus teke tenau ala arialaka nga hengetoro nenge Paresio mur peSatiusi mur.

Petrus Hemallaha Hote Iesus(Mak 8:27-30; Luk 9:18-21)

13 Iok laol, Iesus i ole ke langa tuele tanapengpeng ngana nenge Kaesarea Pilipai.Pe onteia nena hana mur ke teke, “Hanape hehei te heleleia Non Tuna ke te teke Iitei toto?”

14 Pe nena hana mur te hele, “Hehei pehana hel te heleia Non Tuna ke te teke,I Ioanes nenge henunun; pe hel te teke IElaisa; pe hel te teke Ieremias; nem pe teteke non hetatalonga e mana.”

15Pe Iesus onteimule iri ke teke, “Pe imoa teke Iau itei toto?”

16:1: Mat 12:38; Luk 11:16 16:4: Mat 12:39; Luk 11:29 16:6: Luk 12:1 16:9: Mat 14:17-21 16:10:Mat 15:34-38 16:14: Mat 14:1-2; Mak 6:14-15; Luk 9:7-8 16:16: Ioa 6:69

Mateus 16:16 26 Mateus 17:816 Pe Simon Petrus tuacholia ke teke,

“Iong Kristus. NeHalang nenge tu ke kokotuna iong.”

17 Pe Iesus hele, “Simon, iong ne Ionatuna iong. NeHalang pete iong. Ke nganalaka nenge o hele hote helenga nem. Pemele nga ich nei hele ia helenga nem langeiong ero. Temek nenge tu nga lut ngatapa henonou iong ia helenga nem. 18 Pee hele lange iong, iong Petrus nenge emluna laka, ‘um’, pe nga um nei lape ehemes heke lek hana mur nenge leteriamanmanna nge iau. Pe kerkerenga nengametenga lape hekou sue iri ero toto. 19 Pelape e tunge lohengamur nengaNeHalangnena naualanga pe nekinga nga tapa langeiong. Pe utar nenge o hu hele nga ichnei, lape NeHalang hu hele nga lut pule.Pe utar nenge o longele nga ich nei, lapeNeHalang longele nga lut pule.” 20 Iesus iKristus ke manmanna. Pe toto hita totolange nena hana mur ke te hele rere he-lenga nem ero toto.

Iesus Hele Talue Ana Metenga Nge LapeLohot

(Mak 8:31—9:1; Luk 9:22-27)21 Iok, talun nga etue neu ke la ol,

Iesus hele lala nge nena hana mur keteke lange Ierusalem. Pe hele urume totelange iri, ke teke lape amneia melmelengahalang nenge lape hana nemur te poialange I. Ngana laka hanapapalaunamurpetunginga anahanamur aria soksokenganamur pe hotonga ana hetoronga mur. Pelape te hune I ke mete pe maul haka mulenga etue mol ngana.

22Pe Petrus longe Iesus nge hele kemaupe mene lele hote Iesus pe keres taua Ike teke, “Non Soke! O poi ke pomam ero.Lemek ero nge ure nem lohot nge iong.”

23 Pe Iesus ul mule ramana lange Petruspe hele lange i ke teke, “Iong non porekengana iam, o la nga rumek! O poi kemalaka nga ure nenge teke poi hele lek kuepe hesingo ia Iau ke e losio mule. Iongletem tu mana nga ure nemur nga ich nei.Letem tu nge NeHalang ero toto.”

24 Ol pe Iesus hele lange nena hanamur ke teke, “Nenge teke mele koko ngeIau heueu, hilesue lemene ngana mur

lochloch pe takisia ana melmelenga, po-malam nanasia iau ol. 25 Iange mele nengeramana tuhit mene maulul ngana nga ich,lape maulul nga hoena ero ol. Pe melenenge nanas tote iau kela i sipona mete,ana non lape mene mule maulul ngananenge tu ke koko. 26 Nenge teke melemutena tau tote ure lochloch ngana ngaich nei, lape mene maulinga ke koko ero.Iange lape ure nemur te halaua i ngahoena ke merei? Nem pe lape ol mulemaulinga ke koko nga utar? 27 Non Tunalape at luluch nga Temene na hemalma-linga. Pe at luluch nge nena angkelomur. Pe lape tunge iechinga lange heheipe hana ke nanas tau pengpengia reriapoingamur nga ich nei. 28E hele lange imopengpeng, amo hel nge imo nenge te mesheueu nei, lapemetengamene iri ero kurape te esia Non Tuna nge at luluch nga nenanaualanga pe nekinga.”

17Iesus Singina Lohot Ke Altoto(Mak 9:2-13; Luk 9:28-36)

1 Iok, etue iri rahtele elle lalo pe Iesusmene Petrus pe Ieims pe tina Ioanes keiri ul te haka langa hengene ke iri toromana. 2 Pe nga lamau te esia Iesus ngesingina lohot ke altoto. Iesus ramana sinaele mataria ke pomanga chaia matana. Pena hengeron tua huita toto ke pomangalemenge e nge tualeme ngana sina alatoto. 3 Ol pe tenau mana pe te esia Iesusnge hele lululuch nge Moses iri nai Elaisa.

4 Pe Petrus hele lange Iesus, “Non Soke,imem nei motu lamai ke urana lo. Penenge teke lemem, e hemes haka kepelpele iri mol, ke iong lem e pe Moses nae pe Elaisa na e.”

5 Petrus helele kura pe ulu lohot ke poihite iri. Ulu neu hussu toto pe helenga elohot nga ulu neu ke teke, “Tuk toto koinei, nenge mutek tau tote pe e iech totonge I. A longo taua I!”

6 Iesus nena hana mur te longe ke maupe tematau toto pe te losiomana. Pe temake tenau sio mana nga ich. 7 Ol pe Iesusla ke ra lange iri pe hele, “A lohaka ol. Amatau ero.” 8 Te teke tenau haka pe tenaumene Iesus i toromana ol. Pe hana nai neuiri ero lo.

16:17: Kal 1:15-16 16:18: Ioa 1:42; Epe 2:20 16:19: Mat 18:18; Ioa 20:23 16:24: Mat 10:38; Luk 14:2716:25: Mat 10:39; Luk 17:33; Ioa 12:25 16:26: Mat 4:8-9 16:27: Psa 62:12; Pro 24:12; Mat 25:31; Rom 2:6;

Hem 22:12 17:2: 2Pi 1:16-18 17:5: Deu 18:15; Psa 2:7; Isa 42:1; Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22

Mateus 17:9 27 Mateus 18:19 Iok, tei sio nga hengene neu ke tela

mulmule pe Iesus toto hita toto lange irike teke, “A esia ure nenge lohot nei, a heleia lange mele ero toto kela het nga etuenenge Non Tuna maul haka mule nga anametenga.”

10 Pe nena hana mur te onteia I kete teke, “Pe pomere nenge hotonga anahetoronga mur te hele ke te teke, Elaisalape at tala mai?”

11 Pe Iesus hele ke teke, “Nem man-manna, Elaisa lape at tala ke hepengia urelochloch. 12 Pe e hele lange imo, Elaisa atlo pe hana nemur te eteia i ero. Te poiai ke nek ero pe te poi pulut mana lange inga lemeria ngana. Pe poinga nem lape tepoia lange Non Tuna pule ke amneia anamelmelenga palaungana.” 13 Ol pe Iesusnena hana mur te etei sapele ke I heleleiaIoanes nenge Henunun.

Iesus Hemasia Kol Mele Sune Nge UneineiPoia

(Mak 9:14-29; Luk 9:37-43a)14 Iok, tela mule nge hulua nemur pe

none lange Iesus pe tualou sio nga matanape hele, 15 “Non Soke, letem poreke ia tuk.Heueu nei tungana poreke toto iange utepoia ramana ke ana hauaua toto. Teke lake mak hakaka nga oan pe mana puluchteueu nga ech. 16 E mene i lange lem hanamur nenge te nananasia iong, pe nakuriaero taua nge te hemasia i.”

17 Ol pe Iesus hele ke teke, “Imo hananem, letemo manmanna ero, pe ai ke atuamasia lemo inga mur ero toto. Etululuch nge imo ke mala lo. Pe nge ngingieol pe a etei tote ume nei? A mene kolnem at nge Iau.” 18 Ol pe Iesus keres tauauneinei nenge tu nge kol neu, pe uneineineu lohot sapele. Pe kol sune neu uranamule nga etue neu pengpeng.

19 Pe Iesus nena hana mur tela pe teontei kome mene I ke teke, “Pomerei totonenge mo helope hote uneinei nem pelongo taua imem ero mai?”

20 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Iangeimo letemo manmanna ngana unne sunemana. E hele ke manmanna toto langeimo. Nenge teke letemomanmanna nganapurpure hohos nganngana, a hele langahengene neu pe hengene nem lape longotaua imo. Ke a teke, ‘Hengene nem, olohaka nga lamai pe o loloun la lamau.’ Pe

anau, hengene nem lo haka pe loloun ke la.Pe ute pele nge anali nge imo ero ol. [21Penenge teke a teke a helope hote uneineinenge pomai, apoimananga poinganengea hetalaulau ke kokoes pe a hile ngaunga.”]

22 Iok, Iesus iri ul nena hana mur tela kete eukirau mule nge Kalelea pe Iesus helela mule nge iri ke teke, “Lape te tung hekeNon Tuna langa hana hel peria. 23 Pe tehune I kemete pe nga etuemol ngana lapemaul haka mule nga ana metenga.” Iesushele ke mau pe nena hana mur leteriaporeke toto ia I.

Iesus Hele Nga Umtutuna Nenge TeSausaua

24 Iok, Iesus iri ul nena hana mur telate lohot nge Kapernam pe hana nenge telololoch umtutuna tela nge Petrus pe teonteia i ke te teke, “Amo hetoronga nemmam sausau umtutuna pule ma? Um-tutuna nenge lala nga NeHalang na pelepalaungana?”

25 Pe Petrus hele ke teke, “Oe, Ana nonsausau umtutuna pule la.”

Ol pe Petrus i teu la sapele nga pele.Pe Iesus ontei tele i ke mai, “Simon, iongletem tuanin ngana ma ke mere? Hanapapalauna nemur nga ich nei te nananasiapoinga nenge te lololoch umtutuna. Pete menmene nge itei? Te menmene ngetuturia mur pengpeng ma te menmenenge hana lomonmona ngana mur?”

26 Pe Petrus tuacholia ke mai, “Te men-mene nge hana lomonmona ngana murmana.”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “Nemman-manna. Te loloch umtutuna nge tuturiamur pengpeng ero. 27 Pe lemere ero ngeta poia hana nemur ke saria menin hulu.Pomalamo la nga kolkolu palaungana nempe o kona. Pe ruo elle nenge o kona heketele, o poia hanna ke pangpanga pe lape ohottaua um tuna e nge mateu. Pe ita nairera umtuna nenge ta saua lalom. O menepe o laia nge hana nemur.”

18Itei Nenge I Soke Toto(Mak 9:33-37; Luk 9:46-48)

1 Iok, nga etue neu Iesus nena hanamur tela nge i pe te onteia i ke te teke,“Itei toto nenge lape i soke nga NeHalang

17:10: Mal 4:5 17:12: Mat 11:14 17:13: Luk 1:17 17:19: Mat 10:1 17:20: Mat 21:21; Mak 11:23;Luk 17:6; 1Ko 13:2 17:22: Mat 16:21 17:24: Exo 30:13; 38:26 18:1: Luk 22:24

Mateus 18:2 28 Mateus 18:22nena naualanga pe nekinga?” 2Ol pe Iesusiua mele sune lange i pe hemes ia i ngamataria. 3 Pe hele, “E hele ke manmannatoto lange imo, nenge teke a hulia lemopoinga mur ero pe a tal sue imo ke mangeaina kinkino ngana ero, lape ateu langaNeHalang nena naualanga pe nekinga erototo. 4Kemelenenge talsio tote i kemangemele sune nei, lape i soke nga NeHalangnena naualanga pe nekinga.

5 “Pe mele nenge letena metene Iaupe poi ke urana lange mele sune e ngepomai, poi ke urana at nge Iau pule. 6Ainakinkino ngana nge mai leteria manmannange Iau. Pe nenge teke mele heporeke ellenge iri letena manmanna ngana ke losio,urana nge te heonhite umpalaungana ngamele nem kanna pe tesau sue langa lemechapopo ngana pe mana puluch ke lasus.

7 “Hulua nga kileng lochloch lape te am-neia melmelenga palaungana. Iange utehel poia iri ke te losio nga poinga porekengana mur. Pe ure nemur lape te lohotke manmanna. Pe non nem nenge poiairi ke te losio lape amneia melmelenga keporeke toto! 8Nenge teke perimma apem,te poia iong ke o losio nga poinga porekengana, o chato hote iri pe o saua ke telasus. Urana nge singim unne lasus nike.Pomalam lape o mene maulinga ke koko.Iange nenge teke apem nai pe perim naiape ke tetu, lape tesau heke iong langa oansapel lala ngana nenge tu ke kokoes mana.9 Nenge teke matam poia iong ke o losionga poinga poreke ngana, o sul hote pe osaua ke lasus. Urana nge matam elle keo mene maulinga ke koko. Pe nenge tekematam iri nai ke tetu kura lape tesau hekeiong langa oan nge Imperno.”

Helenga Opene Nga Sipsip Nenge Erue(Luk 15:3-7)

10 “Anau ala ke nek! A poi poreke ainakinkino ngana nenge mai ero. Iange reriaangkelo mur kou tetu luluch nge Temeknga lut nga tapa. Pe kokoes te esesiaTemeknakuna. [11PeNonTuna at kemenemule iri nenge te erue.]

12 “Imo letemo ma ke mere? Nga nengeteke none nena sipsip mur iri ana nonkina iri lime (100) pe elle erue. Lape lake tango rere ma ero? E hele lange imo,non nem lape hile sue nena sipsip mur pe

langa hengene ke tango rere elle nengeerue nem. 13 Pe nenge teke hottaua mailoi, non nem lape iech ele tote. Pe sipsipnempekngana nemur, nonnem iech ele iriero. 14Ke pomalammana, Tememonga lutnga tapa lemene ero nge e nge iri kinkinongana nemur erue.

O Hepengia Tim E Nenge Poia PoingaPoreke Ngana Lange Iong

15 “Pe nenge teke tim e poia poingaporeke ngana e lange iong, ola ke nekmana nge i ke imo naimana, pe o hele hoteure nenge poia ke poreke. Pe nenge tekelongo lange iong ke nek, iong lape o halaumule i ke imo nai timo hel mule. 16 Penenge teke longo lange iong ke nek ero,ola ke o mene mele elle pule. Nem pe omene ke aina nai pule. Iange nenge tekeaina nai mamol te hele, lape reria helengamene hote ure nem ke lohot ke mallaha.17Pe nenge teke mele nem lemene ero ngelongo lange iri nai ma mol nem, a heleialange NeHalang nena hana mur. Pe nengeteke lemene ero nge longo langeNeHalangnena hana mur, anau mene i ke pomanganone nge eteia NeHalang ero. Nem pea naue i ke pomanga non nenge lololochumtutuna.

18 “E hele ke manmanna toto lange imo,utar nenge o hu hele nga ich, lape NeHa-lang hu hele nga lut pule. Pe utar nenge olong hele nga ich nei, lape NeHalang longhele nga lut pule.

19 “Lape e hele lange imo ke mai pule,Nenge teke amo nai te ngata hel ke tehetalaulau nga ute, Temek nga lut ngatapa lape poia ke lohot ke manmanna.20 Nei manmanna, iange nenge teke amonai ma mol a eukirau nga Iau ek, Iau la etululuch nge iri.”

Chau Nananga Nenge Letera PorekeiaMele

21 Ol pe Petrus lange Iesus pe hele keteke, “Non Soke, nenge teke tik e poiapoinga poreke ngana at nge iau, pe lapeletek porekeia i ke e hia? Ratele nai toto?”

22Pe Iesus hele, “E hele ke e teke rahtelenai mana ero. E teke rahtele nai pe rahtelenaimule pe rahtele naimule a poia ke kokotele mana kela pe a sis ele ero.

18:3: Mat 19:14; Mak 10:15; Luk 18:17 18:5: Mat 10:40; Luk 10:16; Ioa 13:20 18:8: Mat 5:29-30 18:10:Hip 1:14 18:11: Luk 19:10 18:15: Luk 17:3; Kal 6:1 18:16: Deu 19:15; Ioa 8:17 18:18: Mat 16:19;Ioa 20:23 18:19: Mak 11:24; Ioa 15:7 18:22: Luk 17:4

Mateus 18:23 29 Mateus 19:1223 “Iange NeHalang nena naualanga pe

nekinga pomalaka nge non soke ngana enge iua nena hanamur ke te tuacholcholiareria hanganokmur. 24Pe talune nge nenanon nenge mene ke umtutuna iri halangtoto (1-milion kina). 25 Pe non nem naumtutuna halang ero nge tuacholia anasoke nem nena umtutuna mur. Pomalamnon soke neu hele ke lape mele hel te olianon neu pe nehei pe tutuna mur pe reriaure mur lochloch. Pe umtutuna langenon soke neu ke hemete non neu nenahanganok mur.

26 “Ol pe non neu longe pe la ke tuamermero sio nga ana soke apena hunape hele ke teke, ‘Non soke, letem ia iaumukam, pe lape e tuachol mule lem uremur lochloch.’ 27Ol pe non soke neu letenaia non neu pe hele ke teke hanganok neulasus ol. Pe kulosia non neu kela sapele.

28 “Iok, non neu i hot kela pe saolianeingana e nge hanok ke umtutuna ananon kina iri lime (100 kina) nge i. Pe sihe ipe teke inroke non neu nga kanna pe heleinin taua i ke teke, ‘Iong nem, heueumananei o tuacholia lemhanganok nenge o poiange iau.’

29 “Pe neingana neu tuamermero sionga matana pe hele, ‘Kole, letem poreke iaiau pe o kulala pol mana, pe lape e tuacholia hanganok nem.’

30“Pe non pa neu lemene ero nge kulala.Ol pe poia neingana neu kela mateu ngatuele au ngana kela het nga etue nengetuachol taua nena hanganok mur. 31 Pe irinai reria ume peknganamur te esia poinganeupemakeneknga leteria ero. Pomalamtela nge aria soke neu pe te nene lange i.

32 “Iok laol, non soke neu iu teua nonneu la pe hele ke teke, ‘Iong nem, lempoinga poreke toto! Hanganok nenge opoia nge iau nem, e hele lange iong ke eteke lasus lo. Iange iong sipom o hele keo teke letek poreke ia iong. 33 Pe pomerenenge letem poreke ia neingam neu ero?’34Non soke neu letena inin pe heteu mulenon neu langa tuele au ngana. Pe te poiai ke amneia ana melmelenga kela het ngaetue nenge tuachol taua nena hanganokmur.

35 “Pe Temek nga lut nga tapa lape poiaimoelle pe elle ke pomalampule. Penenge

teke letemo ia neingamomur, letemo ia iringa letemo nge teu toto.”

19Iesus Hetoro Nga Hilenga Hel Nga Leinga(Mak 10:1-12)

1 Iesus hele ke het pe lohaka sapele ngeKalelea pe i ke langa kileng nenge Iutea,nga ech ilina hele nenge Iortan. 2Pe huluate nanasia I pe hemasia iri nga aria halelesmur.

3 Pe Paresio mur hel tela nge Iesus kete tuamirik hote i pe te onteia i, “Rerahotonga mai hele ke teke, lape none hilenehei nga lemene ngana pule kai?”

4 Pe Iesus tuachol ia ke teke, “Imo ngelape a sisis ngaNeHalang nena helenga eroiam. Alalaha nem hele ke teke, ‘Nga talunngana toto, NeHalangumehote iri ke nonepe heie.’ 5 Pe pule alalaha nem hele keteke, ‘Pomalam, none lape hile temene petana pe la ke tululuch nge nehei pe iri naisingiria lohot ke elle mana.’ 6 Ke iri naite lohot ke iri elle pengpeng pe nai muleero ol. Pe ure nai nenge NeHalang puotomtele, a chatoa ero toto.”

7 Pe hana nemur te hele, “Pe pomerenengeMoses hele ke teke, nenge tekenonelemene ke hile nehei, non nem as hotealalaha e? Pe alalaha nem hele tote arialeinga nge lape het. Ke het pe tunge langenehei pe kulosia i ke lamulenge temenepetana. Pomere ngeMoses hele ke pomam?”

8 Pe Iesus hele, “Moses longele imo kea hile lemo hehei mur iange a nanasiaNeHalang nena hengetoro mur ero. Penga tele ngana toto ute pele nge pomamero. 9 Pe e hele lange imo pengpeng, melenenge hile nehei pe lei heke mule hei e,poia poinga poreke ngana nga NeHalangmatana ke het lo. Kue nenge o teke o hilelem hei, ngana laka nga nenge teke heinem pingana hota hot nge none.”

10 Ol pe Iesus nena hana mur nenge tenananasia I, tela nge Iesus pe te hele, “Eh,ke nenge teke leinga kina mur te popoi kemachmai, urana ngana ta lei ero nike.”

11 Pe Iesus hele, “Hulua lochloch nganate nanasia hengetoro nei ero. PeNeHalangpoia mele hel mana ke te nanasia. 12Melehel te lei ero iange te hoe iri pe te poi kepomau nike. Pe hel, te lei ero iange nonepenna poia iri. Pe hel, te lei ero iange te

18:34: Mat 5:25-26 18:35: Mat 6:15; Mak 11:25; Epe 4:32; Kol 3:13 19:4: Gen 1:27; 5:2 19:5: Gen2:24; Epe 5:31 19:7: Deu 24:1-4; Mat 5:31 19:9: Mat 5:32; 1Ko 7:10-11

Mateus 19:13 30 Mateus 20:2teke te tung tote iri ke te poia NeHalangnena naualanga pe nekinga nenga tapaana ume. Mele nenge lemene taua henge-toro nei, mene ke tal talue nga letena penanasia.”

Iesus Lemene Taua Aina Kinkino Ngana(Mak 10:13-16; Luk 18:15-17)

13 Iok, te mene aina kinkino ngana hellange Iesus ke te teke Iesus tal heke pennange iri pe hetalaulau hite iri. Ol pe Iesusnena hana mur te hele inin taua iri nengete lala ia aina kinkino ngana nemur.

14 Pe Iesus heleia nena hana mur keteke, “Aina kinkino ngana nemur te teketeat nge Iau. Pe imo, apoi hele iri ero.Iange naualanga pe nekinga nenga tapa,nganangana mur laka iri nenge pomam.”15 Iok, Iesus tal heke penna nge iri ke hetpe i kela sapele.

Non Kulpo E Nge Nena Ure Halang(Mak 10:17-31; Luk 18:18-30)

16 Ol pe none lange Iesus pe ontei keteke, “Hetoronga, lape e poia utar ngeurana ke e mene maulinga ke koko?”

17 Pe Iesus tuachol ia ke teke, “Pomerenenge o onteia Iau nga ure nenge urana?Mele elle mana nge urana toto. Pe nengeteke lemem ke o mene maulinga ke koko,o longo tau mene hotonga mur.”

18 Pe non neu ontei, “Hotonga tei hel?”Pe Iesus tuacholia ke teke, “ ‘O hune

mele ero. O tomtom hehei ero. O kemeero. O pallaklaka ia mele ero. 19 O hetoheke temem pe tam. Pe lemem tauaneingam ke pomanga lemem taua iongsipom.’ ”

20 Pe non neu hele, “Hotonga nemur enanas tau tote iri lo. Pe utar pule nge lapee poia?”

21 Pe Iesus hele, “O teke o lohot ke iongnon nge pengpeng toto, o laia lem uremur lochloch nge hana hel ke te olia, pe otunge ana umtutuna mur lange iri nengereria ute e ero toto. Ke nenge teke o poike pomai, lape lem ure halang tema ke tekulele iong nga lut nga tapa. O poia umenem ke het pe o iat ke o nanasia Iau.”

22 Non neu longe ke mau pe nakunaporeke pe ua sapele, iange nena ure halangsakilil.

23 Ol pe Iesus hele lange nena hanamur ke teke, “E hele ke manmanna toto

lange imo. None nenge na ure halangsakilil, anali toto nge teu langa naualangape nekinga nenga tapa. 24 Pe pule e helelange imo, nenge teke kamel e i teu langapakeka sune polona, nem semel toto. Penon nenge na ure halang, anali toto ngeteu langa NeHalang nena naualanga penekinga.”

25 Iesus nena hana mur te longe ke maupe te rura toto pe te ontei, “Ol pe itei totool nenge lape mene maulinga ke koko?”

26 Pe Iesus nau lange iri pe hele, “Hananakuria ero toto nge te poia ure nem.Pe nge NeHalang, i nakuna nge poia urelochloch ngana.”

27 Pe Petrus hele, “O esia imem nei, mohile sue lemem ure mur lochloch pe moatke mo nananasia iong. Pe lape mo meneurumem utar?”

28 Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Ehele ke manmanna toto lange imo nengea nanasia iau. Nga etue palaungana nengelape ure lochloch ngana te heueu nganamule, Non Tuna lape are nga nena arenganenge te hemalmalia ke I Non Soke totongana ia. Pe nga etue palaungana nem,imo lape a kila nga arenga mur pule. Lapea kila nga arenga mur nge iri analoch penai ke a nauele mata iri analoch pe nainenge Israel. 29 Pe iri lochloch ngananenge leteria tu mana nge Iau pe te hilesue reria pele mur pe titiria mur pe liliuriamur pe tetemeria mur pe tataria mur petuturia mur pe reria ich mur, iri lape temene mule ure nemur ke ele haka toto pelape te mene maulinga ke koko pule. 30 Pehulua nenge iri muka lape iri hoena mule,pe hulua nenge iri hoena lape iri mukamule.”

20Chau Nananga Nenge Hana Hel Te

Umume Nga Uain Ana Late1 Pe Iesus hele “E hele ke pomam iange

naualanga pe nekinga nenga lut nga tapa, ipomanga none nge tue uainmur nga nenaich unne. Pe ana non hoala hot nga uachuruna ke tango rara hana kela te ume ngauain ana late nem. 2 Hottaua hana helpe hele lange iri ke teke, ‘Imo a ume ngeiau heueu pe urumo laka umtutuna tolonaelle.’ Pe iri te ngata helia uru nem. Hele

19:14: Mat 18:2-3 19:17: Lev 18:5; Luk 10:28 19:18: Exo 20:13-16; Deu 5:17-20 19:19: Exo 20:12;Lev 19:18 19:26: Job 42:2 19:28: Mat 25:31; Luk 22:30; Hem 3:21 19:30: Mat 20:16; Luk 13:30

Mateus 20:3 31 Mateus 20:24lange iri ke het pe kulos sapele iri ke telanga ume.

3 “Iok, chaia matana mes haka pol lo pelake tango rara hana helmule. Esia hel ngete mes rara manmana nga ingala matana4pe hele lange iri, ‘Imo nemur ai at. Ala kea ume nga lek uain ana late. Pe lape e oliaimo ke nanas urume mene a ume ngamo.’5Hana nemur te lohaka pe tela sapele.

“Iok, chaia matana heurunga (12 kilok)pe ana non la ke tango rara hana hel pule.Pe chaia matana pallele (3 kilok) pe la ketango rara hana hel pule. 6 Pe nga ulei,nga chaia matana sisio lo (5 kilok), pe lake tango rara hana hel pule. La pe esia helnge temes raramanmanapehele lange iri,‘Etue nei i lala lo, pe pomere nenge a mesrara manmana nga lamammam?’

7 “Pe hana nemur te hele, ‘Motu raramana iange none hekuleilei ia imemkemoume ana ero.’

“Ol pe non neu hele lange iri, ‘Iok, imopule a la ke a ume nga lek uain ana late.’

8 “Iok, ulei sio nga chaia matana lala keteu sisio lo (6 kilok), ume tokoninga neuhele lange nena non nenge nauelele hanamur nga ume ke teke, ‘O iua hana nenge teume nem pe o tunge reria umtutuna. Peo talun tala nge iri nemur nenge teat ngarume toto pe ramam ole lange iri nenge tetalun tala ume.’

9 “Ke iri nenge teat rume toto neu teolia iri elle pe elle nga umtutuna tolonaelle. 10 Pe iri nenge te mene tele iri kete ume neu, te teke ma lape te mene kehaka pol nge iri nemur, pe ero. Iri ellepe elle te mene ke umtutuna tolona ellepule. 11Te esia ke mau pe te ngunngunu iaume tokoninga neu. Pe te hele lange i kete teke, 12 ‘Iong, toinge o olia imem nengemoat tala ke urumem haka nge iri nemurnenge teat rumemana nei ol. Iange imem,mo talun tele ume nei nga chaia milangngana nike. Pe iri nemur teat rume manate ume ke etue choro mana. Pe pomere otunge urumem ke ellemana kemange iri?’

13 “Pe ume tokoninga neu tuachol ia pehele lange elle nge iri ke pomai, ‘Kole,e poia poinga poreke ngana e lange iongero i. Iange iong o ngata at nge iau longa nenge o teke, o ume pe o mene urumnenge pomam. 14Ke omene pe o la ol. Ngaiau lemek ngak mana e tunge non nenge

at rume mana nem uruna ke elle mana kemange iong. 15Umtutuna nei iau sipok lekia, pomalam e poia nga lemek ngak. Pepule e poia nga poinga urana ngana. Peiong letem ma ke mere?’ ”

16 Pe Iesus hele, “Iri nemur nenge irimuka, lape tela ke iri hoena mule pe irinenge iri hoena, lape tela ke iri muka kepomalam mana.”

Iesus Hele Hemol Ngana Nga AnaMetenga

(Mak 10:32-34; Luk 18:31-34)17 Iok, Iesus ramana haka lala nge

Ierusalem lo, pe iu hot kelkel ia nenahana mur pe hele lange iri ke teke, 18 “Alongo ke nek. Tai haka lala nge Ierusalemlokoi, pe lape te tung heke Non Tuna langetunginga anahanamur aria soksokenganamur, pe hotonga ana hetoronga mur. Pelape te tuahit ana ke te teke mete. 19 Pelape te tunge I lange hana lomonmonangana mur ke te songlele ule, pe te heonheke I nga manga toto ke mete. Pe ngaetue mol ngana lape maul haka mule!”

Heie Onteia Iesus(Mak 10:35-45)

20 Ol pe ne Sepeti nehei pe tutuna murnai tela nge Iesus. Pe hei neu tualou sionga Iesus matana pe onteia Iesus ke tekeIesus poia ute lange i.

21 Pe Iesus onteia hei neu ke teke,“Lemem taua utar nge Iau?”

Pe hei neu hele, “Nga etue nenge ta tutunga lem naualanga pe nekinga, o taluetutuk mur nai nei ke elle kila nga ilim helenenga pen tamalmal, pe e nga ilim helenenga pen hoihoi.”

22Ol pe Iesus hele, “Imo a eteia ute e ero.A ontei pulut rara mana iam. Nakumo ngea inia ure ehech ngana nga eulinga nengelape e ininia nei kai?”

Pe iri nai te hele, “Oe! Nakumemngemoinia la.”

23 Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Iok,urana pe nenge amo e at ke kila nga ilikhele nenga pen tamalmal pe amo e ngahoihoi, nem Iau lek nge e hele teu ia la ero.Temek i sipona lape hele teu langa nem.Iange iri nenge Temek hesilei hote iri lo,iri laka reria arenga nemur.”

24 Iesus nena hana analoch neu te longepekngaria nai neu nge te poi ke mau pe

20:8: Lev 19:13; Deu 24:15 20:16: Mat 19:30; Mak 10:31 20:18: Mat 16:21; 17:22-23 20:21: Mat 19:28;Luk 22:30 20:22: Mat 26:39; Ioa 18:11 20:25: Luk 22:25-26

Mateus 20:25 32 Mateus 21:13leteria inin tau tote iri. 25 Ol pe Iesuseukiraua iri pe hele lange iri ke teke, “Imoa eteia lo ke hana lomonmona ngana ariasoksoke ngana mur, lemeria toto ke teeteiteia reria kerkerenga lala nge hehei pehana. 26 Pe imo, apoi ke pomam ero. Penenge teke amo e nge imo teke lohot ke ipalaungana, talsio tote i pe ume nge imomukam. 27Pe mele nenge teke i muka totonge imo, talsue i ke ume mana nge imomukam. 28 Ke pomalam mana nge NonTuna. I, at nga ich nei ke hehei pe hana teume nge I ero. At pe ume ke halaua heheipe hana. Pe pule takisia melmelenga kemete ke hemasia hulua halang nga reriapoinga poreke ngana mur.”

Iesus Hemasia Hana Nai Nge Mataria Hit(Mak 10:46-52; Luk 18:35-43)

29 Iok, Iesus iri ul nena hana mur te lo-haka nge Ieriko pe hulua halang te nanasiaI. 30 Pe hana nai nge mataria hit te ararenga kue ilina. Te arare pe te longe ngete teke Iesus kou lopar toto aria ke lalaneu lo. Ol pe te alngaria haka ke te teke,“Non Soke! Ne Teuit tuna, letem poreke iaimem!”

31 Pe hulua nemur te keres taua iri ke teteke te reng. Pe ero, iri nai alngaria hakake soke toto ol, “Non Soke, ne Teuit tuna,letem poreke ia imem!”

32 Ol pe Iesus mes sapele pe onteia irinai, “Imo nai lememo taua utar nge Iau?”

33 Pe iri nai te hele, “Mo teke o hemasiaimem ke mo nau mule.”

34 Iesus letena ia iri pe tal heke pennalanga iri nai mataria. Pe ueiuei manairi nai mataria charchara pe tenau mulesapele. Ke het pe te nanasia Iesus ke tela.

21Iechinga Palaungana Lohot Nge

Ierusalem(Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Ioa 12:12-19)

1 Iok, tei ke ramaria lange Ierusalem pela te lohot nga hengene nenge Oliua ngakileng nenge Petpage. Ol pe Iesus kulosianena hana mur nai 2 pe hele lange iri keteke, “Imo a muka langa kileng nenge tanaue lala neu pe a esia tongki e nge te kalehite ke iri nai tuna te mes. Pe a une rurnge iri pe a mene iri at nge Iau. 3Pe nengeteke none poi helenga lange imo, a helelange i ke a teke, ‘Non Soke lemene taua

iri ke poi ana ume ia mukam.’ Pomalam,non nem lape tung sapele tongki nai nemlange imo.”

4Ure nei lohot ke pete tote hetatalongae nena helenga nge poia nge nike toto keteke:5 “A hele hote helenga nei lange hehei pe

hana nge Saion,‘A esia lo, amo Non Soke kou are haka

nga tongki,nga tongki lomele ngana ke atat neu.Pe ngana tano mana ke manga none

nge pingana iuiu ero.’ ”6 Iok laol, hana nai neu tela pe te poia

ure lochloch ngana ke manga Iesus heleialange iri. 7 Pe te mene tongki hei ngananeu luluch nge tuna. Pe te poi hote reriahengeron nenge hot ana pe te pallou hekenga tongki nemur patangaria ke Iesus arehaka ia. 8 Pe hulua halang toto te lungole reria hengeron mur nga kue. Pe helte ringa ke te paria ae perperna lulucheina mur ke tetal sio ole nga kue pule.9 Pe hulua nenge iri mukmuka nge Iesuspe hulua nenge iri hoena, iri lochloch temakul haka pe te hele,“Ta iech pe ta heto haka tote ne Teuit

Tuna!NeHalang pete tote i,

iange at nga Non Soke ene!Ta iech pe ta heto haka tote NeHalang nga

lut nga tapa,iange mene mule ita lo!”

10 Iesus i teu nga kileng nenge Ierusalempe iechinga palaungana lohot. Pe te onteirara ke te teke, “Non tei toto nenge neimai?”

11 Pe hulua te tuacholia ke te teke, “NeIesus nenge I hetatalonga! Ana non at ngeKalelea nga kileng nenge Nasaret.”

Iesus Langa NeHalang Nena Pele Palaun-gana

(Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Ioa 2:13-22)12 Ke ulo pe Iesus iteu la sapele nga

NeHalang nena pele palaungana pe lopehote hehei pe hana nenge tei alala ngapele neu letena. Pe hekale hul sue hatanganenge te hetata umtutuna ia. Pe langeiri nenge te laia ngie chaulum mur pehesochare sue reria arenga mur. 13Pe helelange iri ke teke, “Helenga nenge tehassue nga NeHalang na alalaha hele ke teke,‘Lape te hetue lek pele ke hetalaulaunga

20:26: Mat 23:11; Mak 9:35 20:28: Luk 22:27; Pil 2:7 21:5: Zec 9:9 21:9: Psa 118:25-26 21:13:Isa 56:7; Jer 7:11

Mateus 21:14 33 Mateus 21:31ana pele.’ Pe imo a poia kemanga kemengekina mur reria pele toto.”

14 Ol pe iri nenge mataria hit pe nengeaperia lul, tela nge Iesus nga NeHalangna pele palaungana neu letena pe Iesushemasmasia iri. 15 Iesus poia ure uranangana nemur pe aina kinkino ngana temakul hakaka ke te teke, “Ta iech pe taheto haka tote ne Teuit Tuna.” Pe urenemur poia tunginga ana hana mur ariasoksoke ngana mur pe hotonga ana het-oronga mur ke leteria inin toto.

16 Ol pe te onteia Iesus, “Aina kinkinongana nemur mau te hele ke merechremau? O longe pule?”

Pe Iesus hele, “Oe e longe pule la. Pe ngaNeHalang na helenga nenge tehas sue keulolo, hele ke teke,“ ‘Iong sipom o hetore aina kinkino ngana

pe mamau mur ke te heto hekeiong.’ ”

Ol pe Iesus ontei mule iri, “Imo nge asisia nei ero kura kai?”

17Ke het pe Iesus lohaka pe i hot sapelenga kileng neu ke lange Petani pe tu ke anamiliko elle.

Iesus Ulo Heke Letena Inin Ngana LangaAe Popi

(Mak 11:12-14, 20-24)18 Pe nga uach uruna toto, Iesus i ke

la mulmule nge Ierusalem pe mete ana.19 Pe esia popi tana e nge mes nga kueilina. Ol pe teke la ke nau pe popi tananeu nganangana ero. Mes mana ia ina.Pomalam heleia popi tana neu ke teke,“Lape o rora mule ero ol!” Ueiuei mana pepopi tana neu kalum sapele.

20Pe Iesus nena hanamur te esia kemaupe ngaria lohot toto, pe te onteia Iesuske pomai, “Pomere nenge popi tana neikalum ke ueiuei mana mai?”

21 Pe Iesus tuacholia ke teke, “E heleke manmanna toto lange imo, nenge tekeletemomanmanna pe letemo nachnai ero,poinga nenge e poia langa popi nem, imonakumo nge a poia pule. Nem pe a helelanga hengene neu ke a teke, ‘O lohaka ngalamam pe ola ke o losio teu nga ruach.’Pe imo anau, ure nem lohot la. 22 Nengeteke letemo manmanna pe a hetalaulau,ure nemur nenge a hetalaulau ia lape telohot ke manmanna.”

Onteinga Nga Iesus Nena Hekerkerenga(Mak 11:27-33; Luk 20:1-8)

23 Iok, Iesus i teu langa NeHalang napele palaungana letena pe hetottoro. Petunginga anahanamur aria soksokenganamur pe hana nenge iri mukmuka ngehehei pe hana, tela nge I pe te onteia I kepomai, “Iongmamomene lem kerkerengalangai toto nenge o popoia ure nemur?Pe itei toto nenge tunge kerkerenga nemlange Iong?” 24 Pe Iesus hele lange irike teke, “Iau pule lape e onteia imo ngaonteinga e pule. Pe nenge teke a tuacholia,lape e tuacholia lemo pule. Pe e helehote kerkerenga nenge e poi hohote urenemur. 25 Iok, a hele at nge Iau. Ioanesnenge henunun henune hehei pe hana. Pehenuninga nem at langai? At nga lut ngatapa ma at nge none mana nga ich nei?”Pe hana nemur te hele tele helia nge irike te teke, “Nenge teke ta hele ke ta teke,‘Ure nem at nga lut nga tapa.’ I lape onteimule ita ke mai, ‘Iok, pe pomere letemomanmanna nge i ero?’ 26 Pe nenge teketa hele ke ta teke, ‘Ure nem at nge nonemana,’ ta matau ala ara nge hehei pe hanapule. Iange iri lochloch leteria kerkerengtoto lo nge Ioanes i hetatalonga.”

27 Pomalam te tuacholia Iesus na he-lenga ke te teke, “Mo eteia ero i.”

Ol pe Iesus hele, “Ke pomalam Iau pulelape e hele hote lek kerkerenga nei langeimo ero.”

Helekenga Ala NgaNoneNge TutunaMurNai

28“Iok, imo letemomakemerei nga nei?None tutuna mur iri nai. Ana non langetuna nenge soke pe hele, ‘Kolek, teke poipe ola ke o ume nga uain ana late heueu.’

29 “Pe tuna neu hele, ‘Ah! Lemek ero i!’Pe nga hoena letena hul mule pe i ke langaume.

30 “Iok, non neu lange tuna nenge kinope hele, ‘Kolek, teke poi pe ola ke o umenga uain ana late.’ Pe kon neu hele, ‘Oetemek, ela ke e ume heueu kura.’ Pe ero.I hele mana pe la ke ume ero.

31 “Itei nge iri nai nanas taua temerialemene ngana?”

Pe hana nemur te hele, “Ngana lakatuna nenge soke.”

Ol pe Iesus hele lange iri ke teke, “E helelange imo pengpeng, iri nenge te lololoch

21:16: Psa 8:2 21:21: Mat 17:20; Luk 17:6; Ioa 14:12; 1Ko 13:2 21:22: Mat 7:7-11; 18:19 21:26: Mat14:5 21:32: Luk 3:12; 7:29-30

Mateus 21:32 34 Mateus 22:4umtutuna pe salaunga kina mur, lape irimuka nge imo ke teteu tala langa NeHa-lang nena naualanga pe nekinga. 32 IangeIoanes at ke hetore imo nga kue nengepengpeng toto ke ananasia. Pe imo letemomanmanna nge i ero. Pe iri nenge telololoch umtutuna pe salaulaunga kinamur leteria manmanna nge i. Pe imo,a esia iri nge te poi ke pomau pe a hu-lia letemo ero pe letemo manmanna eropule.”

HelekengaAlaNgaHanaNenge Tenau EleUme

(Mak 12:1-12; Luk 20:9-19)33 Iok, Iesus hele lange hana papalauna

nemur ke teke, “A longo at nga lekhelekinga ala nei pule. Nga etuene nonetue uain nga nena ich unne. Ke het pehaua ana mapuo ke liuliu tom. Pe ngaume neu letena, non neu selia polo e keuain nganangana ana nenge te pip hototeeina. Pe pule umeia pele sase ngana eke iri nenge tenau elele ume neu te tutuia. Ke het tunge ume neu ke langa hanahel peria ke tenau ele, pe i lohaka kelanga kileng tau ngana e. 34 Iok, nga etuenenge uain nganangana te mera, non neukulosia nena hana mur lange hana nengetenau elele ume neu, ke temene nena uainnganangana mur pe te takisia lange i.

35 “Pe ero. Tela pe hana nemur te siheiri. Elle te pal hulu hite. Pe elle, te tamaliaana um. Pe elle, te hune ke mete. 36 Olpe ume tokoninga neu kulosia nena hanamur hel ke tela pule. Neu ol, iri halang telohaka ke tela. Tela pe hana nemur te poiairi ke pomaumana pule. 37Ol pe nga hoenaume tokoninga neu kulosia i sipona tunake la ol. Pe hele, ‘Hana nemur, lape te poinek lange i ol.’

38 “Pe ero. Hana nemur te esia umetokoninga tuna nge atat pe te hele, ‘Umetokoninga tuna la atat nem. Pe i nge lapemene temene nena ure mur lochloch laka.Ta hune i ke mete nike. Pomalam lape tamene ure lochloch ngana nemur ke rera iaol.’ 39 Iok laol, te laua i pe tesau hote i langamapuo rumena, pe te hune i ke mete.

40“Iok, ume tokoninga neu i sipona la ol.Pe lape poia hana nemur ke merei?”

41 Pe hana nemur te hele, “Non nemlape at pe heporeke tote hana porekrekengana nemur. Pe lape tunge ume nem

lange mele hel nge altoto ke tenau elepule. Pe nga etue nenge ume nem merasio, hana nemur te lule pe te tunge langeume tokoninga neu.”

42Pe Iesus hele lange iri, “Imo nge a sisisnga NeHalang na helenga ero kai? Nengehele ke teke;“ ‘Hana nenge te hemesmes pele te teke

um e poreke pe tesau hote.Pe heueu nei, um nem lohot ke i um

kerkereng ngana nenge ratua helepele.

Ure nei Non Soke i sipona poia ke lohot pei urana toto nga matara.’

43 “Ke pomalam e hele lange imo. Ne-Halang lape piu hele nena naualanga penekinga ana kileng nge imo. Pe iri nengete hulia leteria pe te longo taua nenahelengamurmana, lape teteu langa kilengneu. 44 Pe mele nenge losio haka nga umnem lape singina uch hulu ke het. Penenge teke um nem losio haka nge mele,mele nem menret sapele.”

45 Pe Paresio mur pe hana papalaunanemur te longe Iesus nena helenga murpe te etei mellehe mene ke te teke Iesushelele ia iri. 46 Pomalam te tango rara kuee nge te teke te sihe I. Pe ero, iange temataua hulua nemur. Iange hulua nemurleteria manmanna toto ke te teke Iesus Ihetatalonga.

22Puongata Nga Leinga Ana Ngaunga(Luk 14:15-24)

1Pe Iesus nana mule nga helenga openee pule kemai, 2“NeHalang nena naualangape nekinga nga lut nga tapa, pomalaka ngenaungaala ana none nge popoia ngaungaunne nge tuna nenge lei heueu ngana. 3Penon palau nem hekulo mele hel aria loke tela nga ngaunga matana nem. Iok,kulosia hana nenge te umume nge i ketela taua iri ke la te ngau, pe hana nemurlemeria ero.

4 “Ol pe ana non kulosia nena hana murhel pule pe hele lange iri ke teke, ‘Alape a hele lange iri nenge e hekulo arianem ke e teke teat nga ngaunga nei ol,iange ngaunga kalum lo. A hele ke a tekepalngen hel koi e ruruke iri lo, pe urelochloch ngana e tatalo ele ke het lo. Peteat ke te ngau mana ol!’

21:33: Isa 5:1-2 21:38: Mat 27:18 21:39: Hip 13:12 21:42: Psa 118:22-23; Rom 9:33; 1Pi 2:6-8

Mateus 22:5 35 Mateus 22:305 “Pe ero. Hana nemur te longo tau ero

nge tela nga ngaunga matana neu. Teike tela nga lemeria ngana mana. Hel tetakis selempo pe kakop ke teii, pe hel telala nga aria ume mur nenge te menmeneumtutuna ia. 6 Pe hel te laua non palauneu nena hana nemur pe te pal hulu hiteiri pe te hune iri. 7 Ol pe non palau neuletena inin pe kulosia nena palinga hel anahana mur ke te hun lapue hana nenge tehun neu, pe te tonoi heke reria pele murpe kileng tana neu ngau lala ke het.

8 “Pe hele lange nena hana mur nengetetu neu ol ke teke, ‘Ngaunga matananenga puongatau nei, e tatalo ele ke het lo.Pe iri nenge e hekulo aria teat ero iange teurana ero. 9 Pomalam ala ke a mes ele kuematana mur lochloch pe anau rara melehel pe a hele lange iri ke teat nga ngaungamatana nei.’ 10 Iok laol, hana nemur tela pete iua hana nge halang toto. Pe te menehana nenge te urana pe nenge te porekeke teat pule. Pe pele nenge te poi ngaungamatana neu ia, muta toto ia lang mur.

11“Iok laol, nonpalauneu i teu at sapele.At pe esia none nge heronia hengeronnenge ngaunga matana ana ia ero. 12Ol pehele, ‘Kole, o teu at lamai ke mere, nengeo heronia lem hengeron nenge ngaungamatana ana ero?’ Pe non neu na helengaero pe reng mana.

13 “Ol pe non palau neu hele lange nenahana mur, ‘A kale hite non nei penna peapena pe a sau hote i langa kileng aunganange hot. Nga kileng nenge te amneiamelmelenga pe te tangtang pe ngingiriachatrekreke ia.’

14 “Ke ngana laka nenge e hele ke e teke,‘NeHalang iua hulua halang, pe hesileihote hel mana ke teteu la.’ ”

Hana Hel Te Tuamirik Hote Iesus(Mak 12:13-17; Luk 20:20-26)

15 Iok laol, Paresio mur aria papalaunamur tetal helenga ke te teke te tuamirikhote Iesus, ke heleia helenga poreke nganae. 16 Pomalam te kulosia reria hana helpe ne Herot nena hana hel pule ke telange Iesus pe te hele, “Hetoronga, imemmoeteia ke Iong o pallaklaka erochro. O het-ottore ure nge manmanna nga NeHalangna poinga lala nge hehei pe hana. Pe lempoinga elle mana ke lange hulua lochloch.Nge iri nenge pingaria iuiu pe iri nenge

pingaria iuiu ero pule. 17 Iok, o hele hoteletem at nge imem. I mai urana nge tasau umtutuna lange ne Kaesa pule kai? Maero?”

18 Pe Iesus eteia ke hana nemur leteriatuanin ngana mur te poreke lochloch. Pehele, “Imo mam, a pallaklaka manmanaiam! Pomerei nenge a teke a tuamirikhote Iau? 19 A hetei hote lemo umtutunanenge a sausaua ke enau.” Ol pe te menehote umtuna elle pe te heteia lange Iesus.20 Pe Iesus ontei mule iri, “Itei toto openepe ene nenge ma haka nga umtutuna neimai?”

21 Pe iri te hele, “Ne Kaesa.”Pe Iesus hele, “Ure nemur nenge ne

Kaesa nena, a tungmule iri lange ne Kaesa.Pe ure nemur nenge NeHalang nena, atung mule iri lange NeHalang.”

22Hana nemur te longe Iesus na helengape ngaria lohot. Pomalam te lohaka manape tei ke tela.

Onteinga Nga Ta Maul Haka Mule Ngara(Mak 12:18-27; Luk 20:27-40)

23 Iok, Satiusi mur leteria manmannaero nga nenge tametmete pe tamaul hakamulmule ngametenga. Pomalam nga etuenem mana tela nge Iesus pe te onteia I kete teke,

24 “Hetoronga, ne Moses has sue ngaalalaha ke teke, nenge teke none lei petutunamur ero pemete hatalia nehei, nonnenge mete nem tina e lape lei haka mulemetenga hatal nem. Pe iri nai tuturia mur,lape te heleia ke te teke, non nenge metenem tutuna mur ia iri. 25 Nga etuene e,hana iri rahtele nai nge titiria mur hel.Tiria nenge soke lei pe tutuna mur erokura pe mete mule. 26 Pe tiria neinganalei heke mule metenga hatal neu pe metepule. Iok, tiria mol ngana pule poi kepomalam ke la het nge tiria rahtele naingana. 27 Pe nga hoena ol, hei neu mete.28 Iok, o hele at nge imem. Hana nemuriri lochloch ke te leia hei neu pe te mete.Pe hei neu pule mete. Pe nga etue nengete maul haka mule nga metenga, itei totolape nehei mule ia ol?”

29 Pe Iesus hele, “Nakuna nenge imo aeteia NeHalang nena helenga mur ero, pea eteia na kerkerenga ero toto pule. Kengana laka nenge a tung hot pulut menehelenga nem. 30 Nga etue nenge hehei pe

22:6: Mat 21:35 22:13: Mat 8:12; 25:30; Luk 13:28 22:15: Mak 3:6 22:21: Rom 13:7 22:23: Ume23:8 22:24: Deu 25:5

Mateus 22:31 36 Mateus 23:9hana temaul hakamule ngametenga, lapetetu mana ke pomange angkelo mur ngalut nga tapa, pe te lei hel mule ero ol. 31Penenga maulinga haka mule nga metenganem, NeHalang hele lange imo lo. Pe imomai, lape a sisia ero kura kai? NeHalanghele lange imo ke teke, 32 ‘Iau NeHalang.ne Apraham pe ne Isak pe ne Iakop ariaSoke Iau.’ ”

Pe Iesus heloloune na helenga pe hele,“Iri nenge aria Soke NeHalang, ngana laka,iri nenge te maulul. Pe iri nenge te maululero, aria Soke NeHalang ero.”

33 Hengetoro nenge Iesus poia neu,hehei pe hana te longe pe ngaria lohotia.

NeHalangNaHotongaNenge PalaunganaToto

(Mak 12:28-34; Luk 10:25-28)34 Iok, Paresio mur te longe nge te teke

Iesus pal mete tote Satiusi mur rea oanke reria helenga ero. Pomalam te eu helke muria elle. 35 Pe elle nge iri etei teula toto nga hotonga nenge Moses. Ananon teke tuamirik hote Iesus pe poia on-teinga nenge teke, 36 “Hetoronga, o amneiteu nga NeHalang nena hotonga nemur.Hotonga tei toto nge palaungana nge irilochloch?”

37 Pe Iesus hele, “ ‘Mutemo tauaNeHalang ara Soke nga kakahomo murlochloch, pe mutemo taua I nga opemomur lochloch, pe mutemo taua I ngaletemo tuanin ngana mur lochloch.’ 38 Kehotonga nenge palaungana toto ngahotonga mur lochloch koi nei. 39 Peneingana nenge palaungana toto pule,ngana laka nenge: ‘Mutem taua neingame nenge tu rochroi nge iong, ke pomangamutem tau mule iong sipom.’ 40 Hotonganemur nenge Moses pe alalaha nemurnenge hetatalonga mur tehas ia, kiria totokoi hotonga nai nei.”

Iesus Onteia Paresio Mur(Mak 12:35-37; Luk 20:41-44)

41 Iok, Paresio mur te mes ke muria ellekura pe Iesus onteia iri ke teke, 42 “Letemotuanin nganama kemerei nge I nenge eneKristus? Pe non tei tuna toto?”

Pe iri te hele, “Ne Teuit Tuna laka nengeene Kristus.”

43Ol pe Iesus hele lange iri ke teke, “Iok,pe pomere nenge Opepengpeng poia ne

Teuit ke hetue Non nem ke I Non Soke?Nenge ne Teuit hele ke teke,44 “NeHalang hele lange ak Non Soke ke

pomai,‘O are lakoi nga perik hele nenga pen

tamalmal,pe e mene lem ngarang mur ke etal

sue iri pe apem hepapar hitite iri.’45 A esia lo, Non nem, ne Teuit hetue I keana Soke ia. Pe pomere nenge Non nemlohot ke I ne Teuit tuna mule?”

46 Iesus onteia Paresio nemur ke maupe te tuacholia I ero toto. Ke talun ngaetue neu pengpeng, te matau nge te poionteinga la mule nge Iesus ol.

23Iesus Tunge Helenga Kerkereng Ngana

Lange Hana Papalauna Mur(Mak 12:38-39; Luk 11:43, 46; 20:45-46)

1 Ol pe Iesus hele lange hulua nemurpe nena hana mur ke teke, 2 “Paresio murpe hotonga ana hetoronga mur te meneMoses munna ke te hetottoro pe te heleururume NeHalang nena hotonga mur.3 Ke nenge teke te hele lange imo ngautar, a longo tau mana pe a poia. Pereria poingamurmana, a nanasia ero toto.Iange te hetottoro pe iri siporia te nanasiate hetoro ngaria ero toto. 4 Pe te poiahehei pe hana ke te amneia melmelengahalang, nga hotonga hel nenge iri siporiatetal hote. Pe iri te halau polia hehei pehana ero toto nga melmelenga nemur.

5 “Ure lochloch ngana nenge te popoia,te teke te poi heteinga ana mana ia. Kete kale heke NeHalang nena helenga chor-chornamur nga ramaria pe nga peria pe tehemallaha hot tote ure nemur. Pe pule tekale rur sasase ngana nga reria hengeronmur. 6 Pe te kau toto elele arenga mur ngangaunga matana. Pe nga pele hetorongaletena, te teke te kila manmana nga mukake kokoes. 7 Pe muteria tau tote poinganenge hehei pe hana te apala lange iri kenek toto nga ingala matana. Pe te tekehehei pe hana te hetue iri ke iri hetorongaana hana mur.

8 “Pe imo, a teke te hetue imo ke pomauero. Iange imo amo hetoronga elle mana.Pe imo lochloch titimo mur hel. 9 Pe ahetue mele nga ich nei ke tememo ia ero.Iange imo tememo elle mana. Ngana kou

22:32: Exo 3:6; Mat 8:11 22:37: Deu 6:5 22:39: Lev 19:18; Mat 7:12 22:40: Rom 13:10; Kal 5:1422:42: Ioa 7:42 22:44: Psa 110:1; Mat 26:64 23:3: Mal 2:7-8 23:5: Exo 13:9; Num 15:38-39; Deu 6:8;

Mat 6:1

Mateus 23:10 37 Mateus 23:27tu nga lut nga tapa. 10 Pe a poia hana pehehei ke te hetue imo ke ‘Hetoronga’ eroiange imo amo Hetoronga laka Kristus Itoro. 11 Ke mele nenge umume nge imolape lohot ke i non palaungana. 12 Iangemele nenge tal hekeke i lape tetal sue i,pe mele nenge talsio menmene i lape tetalheke tote i.

13 “Pe imo Paresio mur pe imo hotongaana hetoronga nemur, a neknek ia imoiange amo hengetau nachnai hali. Ahetoro kokoua hehei pe hana pe a piuhele piunga nge iri, nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga nga tapa. Atongmur te teke teteu la toto nga kileng nem.Pe imo apoi helele iri. Pe lape ateu la erototo ol.

[14 “Pe imo Paresio mur pe imo ho-tonga ana hetoronga nemur, a neknek iaimo iange amo hengetau nachnai hali. Achananga ia hehei pakar mur ke a lolochiareria pele mur. Pe pule a hetalaulau kesase toto nga hulua mataria. Pomalam,lape amo tuangachol poreke toto ol!]

15 “Pe imo Paresio mur pe imo hotongaana hetoronga nemur, a neknek ia imoiange amo hengetau nach nai hali. Iangeai ke ala nga ich hel pe a mana nga ruachke ala nga kileng hel ke a tango rara hana.Pe lape a mene none pe a poia i ke nanastau pengpeng ia lemo poinga mur. Pe lapena poinga poreke ngana, ristoto mule imolemo poinga poreke ngana mur pe la keporeke toto ol.

16 “Pe a neknek ia imo pule. Iangematamo hit pe a teke a henonoua hehei pehana nga kue. A hetottore hehei pe hanake a teke, nenge teke mele hekerkerengtote na helenga pe hele ke kerkereng totonga NeHalang na pele, imo a heit kou siomene pe a teke ute pele ero nga helenganem. Pe nenge teke mele hekerkerengtote na helenga pe hele ke kerkereng totonga um chalemlem ngana (gol) nenge mateu nga NeHalang nena pele letena, nem ateke poia nena helenga ke kerkereng toto.17 Imo letemo mallaha ero pe a etei teulanga NeHalang nena poingamur ero toto.Ure tei nge palaungana toto? Ngana kauum chalemlem ngana nenge uruna hakaneu mau? Iau e teke NeHalang na pele,iange pele nem poia ure nem ke heo nganatoto. 18 Pe imo a hele pule ke a teke,

‘Nenge teke mele teke hekerkereng totena helenga pe hele ke kerkereng toto ngahatanga, nem a teke ute pele ero pule.Pe nenge teke mele heleia tunginga murnenge tema haka nga hatanga nem, a tekeana ure toto ol la. Pe a teke letena matanahite nena helenga kerkereng ngana nemke nek.’ 19 Imo nge matamo hit toto loiam. Ure tei nge palaungana toto? Nganakau tunginga neumau? Iau e teke hatanganem, iange hatanga nem poia tunginganemke heo ngana toto. 20Mele nenge poiahelenga kerkereng ngana nga hatanganem, poia langa ure lochloch ngana nengetema haka nga hatanga ona pule. 21 Pemele nenge poia helenga kerkereng totongana nga NeHalang na pele, poia langemele nenge tu teu nga pele nempule. 22Pemele nenge poia helenga kerkereng nganae langa tapa, poia langa NeHalang nenaarenga nenge heo ngana toto. Pe pule poialange I nenge kila nga arenga nem.

23 “Ke imo Paresio mur pe hotonga anahetorongamur, a neknek ia imo pule iangeamo hengetau nach nai. Nga ure lochlochngana nenge a menmene iri pe ngaungakinkino ngana mur nga ume, a tunge kehuna elle nge iri analoch lala nge NeHa-lang. Pe pomerei lememo ero nge a nana-sia hengetoro palaungana nenga hotonganenge helele ia; poinga nge pengpeng, pepoinga nenge letem poreke ia mele, pepoinga nenga letem manmanna ngana?Ure nemur nenge toinge apoi tettele irikoi nemur, pomalam lape a la nga kinkinongana pe a nanasia ke nek pule. 24 Imo ngeletemo mallaha ero mana iam. A poi kemalaka nga none nge sul hote lango e ngemateu nga ana ech kina ke lasus pe in teuakamel palaungana e.

25 “Pe a neknek ia imo pule. Imo Paresiomur pe hotonga ana hetorongamur. Iangeamo hengetau nach nai hali. A teke ahelemlem heke mene singimo nge hot.Pe letemo nge teu muta ia poinga porekenganamur lochloch. 26 Imo Paresio nemurmatamo hit toto. Toinge a lomo hot telekou letemo nge teu, laka singimo nge hotlape lemlem pule.

27 “Pe a neknek ia imo pule. Iangeapoi ke pomalaka nga polo e nge te alohitpum ia. Pe te hepore nge hot ke hussupe nakuna urana mana. Pe nge teu mele

23:11: Mat 20:26; Mak 9:35; Luk 22:26 23:12: Job 22:29; Pro 29:23; Luk 14:11; 18:14 23:16: Mat 15:1423:22: Isa 66:1; Mat 5:34 23:23: Lev 27:30; Mic 6:8 23:25: Mak 7:4 23:27: Ume 23:3 23:28: Luk

16:15

Mateus 23:28 38 Mateus 24:8nenge mete neu kina pe ure nemur nengeinangaria has, te maia. 28 Pe imo apoike pomalam toto. Nga singimo nge hot,nakumo pomanga hana nemur nenge tepengpeng toto. Pe letemo nge teu muta iapoinga poreke nganamur, pe a channangaele menmene imo.

29 “Pe a nauala amo ke nek pule. Iange aume heke polo mur pe a hemalmalia het-atalonga mur pe hana nenge te pengpengtoto aria polo. Pe hana nemur, lemo tetemur te hune iri nge nike. 30 Pe a hele ke ateke, ‘Toinge tatu nga rera tete mur ariaetue nike, lape ta koko nge iri ero nikeke ta hune hetatalonga nemur.’ 31 Pe ngapoinga nem, a henonou hot pengpeng iake imo alomo mur pengpeng laka te hunehana nemur. 32 Pomalam, a heulo hot toteol! A heulo hot tote poinga poreke ngananemur nenge lemo tete mur te talune ngenike lo!

33 “Nakumo manga ilimo! Ilimo nengehunun tutuna mur laka imo! Pe NeHalanglape sau sue imo ke ala nga oan nginginangana. Pe lape a ua ke merei? 34 Pe lapee kulosia hetatalonga mur pe hana nengete etei tote ure mur pe pule hetorongamur nga hotonga nenge Moses ke tela ngeimo. Pe hel nge iri lape a hune iri pea heon heke iri nga manga toto. Pe hellape a palia iri nga hengetoro ana pelepe lape a lope iri ke tela nga kileng pekileng. 35Ke pomalam, lape a etei tote ngeimo sipomo a poia poinga poreke ngananemur. Nenge a hune hana nenge tepengpeng toto nga ich nei. A talune ngeAbel ke lange ne Perekia tuna Sakarias,nenge a hune nga NeHalang na pele pehatanga tunangana. Ke imo lape singimomeena mana ia poinga nenge a poia nei.36 Pe e hele lange imo pengpeng, poingaporeke ngana nemur ana tuangachol lapelohot nge imo hehei pe hana nenga etuenei.

Iesus Letena Poreke Totoia Kileng NengeIerusalem

(Luk 13:34-35)37 “Auoh! Kileng nge Ierusalem o! Lem

hanamur tehun lapuehetatalongamurpete tamal hune iri nenge NeHalang kulosiairi lange iong. Kokoeses e teke e euki-rauraua tutum mur ke manga pareo hei

ngana nenge eukirau teua tutuna mur ngasahana ene. Pe iong lemem ero. 38 Ol pelape lem pele ngana ngana ero ol. Lape tumana ol. 39Pe e hele lange iong pengpeng,lape o nau mule Iau ero ol ke la het ngaetue nenge o hele ke o teke, ‘NeHalang poike urana toto lange I nenge at nga NonSoke ene.’ ”

24Iesus Heleia NeHalang Na Tuele Palaun-

gana Nge Lape Te Heporeke(Mak 13:1-2; Luk 21:5-6)

1 Iok laol, Iesus i hot nga NeHalang natuele ke teke lala lo, pe nena hanamur telange I ke te teke te henonou mule I langapele mur. Pe te hele, “O nau la mule ngapele pane mur, nakuria urana mana.” 2 PeIesus hele, “Oe, pe pele nenge a esesia irinem lape te heporeke iri. Pe um nemurnenge te lung heke iri nem lape te sisparaisio hulu.”

Iesus Heleia Ure Poreke Ngana Nge LapeLohot

(Mak 13:3-13; Luk 21:7-19)3 Iok, Iesus arare nga hengene nge Oliua

pe nena hana mur tela kome mana nge Ipe te ontei hote I ke pomai, “O hele hotlemem. Ure nem lape lohot nge ngingie?Pe utar nge lape lohot tala ke mo nauhilia oat mule ngam pe ich nei hetala totongana mai?”

4 Pe Iesus hele, “Imo a nauala amo kenek, iange lapemele hel te channanga reremene imo. 5 Iri halang lape tela nge imope te hetue ek, pe te channanga rere menehehei pe hana ke te teke, ‘Iau Kristus koloi,Non nenge NeHalang kulosia at ke menemule hehei pe hana.’ 6 Pe imo lape a longenananga mur nga hunelinga palaungana,pe a longe pingana nge sasa ke at. Pe amatau ero. Ure nemur nenge pomam telohot tattala pe ich nei hetala toto ngana,ngana kou atat kura. 7 Kileng papalaunanai aria mata i helel. Pe tuele kina eteia polong ke tela nga tuele kina e pule.Pe lape uringa lohotot pe mangila rururnga kileng mur lochloch. 8 Pe ure nemurte lohot ke pomanga hei nenge amneiaana inin nga talun ngana toto nenge tunasechia i.

23:31: Ume 7:52 23:33: Mat 3:7; 12:34; Luk 3:7 23:35: Gen 4:8; 2Ch 24:20-21 23:38: 1Ki 9:7-8; Jer22:5 23:39: Psa 118:26 24:2: Luk 19:44 24:5: Mat 24:23-24; 1Io 2:18 24:9: Mat 10:22

Mateus 24:9 39 Mateus 24:319 “Iau lek hana mur imo. Pe hulua nga

kileng lochloch lape lemeria ero ia imo. Pelape te laua imo pe a amneia melmelengapalaungana pe te hune imo ke a mete.10 Pe nga etue nem, hana halang nengeleteria manmanna nge Iau, lape te hileleteria manmanna ngana nem pe lape tepoi poreke hel mule nge iri. Pe lape tetung heke mule hel nge iri langa reriangarang mur peria. 11Pe hana halang lapete lohaka pe te channanga ke te teke irihetatalonga mur pe te pallaklaka ia huluahalang. 12Poinga poreke ngana lape salalahite kileng pe poinga urana ngana lapehet sio. 13 Pe mele hel nenge te mes kekerkereng kela het nga kileng nei hetalatoto ngana, lape NeHalang mene iri. 14 Pehelenga urana toto ngana nga NeHalangnena naualanga pe nekinga, lape te helehote nga kileng lochloch ngana nga ich, kehehei pe hana lochloch te longe. Ke het peich nei hetala toto ngana lohot sapele.”

Ure Nenge Poreke Toto Lape Lohot(Mak 13:14-23; Luk 21:20-24)

15Pe Iesus hele pule ke teke, “Imo lape anaue ure poreke ngana nenge hetatalongaTaniel hele ia nge nike toto lo ke teke,‘Ure poreke ngana nemmes nga NeHalangna tuele.’ Mele nenge sisia helenga neiletena tuanin hote luna ke nek. 16 Ke ngaetue nem, iri nenge tetu nge Iutea te uake tela nga hengene mur. 17 Nenge tekeotu nga pele ona, otu lola. Pe o teu lamule nga pele letena ke o mene mule uteero ol. 18 Pe nenge teke otu nga ume, otulola. Ola mule nga lem pele ke o menelem hengeron sase ngana ero ol. 19 Ngaetue nem, hehei nenge saria pe nenge telololo peo lape te amneia ke meena totonge iri. 20 Pomalam a hetalaulau langeNeHalang ke ure nem lohot nga etue lololongana ero, pe lohot nga Sapat ana etueero. 21 Iange melmelenga pe ure meenangana nenge palaungana toto lape lohotnga etue nem. Pe ure e nge pomam lohotnge nike ero toto, nga ich nei talun ngananike. Pe nga hoena pule ure palaungana enge pomai lape lohot ero. 22 Nenge tekeNeHalang tom chore etue poreke ngananem ero, hulua lochloch lape te het. Pe

I letena ia nena hana mur nenge hesileihote iri lo, pomalam tomia etue nem kechoro mana. 23 Nga etue nem, nengeteke mele hele lange imo ke teke, ‘A nauat! Kristus koi! Eh, ero! Ngana paukou!’ A nau pe poinga nei lohot, letemomanmanna ia ero. 24 Iange hana nengete channanga ke te teke iri Kristus pe techannanga ke te teke iri hetatalonga mur,lape te lohot ke te poia ure mur nenge telohot manmana ke halang. Pe lape te tekete channanga ia NeHalang nena hana murpule. Lape nakuria nge te poiama ero. 25Alongo ke nek! Ure nemur te lohot ero kurape e hele tele lange imo nike.

26 “Ke nenge teke mele hele ke teke,‘Ana non pau kou tunga ich sana lomona,’a longe helenga nem pe a la ero toto.Nem pe mele hele ke teke, ‘Ana non paikoi talkomkome nga pele pa nei letena.’Helenga nemur, letemo manmanna ia iriero. 27 IangeNon Tuna at ngana, pomalakanga kileng chalem ngana nenge chalemnga chaia matana haka ngana pe tualemeke la lochloch nga chaia matana puluchsio ngana. 28 Ngie pisou mur te euiraumana nga kileng unne nenge mele ngemete koluna maia.”

Non Tuna At Mule Ngana(Mak 13:24-27; Luk 21:25-28)

29 Iok, Iesus hele pule ke teke, “Nga etuenenge uremeena ngana nemur te lohot kehet, ure meena ngana hel pul lape lohotnenge:“ ‘Chaia matana au ala mana

pe teio tua ero.Itoch mur lape te losio hot nga tapa sana,

pe ure kerkereng nganamur nga tapasana lape te rur rara pule.’

30 “Pe ute lape lohot nga tapa sananenge henonoua Non Tuna nge lape lo-hot. Pe mata lochloch ngana nga ich neilape tenau heke Non Tuna langa ulu ngatapa sana pe te tang. Iange I at luluchnga nena kerkerenga pe hemalmalingapalaungana. 31 Pe lape ngalum paena al-ngana ke palaungana toto peNonTuna ku-losia nena angkelo mur ke tela nga kilenglochloch ngana nga ich, ke te mene nena

24:11: Mat 24:5, 24; 1Io 4:1 24:13: Mat 10:22 24:14: Mat 28:19 24:15: Dan 9:27; 11:31; 12:1124:17: Luk 17:31 24:21: Dan 12:1 24:23: Mat 24:5 24:24: Deu 13:1-3; 2Te 2:8-9; Hem 13:13-1424:26: Luk 17:23-24 24:27: Mat 24:37-39 24:28: Luk 17:37 24:29: Isa 13:10; 34:4; Ezk 32:7; Jol 2:10,

31; 2Pi 3:10; Hem 6:12-13 24:30: Dan 7:13; Zec 12:10; Hem 1:7 24:31: 1Ko 15:52; 1Te 4:16

Mateus 24:32 40 Mateus 25:8hana mur nenge i sipona hesilei hote irilo.”

Hengetoro Nga Ae Popi Tana(Mak 13:28-31; Luk 21:29-33)

32 “Iok, lemek ke e teke a mene henge-toro lakoi nga ae popi tana. Ae nem,nga etue nenge ta esia nge ina hou hotmumule nga perperna mur, ta eteia kechaia ana etue heroi lo. 33 Pe imo puleapoi ke pomalam. Ke a esia ure nemurnenge te lohotot nei, pe a eteia ke etuenem at rochroi toto lo. 34 Pe e hele kemanmanna toto lange imo. Hehei pe hananemur nga etue nei lape te mete ero kurape ure nemur te lohot lochloch lo. 35 Tapape ich nei lape te het pe lek helenga hetalangana ero toto.”

Mele Eteia Etue Nem Lohot Ngana Ero(Mak 13:32-37; Luk 17:26-30, 34-36)

36 “Mele pele eteia ero toto, nga etuenem lohot ngana pe nga etue koana teitoto nenge ure nem lape lohotia. Hekulku-longa mur nga lut nga tapa te eteia ero peNon Tuna eteia ero pule. Temene I toromana eteia. 37 Pe etue nenge Non Tunaat muleia, pomalaka nga ure nemur nengete lohot nga etue nenge Noa. 38 Iangenga etue nemur nenge ech taua kileng erokura, hehei pe hana te ngaungau pe teinin pe te helei helel kela het nga etuenenge Noa iuch teu nga nena imot. 39 Peiri tetu pulut mana pe te eteia ure nengelape lohot ero. Ol pe te rura mana pe echkon haka pe taua iri lochloch ke te het.Ke poinga nem lape lohot mule nga etuenenge Non Tuna at mule ia. 40 Hana nailape te tutu nga ume, pe lape te ua toto iaelle pe elle mana tu ol. 41 Pe hehei nai teululo pas, pe lape te ua toto ia elle pe ellemana tu ol.

42 “Ke pomalam a tatalo elele imo keneknek nike. Iange a eteia etue nengeamo Non Soke lape at ia ero. 43 Pe letemotuanin ia nei ke nek; Teke pele tokoninga eeteia etue nenge non kemenga kina e lapeat nga miliko, manmanna toto ke i lapemamani ero pe mese ke nauala ke poi elenon kemenga nem nge at ke palchach teuanena pele. 44Pe imo apoi ke pomalampule.Anau ala mana iange a eteia Non Tuna atmule ngana ero.”

Non Nenge Urana Pe Non Nenge Poreke(Luk 12:41-48)

45 “Itei nge imo hana nenge a umume,nge ramana song ke urana pe poia umeke nek? I laka nenge ana non sokeletena here nge nauele pele, pe tungenena hekuleileinga mur aria ngaunga ngangaunga ana etue pengpeng. 46 Nengetekemele nem ana soke at pe hottaua i ngepopoia ana ume ke nek ke pomam, melenem iech toto. 47E hele kemanmanna totolange imo, non soke nem lape talue melenem ke nauele nena urelu mur lochloch.48 Pe nenge teke mele nem i non ngeporeke, lape letena tuanin nge i sipona keteke, ‘Ah! Non soke panem at mule keueiuei ero paiam.’ 49 Pe talun ke nos lapuepekngana mur pe popoi ngaunga matanape in lululuch nge hana porekreke nganamur. 50 Pe non soke nem lape at mulenga etue nenge non neu kulele i ia ero.51At pe lape chatulu hite pe sau hote i kelatululuch nge hana nenge aria hengetaunachnai hali, nga kileng nenge te tangtangpe ngingiria chatrekreke ia.”

25Hehei Malolong Nge Iri Analoch

1 “Pe nga etue nem NeHalang nenanaualanga pe nekinga nga tapa, poma-laka nge hehei malolong mur nge irianaloch. None nge lei heueu ngana tekeatat, pe hehei malolong nemur te menereria lemenge mur pe tela ke tei ele i kete mene i at. 2 Pe hehei lime nge iri,leteria matana ke nek nga utar nenge lapete poia, pe lime te poi ke pomanga hauauamur. 3 Ke iri lime nenge te poi ke mangahauaua neu, te mene reria lemenge murpe te mene rir ana lochngasio ke halangero. 4 Pe lime nenge leteria matana kenek, te mene reria rir ana lochngasio kehalang. Iok, tela 5pe non halangina nematke ueiuei ero. Ol pe iri lochloch ke matarianongnongo pe te mamani sio.

6 “Pe nga miliko tuna, mele halnganahot ke teke, ‘Non halangina nei koloi! Ahot at nge i ol!’ 7 Ol pe hehei malolongnemur te rura haka pe te kik taua rerialemenge mur ke te tongo mule iri.

8 “Pe hehei lime nenge te poi ke mangahauhaua neu, te hele lange pekngaria ne-mur ke te teke, ‘Lemem lemenge mur i te

24:34: Mat 16:28 24:35: Mat 5:18 24:36: Ume 1:7; 1Te 5:1-2 24:37: Gen 6:5-8 24:39: Gen7:21-23 24:42: Mat 25:13 24:43: Luk 12:39-40; Hem 16:15 24:47: Mat 25:21, 23 25:1: Luk 12:35;Hem 19:7

Mateus 25:9 41 Mateus 25:31chanuch sisio lo. A tung lemem rir analochngasio hel.’

9 “Pe iri te hele, ‘Ero, iange mo mene kepurpure ita lochloch ero. Pomalam ala kea long rara lemo nge mele hel.’

10 “Iok, hehei nemur tela sapele kela tetango rara. Tei ke te lala kura pe nonhalangina neu puris. Pe hehei nenge tetuke te kulele i neu, tela luluch nge i sapele.Pe te piu ele sapele iri pe te ngau luluchnge i nga ngaunga matana nenga leingaheueu ngana.

11“Pe nga hoenamalolong nemur pekn-garia mur teat mule. Ol pe te hele kete teke, ‘Non halangina nem, imem koloimoat lo. O lohe piunga nge imem ol!’

12 “Pe non neu hele, ‘E hele ke man-manna toto lange imo, e eteia imo ero totoi.’

13 “Ke pomalam mana a tatalo ele imope atu ke a nauala mana, iange a eteia etuenenge Non Soke at mule ia ero.”

Nananga Nge Hana Mol(Luk 19:11-27)

14 “NeHalang nena naualanga penekinga pomai pule. Pomanga none ngeiua nena hana mur, pe hele lange iri ketenau ele nena ure mur, pe i lohaka kelanga kileng tau ngana e. 15 Pe non palauneu eteia nena hana mur te ume ngaria,pomalam heronge umtutuna nge iri. Petunge ke umtutuna ana kole iri lime langee pe umtutuna ana kole nai tunge lange epule pe umtutuna ana kole elle lange molngaria. Ke het pe lohaka pe la sapele.

16“Pe nonnengemene ke umtutuna anakole iri lime neu, mene umtutuna neu pepoi ume ia nengemeneumtutunahel pule.Pe umtutuna nenge ume hote lohot ke anakole iri lime mule. 17 Pe non nenge meneke umtutuna ana kole iri nai poi ke maupule. Pe la mene ke umtutuna ana kole naimule. 18Penonnengemeneumtutuna anakole elle neu,menepe la ke alohite nga ich.

19 “Iok, kileng mala lo pe non palau neuat mule sapele. Pe iua hana nemur peonteia iri nga umtutuna nemur. 20 Pe nonnenge mene ke kole iri lime takis teuanena la, luluch nga kole iri lime nenge isipona ume hote pule pe hele, ‘Non soke,iong o tung ke umtutuna ana kole iri lime

at nge iau. Pe e ume ia umtutuna nem pee mene ke ana kole iri lime mule.’

21 “Ol pe non palau neu hele, ‘Uranatoto. Lek non iong nge urana. O poia umeunne sune nem ke urana mana. Pe lape etalue iong ke o nauele ume hel pule. O iatke o iech luluch nge iau.’

22 “Iok, non nenge mene ke umtutunaana kole iri nai, i teu la pe hele, ‘Non soke,iong o tung ke umtutuna ana kole iri nai atnge iau. Pe e ume hot mule ke ana kole irinai ke ngana koi.’

23 “Pe non palau neu hele, ‘Urana toto.Lek non iong nge urana. O poia ume unnesune nem ke urana mana. Pe lape e talueiong ke o nauele ume hel pule. O iat ke oiech luluch nge iau.’

24“Ke het pe nonnengemene umtutunaana kole elle neu i teu la ol. La pe hele,‘Non soke, e eteia ke iong non nge leteminin hali. Iange o lulu heke mene hanakelkel ngana hel aria ume nge tetue. Pe otakirau heke mene hana hel aria ngaungatutuna mur nge te sochia iri lo. 25 Nempoia iau ke ematau lek nge iong. Pomalamemene lem umtutuna pe ealo hite nga ich.Ke lem umtutuna mur koi.’

26 “Pe non palau neu hele, ‘Iong nonporeke ngana nenge lem melei tana hulu.O eteia iau nge e poi ke machmam lo. 27Petoinge o mene lek umtutuna pe o laia ngehana hel ke te poi aria ume ia mukam. Pee at mule pe e mene mule nge iri. Pe lapee mene ke ele haka pol nga nenge o tungelange iri nem.’

28 “Ol pe non palau neu hele lange nenahana mur hel pule ke teke, ‘A mene umtu-tuna nemnge i pe a tunge lange nonnengenena umtutuna ana kole iri analoch. 29 Irinenge reria ure halang lape te heluluchtau mule ke halang toto ol. Pe iri nengereria ure halang ero lape NeHalang menemule ure nemur nge iri. 30 Pe a sau hotenon poreke ngana nem ke lange hot ngakileng au ngana. Nga kileng nenge tetangtang pe ngingiria chatrekreke ia.’ ”

Ich Nei Hetala Toto Ngana31 “Nga etue nenge Non Tuna at, lape

at luluch nga nena hemalmalinga palaun-gana pe hekulkulonga mur teat luluchnge I. Pe lape kila haka nga nena arengapalaungana nenge te hemalmalia nga lut

25:11: Luk 13:25-27 25:12: Mat 7:23 25:13: Mat 24:42 25:15: Rom 12:6 25:21: Mat 24:45-47;Luk 16:10 25:29: Mat 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18 25:30: Mat 8:12; Luk 13:28 25:31: Mat 16:27; 19:2825:32: Ezk 34:17; Hem 20:11-13

Mateus 25:32 42 Mateus 26:10nga tapa. 32 Pe hulua nga kileng lochlochngana nga ich, lape tela ke te eukirau ngamatana. Pe lape hesilei hotote nena hanamur elle pe elle nga hulua leteria. Kepomanga non nenge nauelele huros murnge hesilei hohote sipsip mur nga mememur leteria. 33Pe talue sipsipmurnga ilinahele nenga pen tamalmal pe meme murnga ilina hele nenga pen hoihoi.

34 “Ol pe Non Soke nem lape hele langeiri nenga pen tamalmal ke teke, ‘Imo ne-mur a i at. Temek na petanga tu nge imolochloch, pe lape ateu langa naualanga penekinga nengeNeHalang. I ala hote ich neiero kura pe tatalo ele tele kileng nem keteke lemo ia. 35 Iange nga etue nenge e uri,a hengaua iau. E mete ak ech pe a heiniaiau. E la nga kileng tau ngana pe a nekteua iau langa lemo pele. 36 Lek hengeronchachulu pe a hemele iau ke nek. Singikhaleles pe a nauele iau ke nek. E ma teunga tuele au ngana, pe anau totote iau.’

37 “Pe iri nenge te pengpeng toto tetuacholia ke te teke, ‘Non Soke, imemmo kolkol iong nge o uri pe mo tung amngaunga. Pe o mete am ech pe mo tungam ech. 38 Pe nga etue tei mo esia iong kepomanganonenge at nga kileng taunganape mo nek teua iong langa lemem pele?Pe lem hengeron chachulu pe mo hemeleiong ke nek? 39Pe nga etue tei pulemo esiaiong nge singimhaleles pemo poia iong kenek pe otu teu nga tuele au ngana pe monau tote iong?’

40 “Pe Non Palaungana neu lape tuacho-lia ke teke, ‘E hele kemanmanna toto langeimo, utar nenge a poia lange tik e nge enesio manmana, a poia at nge Iau pule.’

41 “Pe lape hele lange iri nemur nga penhoihoi ke teke, ‘Imo nemur a ua toto ngamatak. NeHalang letena inin tau tote imo.Ke lape ala nga oan ngingina ngana nengenon poreke ngana pe nena hana mur tetutu ia. Pe oan nem ngau lala pe meteerochro! 42 Iange e mete ak pe a naue iaunga ngaunga unne ero. 43 Pe ei ke ela ngakileng tau ngana pe a mene teua iau langalemo pele ero. Lek hengeron chachulu pea tung lek ero. Singik haleles ke e ma pe aat ke a naue iau ero. Pe e mateu nga tueleau ngana pe a at ke a naue iau ero pule.’

44 “Pe hana nemur te tuachol ia ke po-mai, ‘Non Soke imemmo kolkol iong nge o

ururi pe o metmete am ech pe oii nga kuetau ngana pe lem hengeron chach ululu pehaleles menmene iong pe oma teueu ngatuele au ngana i. Toinge mo esia iong, mohalaua iong la.’

45 “Pe Non Palaungana nem lape hele keteke, ‘E hele ke manmanna toto lange imo,nenge teke a poia ute lange tik e nge enesio mana ero, a poia at nge iau ero pule.’

46 “Ke iri lochloch ngana nemur lape tesio langa oannginginangana. Pe iri nemurnenge te pengpeng nga NeHalangmatana,lape te mene maulinga ke koko.”

26Tetal Helenga Ke Teteke Tehune Iesus(Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Ioa 11:45-53)

1 Iesus hele ia ure lochloch ngana nemurke het pe hele lange nena hana mur keteke, 2 “Imo a eteia lo? Etue nai ma ol, pengaunga matana palaungana nenga Inga-toto nem lape lohot. Pe lape te tung hekeNon Tuna langa hana porekreke nganamur peria, ke te hero heke I nga mangatoto.”

3 Ol pe hana nenge te popoi tungingaaria soksoke ngana mur, pe Iuta mur ariapapalauna mur, te eukirau nga ne Kaiapasna pele. Ne Kaiapas i tunginga ana hanamur aria ae huna nenge soke toto. 4 Petetal helenga ke te teke te lau kome Iesuspe te hune I ke mete. 5 Pe te hele, “Tapoia nga etue palaungana nei ero, iangelape hehei pe hana te esia pe palinga helpalaungana lohaka.”

6 Pe Iesus tu nge Petani nga ne Simonnena pele. Nge nike, non nem singinaporeke toto ia haleles e. 7 Iesus are kengaungau nga hatanga, pe heie mene urenenge inangana ehech pe uruna ele akatoto, pe la ke pasiling heke nga Iesus pal-palna. (Ure nem mateu nga kina nge teumeia nga um e nge ene alampasta.)

8 Pe Iesus nena hana mur te esia peleteria inin toto pe te hele, “Ure nei urunahaka toto i, pe pomere nenge hei pa nei atke hesil sio mene nga lamai mai? 9 Toingeure nei ta laia ke mele hel te olia pe anaumtutuna ta laia nge pakarkar una mur.”

10 Pe Iesus eteia leteria tuanin nganamur ke het lo. Ol pe hele lange iri keteke, “Pomere toto nenge a ulo heke meneletemo inin ngana lange hei nei? Poinga

25:35: Isa 58:7 25:40: Pro 19:17; Mat 10:42; Mak 9:41 25:41: Mat 7:23 25:46: Dan 12:2; Ioa 5:2926:2: Exo 12:1-27; Mat 20:18 26:7: Luk 7:37-38 26:11: Deu 15:11

Mateus 26:11 43 Mateus 26:32nenge hei nei poia nei, poia nga uranangana. 11 Iau lape etu luluch nge imo kemala ero. Pe atong nemur nenge reriaure halang ero lape tetu luluch nge imo kekokoes. 12Hei nem ling heke ure inanganaehech ngana nem nga singik, iange akmetenga heroi lo. 13 E hele ke manmannatoto lange imo, lape te haliu hote HelengaUrana Toto Ngana nga kileng lochlochngana nga ich nei, pe lape te hele hotepoinga nenge hei nei poia pule, ke hulualochlochngana te hele ia pe leteriametenei.”

Iutas Ngata Lange Hana Papalauna(Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Ioa 11:45-53)

14 Iok, Iesus nena hana mur iri analochpe nai. Pe elle nge iri ene Iutas Iskariot.Ana non, lange tunginga ana hana muraria soksoke ngana mur, 15 pe onteia irike pomai, “Nenge teke e tung heke Iesuslanga perimo, pe uruk? Lape a tunge lekutar?” Ol pe hana nemur tesis ala keumtutuna iri ana non kina elle pe analoch(30) pe te tunge lange i. 16 Ol pe talunsapele ke tango rara kue nenge lape tungheke Iesus langa hana nemur peria.

Iesus Ngau Luluch Nge Nena Hana Mur(Mak 14:12-21; Luk 22:7-13, 21-23; Ioa

13:21-30)17 Iok, ngaunga matana nenga Beret

Menini Ngana lohot, pe Iesus nena hanamur tela nge I pe te onteia I ke pomai,“Lemem ke o teke mo tatalo ele ngaunganenga Ingatoto ana ure mur langai?”

18Pe Iesus hele, “A iteu ke ala nga kilengpalaungana neu pe a esia none pe a helelange i ke a teke, ‘Hetoronga hele ke teke:Ak etue at rochroi lo, pe e teke Iau pelek hana mur mo ngaua ngaunga matananenga Ingatoto nga lem pele.’ ” 19Ke Iesusna hana mur tela pe te poi mana ke po-manga hele ngana pe te tatalo ele sapeleure mur nga lamau.

20 Iok laol, nga miliko Iesus iri ul nenahana analoch pe nai neu teare ke te ngaun-gau nga hatanga. 21 Te ngaungau pe Iesusra haka pe hele, “E hele ke manmannatoto lange imo, amo e nge imo lape tungheke iau langa hana porekreke ngana murperia.”

22 Ol pe Iesus nena hana mur leteriaporeke toto, pe elle pe elle te onteitei ia

Iesus ke te teke, “Non Soke, lape o heleleiakai iau mai?”

23 Pe Iesus hele, “Mele nenge heteululuche penna nge Iau nga kaliu nga tangaungaungara, i lape tungheke Iau langehana porekreke ngana mur. 24 Non Tunalape mete ke pomanga NeHalang NenaAlalaha hele talue nge nike lo. Pe nonnenge poi poreke Non Tuna nem lapetungana poreke toto. Urana toto ngana,toinge non nem tana hoe i ero nike.”

25 Pe non nenge lape tung heke Iesuslange hana porekreke ngana mur, nganalaka Iutas. Pe Iutas hele, “Hetoronga, lapengana kai iau mai?”

Pe Iesus hele, “Oe, ngana laka iong.”26 Iok, te ngaungau ol pe Iesus mene

beret nem pe hele urana toto lange NeHa-langpe rekepe tunge langenenahanamurpe hele, “A mene ke a ngaua. Mirak koinei.”

27Ke het pemene heke uain nga eulingape hele urana toto lange NeHalang. Petunge lange nena hana mur pe hele, “Imolochloch a mene nei ke a inia. 28 Eik koi,nenge lape pasiling hot ke hekerkerengia Tomunga hel ana Helenga nem. Iangeeik i sipona lomo sue hulua lochloch reriapoinga poreke ngana mur. 29 Pe e helelange imo, lape e inia uain nei ero ol kelahet nga etue nenge ita ul ta in mule uainheueu ngana nga Temek nena naualangape nekinga.”

30 Iok, te peua aria peunga e ke het pe telohaka nga kileng neu pe tei ke tela sapelenga hengene nge Oliua.

Iesus Hele Hote Petrus Channanga NganaMur

(Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Ioa 13:36-38)31Tela te lohot pe Iesus hele lange nena

hana mur ke teke, “Heueu nga miliko lapeletemo manmanna ngana losio pe a ua ak.Iange NeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,“ ‘Lape e hun sue Non nenge nauelele sip-

sip murpe nena sipsip mur lape te ua parai.’

32 E mete pe nga etue nenge e maul hakamule, lape Iau muka nge imo ke ela ngeKalelea.”

26:15: Zec 11:12; Ioa 11:57 26:17: Exo 12:14-20 26:23: Psa 41:9 26:28: Exo 24:8; Jer 31:31-34; Zec9:11; 1Ko 10:16 26:30: Luk 22:39; Ioa 18:1 26:31: Zec 13:7; Ioa 16:32 26:32: Mat 28:7, 16 26:34:Mat 26:69-75

Mateus 26:33 44 Mateus 26:5733Pe Petrus lohaka pe hele, “Nenge teke

iri lochloch ngana te ua, iau lape e ua amero toto.”

34 Pe Iesus hele, “E hele ke manmannatoto lange iong. Heueu nga miliko, pareotang ke hemol ero kura pe o channangahemol ke o teke o eteia Iau ero.”

35 Pe Petrus hele ke kerkereng toto keteke, “Iau lape e pallaka ke pomam erototo! Nenge teke e mete luluch nge iong,helenga nenge e eteia iong ero lape eheleia ero toto!” Pe Iesus nena hananemur lochloch te hele ke pomau pule.

IesusHetalaulauNgaUmeNgeKetsemani(Mak 14:32-42; Luk 22:39-46)

36 Iok laol, Iesus la luluch nge nena hanamur ke tela nga kileng nenge te hetue keene Ketsemani. Ol pe hele lange nenahana mur ke pomai, “A are lakoloi pe elalamau ke e hetalaulau mukam.” 37Pe Iesusmene ke Petrus pe ne Sepeti tutuna murnai ke tela luluch nge i. Pe talun ke amneiporeke tote letena meena ngana sapele.38 Ol pe Iesus rahaka pe hele lange iri keteke, “Letek meena ngana nei, palauganasakilil pe eingak tekepulo toto ia. Atu lakoipe ta mese ala mana.”

39 Iok, Iesus ila pol pe losio pe ma kenau sio langa ich pe hetalaulau ke teke,“Nenge teke lemem, opoi ele ure meenangana nenge teke lohotot nge Iau nei. Peo nanasia lemek ngak ero. O nanas meneiong sipom lemem ngam.”

40 Iok, Iesus ila mule nge nena hana molneu. La pe nau pe te mamani lo. Ol pehele lange Petrus, “Pomere nenge a mesepe a nauala luluch nge iau ero? 41Anau alape a hetalaulau lange NeHalang, ma lapepoinga poreke ngana lohot nge imo pe alosio. Imo lememo toto ke a poia poingaurana ngana nemur pe ero iange singimomakuk leilei mana nge a poia.”

42 Iesus hile iri pe la mule ke hetalaulau,“Temek, nenge teke kue e ero ol lape etakis mene ure meena ngana nei. Po-malam lape lemem ngam lohot ke man-manna.”

43 Iok, Iesus la mule nge nena hana molneu pe te mamani mule lo iange matariameena toto. 44 Hile sue iri pe la mule kehetalaulau ke pomanga tele ngana.

45 Ke het pe la mule nge iri pe hele, “Amamani kolo manmana lemo kura ma?! A

nau, etue koana nei i at lo, nenge lape tetung heke Non Tuna langa hana porekrekengana mur peria. 46A lohaka pe tala. Nonnenge tung heke Iau langa hana nemurperia, ngana koloi.”

Te Laua Iesus(Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Ioa 18:3-12)

47 Iesus helele kura pe Iutas i hot sapele.Iutas i none nga Iesus nena hana analochpe nai nem. Pe i laka nenge lape tung hekeIesus langa hana porekreke nganamur pe-ria. Pe hana nenge te popoi tunginga ariasoksoke ngana mur pe hana papalaunamur te kulos ia hulua ke tela luluch ngeIutas. Pe te loloch ia reria tukmaul pemesemur. 48 Pe Iutas hele la tala nge huluanemur lo ke teke, “A nau pe e lau haka ngenone, ana non lalom. Alau sapele i.” 49 Iok,Iutas la sapele nge Iesus pe hele, “Milikohetoronga.” Pe lau haka sapele nge I.

50 Pe Iesus hele, “Neingak, o poia lemume ol.” Ol pe hana nemur tei hot kete heliliu hite Iesus pe te lau sapele I.51 Ol pe Iesus nena none kik taua na mesepe teke likia tunginga ana hana mur ariasoke nena none. Pe ero, mese neu menehot mene non neu talngana. 52 Ol peIesus hele, “O tal teu mule lemmese langamunna. Mele nenge pal pe menmenemese lape te hune i nga mese. 53 Imoa eteia ero kura kai? Nenge lemek, ehele lange Temek pe heueu nei kulos sueangkelo mur nge iri halang toto ke te atke te halaua Iau. 54 Pe nem lape ero iangeure nenge lohot nei, lohot ke pete toteNeHalang nena helenga mur nenge tehassue ke ulolo.”

55 Ol pe Iesus hele lange hulua nemurke teke, “Iau mai, Iau non poreke totongana e nge e hunun kai, nenge ai iahulua ke aat taua Iau mai? Kokoeses eare ke e hetottoro nga NeHalang nena peleletena. Pe pomere a laua iau ero? 56 Peure nenge lohot heueu nei, lohot ke petetote hetatalonga mur tehas ngaria.” Ol peIesus nena hanamur te lohaka pe te ua anasapele.

Iesus Mes Nga Hana Papalauna Mataria(Mak 14:53-65; Luk 22:54-55, 63-71; Ioa

18:13-14, 19-24)57 Iri nenge te laua Iesus te mene I lange

ne Kaiapas. Nga etue neu hotonga anahetoronga mur pe hana papalauna mur,

26:38: Ioa 12:27 26:46: Ioa 14:31 26:51: Ioa 18:26 26:52: Gen 9:6; Hem 13:10 26:55: Luk 19:47;21:37

Mateus 26:58 45 Mateus 27:4tela ke te eukirau nga ne Kaiapas na pelelo. Ne Kaiapas i non soke nenge naueletunginga ana hana mur. 58 Pe Petrus i kenanas ke la toto nga ne Kaiapas na pele anakileng koana nge hot pe i ke kangkangamanmana. Ol pe i teu kela kila luluch ngepalinga hel ana hana mur ke teke nau ngate poi ngaria ia Iesus.

59 Pe hana papalauna nenge te hemu-rungneu te teke te hune Iesus kemete. Po-malam te tango rarara Iesus ana metengahuhunamur nga helenga pallaklaka nganahel ke te hune i. 60 Hulua halang te lohotia reria helenga pallaklaka ngana mur pete hottaua ero.

Pe nga hoena ol hana nai tei hot 61 pete hele, “Non nem hele ke pomai, ‘Iaunakuk toto nge e toto sue NeHalang napele palaungana, pe e hemes heke mulenga etue iri mol mana.’ ”

62 Ol pe ne Kaiapas mes haka pe helelange Iesus, “O longo langa hana nemurte hele ngarngaria? Lape o tuachol ia kemere?”

63 Pe Iesus mes ke reng mana.Ol pe ne Kaiapas hele mule ke teke,

“NeHalang tu ke maulul pe iong o hele kemanmanna nga matana. E teke e onteiaiong. Iong nge iong Kristus kaloi? Pe iongnge NeHalang tuna ma? O hele hote nemat nge imem ke mo longo.”

64 Pe Iesus tuacholia, “Oe, ngana lakaiong sipom o hele hote nem lo. Pe e helelange imo lochloch ngana nem: NeHalangi non Solaki ngana ia. Pe nge he kura lape aesia Non Tuna nge are nga NeHalang ilinaele nenga pen tamalmal. Pe pule lape anauheke I nge sio at nga ulu nga lut nga tapa.”

65 Ol pe ne Kaiapas tachach sue nenahengeron pe hele, “Non nei hele poreketote NeHalang ene! A tango rere helengautar ol? A longe helenga poreke ngananem ke het lo! 66 Pe letemo ma ke mere?”

Pehananemur te tuachol ia, “Uranangeta hune I ke mete.”

67 Ol pe te ulut lolele matana pe te am-ruche peria pe te palia. Pe hel, te tepelehei pe te songlele ia i pe te hele, 68 “Kristus,iong hetatalonga ma? O hele at nge imem.Itei toto nenge palia Iong?”

Petrus Channanga Ke Eteia Iesus Ero(Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Ioa 18:15-18,

25-27)69 Pe Petrus pau kou arare nge hot kura

nga pele neu ana kileng koana. Pe heie ngeumume nge ne Kaiapas i lange i pe hele,“Iong nem, Iesus nenge Kalelea nena noniong pule.”

70 Pe Petrus channanga nga iri lochlochngana mataria ke teke, “Iau e eteia urenenge o helele ia nem ero iam.”

71 Ol pe i hot sapele ke langa kilengkoana nem ana kue teu ngana. Pe heiepule esia pe hele lange iri nemur ngalamau, “Iesus nenge Nasaret nem, nenanone koi nei pule.”

72 Pe Petrus hele ke kerkereng toto keteke, “Iau e eteia non nem ero toto iam!”

73 Mala pol lo pe iri nemur nenge temesmes nga lamau tela nge Petrus pe tehele, “Manmanna toto ke iong pekngammur laka iri. Iange o hele ngam pomangeKalelea mur.”

74 Pe Petrus hele, “E hele ke manmannatoto lange imo. Iau e eteia non nem erototo. Nenge teke e channanga, NeHalanglape tuacholia ke poreke toto at nge iau.”

Petrus hele ke mau ke het pe pareo tangsapele. 75Ol pe letena metene sapele Iesusnena helenga nenge heleia. “Lape pareotang ero kura pe o channanga hemol ke oteke o eteia iau ero.” Ol pe Petrus ua hot kelange hot pe tang ke palaungana toto.

27Iutas Rua(Ume 1:18-19)

1 Pe nga uach uruna toto hana nengete popoi tuninga aria soksoke ngana murpe hana papalauna mur tetal helenga kete teke te hune Iesus. 2 Pomalam te kaleI pe te mene I ke lange ne Pilatus. NePilatus i non nenge mene ne Kaesa munnake nauele Iuta mur.

3 Pe Iutas, i non nenge tung heke Iesuslanga hana nemur peria. Ana non esiaIesus nge hana nemur te teke te hununepe letena lamule nga poinga poreke ngananenge poia ke ulolo. Pomalam lohaka pemene umtutuna nenge iri ana non kinaelle pe analoch nempe lamule ia nge hanapapalauna nemur. 4 Pe hele, “Iau, e poia

26:61: Ioa 2:19-21 26:63: Isa 53:7; Mat 27:12 26:64: Psa 110:1; Dan 7:13; Mat 24:30 26:65: Mat 9:3;Ioa 10:33 26:66: Lev 24:16; Ioa 19:7 26:67: Isa 50:6; 53:5 26:75: Mat 26:34 27:5: Mat 26:14-15;Ume 1:18-19

Mateus 27:5 46 Mateus 27:27poinga poreke toto ngana nenge e tungheke mene non nei lange imo. Pe non neipoia ute ke poreke ero toto.”

Pe hana nemur te hele, “Iong sipom lemure ia. Nge imem, mo teke ute pele ero.”

5 Ol pe Iutas sau teua umtutuna neulangaNeHalang na pele palaungana letenape ua sapele kela rua.

6 Pe hana nenge te popoi tunginga ariapapalauna mur te mene heke umtutunaneu pe te hele, “Umtutuna nei ta tal teululuche langa NeHalang na pele ana um-tutuna mur ero, iange te ol none eina ia keulolo.” 7 Pomalam te hele hel ia nge iri pete teke te ol hote ich e nga umtutuna nem.Ich nem non nenge ume hotot tuningamur nga ich nena ich ia. Pe kileng unnenem te poia ke hana lomonmona nganamur koluria ana kileng. 8 Pomalam tehetue ich nem ke None Eina. Pe nga etuenei te hetetue ke pomau kura. 9-10 Pehetatalonga Ieremaia nena helenga lohotke manmanna sapele nenge hele ke teke,

“Te mene ke umtutuna iri ana non kinaelle pe analoch (30) pe te ol hote Pota nenaich nem ke pomanga Non Soke hele nganaia at nge iau. Pe umtutuna nem, Israelmurhel te talue ke te teke non nem uruna.”

Te Mene Iesus Lange Ne Pilatus11 Iok laol, te mene Iesus ke lange ne

Pilatus. Ne Pilatus i non nenge mene neKaesa munna ke nauele Iuta mur. Pe nePilatus onteia Iesus ke teke, “Iuta mur ariasoke ma iong mam?”

Pe Iesus hele, “Oe, iong sipom o helehote lo.”

12 Hana papalauna nemur te tua hitehelenga lange Iesus. Pe Iesus tuacholiahelenga e ero toto. 13 Ol pe ne Pilatusonteia Iesus, “Iong mam o longo lala ngahana nemur reria helenga pule?” 14 PeIesus tuachol ia helenga unne e ero toto.Nem poia ne Pilatus ke letena tuanin raratoto.

15 Kokoeses nga ngaunga matanapalaungana nenga Ingatoto ana etue, nePilatus nananas ia poinga nenge lohehotote none nga tuele au ngana, ngahulua lemeria ngana. 16 Nga etue neunone nge pingana songong nga poingaporeke ngana tunga tuele au ngana. Enelaka Parapas. 17Ke ne Pilatus onteia huluanenge te eukirau neu ke pomai, “Lememo

taua non tei nge hana nai nei, ke e tungmule i lange imo? Ngana kai ne Parapasmai? Eh, Ngana kai Iesus nenge te hetueI ke Kristus mai?” 18 Ne Pilatus hele kemau iange eteia ke hana papalauna nemursaria keke Iesus kou nenge te mene langei neu.

19 Nga etue nenge ne Pilatus are ngaarenga palaungana nenge te hepengpengure meena ngana mur ia, nehei hekulehelenga nei lange i ke teke, “O poia uteke lohot nge non nem ero toto. Non nemI non urana ngana nge pengpeng toto. Ehele ke mai iange e ma opek poreke toto iaI. Ke heueu nei singik meena mana.”

20 Pe ero. Hana papalauna nemur teteunga hulua nemur leteria ke te long hote neParapas pe te teke te hune Iesus ke mete.

21Ol pe ne Pilatus ontei mule iri ke teke,“Lememo taua non tei nge hana nai nei kee tung mule lange imo?”

Pe hananemur te tuacholia, “Lemememtaua ne Parapas!”

22 Pe ne Pilatus ontei mule, “Pe Iesusnenge te hetue I ke Kristus, lape e poia Ike mere mai ol?”

Pe iri lochloch ngana te tuachol ia ke teteke, “O heon heke I nga manga toto!”

23 Pe ne Pilatus hele, “Ia, i mai poia utarke poreke?”

Pe iri lochloch ngana te haliu hot ke teteke, “O heon heke I nga manga toto!”

24Ne Pilatus esia lo ke teke ute pele ngeurana lape lohot ero. Pe pule nau urumelo ke chauchainga palaungana lape lohakange hulua nemur. Pomalam, mene ech pelomo sue pennangahuluamataria pe hele,“Iau lek ute pele ero langa non nei anametenga. Imo sipomo a mene I ke a heonheke I nga manga toto.”

25 Pe hulua lochloch ngana nemur tehele, “O tunge I at. Pemete ngananemanahelenga, hakaka nge imem pe tutumemmur ol!”

26 Pomalam ne Pilatus tung mule Para-pas ke lange iri, pe tunge Iesus langepalinga hel ana hana mur ke te pal huluhite pe te heon heke nga manga toto.

Palinga Hel Ana Hana Mur TepoiHesalanginga Ia Iesus

(Mak 15:16-20; Ioa 19:2-3)27 Ol pe ne Pilatus nena palinga hel ana

hana mur te mene teua Iesus langa na27:9-10: Zec 11:12-13 27:12: Isa 53:7 27:18: Ioa 11:47-48; 12:19 27:24: Deu 21:6-9 27:25: Ume

5:28 27:28: Luk 23:11

Mateus 27:28 47 Mateus 27:54pele pe iri lochoch te eukirau pe te heliliuhite Iesus. 28 Ke het pe te haka hotenena hengeron pe te heron heke hengeronremenmen ngana e lange I. 29 Pe te menerur e nge matantana pe te helule, pe tetalheke langa palpalna. Pe pule te tunge kulae lange I ke rahite nga penna tamalmal kenakuna manga naungaala ana non soke e.Pe te tualou palaria nge I pe te songlelehule I pe alngaria ke pomai, “Masin! Iutamur aria non soke!” 30 Pe te ulut lolele Ipe te mene kula nem pe te hechongia ngapalpalna. 31 Te songlele hulu hite I ke hetpe te haka hot mule hengeron neu nge I,pe te heron teumule i sipona nena lange I.Ke het pe te mene I kela te heon heke I ngamanga toto.

Te Heon Heke Iesus Nga Manga Toto(Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Ioa 19:17-27)

32 Iok, teii ke te lala kura pe te apeniaSimon nenge nena nge Sirini. Pe te echhote i ke halaua Iesus ke takis ia mangatoto neu pule. 33 Pe tei kela te lohot ngakileng nenge ene Kolkota (Luna pomai,“Kittol Munna.”) 34 Pe nga lamau te tungeuain nenge te poi luluche nga ute e ngeehech. Pe in hot mene ke het pe lemeneero nge in mule ol. 35 Te hero hite I ngamanga toto ke het pe te saua oio paena kete teke tenau, itei toto nenge lapemene nahengeron. 36 Pe teare ke tenau ele Iesusnge heon. 37 Pe te hero heke asinga langamanga toto neu pule nenge hele ke teke,“IESUS NENGE IUTA MUR ARIA NAUNGAALA ANA NON KOI NEI.” Iange helenganem hele urume huna nga nenge te lauaIesus. 38 Pe hana kemenge kina nai, teheon heke iri pule. Elle heon nga Iesushilina hele nenga pen tamalmal pe e ngapen hoihoi. 39 Ke iri nemur nenge teitototo lamau, te esia pe te rurur palpalriape te helele ke te teke, 40 “Iong utar panenge o teke o toto sue NeHalang na pele,pe o hemes heke mule nga etue iri molmana? Nenge teke iong NeHalang tuna, Ohalaua Iong sipom ke osio nga manga totonem!”

41 Pe hana nenge te popoi tuninga ariasoksoke ngana mur pe hana papalaunamur pe hotonga ana hetoronga mur, tesong lele hule Iesus ke pomalampule. 42Pete hele, “Nonnei Israelmur aria naungaala

ana non. Pe I halaua hulua halang lo.Pe pomere nenge halaua i sipona ke sionga manga toto nei ero mai?! Nenge tekehalaua i sipona lape letera manmanna ngeI. 43Non nei hele ke teke I NeHalang tuna.Pe pule hele ke teke letenamanmanna ngeNeHalang. Nenge teke NeHalang mutenataua I, ta nauele nge halaua I.” 44 Pe hanaporekreke ngana nai nenge te heon lu-luche iri nge Iesus neu, tesau hote helengahel pule lange Iesus.

Iesus Mete(Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Ioa 19:28-30)

45 Pe nga chaia matana eurunga peng-peng, kileng lochloch ngana au. Pe tumana ke pomau ke la ulei. 46 Iok, chaiapallele ke lala lo, (nga 3 kilok) pe Iesushepehoihoihoi ke soke toto ke teke, “Eloi,Eloi, Lama Sapachtani?” Pe helenga nemluna pomai, “Ak Soke, Ak Soke, pomerenenge o hile hot mene iau ke pomai?”

47 Pe iri nenge te mes rochroi, te longepe te hele, “Non nei iuiua Elaisa i!”48 Pomalam elle nge iri song sapele kemene ute nge manga lumlum pe kale hitenga io emokona. Ke het pe panun teua ngauain nenge ehech pe tul heke lange Iesuske inia.

49 Pe pekngana mur te hele, “O mesmukam pe ta nauala. Lape Elaisa at kehalaua i ma ero!”

50 Iesus alnganahot ke soke totomule peopene iuch hot kela, pe mete sapele.

51Nga etue unne neu pengpeng huungaala palaungana nenge heon sio nga NeHa-lang na pele letena, chach nga tunanganake sachana nai. Pe talun ke chach ngalut ke ramana sio. Pe ich rurur pe um techach hululu. 52 Pe hana nemur nengete mete lo, aria polo mur te pangpangamana ol. Pe iri halang nenge te pengpengtoto nga NeHalang matana pe te metelo, koluria mur te maul haka mule ngametenga. 53 Pe tei hot mule nga reia polomur. Pe nga etue nenge Iesus lohaka mulengametenga, hulua lochloch ngana te esiahana nemur nge teteu langa kileng nengeIerusalem.

54 Pe palinga hel ana hana mur iri ularia soke, te mes ke tenau ele Iesus. Ol pete amneia mangila pe te esia ure lochlochngana neu nge lohot pe te matau toto.

27:30: Isa 50:6 27:34: Psa 69:21 27:35: Psa 22:18 27:38: Isa 53:12 27:39: Psa 22:7; 109:2527:40: Mat 26:61; Ioa 2:19 27:43: Psa 22:8 27:46: Psa 22:1 27:48: Psa 69:21 27:51: Exo 26:31-33;

Hip 10:19-20

Mateus 27:55 48 Mateus 28:12Pe te hele, “Manmanna toto ke Non nei,NeHalang Tuna koi.”

55 Pe hehei halang tela pule pe te mesnga tau mana, pe tenau la manmana ngaure nemur nge te lohotot. Iri, te koko ngeIesus nge Kalelea nike ke te halaulaua I ngakue. 56 Pe hei mol nge iri eria koi: MariaMantalena pe Maria nenge Ieims iri naiIosep taria pe Sepeti nehei.

Tealo Hite Iesus Koluna(Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Ioa 19:38-42)

57 Iokngaulei, Iesus nenanonengenenaure halang at ke puris. Ana non nena ngeArimatea pe ene laka Iosep. 58 Iosep at pelange ne Pilatus pe onteia ne Pilatus ngaIesus koluna. Pomalam ne Pilatus hele kete tunge Iesus koluna lange Iosep. 59 Iok,Iosepmene Iesus koluna pe ruch hit sapelenga ruchinga hit heueu ngana e, 60 pe talteua langa isipona nena um polona nengerech teua ke heueu ngana mana kura. Kehet pe hesasaul ia um palaungana e ke maele polo neu matana pe i ke laol. 61 PeMaria Mantalena iri nai Maria e pule teareke tenau alala nga polo neu ol.

Palinga Hel Ana Hana Mur Tenau EleIesus Ana Polo

62 Iok, Israel mur aria etue nenge tehetalaulauia lape lohot ke pomange rou.Pe hana nenge te popoi tunginga aria pa-palaunamur pe Paresiomur, tela ke te esiane Pilatus. 63 Tela pe te hele, “Non soke,letemem metene non nenge channangahali nem nena helenga e nge tamal hote.Nga etue nenge tu ke maulul kura heleleke teke, ‘Etue mol het pe lape e maul hakamule.’ 64 Pomalam o hele ke kerkereng ketenau ele polo nem ke nek toto ke ana etuemol. Iange lape nena hana mur teat ke tekeme hote koluna. Pe lape te channangaia hehei pe hana ke te teke non nem,maul haka mule nga metenga lo. Pe chaungana ero ngana nem, lape tang nganameena toto nga nenge Isipona poia ngatele ngana.”

65 Ol pe ne Pilatus hele lange iri ke mai,“Heueu a mene palinga hel ana hana murke te mes pe tenau ele polo nem ke nektoto.” 66 Iok laol, hana nemur tela pe tehepile heke ute nga um nenge ma helepolo neu, pe te hemes sue palinga hel anahana mur ke te mes pe tenau ala sapele.

28Iesus Maul Haka Mule Nga Metenga(Mak 16:1-10; Luk 24:1-12; Ioa 20:1-10)

1 Iok, Sapat ana etue het lo pe miliko siosapele. Pe nga uachuach Maria Mantalenape Maria e pule te teke tela ke tenau totonga polo nenge Iesus koluna ma ia.

2 Ol pe mangila palaungana rur pe NonSoke na angkelo e sio at nga tapa, pe ilanga polo nenge Iesus koluna ma ia. I lape hesasa hul kelkelia um nenge te poi elenga polo hanna pe kila haka ia. 3 Ana nonlohot ke pomanga kileng chalem nganape na hengeron hussu pe sina ala toto.4 Pe palinga hel ana hana nemur te esiaangkelo neu pe te matau pe te loiloi toto.Pe ngaria lohot pe te unalou sio mene iringa ich pe tema ke manga hana hel nge temete.

5 Pe angkelo neu hele lange hehei naineu ke teke, “Imo nai a matau ero. E eteialo nge a teke anau toto Iesus nenge teheone nga manga toto. 6 Pe ana non, i eronga lamai lo. Imo a iat ke anau nga munnanengemaia. Ngana koumaul hakamule kelalo ke pomanga hele ngana. 7Ala mule keueiuei mana pe a hele ia lange nena hanamur: ‘Iesus maul haka mule nga metengalo. Pe ngana kou imuka ke lala nge Kalelealo. Ala pe a esia I nga lamau.’ Ke e at ngaknei, e at ia laka helenga nem.”

8Hehei nai neu ueiueimana pe te ua ngakileng unne neu. Pe te matau pe te iech pete song kela te hele nge Iesus nena hanamur. 9 Ol pe Iesus herura hot mene iri pehele, “Uach toto nge imo nai.” Ol pe iri naitela nge Iesus ke te rahit nga apena pe teheto heke I. 10 Ke het pe Iesus hele langeiri, “A matau ero. Ala pe a hele nge titikmur ke tela ngeKalelea, kela te esia Iaungalamau.”

Palinga Hel Ana Hana Mur Reria Helenga11 Iok, hehei ne mur te song ke te lala

pe palinga hel ana hanamur hel, teteu lalanga kileng palaungana neu. Pe te hele iaure lochloch ngana nenge lohot neu langetunginga ana hana mur aria papalaunamur. 12 Ol pe iri nemur tela ke te heleluluch nge Israel mur aria soksoke nganamur ke leteria tuanin hote utar nenge lapete poia. Pomalam te palpal hite palingahel ana hana mur haria nga umtutuna

27:55: Luk 8:2-3 27:58: Deu 21:22-23 27:60: Isa 53:9 27:63: Mat 12:40; 16:21; Mak 9:31; 10:33-34;Luk 9:22; 18:31-33; Ioa 2:19-21 28:6: Mat 12:40; 16:21 28:10: Mat 26:32

Mateus 28:13 49 Mateus 28:20palaungana pe 13 te hele lange iri ke pomai,“Heueu a hele ke mai koi. A teke, ‘Nonnem, nena hana mur teat nga miliko kete takis hot kome koluna. Pe imem paikoimo mamani.’ 14 Nenge teke ne Pilatustalngana pairia helenga nei, imem lapemohemaluche letena ke poia ute pele langeimo ero.” 15Kepalinga hel ana hananemurte mene umtutuna neu pe te poia urelochloch ngana ke pomanga hana nemurte hele ngaria. Pe helenga nenge te teke tekemeia Iesus koluna, ana nananga song kehalang nge iri Iuta mur. Pe nga etue nei tenenene nananga nem kura.

Iesus Tunge Na Ume Lange Nena HanaMur

(Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Ioa 20:19-23;Ume 1:6-8)

16 Iok laol, Iesus nena hana iri analochpe elle nem, tei ke tela nge Kalelea ngahengene nenge hele ia lange iri ke telaia.17 Te la pe te esia Iesus pe te heto hekeI, pe hel nge iri leteria manmanna ero.18Ol pe Iesus i lange iri pe hele, “NeHalanghekerkereng tote iau ke enau ele tapa peich lochloch. 19 Ke pomalam e hele langeimo, ai ke ala nge hehei pe hana nga kilenglochloch ngana nga ich. Ala pe a poia irike lek hana mur ia iri. A poia ume nempe a henune iri nga Temene ene pe Tunape Opepengpeng. 20 Pe a hetottore iri kete longo taua ure lochloch ngana nenge ehetoro sue lange imo nem lo. Pe kokoeses,Iau lape etu luluch nge imo kela het ngaetue nei hetala toto ngana.”

28:16: Mat 26:32 28:18: Ioa 13:3; Epe 1:20-22 28:19: Mak 16:15-16; Ume 1:8

Mak 1:1 50 Mak 1:24

Helenga Urana Toto NganaNengeMAK

Ioanes Nenge Henunun Na Helenga(Mat 3:1-12; Luk 3:1-18; Ioa 1:19-28)

1 Helenga urana toto ngana nge IesusKristus nenge NeHalang tuna. 2 Helengaurana toto ngana nem talun ke pomangahetatalonga Isaias has sue nga halang nikelo.“O longo, lape e kulosia lek hekulkulonga

ke i muka nge iong.kela hepengia lem kue.

3Hekulkulonga nem lape haliu nga kilengnenge ich sana lomona ke pomai,

‘A hepeng mule imo ke a urana iange NonSoke lape at.

Pe a hepengia kue nenge i atia.’ ”4 Ol pe Ioanes lohot nga ich sana lomonanem, henune hulua pe haliu ia na helengape hele ke teke, “A hul rumemo ia poingaporeke ngana pe a at ke e henune imo,laka NeHalang saua lemo poinga porekengana mur ke te lasus toto.” 5 Iok laol, irihalang toto nga tuele kina nenge Iuta penga kileng nenge Ierusalem te lohot ke telonge Ioanes na helenga. Pe te hele hoteria poinga poreke ngana mur pe Ioaneshenune iri nga ech Iortan.

6 Ana non heronia hengeron nenge tetaua nga kamel pulpunna pe kale hite anatal nga luana pe ana ngaunga sis pe ninalaka misou eina. 7 Ke Ioanes haliu hotlange hehei pe hana ke teke, “Non e koinanasia iau ke atat pe i palaungana totonge iau. Iau e urana ero pe e purpur eronga e tuatuch sio nge epoi hote nena aeulina nga apena. 8 E henune imo nga echmana pe i lape henune imo nga Opepeng-peng.”

9Mala pol mana pe Iesus at nge Nasaretnga tuele kina e nge Kalelea pe Ioanes he-nune i nga ech nge Iortan. 10Henune Iesuske het pe Iesus lohot nga ech pe nau sapeletapaira nge alchach peOpepengpeng sio atnge i ke pomanga ngie chaulum nge lehesio. 11 Pe helenga e sio at nga tapa ke teke,“Tuk toto laka iong nenge mutek tau tote.Pe e iech toto nge iong.”

12 Iok, Opepengpeng kulosia i kela ngakileng nenge ich sana lomona mana. 13 Tunga ana kileng ke teio elle pe hakekena(etue iri ananonkinanai) pe laNonPorekengana totoi ke helosio ia i. Pe ure murnenge iri hinolo tetu pule. Mala pol peNeHalang nena angkelo mur teat ke tehalaua i.

Iesus Iua Na Hana Mur(Mat 4:12-22; Luk 4:14-15; 5:1-11)

14 Te laua Ioanes ke mala pol lo pe Iesuslange Kalelea ke hele hote NeHalang nenahelenga. 15 Ke Ioanes hele, “Etue totongana at lo. Pe etue rochroi mana ngeNeHalang lape at ke lohot nge imo! A hulialemo poinga mur pe letemo manmannanga nena helenga urana toto ngana!”

16 Iesus ii nga ech hetaliliu ngana ngeKalelea ilina, pe naue hana nai nge te ololeruo nga hoat. Iri nai aria ume nike, elleene Simon pe elle ene Antrias pe iri naititiria hel. 17 Iesus hele lange iri, “Ai luluchnge iau ke e hetore imo ke a mene heheipe hana ke pomanga ruo nenge aole ngahoat.” 18 Te longe Iesus na helenga peueiuei mana te hile sue reria ume nga hoatpe te nanasia i.

19 Iesus i la pol pe esia Sepeti tutunamurIakop pe Ioanes. Iri nai te tutua hoat chachngana nga himot tuna letena. 20 Iesus esiairi nai pe iua iri. Iua iri pe te ua hataliatemeria pe reria hana mur pe te nanasiaIesus.

Iesus Keresia Uneinei Ke Uahot Nge None(Luk 4:31-37)

21 Iesus pe na hana mur te lohot ngakileng nenge Kapernam. Pe tela nga het-oronga ana pela nga etue nenge te hata-laulau ia. Pe Iesus hetoro sapele hehei pehanangaNeHalangnenahelenga. 22Heheipe hana te longe pe te ruraia Iesus nahelenga nge mallaha toto nge iri. I mal-laha toto nge hana papalau ngana nemurnenge te hetottoro nga NeHalang nenahotonga.

23 Ol pe none nge uneinei tu nge i, tunga hetoronga ana pele nem pe alnganahaka lange Iesus ke teke, 24 “Iesus ngeNasaret, Imem uneinei mur mo eteia ionglo la! Iong NeHalang nena hekulkulongange pengpeng. O teke oat ke o potariaimem? O teke oat ke o heporeke imem?”

1:2: Mal 3:1 1:3: Isa 40:3 1:4: Ume 13:24; 19:4 1:6: 2Ki 1:8; Mat 11:8 1:7: Ume 13:25 1:11:Psa 2:7; Isa 42:1; Mat 12:18; Mak 9:7 1:13: Psa 91:11-13 1:14: Mak 6:17 1:15: Mat 3:2 1:22: Mat7:28-29 1:24: Mak 5:7

Mak 1:25 51 Mak 2:925 Iesus keresia uneinei, “O reng, pe o

lohot nge non nem.”26Uneinei rure non nem ke palaungana,

pe alngana haka ke soke pe uahot nge ananon. 27 Hehei pe hana te rura toto pe teontei hel mule nge iri, “Ee! Utar nei mai?Hetoronga heueu ngana kai? Non ngenena helengamilang ke hele lange uneineimur ke te ua pe te longo taua i.”

28 Ol pe Iesus pingana song ke ueiueimana nga kileng lochloch ngana nga ichnge Kalelea.

Iesus Hemas Ia Hana Halang(Mat 8:14-17; Luk 4:38-41)

29 Te lohaka nga hetoronga ana pelenem pe tei pengpeng langa Simon pe tinaAntrias ria pele pe Ieims pe Ioanes te kokoluluch nge iri. 30 Simon uene nenge heisingina haleles ke ma nga hete pe Iesuslohot pe te heleia lange i. 31 Iesus langeana hei, rahite penna pe halaua i ke areaka. Singina milang ngana makuk sio pehengaua iri.

32Miliko sio, pe hana te takisia iri nengesingiria haleles pe hel nenge uneineimeneiri ke tela nge Iesus. 33 Iri halang ngakileng nenge Kapernam te heuirau ngapele matana. 34 Iesus hemas ia iri halangnenge aria haleles altototo pe poia irinenge uneinei mene iri ke te urana mule.Iesus poi ele uneinei mur ke te hele ero oliange te eteia nge i NeHalang.

Iesus Hetoro Nge Kalelea(Luk 4:42-44)

35 Nga uach uruna toto Iesus lohaka keua hatalia pele nem. Pe langa kileng enge ngana ero, ke hele luluch nge Temene.36Ol pe Simon iri ul pekngana mur tela kete tango rere i. 37 Te hot taua i pe te helelange i ke te teke, “Hana lochloch ngariakou te tango rerere iong.”

38 Pe Iesus hele, “Ita lape tai hot langakileng hel pule nge rochroi. Iau e tekee hele toto lange iri pule iange Temekkulosia iau ke e heleia nena helenga langehana lochloch.”

39 Ke ngana iam nenge, Iesus i langakileng lochloch nge Kalelea, ke helele ngahetoronga ana pele mur leteria pe helopehotote uneinei mur.

Iesus Hemas Ia None nge Singina Poreke(Mat 8:1-4; Luk 5:12-16)

40Non e nge singina poreke at nge Iesus,tualoupalanapehele lange Iesus kehalauai pe hele ke teke, “Teke lemem, o poiasingik ke urana mule.”

41 Iesus letena ia i ke ra haka nge i pehele, “Nga lemek ngak o urana mule!”42 Ueiuei mana pe haleles poreke nganahet sapele nge i pe singina urana mule.43 Iesus kulosia i pe toto hita lange i,44 “O longo ke nek! Ola pe o hele hotelange mele e ero. Ola pengpeng ngetunginga ana non pe o hele lange i ke nauurume singim. Singim urana nga NeHa-lang matana lo pe o tunge lem tungingake manga Moses hele ngana, ke mallahalange hana lochloch ke te eteia singim ngeurana mule lo.”

45 Ol pe non nem talkome helenga ero.Hele hote lange hana lochloch ngana. Ananon hele hot rara sakililia ke poia Iesuske tu luluch nge hulua pe langa kilengpalaungana ero ol. Ol pe tu mana ngakileng nge ngana ero pe hana nga kilenglochloch ngana te mana taua i.

21 Etue hel nga hoena Iesus la mule nge

Kapernam ke tu nga pele e pe pinganasong. 2 Hulua teat lochloch pe muria eronge teu pe nga pele matana pule. Iesushetottore helenga lange iri, 3 pe hanahenel nge te purpur ke te teke te takisianone nge apena mete at nge i. 4 Pe teraker nge te takisia non neu lange Iesusiange hulua halang sakilil. Ol pe te hakalanga pele ona nga Iesus alangana hakapengpeng pe te alchachia pele pulpunnape te hesue ana non luluch nga na hetelange i. 5 Iesus eteia leteria manmannangana pe hele lange non nenge apenamete ke teke, “Atong neingak, e saua lempoinga poreke ngana mur ke te lasus totool.”

6 Hana papalau ngana mur nenge tehetottoro, teare pe leteria tuanin nge irisiporia. 7 “Pomere nenge i hele ke pomai?I hele poreke NeHalang iam. NeHalang itoro mana nge saua poinga poreke nganamur ke te lasus toto.” 8Ueiuei mana Iesuseteia leteria tuanin ngana pehele lange iri,“Pomere nenge letemo tuanin ke pomai?9Semel nge ta hele lange non nenge apenamete ke mai, ‘E saua lem poinga porekengana ke te lasus toto.’ Pe semel ero nge ta

1:26: Mak 9:26 1:28: Mat 4:24 1:34: Mak 3:10-12 1:35: Mat 14:23; Mak 6:46 1:39: Mat 4:23;9:35 1:44: Lev 14:1-32

Mak 2:10 52 Mak 3:5hele, ‘O lohaka, olou heke lem tako pe oi.’10Lape epoi hote kemallaha lange imo ke aeteia Non Tuna na kerkerenga nga ich ngesaua poinga poreke ngana mur ke te lasustoto.” Hele sapele lange non nenge apenamete, 11 “E hele lange iong, o lohaka, olouheke lem tako pe ola nga lem pele.”

12 Iri lochloch te nechnei kurkura pe ananon lohaka, pe louhekena takope i hot. Pehehei pe hana te esia pe te rura mana kelate heto heke NeHalang pe te hele, “Ngenike ta neue ure nge lohot ke pomai ero i!”

Iesus Iua Liuai(Mat 9:9-13; Luk 5:27-32)

13 Iesus la mule nga ech hetaliliu nganange Kalelea. Hulua teat nge i pe talunke tunge hengetoro. 14 Iesus i atat peesia Alpeus tuna Liuai. Liuai i non nengelololoch umtutuna. Ana non are teu nganena ume ana pele sune pe Iesus helelange i, “O nanasia iau.” pe Liuai lohaka kenanasia i sapele.

15 Nga hoena Iesus la ke ngau nga Liuaina pele. Hana nenge te lololoch umtu-tuna iri ul hana porekreke ngana mur tenanasia Iesus. Pe iri halang nge teareluluch nge i pe nena hana mur ke tengau. 16 Hana Paresio hel nge te het-ottoro tenaue Iesus nge ngau luluch ngehana porekreke ngana mur, pe hana ngete menmene umtutuna pe tela ke te on-teia Iesus nena hana mur, “Pomere nengeIesus ngau luluch nge hana nenge pomai?”

17 Iesus longe iri pe tuacholia reria he-lenga, “Hana nenge te urana lemeria eromasmasinga pe iri nenge singiria halelesmana. Eat ke e iua hana urana ngana murero. Eat ke e iua hana porekreke nganamur.”

Onteinga Nga Heonga(Mat 9:14-17; Luk 5:33-39)

18 Nga etue e Ioanes nena hana mur peParesio mur teheo nga ngaunga. Hanahel teat nge Iesus pe te onteia i, “Pomerenenge Ioanes nena hana mur pe Paresiomur teheo nga ngaunga pe lem hana murero?”

19 Iesus tuacholia lange iri ke teke, “Irinenge tela nga ngesinga lape teheo ngangaunga pule ma? Nenge teke ngesingaana non tu luluch nge iri kura lape te poiapoinga nem ero. 20Ngesinga ana non la ol,laka teheo ol.

21 “Mele pele simemalenga sachana ngeheueu ngana ke tal ele nga nike nganapolona ero. Iange lape heueu ngana nemluluchou pe chach hot nga nike ngana pepoia chach ngana ke palaungana toto ol.22 Mele pele ling teua uain heueu ngananga kina nenge nike ngana ero. Iange lapekina sosolos pe chach pe lape iri nai teporeke. Urana ngana te ling teua uainheueu ngana nga kina nge heueu nganapule.”

Onteinga Nga Sapat Ana Etue(Mat 12:1-8; Luk 6:1-5)

23 Nga Sapat ana etue Iesus pe nenahana mur teteu langa ume e. Tei la pena hana mur te sohe uit nganangana kete ngaua. 24 Pomalam Paresio mur te helelange Iesus, “O longo, lem hana mur tepoike mere nei mai? Pomere nge te nanasialemem hotonga mur nga Sapat ana etueero?”

25 Iesus tuacholia reria onteinga ke teke,“Ia!? O sisia poponing nga non soke Teuitpoi ngana nge nike ero? I pe na hana murte mete aria 26 pe la ke i teu nga NeHalangnena pele pe mene tunginga ke te ngaua.Te poia nga etue nenge Apiatar i tungingaana non nenge palaungana. Ngaunga nemtunginga ana hana mur aria mana pe nonsoke Teuit ngaua pe hengau nena hanamur ia.”

27 Ol pe Iesus hele lange iri, “NeHalangtalue Sapat ana etue ke halaua hana murnenge te nanasia i. NeHalang ume hotehana mur ke Sapat ana etue ana ia ero.28 Pomalam, Iau Non Tuna pe iau palaun-gana toto nga Sapat ana etue.”

31 Iok Iesus la mule nga hetoronga ana

pele, pe nga pele nem none nge pennamete tu pule. 2 Pe Paresio mur te tangorere Iesus nena poinga huna ke te heleporeke i ia. Paresio mur te nechnei it toteIesus nge hemasia non nem penna ngaSapat ana etue. 3 Iesus hele langenonnem,“O iat la koi nga mataria.” 4 Iok pe Iesusonteia hana mur, “Hotonga tei nge uranange ta nanasia nga Sapat ana etue? Tahalaua mele ke tu ke maulul ma singirasisia i pe ta hune i?” Pe iri lochloch te rengmana.

5 Ol pe Iesus letena inin taua iri. Naurara nge iri pe letena sisipu iange iri

2:16: Mat 11:19 2:24: Deu 23:25 2:25: 1Sa 21:1-6 2:26: Lev 24:5-9 2:27: Deu 5:14 3:4:Luk 14:3

Mak 3:6 53 Mak 3:32singiria sisis pe te hemas erochro. PeIesus hele lange non nem, “O hepeng hoteperim.” Iok, non nem hepeng hote pennape urana sapele. 6 La ol Paresio mur telohot nga hetoronga ana pele pe iri ul neHerot nena hana mur te heuirau ke tetalreria helenga ke te teke te hune Iesus.

Hulua Te Nanasia Iesus7 Iesus pe na hana mur tei hot nga ech

hetaliliu ngana nenge Kalelea. Pe huluahalangnga kileng rochroi nganamurKale-lea te nanasia i. 8 Pe halang nge Iutea, peIerusalem pule pe nga ele nga chaia hakanganange IortanpengeTir pe Siton. Hanalochloch nga kileng nem mur te longeIesus nge popoia ure mur pe teat nge I.9 Iesus hele lange na hana mur ke te menesulang ke ma ke kulkul ala, iange huluahalang te hemurung hite i. 10 I hemasiahana halang lo pe haleles mur halang teech teua iri ke te teke tera nge Iesus. 11 Irihana nenge uneinei poia iri te esia Iesus pete tualou sio nga matana pe te hele hakalange i, “Iong NeHalang Tuna!” 12 Iesuskeresia uneinei ke te hele hote i ero nge iNeHalang.

Iesus Hesilei Hote Nena Hana Mur Nge IriAnaloch Pe Nai

(Mat 10:1-4; Luk 6:12-16)13 Iok Iesus i haka langa chouchoungana

pe iua hanamur nenge lemene taua iri. Peteat sapele nge i. 14 Pe Iesus hesilei hotenena hana iri analoch pe nai. Pe hetue eriake Hekulkulonga mur. Iesus hele lange iri.“Iau e hesilei hote imo ke ai luluch ngeiau. Pe lape e kulosia imo ke a haliu hotelek helenga. 15 Pe imo lape a mene lemokerkerenga nenge a hele pe a helope hoteuneinei mur.”

16-19Hana iri analoch pe nai nenge Iesushesilei hote iri koi:

Simon, (pe Iesus haua ke ene Petrus),Ieims pe tina Ioanes (nenge Sepeti

tutuna mur pe Iesus haua eria kePoanerkes. Luna laka, “kileng ku-rung ngana” iange leteria inin nganamanga kileng kurung ngana)

AntreasPilipPartolomiusMateusTomas

Ieims (nenge Alpeus tuna)TateusSimon (non nenge teke Israel mur iri

siporia tenau ele iri)Iutas Iskariot, (non nge tunge Iesus

langa hana porekreke ngana peria).Iesus Pe Pelsipul(Mat 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10)

20 Iesus iri ul nena hana mur tela mulenga pele pe hulua nge halang toto teat ngei. Ol pe i pe nena hana mur te ngau erool. 21 Iesus alona mur te longe pe tela kete mene i iange hehei pe hana te teke anahauaua. 22Hotonga ana hetoronga hel ngeteat nge Ierusalem, te teke Pelsipul tu ngei. Te teke uneinei mur aria soke tungenena kerkerenga lange i ke helope hoteuneinei mur.

23Ke pomalam Iesus iua iri pe hele langeiri nga helenga opene hel ke teke, “LapeSatan lope hot mule Satan nge hehei pehana ke pomere? 24 Nenge teke none lashule tuele kina e ke kinkino pe tepal helmule nge iri, lape tuele kina nem tu keelle ero ol. 25 Nenge teke mel hel tepalhel luluch mule nge aloria mur lape tetuke elle ero ol. 26 Pe nenge teke Satannena kileng nenge nauele telas hulu hel kekinkino lape tu ke mala ero, het sio sapele.

27 “Mele pele teu pulut mana nga nonkerkereng ngana e nena pele ero. Teke poike pomam, kale hite nonnemmukam, lakateu ke kemeia non nem nena ure mur ol.

28 “E hele ke manmanna lange imo,poinga poreke ngana mur lochloch nengeta popoia pe ta heleleia, NeHalang lapeletena ia pe saua ke lasus. 29 Pe poingaporeke ngana nenge ta hele porekeOpepengpeng, NeHalang lape letenaporeke ia ero iange poinga poreke nemlohot nga letera toto pe lape tu ke koko.”30 Iesus heleia helenga nei iange mele helte hele ke teke, “Uneinei tu nge i.”

Iesus Tana Pe Titina Mur(Mat 12:46-50; Luk 8:19-21)

31 Iesus tana pe titina mur te puris petemes nge hot nga pele pe te hekulo teuareria helenga lange i ke lohot at. 32Huluanenge teare liliu ele Iesus te hele lange i kete teke, “Ola ke o nau tam pe titim mur pelilium mur ngaria kou nge hot, te teke teesia iong.”

3:6: Mat 22:15-16 3:7: LUK 9:54 3:10: Mat 14:36 3:11: Luk 4:41 3:12: Mak 1:34 3:16-19:Luk 9:54; Ioa 1:42 3:22: Mat 9:34; 10:25 3:31: Mak 6:3; Ioa 2:12; Ume 1:14

Mak 3:33 54 Mak 4:2433 Pe Iesus tuacholia, “Itei hel nenge

etak pe titik mur ia iri?” 34 Iesus nachneiahehei pe hana nenge teare liliu ele i pehele, “A nau at, etak pe titik mur pe liliukmur laka 35 mele hel nenge te longo tauaNeHalang ke te poia ume nenge lemenetaua.”

4Helenga Opene Nga Kon(Mat 13:1-9; Luk 8:4-8)

1 Iesus talun ke hetoro mule nga echhetaliliu ngana nenge Kalelea ilina hele.Pe hulua nge halang toto teare liliu ele i.Ol pe are nga sulang ke ote hot ke mananga ech sana. Pehulua temesnga ech ilina.2 Iesus hele lange iri nga helenga opene kehetore iri nga ure halang pe hele,

3 “A longo at! Etue e none la ke tuangaunga alona. 4Tue iri nga ume pe hel telosio nga kue pe ngie mur teat ke te tuaishaka taua. 5Hel te losio nga ich nenge anaum halang. Etue sase ero mana pematariahot mule iange ich une sune mana. 6 Laol pe chaia haka pe sine ngaunga alonanemur ke te mete iange ularia sio langaich letena nge sio ero. 7 Ngaunga alonahel te losio teu nga kiki letena pe kiki hakape takue aria ngaunga ke hei ero. 8 Pengaunga alona tutuna nemur nenge nonneu tue iri nga ich nge urana, pe matariahot pe te haka ke nek pe ngana ngaria.Hel ngana ngaria iri ana non kina elle peanaloch (30), hel ana non kina mol (60) pehel ana non kina iri lime (100).”

9 Ke het pe Iesus hele, “A pal talngamope a longo ke neknek!”

10 Iesus tu ke i toro mana pe na hanamur pe iri nenge te longe i teat ke teonteia i ke hemallaha hote helenga openenemur. 11 Pe hele lange iri, “Imo a menehelenga talkomkome ngana nga NeHalangnena naualanga pe nekinga kemallaha. Peiri hel, e nana lange iri nga helenga openemana. 12Ke ngana laka nenge,“ ‘Tenau pe tenau pe leteria lilil,

te longo pe te longo pe te eteia lunaero;

pomalam te hulia leteria ero,pe NeHalang letena ia iri nga reria

poinga poreke ngana mur ero.’ ”

Iesus Hemallaha Hote Helenga Opene NgaNgaunga Alona

(Mat 13:18-23; Luk 8:11-15)13 Ol pe Iesus hele lange iri, “A eteia

helenga opene nei ero kura kai? Pe lapea eteia helenga opene lochloch luna kemere? 14 Non nge tutua ngaunga alonapoi ke malaka nge non nenge hele hototeNeHalang nena helenga. 15 Pe ngaungaalona nenge te losio nga kue, pomalakange hehei pe hana nenge te longe Ne-Halang nena helenga pe nga etue nemmana non poreke ngana at pe uaia totoiahelenga nenge NeHalang tue nga leteria.16Pe hehei pe hana hel te poi ke pomalakanga ngaunga alona nenge te losio nga ichnenge ana um halang. Te longe helenganem pe te mene ke ueiuei mana pe te iechia. 17 Pe ularia ero. Tetu ke etue choromana pe nga etue nenge ure meena nganalohot pe mele hel te teke te hekou sue Ne-Halang na helenga, hehei pe hana nemurleteria manmanna ngana het sio ke ueiueimana. 18 Iri hel te poi ke pomalaka ngangaunga alona nenge te losio teu nga kikiletena. Te longe helenga 19pe leteria tuhitmene ure nemur nga ich pe muteria tautote umtutuna pe ure eltit ngana mur. Laol pe leteria lilil ele NeHalang na helengape te ume hote ute e nge urana nga tetungaria ero. 20 Pe hehei pe hana hel tepoi ke pomalaka nga ngaunga alona nengetetue nga ich nge urana. Te longe helenganem pe muteria taua ke hel ngana ngariahalang pe hel halang pol pe hel halangtoto.”

Helenga Opene Nga Lemenga(Luk 8:16-18)

21 Pe Iesus onteia iri, “Pomere, meletonge lemenga pe tal teua nga chasangma nga hete ene ke talkome? Lape ero!Lemenga nem lape te neue ero. Lemenganem tetal heke nga lut ke tualeme ngakileng lochloch pe tenau ke mallaha ia.22 Ke pomalam helenga lochloch nengetalkome heueu nei lape NeHalang hemal-laha hote. 23 Apal talngamo pe a longo keneknek!

24 “Pe letemo tuanin ke nek toto ngaure nenge a longe iange NeHalang lapepoia imo ke a etei ke purpur, urume urenenge letemo tuanin ia. Pe NeHalang lape

4:1: Mak 3:7-9; Luk 5:1-3 4:2: Mat 13:34; Mak 4:33-34 4:12: Isa 6:9-10; Ume 28:26-27 4:19: Mat19:23-24 4:21: Mat 5:15; Luk 11:33 4:22: Mat 10:26; Luk 12:2 4:24: Mat 7:2 4:25: Mat 13:12;25:29; Luk 19:26

Mak 4:25 55 Mak 5:15poia imo ke a etei tote. 25 Mele nengenena unne ma lo, lape NeHalang tung kenena halang toto. Pemele nenge nena ero,lape NeHalang mene toto mule unne sunenenge tutu nge i.”

Helenga Opene Nga Kon Aka Ngana26 Iesus hele, “NeHalang nena

naualanga pe nekinga pomalaka nga nonnenge tutua kon nga ana ume. 27 Pe kontutuna nemur mataria hot pe te hakanga etue nenge non nem mamamani ngamiliko ma mesmese nga uach. Pe i eteiaure nemur te haka ngaria ero. 28 Ichisipona poia kon nemur ke te haka penganangaria. Nga tele ngana iria lohot,ke het pe te rora ke het pe nganangarialohot sapele. 29 Pe nga etue nenge konmera, ume tokoninga at ke sohe iri.”

30 Iesus ontei, “Lape e hele urume Ne-Halang nena naualanga pe nekinga kepomere? Helenga opene tei nenge lape eheleia ke e hemallaha hote? 31 NeHalangnena naualanga pe nekinga, pomalaka ngaae paele tutuna. Tutuna kinkinomana ngaae halang tuturia 32 pe haka ke soke totoke i ae palaungana nge perperna halang pengie mur te umeia reria kiniu pe tema ia.”

33 Iesus hetore nena helenga langehehei pe hana nga helenga opene hel kepomai ke teke poia iri ke te etei tote.34 Iesus hetottore hehei pe hana nga he-lenga opene mana, pe nga etue nenge itoro tu luluch nge nena hana mur, hemal-laha hote luna lange iri.

35Ngaulei nga etueneu, Iesus hele langena hanamur, “Ta lotele langa ech hetaliliungana ilina hele.” 36Pe te hile sue hulua, pete haka nga sulang nenge Iesus are hakaia lo. Pe te ote tele luluch nge i. Pe akahel pule te ote tele luluch pule. 37 Ol petuttula palaungana heingana haka sapelepe ruach talun ke poi teu sapele nga su-lang letena ke liu muta ke teke puluchluchlo. 38 Pe Iesus iam tal heke palpalna ngaulunga ke mamani nga sulang hoena. Nahekulkulonga mur te hengo heke i pe tehele, “Non soke, letemia ita nge lape tapuluch ero kai?”

39 Iesus mes haka pe hele langa tuttula,“Heingam ero!” Pe hele langa ruach, “Omana ke nek!” Tuttula nem mete siope ruach ma ke mello. 40 Iesus onteianena hana mur, “Pomere nenge a matau?Letemo manmanna nge iau ero kura kai?”

41 Pe te rura toto pe te hele tele helnge iri, “Non tei nei mai, nenge tuttula peruach te longo taua i?”

5Iesus Lope Hote Uneinei Mur Nge None(Mat 8:28-34; Luk 8:26-39)

1 Iesus pe na hana mur te lohot nga echhetaliliu ngana ilina nge Kalelea nga tueletanangeKerasa. 2 Iesus iuch sio nga sulangpe saol sapele none nge uneinei tu nge i.3Ana non nem tutu nga rika mur nenge tetattal hana koluria ia. Pe mele pele kikinahalang ero nge kale hite i ol. Chaunganenge kerkereng toto malam pe ero la.4 Kokoes, te kale apena pe penna nga rurnenge kerkereng toto. Pe kokoes manatakhoangapennapenga apena tutkolkole.Mele pele nakuna ero toto nge laua i iangekikina toto. 5Kokoes nga sinanga pemilikoi rara nga rika hanna pe hengene, pe uu peririria singina nga um.

6 I tu ke kangkanga pol pe esia Iesuspe song sapele lange i ke tualou sio ngamatana pe kanna tuakolo tala lange i. 7 Pealngana haka ke soke toto ke teke, “Iesus,NeHalang nenga lut toto tuna iong! Oat keo potar nge iau?” Pe hemaluche Iesus ngaNeHalang ene ke teke, “Iesus o heporekeiau ero!” 8 Non neu hele ke pomai iangeIesus hele lange i ke teke, “Uneinei o lohotnge non nem.”

9Ol pe Iesus onteia i, “Em mere?”Pe non neu hele, “Ek laka ‘Hulua’ iange

imem halang.” 10 Pe helaulau lange Iesuske lope hote uneinei mur nga kileng nemero.

11Kie halang te tutua nga hengene ilina12 pe uneinei mur te helaulau lange Iesuske te teke, “O kulosia imem kela mo teuheke kie mur.” 13 Ke Iesus longele iri ketela. Pe uneinei mur te ua hot nge nonnem pe teteu heke kie mur. Kie nemurlochloch iri 2000, pe tepoi koukou pe tesasaul sio nga liling kela te pachpach ngaech.

14 Ol pe hana nenge tenau elele kienemur te ua kela te hesongia pingana ngatuele tana pe nga kileng kinkino nganamur. Ke hehei pe hana tela kela tenau ngaure nenge lohot. 15 Iok, te song lange Iesuspe te esia non nenge uneinei ua hot ngei, pe iri te ruraia nge are ke nek mana pe

4:29: Jol 3:13; Hem 14:15 5:7: Mak 1:24

Mak 5:16 56 Mak 6:4heronia nena hengeron pe ramana mal-laha mule lo. 16 Iri hel nenge te esia lo tenana lange hehei pe hana nga ure nengelohot nge non neu pe nge kie nemur. 17Olpe hehei pe hana te kulosia Iesus ke tekelohot nga reria kileng. 18 Iesus lohaka ngasulang nem pe non nenge uneinei tu ngei ech ke teke, “Ita ul!” 19 Pe Iesus longelei ero. Ol pe Iesus hele lange i, “Ola mulenga lem kileng pe o heleia lange alommurpe lem misili mur nga nenge Non Sokeletena toto ia iong ke halaua iong.” 20Ol peana non la ke i rara nga tuele kina nengeTekapolis, pe heleia Iesus nge halaua totei pe iri nenge te longe te ruraia.

Iairus Tuna Pe Hei E Nge Rahite IesusNena Hengeron

(Mat 9:18-26; Luk 8:40-56)21 Iesus pe na hana mur tela mule nga

ech hetaliliu ngana ilina hele pe hulua teatke te hemurung hite i. 22 Pe none nge isoke nga Israel mur reria hetoronga anapele, ene Iairos. Ana non at ke esia Iesus petualou palana pe ma sio nga Iesus matana.23 Pe hetalaulau toto lange i ke teke, “Tukhei ngananenge kino kou tekemetmete lo.Auo! Atong, oi at ke ora haka nge i pe ohemasia ke maul mule!”

24 Iok, Iesus la luluch nge i pe hulua tenanas pe te maimai hite i ke liliu tom.

25 Pe hei e pule nge toho malasioia i keana hesinga iri analoch pe nai. 26 Hananenge te hemasmas te totoi ke te halauai pe ero. Hei nem esilia nena umtutunalochloch ngana nge iri pe haleles nem hetero toto mana. 27-28 I longo tote Iesus peisipona letena tuanin ke teke, “Ela, e rauanena hengeron pe lape e urana.” La ol,echrir teua i nga hulua leteria kela lohotnga Iesus rumena ke raua na hengeron.

29 Raua pe haleles nem het sapele penamneia pe eteia nge haleles nem het totonge i lo. 30 Pe Iesus amnei sapele nenakerkerenga nge lohot nge i. Iok, ralele peontei, “Itei rahite lek hengeron?”

31 Pe na hana mur te hele, “O naunga hulua nenge te maimai hite iong nei.Pomere nge o ontei ke, ‘Itei raua iau?’ ”32 Pe Iesus nau rara nga itei toto nge rauai. 33 Ana hei eteia nge utar lohot nge ike sana loiloi pe isipona lange Iesus ketualousio nge i pe hele hot pengpeng langei. 34 Iesus hele lange i, “Atong liuk, o urana

nga letem manmanna ngam. Ola otu kenek pe haleles nem tu nge iong ero ol.”

35 Iesus heleleia ure nei pe hana hel ngaIairos nena pele te song at ke te hele nge i,“Tum koumete lo, pomere nge o hemakukrere mene Non Soke ne mam?”

36 Iesus ma langa reria helenga ero pehele lange Iairos, “O matau ero, letemmanmanna mana.” 37 Pomalam, Iesus poiele hulua ke tela luluch nge i ero. Petrus peIeims pe tina Ioanes iri toro mana te kokonge Iesus. 38 Tela ke te lohot nga Iairos napele pe Iesus esia hulua nge te tangtangpe te hele loulou rarara. 39 Iesus i teu pehele lange iri, “Pomere nenge a chauchairara pe a tangtang mam? He nei mete eroi. Mamani mana pai!”

40Ol pe te songlele ia Iesus pe Iesus kuloshote iri pe mene he nem alona mur penena hana mol ke tei teu langa pele letenanenge he nemmaia. 41 Iesus rahite he neunga penna pe hele lange i, “Talitha koum.”helenga nei luna laka, “He sune neme helelange iong, o lohaka.”

42 He nem lohaka sapele pe talun ke irara. (Pe he nem ana hesinga iri analochpe nai) Pomalam ure nei lohot pe iri lo-choch te rura toto. 43 Pe Iesus hele ele irike teke te hele hote lange mele hel ero. Pehele, “A tunge ngaunga lange i ke ngau.”

6Iesus Na Kileng Nganangana Mur Leme-

ria Ero Ia I(Mat 13:53-58; Luk 4:16-30)

1 Iesus lohaka nga kileng nem pe lamule nga isipona na kileng huna luluchnge nena hana mur. 2 Pe Iesus talun kehetoro nga hetoronga ana pele nga Sapatana etue. Pe iri halang nge te longe i pete rura, pe te ontei hel, “Pomere ramanaurana ngana kau tu nge i mau? Non neimene letena matana urana ngana nemurlangai mai? Pe itei tunge lange i ke umeiaure papalau ngana mur mai? 3 I pele analelenga iam! Pe i Maria tuna pe titina murlaka Iakop pe Iosep, Iutas pe Simon. Peliliuna mur pai itaul ke ta tutu panei mai!”Ol pe lemeria ero ia i.

4 Pe Iesus hele lange iri, “Hetalalonga ete longo taua i nga kileng lochloch ngana.Pe nga nena kileng huna pengpeng, alonamur pe titina mur pe na kileng nganangana mur te longo taua i ero.”

5:30: Luk 6:19 5:34: Mak 10:52; Luk 7:50; 17:19 5:41: Luk 7:14 6:2: Ioa 7:15 6:4: Ioa 4:44

Mak 6:5-6 57 Mak 6:325-6 Iesus rura iange hana leteria man-

manna ero. Ke pomalam poi hote mer-akulo mur nga lamau ero. Tal heke pennange hana ellechle mana nge singiria hale-les ke hemasia iri.

Pe Iesus i rara pe hetoro nga kileng pekileng. 7 Iua nena hana iri analoch pe naipe tunge kerkerenga nge iri ke te helopehote uneineimurpe kulos hote iri ke nach-nai ke tela nga kileng mur. 8 Pe hele langeiri ke pomai, “A i pe a mene ute kela luluchnga lemo inga ero. A rahit mene lemo eko.Pe a takis kole ero pe a mene ngaunga erope umtutuna ero. 9 A heronia ae ulina pelemo hengeron la ellechle nenge tu hiteimo nem lo pe e ero ol. 10Nenge teke ateunga pele e, atu mana nga lamam kela hetnga etue nenge a lohaka nga kileng nem.11Penenge teke ala nga kileng hel pe heheipe hana lemeria ero ia imope te longo tauaimo ero, a pasis sue ich nga apemo ngaetue nenge a lohaka. Ke nem heneue iringa NeHalang letena inin ngana.”

12 Iok, tei hot la pe te haliu hot langehehei pe hana ke te hulia iri nga reriapoinga porekreke ngana mur. 13 Pe tehelope hote uneinei mur halang, pe tetaune ae oliua eina nge iri nenge singiriahaleles pe te hemasia iri ke te urana mule.

14 Naungaala ana non Herot longe neiiange Iesus pingana song ke hulua te eteia.Hana hel te teke, “Ioanes nenge henununlohaka mule nga metenga. Pomalam nenakerkerenga tu nge i ke poi hote ure mer-akulo nemur.”

15Pe hel te hele, “I Elaisa” pe hel pule teteke i hetatalonga e pule nenge pomangehetatalonga hel nge nike.

16NeHerot longe pe hele, “Ioanes nengeehele ke te chatoa kanna laka, lohakamulenga metenga nem.”

17Ne Herot isipona tunge helenga ke telaua Ioanes pe te kale hite pe tetal teua ngatuele au ngana. Ne Herot poi ke pomamiange lei heke tina Pilip nehei Herotias,18 pe Ioanes hele lala nge ne Herot keteke “Iong o leia tim nehei pe nem ma kepengpeng nga rera hotonga ero.”

19 Pe Herotias hul haka ae lapusa nganange Ioanes ke teke une i. Pe ero. 20 Iangene Herot matau ele Ioanes nge i non ngena poinga pengpeng pe nanasmeneNeHa-lang. Ke pomalamHerot poi elemene i ngatuele au ngana. Herot longlonge Ioanes pe

letena tuanin rara halang pe lemene ngelongo manmana nge i.

21 Iok laol, Herotias nena kue semelngana nenge hune Ioanes lohot ol. Nganalaka nga etue nenge te poia ngaungamatana nenge leteria metene etue nengeHerot tana hoe i ia. Pe Herot iua analang mur. Hana papalauna mur nengete nauele kileng mur pe iri nenge temukmuka nge palinga hel ana hana murpe hana papalau ngana mur nge Kalelea.22 Nga etue nenge Herotias tuna teu at kehes, poia ne Herot pe ana lang mur ke teiech toto. Pe non soke nem hele lange hemalolong nem ke teke, “O hele at nge iaunga utar nenge lemem tau tote pe e tungelange iong.” 23Pe hele lange i ke kerkerengtoto ke teke, “O teke o longia utar? Lememngammana! Nenge teke lemem ke omeneure lochloch ngana nenge enau ele, lape echachia nga tuna ngana ke lem hele pe lekhele.”

24 Ol pe he nem i hot la, pe onteia tana,“Lape e longia utar mai?”

Pe tana tuacholia, “Ola pe o longiaIoanes nenge henunun palpalna.”

25 Pe ueiuei mana he nem la mule ngenaungala ana non neu pe hele, “Lemek keo tunge Ioanes nge henunun palpalna anakaliu at nge iau heueu mana nei.”

26 Ol pe naungaala ana non neu letenaporeke toto, pe meia i nge teke lape chan-nanga mana nga ana lang mur mataria.27 Ol pe kulos sapele nena non nge hununhana kelamene Ioanes palpalna. Non nemla pe chatoa Ioanes kanna nga tuele aungana. 28 Pe mene palpalna nga kaliu keat mule pe tunge lange he nem pe he nemtunge lange tana. 29 Ioanes na hana murte longe nei pe teat ke te mene koluna kelatealo hite nga rika letena.

Iesus Hengaua Hana Iri 5000(Mat 14:13-21; Luk 9:10-17; Ioa 6:1-14)

30 Iesus nena hana mur teat mule ngareria inga mur pe te nana luluch nge i. Pete nene ure nenge te poia nenge te heleialange hehei pe hana. 31 Hehei pe hanahalang te atat pe te lala ke te poia Iesuspe nena hana mur ke te ngau ero. Ol peIesus hele lange na hana mur ke teke, “Itaol, tala nga kileng unne ke ita toro ke a taheingamo mukam.” 32Ol pe te mene sulang

6:8: Luk 10:4-11 6:11: Ume 13:51 6:13: Iei 5:14 6:14: Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19-20 6:18:Lev 18:16 6:30: Luk 10:17

Mak 6:33 58 Mak 7:5pe teote langa kileng e nge mele tuia erototo.

33 Pe hulua te neue iri nge tela pe teeteia lo. Pomalam te hile kileng lochlochpe te song nga ich ke iri muka langa kilengnenge lape Iesus pe nena hana mur tesioia. 34 Iesus iuch hot nga sulang pe esia hu-lua pe letena poreke toto ia iri iange tepoikemanga sipsip nenge aria naualanga ero.Pe talun ke hetore iri nga ure nge halangtoto.

35 Chaia matana puluch sisio lo pe nenahanamur teat nge i pe te hele, “Kileng nei,ich sana lomona mana pe ngaunga ero pechaia matana i sisio mai loi. 36O kulosia irike tela nga kileng mur nenge tetu rochroike teol aria ngaunga ke te ngau.”

37 Pe Iesus hele, “Imo sipomo a tungearia ngaunga.”

Pe te hele, “Mo hengaua iri ke meremai? O teke mo olia aria ngaunga? Nemlape umtutuna halang toto paiam!”

38 Pe Iesus onteia iri, “Beret hia nge mamau? Ala ke anau toto.”

Te tango rara ke het pe te hele, “Beretiri lime iau pe ruo nai pule.”

39Ol pe Iesus hele lange na hana mur kete poia hulua ke teare sio nga heilil. 40 Peteare nga tuluk mur ke te nanas tau hel.Tuluk hel iri ana non kina lime (100) pehel iri ana non kina nai pe analoch (50).41 Ol pe Iesus mene beret lime neu pe ruonai neu. Pe nau haka langa tapa pe heleurana lange NeHalang. Reke beret nemurpe tunge lange nena hekulkulonga mur kete heronge nge hehei pe hana. Pe herongeruo nai neu nge iri lochloch pule. 42 Irilochloch te ngau pe saria una toto. 43 PeIesus na hana mur te heua beret pe ruoaluana mur ke muta toto nga chasang ngeiri analoch pe nai. 44Hana nenge te ngau,iri 5,000.

Iesus I Nga Ech Ona(Mat 14:22-33; Ioa 6:15-21)

45 Pe ueiuei mana Iesus hele lange nahanamur ke te haka nga sulang ke temukalange Petsaita. Pe i tu pol mukam ke kulosmulmule hulua ke tela mule nga reriakileng. 46Kulosia iri ke tela pe i haka langahengene kehetalaulau. 47Kilengmiliko siope nena hana mur te manmana nga echhetaliliu ngana tunangana lo pe i toro tunga ich. 48 Pe esia nena hekulkulonga mur

nge te pur kikiria toto ia sulang ote nganaiange tuttula eingana tua ele iri. Pe ngauachuach Iesus i nga ech ona ke lange iri.Teke ris tote iri 49pe te esia i nge ii nga echona pe te teke ma moiuk iam pe alngariahaka. 50 Iange iri lochloch tenaue i pe tematau. Ueiuei mana pe hele lange iri keteke, “A matau ero! A kerkereng, Iau pa i!”51 Iuch haka lange iri nga sulang pe tuttulanemmete sio. Pe te rura pe leteria una ala,52 iange leteria mallaha ero toto nga beretnenge Iesus heronge nem luna.

53 Te ote tele nga ech hetaliliu nganake tela nga ich nge Kenesaret pe te heleheke reria sulang. 54 Te hile sue reriasulang pe ueiuei mana hehei pe hanatenau urume Iesus. 55 Ol pe te song langakileng lochloch ngana nga kileng palaun-gana nem. Pe te takisia iri nenge singiriahaleles nga hete ke te lala nga kileng ne-mur nenge Iesus tutu ia. 56 Pe nga kilenglochloch ngana nenge Iesus laia, te menereria haleles kina mur lala nga ingaalamunna mur. Pe te hele kerkereng langeIesus ke te teke iri nenge singiria haleleste raua nena hengeron ilina. Pe iri nengete raua te urana mule.

7Hana Reria Poinga Mur Nge Nike(Mat 15:1-9)

1 Paresio mur pe iri hel nenge te het-ottore hotonga, teat nge Ierusalem pe tehemurung hite Iesus ke liliu tom. 2 Pe teneue Iesus nena hana mur hel nge te ngauhit mene peria muna ngana nga NeHalangmatana pe te lome tele peria ero. 3 IangeParesio mur pe Israel mur hel pule te ngautangai mana ero. Te nanasia iri siporiareria poinga nenge te mene nge reria tetemur, ke te lomo sio tele peria ke nekmukam ke het pe te ngau ol. 4 Pe pule,nenge teke te mule nga ingala, te ngautangai ero. Tenun tala mukam. Pe tenanasia poinga halang pule, manga nengete lome aria ure lochloch nenge te inin iape te tuntun ia. Te teke te nanasia poinganemur ke te urana nga NeHalang matana.

5 Pe Paresio mur pe iri nenge te het-ottore hotonga, te onteia Iesus, “Lemhana mur te ngau luluch nga peria munangana. Pomere nge te nanasia poinganemur nenge ratete mur te hesue ero?”

6:34: Num 27:17; Mat 9:36 6:35: Mak 8:1-9 6:46: Luk 5:16 6:49: Luk 24:37 6:51: Mak 4:397:2: Luk 11:38 7:4: Mat 23:25 7:6: Isa 29:13

Mak 7:6 59 Mak 7:336 Iesus tuacholia ke teke, “Hetatalonga

Isaias hele kemanmanna nga nenge has pehele urume imohananenge amohengetaunachnai ke teke:“ ‘Hananei te heto heke iaungaharia ulina

manape nga leteria tetu kelkel toto nge iau.

7 Te heto heke iau pe leteria manmannaero

nga ure nenge te heleia.Tepoi ke pomau iange te hile Non Soke

nena hotongape te hetoro manmana nga hana

mana reria poinga.’ ”8 Pe Iesus hele, “Imo a hile hote Ne-

Halang nena hotonga pe a nanas menehengetoro nenge hana mur. 9 Oe, aetei tote poinga nenge a sausaua NeHa-lang nena hotonga pe a nanas mene imosipomo lemo poinga. 10 A poia ke pomamnga hotonga nenge Moses tunge langeimo. Iange Moses nena hotonga hele keteke, ‘O longo taua temem pe tam.’ Pepule hele ke teke, ‘Itei nge hele poreketana pe temene, lape te hune i.’ Imo asaua hotonga nem pe a hetoro hel manaia a pallaklaka ngamo. 11 Iange mele tekelongo taua tana pe temene pe teke tungetunginga lange iri, pe imo a hele ele ike mene mule tunginga nem ke NeHalangnena ia. 12 Ke lemo poinga nenge a pal-laklaka poia mele nem ke longo taua tanape temene ero pe halaua iri nga tungingaero ol. 13 Ke nga poinga nem a hetauaNeHalang nena hotonga nga lemo poinga.Pe a poia lange hana hel pule ke poinganenge pomai lohot ke halang toto.”

14 Ol pe Iesus iu mule hulua nemur pehele lange iri, “Imo lochloch a longo atnge iau pe letemo mallaha nga ure nengee heleleia nei. 15Ure nenge tu nge hot peteu langa none letena, poia letena kemunaulu nga NeHalang matana ero. Ure nengetu nge teu pe lohot at, poia non nem kemuna ulu nga NeHalang matana. 16 Apaltalngamo pe a longo ke neknek!”

17 Iesus hile sue hulua pe teu langa pelepe nena hana mur te onteia i nga helengaopene nei. 18 Pe Iesus hele lange iri,“Amo hauaua toto kura kai? Ure nengetu nge hot ke teu langa mele letena poiai ke poreke nga NeHalang matana ero.19 Iange teu langa kakaona ero. Teu lamana nga makanna pe lohot mule nga

singina.” (Iesus nena helenga nei luna,teke ngaunga lochloch ngana te urana ngete ngaua.)

20 Pe Iesus helolo une na helenga keteke, “Utar nenge tu teu nga none letenape lohot at, poia non nem ke poreke ngaNeHalang matana. 21 Iange ure porekengana nemur te lohot at nga non nemletena. Ngana laka; letena tuanin nganaporeke nganamur, pe salaulau pe keme pehunun hana pe poi poreke lala nge leingakina mur, 22poinga nenge naulele ure murpe na polo tantana pe channanga pe meiairi ero pe sana kekeke pe channanga keheporeke mele ene pe longo olole, letenamatana ero pe poi pulut mana pe ureporeke ngana hel pule. 23 Ure porekengana nemur tetu nga none letena nike pete lohot at nge hot pe te poia i ke porekenga NeHalang matana.”

24 Iesus hile sue kileng neu pe langakileng mur nenge rochroi nga kilengnenge Tir. Teu nga pele e pe lemene eronge mele e eteia i nge tu lamau. Pe tuke talkome ero. 25 Hei e nge uneinei tunge tuna heingana. Ana hei longe Iesuspe lange i ke ueiuei mana. La pe ma sionga Iesus apena ke teke Iesus heurana iatuna. 26 Ana heingana nena nge Israelero. Te hoe i nge Poenisia nge Siria.Hele lange Iesus ke helope hote uneineinge tuna heingana nem. 27 Pe Iesus hele,“Poinganenge tamene aina kinkinonganaaria ngaunga pe ta saua lange kaone murpengpeng ero. Ta hengau tele aina kinkinongana nenge Israel muka. ”

28 Pe hei neu tuacholia ke teke, “Oe NonSoke, pe kaone mur te ngaua aina kinkinongana aria ngaunga mumuna nga hatangaene!”

29 Ol pe Iesus hele lange i, “Uneineiuahot nge tum lo nga tuacholinga nem.Ola nga lem pele ol.”

30 Ana hei la mule nga na pele pe nauetuna nge ma nga hete. Pe uneinei ua hotnge i lo.

31 Iesus hile kileng Tir pe i haka langeSiton pe i sio langa ech hetaliliu ngana ngeKalelea nga tuele kina nenge ene Tekapo-lis. 32Hana hel te takisia none lange Iesus.Non neu talngana hit pe ana hengetaumeena. Pe te hele lange Iesus ke tal hekepenna nge i. 33Pe Iesus mene kelkel ia nonneu nge hulua pe puo teua penna kukana

7:10: Exo 20:12; 21:17; Deu 5:16 7:15: Ume 10:14-15

Mak 7:34 60 Mak 8:23langa ana non talngana. Ulut pe raua nonneu ana hengetau. 34Ol pe Iesus nau hakalanga tapa, eingana tah pe hele, “Epata!”Luna, “O longo mule!”

35 Ueiuei mana non nem longo ke nekpe ana hengetau polpolenga pe hele kemallaha mule. 36 Pe Iesus hele lange heheipe hana nemur ke teke te heleia langemele e ero ol. Hele lala nge iri ke te heleero pe iri te tamia ana helenga ke halangtototo ol. 37 Pe iri lochloch nenge te longete rura toto nge Iesus pe te hele, “I umeiaure lochloch ke urana mana. Pe poia irinenge te longo ero ke te longo mule pe irinenge te hele ero ke te hele mule.”

8Iesus Hengaua Hana Iri 4000(Mat 15:32-39)

1Nga etue nem hulua teat ke te eukiraupe aria ute ero nge te ngaua ol. Pe Iesusiua na hana mur lange i pe hele, 2 “Letekporeke ia hulua nemur iange tetu luluchnge iau ke etue mol pe ute nge ta tungenge iri ke te ngaua ero. 3 Nenge teke ehengaua iri ero pe e kulosia iri langa riakileng, lape te makuk leilei pe te mete parnga kue iange iri hel nge teat nga kilengnga tau.”

4 Pe nena hana mur te hele, “Kileng neitu loulou mana pe mele hel tetu nga lamaiero, pe itei nakuna nge tango ke ngaungahalang pe hengaua hulua nei?”

5 Pe Iesus onteia iri, “Amo beret hiamau?”

Pe te hele, “Rahtele nai.”6 Ol pe Iesus hele lange hulua ke teare

sio nga ich. Pe mene beret rahtele naineu pe hele urana nge NeHalang. Rekeiri pe tunge lange nena hana mur ke teheronge lange hulua nemur. Ol pe nenahana mur te mene ke te herongo sapele.7 Iri aria ruo tutuna hel pule. Pe Iesushele urana lange temene nga ruo nemurpehele langenenahanamur ke te herongepule. 8-9 Hulua lochloch te ngaua ke sariauna. Hulua nemur iri 4,000. Pe na hanamur te mene ke chasang iri rahtele nainge te muta nga ngaunga aluana mur. Tengau ke het pe Iesus kulosia iri ke telasapele. 10 Pe i lohaka sapele nga sulangluluch nge na hana mur pe tela nga kilengnenge Talmanuta.

Paresio Mur Te Onteia Iesus Nga UrePalaungana E

(Mat 16:1-4)11 Paresio hel teat nge Iesus pe te talun

ke te heleia i. Te teke te hekoukou ele i pete onteia i ke ume hote ure palaungana eke te eteia nge i Non Palau tuna. 12 Iesusletena poreke nge leteria manmanna ngei ero pe eingana chup pe hele, “Pomerenga imo hana heueu ana nei a ontei ngaure papalau ngana nenge a rura ia? E heleke manmanna lange imo, lape e umeia urepalaungana nem ke a neue ero.” 13 Iesushile sue iri pe haka mule nga sulang pe telotele langa ech hetaliliu ngana ilina ele.

Paresio Pe Herot Leteria Tuanin Ngana(Mat 16:5-12)

14 Iesus na hana mur leteria lilil nge temene ngaunga ke halang. Pe aria beretellemanamanga sulang letena. 15Pe Iesushetoro hite iri, “Anau ala amo ke nek ngaParesiomur peHerot leteria tuanin ngana,iange leteria tuanin ngana poma laka ngaure tutuna nenge tetal teua langa beret pepoia ke una haka(is).”

16Pe nena hana mur te hele tele hel ngeiri siporia, “Ee! Iesus hele ke pomai iangeara beret ero.” 17 Iesus eteia utar nengete heleleia pe onteia iri, “Pomere nengea heleleia nga beret nge ero? Letemomatana ero kura kai? 18 Imo matamo pea kolkol kai? Pe talngamo pe a longoero kai? 19 E reke beret lime ke hana iri5,000 te ngaua. Letemo metene ero kai?Pe chasang hia nenge te muta ia ngaungaaluana mur?”

Pe te tuacholia ke te teke, “Iri analochpe nai.”

20 Pe Iesus ontei mule iri, “Pe nenge ereke beret iri rahtele nai lange hana iri4,000, a mene chasang hia nenge te mutaia ngaunga aluana mur?”

Pe te tuacholia ke te teke, “Iri rahtelenai.”

21 Pe Iesus onteia iri, “Letemo mallahaero toto kura kai?”

Iesus Hemasia None Nge Matana Hit22 Iesus pe na hana mur tela ke te lohot

nga kileng nenge Petsaita pe hana hel temene none nenge matana hit at nge Iesuspe te hele ke kerkereng lange i ke rahakange non neu. 23 Iesus rahite non nem ngapenna pe he i ia i ke tei hot nga kileng

7:36: Mak 1:43-45 7:37: Isa 35:5 8:1: Mak 6:35-44 8:12: Mat 12:39; Luk 11:29 8:15: Luk 12:18:17: Mak 6:52 8:19: Mak 6:41-44

Mak 8:24 61 Mak 9:10neu ke tetu ke iri toro mana. Ol pe Iesusulut haka nga non neu matana pe tal hekepenna nge i pe onteia i, “O amnei langamatam? O esia ute kau?”

24 Non neu nau haka pe hele, “E neuehana pe te pomanga ae mur nge tei rara.”

25 Iesus tal heke mule penna nga nonneumatana pe nau ke urana sapele pe esiaure lochloch ngana ke mallaha ol. 26 PeIesus kulosia i langa na kileng pe helelange i ke teke, “Ola pe oteu la mule ngePetsaita ero.”

27Pe Iesus pe na hanamur tei ke tela ngakileng nemur nge Kaesarea Pilipai. Teiinga kue pe Iesus onteia iri, “Hehei pe hanate teke iau itei?”

28Pe te tuacholia ke te teke, “Hel te tekeiong Ioanes nenge Henunun. Hel te tekeiong Elaisa pe hel te teke iong hetatalongae.”

29 Iesus onteia iri, “Pe imo? A teke iauitei?”

Pe Petrus hele, “Iong Mesias, nengeNeHalang hele tala ia ke teke kulosia at.”

30 Iesus toto hita lange iri ke teke, “Ahele hote iau lange mele e ero.”

Iesus Heleia Ana Melmelenga Pe AnaMetenga

(Mat 16:21-28; Luk 9:22-27)31 Ol pe Iesus talun ke hetore nena

hana mur, “Non Tuna lape takisia melme-lenga palaungana. Pe hana papalauna petunginga ana hana mur aria papalaunamur pe hana nenge te hetottore hotongamur, lape lemeria ero ia i pe te hune i kemete. Pe nga etue mol ngana, lape maulhaka mule.” 32 Iesus hemallaha hot totenei lange iri. Ol pe Petrus mene hot kelkelia i pe talun ke hele salia i. 33 Pe Iesushulia i ke nau la mule nge na hana mur peheleia Petrus ke teke, “Satan, oua nge iau.Letem tuanin ngana mur song ke nanasiaNeHalang letena tuanin ngana ero iam. Onanas mene hana leteria tuanin ngana paiam.”

34 Ol pe Iesus iua na hana mur pe hu-lua nemur ke teat nge i pe hele langeiri ke teke, “Mele nenge teke at luluchnge iau, hile hote i pe takisia ana mangatoto ke nanasia iau. 35 Iange mele ngeteke eleis maulngana nga ich, lape al-paria maulngana toto ngana. Pe melenge teke alparia maulngana nge iau, nga

helenga urana toto ngana lape mene mulemaulngana toto. 36 Pomere, urana ngenone mene ure lochloch nga ich ke poiai ke alparia maulngana toto ngana? Nemlape ero! 37 Ute e ero toto nge tungemele maulngana toto ngana. 38 Hehei pehana nga etue poreke ngana nei, leteriamanmanna nge NeHalang ero. Nenge tekemele meia i at nge iau pe nga lek henge-toromur, Non Tuna lapemeia i langemelenem pule nga etue nenge sio at luluch ngaTemene nena hemalmalinga luluch ngeangkelo mur nenge te pengpeng.”

91 Iesus mene une nena helenga ke la

pe hele ke teke, “E hele lange imo kemanmanna. Hel nge imo nenge ames ngalamai heueu nei, lape a maulul kura ke aesia NeHalang nena naualanga pe nekingange at luluch nga kikina ngana toto.”

Iesus Singina Lohot Ke Altoto(Mat 17:1-13; Luk 9:28-36)

2Etue rahtele elle nga hoena IesusmenePetrus pe Ieims pe Ioanes ke iri ul te hakalanga hengene nga lut toto ke tetu ke iritoromana. Tenau la pe Iesus singina pe nahengeron lohot ke altoto. 3 Na hengeronhussu pe sinaha toto. Mele nga ich neipurpur ero nge poia ke hussu ke pomau.4Ol pe iri mol te naue Elaisa pe Moses ngete hele lululuch nge Iesus.

5 Pe Petrus hele haka lange Iesus, “NonSoke, imem koi motu nei lo pe urana ngemo hemes ke pelpele iri mol ke lem e peMoses na e pe Elaisa na e.” 6 Petrus pepekngana mur te matau toto lo iau peletena lilil nga utar nenge lape heleia.

7Ol pe ulu lohot pe ana mulil ma hite iripe te longe helenga e nge sio at nga ulu keteke, “Tuk ngemutek tau tote koi. A longotaua i!” 8 Tenau rara ke ueiuei mana pe teneuemele ero ol. Tenaumene Iesus nge tululuch nge iri.

9 Nga tesio mule ngaria nga hengeneIesus hele lange iri, “A hele lange mele eronga utar nge a naue kela het nga Non Tunamaul haka mule ngana nga metenga.”

10Te longo taua na helenga pe iri siporiate ontei hel mule nge iri, “Maulinga ngametenga luna ma ke mere?”

8:28: Mak 6:15 8:29: Ioa 6:68-69 8:30: Mak 9:9 8:34: Mat 10:38-39; Luk 14:27 8:38: Mat 10:339:1: Mak 13:30 9:2: Ume 3:22; 2Pi 1:17-18 9:11: Mal 3:1

Mak 9:11 62 Mak 9:37

11 Ol pe te onteia Iesus, “Pomere nengeiri nenge te hetottoro nga hotonga te tekeElaisa at tala?”

12 Pe Iesus tuacholia ke mai, “Man-manna ke Elaisa at tala ke he pengpengiaure lochloch. Pe pomere nenge NeHalangna helenga nenge tehas sue ke ulolo, heleke teke Non Tuna lape takisia melmelengapalaungana pe lemeria ero ia i? 13 E helelange imo, Elaisa at lo pe hehei pe hanatepoi poreke i nga lemeria ngaria ke po-manga NeHalang na helenga nenge tehassue nge nike hele ngana.”

Iesus Helope Hote Uneinei Nge Kol MeleSune

(Mat 17:14-21; Luk 9:37-43a)14 Tesio at mule nga hengene pe te esia

hulua nge temes liliu ele Iesus nena hanamur pe hana nenge te hetottoro nga ho-tonga, tetak ulu helelia helenga luluch ngeiri. 15 Hulua te esia Iesus pe te rura pe teiech pe te song lange i. 16 Pe Iesus onteiana hana mur, “A tak ulu heleleia helenganga utar?”

17 Pe None nga hulua leteria tuacholia,“Non Soke, e mene tuk at nge iong iangeuneinei tuteu nge i pe poia i ke hele ero.18 Etue hel uneinei teu heke i pe tamal suelanga ich pemelona tua nga hanna, pe telehite ngingina pema ke tak ton. Pe e onteialem hanamur ke te helope hote pe te alkertaua.”

19 Iesus hele lange iri, “Etu luluch ngeimo kemala toto lo. Pomere nenge letemomanmanna ero mana mam? Etu luluchnge imo ke mere ol? Pe e halaua imo kemere ol? Amene kol nem at nge iau!” 20Temene i lange Iesus.

Mala ero pe uneinei esia Iesus pe tamalsue kol nem langa ich. Poia i ke loiloi pesechul rara pe melona tua nga hanna. Olpe Iesus onteia temene, 21“Ure nem tu ngei ke etue hia lo?”

Pe kol neu temene hele, “Nga i kinongana nike. 22 Kokoeses uneinei tamalheke i nga oan ngingina ngana ke teke unei. Pe tamal teua i nga ech. Pomere, nakumtoto nge letem poreke ia imem pe o halauaimem kau?”

23 Pe Iesus hele, “Oe, iong o hele ke oteke, ‘Nakum toto?’ Pe iong nakum pule

la! Mele nenge letena manmanna, nakunatoto nge poia ure lochloch ngana.”

24 Ueiuei mana kol neu temene hele,“Iau letek manmanna ngana koi tu, pekerkereng ero. O halaua iau ke letek man-manna ngana tu ke kerkereng!”

25 Iesus esia hulua nge lape ueiuei manape te emurung taua iri, tunge helengakerkereng ngana langa uneinei ke teke,“Iong uneinei nenge o poia kol nem ketalngana hit pe hanna hit, o lohot nge i peotu teu mule nge i ero ol!”

26Uneinei neu alngana haka pe heloiloiia i pe iuch hot sapele. Pe kol neu nakunapomanga mete. Kela iri lochloch te heleia,“Kol nem mete iam!” 27 La ol pe Iesusrahite i nga penna pe isipona mes haka.

28 Iesus pe na hana mur teteu langapele ke iri toro mana, pe na hana mur teontei hote i, “Pomere nenge mo alker tauauneinei nemai?”

29 Iesus hele, “Hetalaulaunga mana he-lope hote ure nenge pomai. Ute e ero ol.”

Iesus Hele Muleia Ana Metenga(Mat 17:22‑23; Luk 9:43b-45)

30 Iesus pe na hana mur te lohaka ngakileng neu pe tei tele kileng nenge Kalelea.Iesus lemene ero nge mele eteia tu ngana,31 iange hetottore nena hana mur pe helelange iri, “Lape mele tung heke Non Tunalanga hana peria ke te hune i. Pe ngaetue mol ngana lape maul haka mule ngametenga.”

32 Iri te eteia hengetoro nei luna ero pete matau pule nge te onteia i.

Itei I Palaungana Toto(Mat 18:1-5; Luk 9:46-48)

33 Te lohot nge Kapernam pe teteu ngapele letena pe Iesus onteia na hana mur,“A hele helel ia utar nga kue?”

34 Pe te tuacholia i ero iange nga kue tehele helel ia itei nge iri nge i palaunganatoto. 35 Iesus kila sio pe iua nena hanaanaloch pe nai nem pe hele lange iri, “Iteinenge lemene ke teke i muka, au sue i ke ihoena pe ume mule nge iri lochloch.”

36 Iesus hele ke het pe mene mele sunepe hemesia i nga mataria. Lolo heke i pehele lange iri, 37 “Itei nenge longo taua iauke poi ke urana lange mele sune nge mai,poi ke urana at nge iau pule. Pe itei nengepoi ke urana at nge iau, poia at nge iau toro

9:12: Psa 22:1-18; Isa 53:3; Mal 4:5-6 9:13: Mat 11:14 9:23: Mat 21:21; Mak 11:23 9:26: Mak 1:269:30: Ioa 7:1 9:31: Mak 8:31; 10:32-34 9:32: Luk 9:45 9:35: Mat 20:25-27; Mak 10:43-44; Luk 22:24-269:37: Mat 10:40

Mak 9:38 63 Mak 10:16ero. Poia la pule nge i nenge kulos sue iauat.”

Mele Nenge Hele Poreke Ita Ero, I Pekn-gara Ia

(Luk 9:49, 50)38 Ioanes hele lange Iesus, “Non soke,

mo esia none nge helope hotot uneineinga lem kerkerenga, pe mo hele lange i kepoia ero iange pekngara ia i ero.”

39 Iesus hele lange iri, “Apoi ele i ero,iangemele nenge poi hototemerakulo ngalek kerkerenga lape hele poreke iau keueiuei mana ero. 40 Iange mele nenge heleporeke ita ero, i pekngara ia. 41 E hele kemanmanna lange imo,mele nenge eteia kelek hana mur imo pe tunge ech lange imoke halaua imo, NeHalang lape tuacholia ketunge ure urana ngana lange i.”

Ta Heporeke Hana Leteria ManmannaNgana Ero

(Mat 18:6-9; Luk 17:1, 2)42 “Nenge teke mele poia elle nge aina

kinkino ngana nemur nenge leteria man-manna nge iau ke poia poinga porekengana, tuacholinga nga poinga nei poreketoto nga te heon hite um palaungana ngamele nem kanna pe tesau hote i nga leme.43-44Pomalam, nenge teke perim poia iongke o losio nga poinga poreke ngana, ochatoa ke lasus! Urana toto nge perimero pe o mene maulinga nge Iesus. Peporeke ngana, perim nai tetu pe osio langaoan nge henge lemlem. 45-46 Pe nengeteke apem poia iong ke o losio nga poingaporeke ngana, o chatoa ke lasus! Uranatoto nge apem ero pe o mene maulingange Iesus. Pe poreke ngana, apem naitetu pe osio lange oan nge henge lemlem.47 Pe nenge teke matam poia iong ke olosio nga poinga poreke ngana, osul hoteke lasus! Urana toto nge matam ero peo mene maulinga nge Iesus. Pe porekengana, matam nai tetu pe osio langa oannge henge lemlem. 48 Nga kileng nengematmata lape tole iri, pe ana oan meteerochro.

49 “Lape oan helemlem ia iri lochloch.50 “Mesmes urana. Pe nenge teke

mesmes ngana het, lape mesmes mule kemere ol? A poia atu ngamo ke mangamesmes pe a nauele imo ke nek.”

10Iesus Hetoro Nga Hilenga Hel Nga Leinga(Mat 19:1-12; Luk 16:18)

1 Iok, Iesus lohaka nga kileng nempe i kelange Iutea, pe lotele nga ech nge Iortan.Hulua teole taua i pe hetoro mule iri kemanga popoia ke kokoeses.

2 Pe Paresio hel tela nge Iesus pe teollaka hote i. Te onteia i, “O hele at ngeimem. Hotonga hele ke teke urana ngenone hile nehei pule?”

3 Iesus tuacholia pe ontei, “Moses tungehotonga tei lange imo?”

4 Pe iri te tuacholia. “Moses tungehotonga lange Israel mur pe hele ke teke,‘Mele nenge lemene ke hile nehei, isiponaasia alalaha ke hele tote i nge hile neheilo.’ ”

5 Pe Iesus hele lange iri, “Moses tungehotonga nem iange te hetore imo pe analitoto nge a longo tau. 6 Pe nga talun ngananga ure lochloch te lohot ngaria, ‘NeHa-lang ala hote none pe hei e ke pomangaNeHalang nena alalaha hele ngana.’ 7 ‘Kepomalam non nem hile temene pe tanape tu luluch nge nehei 8 pe te lohot ke irielle mana nga singiria.’ 9Ke NeHalang puotomia imo pe mele pele las mule imo erool.”

10 Iok Iesus pe nahanamur teteu lamulenga pele letena pe na hana mur te onteiai nga ure nemur. 11 Pe hele lange iri keteke, “None nenge hile nehei pe lei hakamule, poia poinga nge poreke lange nehei.12 Pomalam pule, hei e nenge hile enepe lei haka mule, poia poinga nge porekelange ene.”

Iesus Pete Aina Kinkino Ngana(Mat 19:13-15; Luk 18:15-17)

13Hehei pe hana nga kileng nem, te laiatuturia mur nge Iesus ke rahaka nge iri peIesus na hana mur tepoi ele iri. 14 Iesusesia poinga nei pe letena inin pe hele langena hana mur, “Apoi ele iri ero, teat ngeiau. Iange NeHalang nena mutenga tu ngeiri nenge pomai. 15 E hele ke manmannalange imo, mele nenge mene NeHalangnena naualanga pe nekinga ke pomangemele sune ero, lape teu laia ero.” 16 Iok laol,Iesus lole aina kinkino ngana pe tal hekepenna nge iri ke pete iri.

9:40: Mat 12:30; Luk 11:23 9:41: Mat 10:42 9:43-44: Mat 5:30 9:47: Mat 5:29 9:48: Isa 66:249:50: Mat 5:13; Luk 14:34 10:4: Deu 24:1-4; Mat 5:31 10:6: Gen 1:27; 5:2 10:7: Gen 2:24; Epe 5:31-3310:11: Mat 5:32 10:15: Mat 18:3

Mak 10:17 64 Mak 10:39Non Nenge Na Ure Halang(Mat 19:16-30; Luk 18:18-30)

17 Iesus lohaka ke i mulmule lo pe nonesong la pe tualou nga matana pe onteia i,“Non Soke urana ngana ellem, lape epoi kemere ke e mene maulinga ke koko?”

18 Iesus onteia i, “Pomere nenge o hetueiau ke urana? Mele e ero nge urana.NeHalang i toro mana. 19 O eteia hotonganenge NeHalang tunge lange Moses. ‘Ohune mele ero. O tak tote mele nehei ero.O keme ero. O hele poreke mele ero. Otopala hite lem kemenge ero. O longo tauatemem pe tam.’ ”

20 Pe non neu hele, “Non Soke, e longotaua hotonga lochloch ngana nemur ngaiau lolomele ngak nike.”

21 Iesus mutena taua non neu pe naupengpeng lange i pe hele, “Ute ellemana opoia ero kura. O mene lem urelu mur pe olaia nga ingalamatana ke te olia pe o tungeana umtutuna lange pakar mur. Pomalamotu ke nek nga lut nga tapa. Iok, o nanasiaiau ol.” 22Non neu longe pe nakuna porekepe ua iange letena ia nena ure nge halang.

23 Iesus nau lange na hana mur pe helelange iri, “Anali toto nge iri nenge re-ria urelu halang pe teteu langa NeHalangnaualanga pe nekinga!”

24 Iesus na hana mur te ruraia helenganei pe Iesus hele sapele, “Pekngak mur,anali toto nge ateu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga. 25 Semel ngana ngekamel palaungana iteu nga pakeka polonasune. Pe anali toto ngana nge mele nengena ure halang pe iteu langaNeHalangnenanaualanga pe nekinga.”

26 Iesus na hanamur leteria lilil toto ngahelenga nei, pe te ontei hel mule nge iri,“Itei nenge lape NeHalang mene mule imai ol?”

27 Iesus nau la mule nge iri pe tuacholia,“Imo sipomo nakumo ero toto nge a halaumule imo pe nge NeHalang semel mana.NeHalang nakuna nge poia ure lochlochngana.”

28 Mala ero pe Petrus lohaka pe hele,“Onau, imem mo hile sue lemem urelulochloch ngana pe mo nanasia iong.”

29 Iesus hele lange iri, “Oe, e hele langeimo ke manmanna, itei nenge hile sue nakileng pe titina mur pe liliuna mur petemene pe tana pe aina kinkino ngana

pe ich ke nanasia iau pe haliu hote lekhelenga urana ngana, 30 i lape mene muleke halang toto nga etue nei. Lape menemule ke ana non kina lime; nga pele murpe titinamur pe liliunamur pe tatanamurpe aina kinkino ngana pe ich. Pe pule lapehana hel tepoi poreke i pe nga hoena lapetu luluch nge iau ke kokoes. 31 Pe huluanenge te heto heke iri ke iri ngamuka, lapeiri hoena. Pe hulua nenge te au sue iri keiri hoena, lape iri muka.”

Iesus Hele Hemol Ngana Ia Ana Metenga(Mat 20:17-19; Luk 18:31-34)

32 Iesus pe na hana mur tei nga kue kete haka lange Ierusalem pe Iesus i mukaia iri. Pe na hana mur leteria tuanin rarake halang pe iri nenge te nanasia iri tematau. Ol pe Iesusmene hotmule na hanaanaloch pe nai nem pe hele mule ia urenemur nenge lape lohot nge i. 33 Iesus helelange iri, “A longo at. Ta haka lala ngeIerusalem koi pe Non Tuna lape te tungheke i lange tunginga ana hana mur ariapapalauna mur pe iri nenge te hetottorohotonga. Iri lape te talue helenga ke teteke mete. Ke het pe lape te tunge i langehana lomona ngana mur. 34Pe lape te heleporeke i pe te ulut lolele i pe te palia i pe tehune i. Pe nga etue mol ngana nga hoenalape maul haka mule.”

Ieims Pe Ioanes Reria Onteinga(Mat 20:20-28)

35 Sepeti tutuna mur Ieims pe Ioanes,tela nge Iesus pe te hele, “Non Soke, mute-mem ke mo teke o poia ute nge imem.”

36Pe Iesus onteia iri, “Lememo taua utarnge iau?”

37 Pe iri te tuacholia, “Nga etue nengeola nga temem na kileng nenge ririua tuiape oare nga lem kilanga palaungana nengete hemalmal heke iong ia, o hetakile ememe nga ilim hele nenge hoihoi pe e nga ilimhele nenge tamalmal ke imem soke luluchnge iong.”

38 Iesus hele lange iri, “A eteia utar ne-mam? A eteia ute ero iam! Iau lape e tak-isia melmelenga palaungana. Pe nakumonge a takisia pule? Ure poreke ngana lapelohot nge iau ke e mete. Pe nakumo nge amete ke pomau pule?”

39 Pe te tuacholia, “Oe, nakumem la.”10:19: Exo 20:12-17; Deu 5:16-20 10:31: Mat 20:16; Luk 13:30 10:32: Mak 8:31; 9:31 10:38: Mak

14:36; Luk 12:50 10:39: Ume 12:2; Hem 1:9

Mak 10:40 65 Mak 11:13

Iesus hele lange iri, “Manmanna ke lapea takisia melmelenga palaungana ke po-mange iau. Pe ure poreke ngana lohot ngeimo ke a mete ke pomange iau. 40 Pe iauak ume nenge e hesilei hote imo ke a arenga ilik hele pe hele ero. Mele hel nengemuria nem lape iri soke luluch nge iau peNeHalang hesilei hote iri ke het lo.”

41 Iesus nena hana iri analoch nem telonge Ieims pe Ioanes reria helenga peleteria inin taua iri. 42 Iesus eukirau muleiri lochloch pe hele, “Imo a eteia hanalomona ngana mur reria poinga lo. Ariasoksoke ngana mur tetal hekeke iri ke teteke iri mukmuka nga ure lochloch. Pe teteke te mene kerkerenga palaungana petenau ele ure lochloch. 43 A nanas tauapoinga nenge mai ero. Mele lemene keteke lohot ke i palaungana, talsue i peume mule nge imo lochloch. 44 Pe melelemene ke i lohot ke i muka, iok, talsuei pe ume ke pomanga lemo hengekuleileiana non ia. 45 Iange Non Tuna pule atpe tal heke i ero. Sio at pe talsio mene ipe takisia melmelenga palaungana nengehemas mule hulua halang.”

Iesus Hemasia Patimias Nenge MatanaHit

(Mat 20:29-34; Luk 18:35-43)46 Iesus pe na hana mur tela nge Ieriko.

Te lohaka nge Ieriko pe tei mule pe huluate nanasia iri. Pe ne Timias tuna Pa-timias matana hit pe arare nga kue ilinake longlong umtutuna. 47 Ana non longenge manga Iesus nge Nasaret kou atat pealngana haka, “Iesus, Teuit tuna! Letemiaiau ke o halaua iau!”

48 Pe iri halang tepoi hele pe te helelange i ke reng. Pe ero. Non neu alnganake soke toto ol, “Teuit tuna, letemia iau keo halaua iau!”

49Ol pe Iesus mes sapele pe hele, “A iuai ke at.”

Te iu sapele non neu pe te hele, “Atongo lohaka pe o iech, iange i kou iuiua iong.”

50 Non neu sau sue nena hengeronnenge lololo ana pe tamu haka pe langeIesus.

51 Iesus onteia i, “Lemem taua utar ngeiau?”

Pe non neu tuacholia, “Non Soke, e tekematak charchara mule.”

52 Pe Iesus hele, “Ola ol. Letem man-manna ngana poia iong ke o urana lo.”

Non neu matana charchara sapele penanasia Iesus nga kue.

11Iesus IteuNge IerusalemKeMangaNaun-

gaala Ana Non(Mat 21:1-11; Luk 19:28-40; Ioa 12:12-19)

1 Tei ke heroi lange Ierusalem pe teihaka nga hengene nenge Oliua. Pe te lohotnga tuele tana nenge Petpage pe Petani.Iesus kulosia nena hana nai 2 pe hetorohite iri, “Imo nai ai langa tuele tana nengea naue la neu. Ai ke ala pe a esia tongki ngete kale hite pe mele songia ero kura. Aunhote pe a mene at. 3 Pe nenge teke meleonteia imo, ‘A potatar ia ure nemam?’ Pea hele lange i ke a teke, ‘Non Soke mutenataua ke teke la, pe at muleia kura.’ ”

4 Tei ke tela pe te hottaua tongki ngekalenga hit ke mes nga kue nga pelematana pe te un hote. 5 Hana hel ngetemes luluch te ontomoia iri, “A un hotetongki nem ke a potaria?”

6 Pe te tuacholia ke pomanga Iesus helengana lange iri pe te renge iri ke tela.7Temene tongki lange Iesus pe tesau hekereria hengeron langa ana ure ke Iesus arehaka ia. 8 Hehei pe hana tesau parai iareria hengeron nga kue tana. Pe hel telanga ume ke te chatoa hakau ina mur pete tatach hote nga kue. 9 Iri nenge teinga muka nge Iesus pe iri nenga hoena,singiria kikele NeHalang pe temakul haka,“Ta heto heke NeHalang! Nena petangatu nge i nenge kulos sue at nga Non Sokeene! 10 NeHalang pete etue nenge atatke pomanga pete etue nenge temere Teuitesele Israel mur nge nike. Ta heto hekeNeHalang nga lut toto!”

11 Iesus iteu lange Ierusalem, pe iteulanga temene na pele. Pe nau rara nga urelochloch. Nau rara ke het pe iri ul na hanaanaloch pe nai nem, tei sereng mana ngaulei ke tela nge Petani.

Iesus Heleia Ae Nge Ngana Ngana Ero(Mat 21:18‑19)

12 Pomange rou, te lohaka nge Petanike tela mulmule nge Ierusalem pe Iesusmete ana. 13 Esia ae popi nge ina halangpe mes nga tau pe ila ke teke nau. Lapenganangana ma ero? La ke es pe ina mana

10:42: Luk 22:25-26 10:43: Mat 23:11; Mak 9:35 10:52: Mak 5:34 11:9: Psa 118:25-26 11:13:Luk 13:6

Mak 11:14 66 Mak 12:2pe nganangana ero iange ana etue nengehei ero. 14 Iesus hele taua ae popi nem keteke, “Nganangamero ol!” Pe nahanamurte longe.

Iesus Langa Temene Na Pele(Mat 21:12-17; Luk 19:45-48; Ioa 2:13-22)

15 Tela ke tesau hot nge Ierusalem peIesus i teu langa temene na pele. Pe talunke lope hote iri nenge tei alala nga temenena pele. Pe hekale hulia hatanga nengete hetata umtutuna ia pe arenga nenge irinenge tei alala ia ngie. 16 Pe heo ele irinenge te loloch urelu pe te tamo tele raranga temene na pele letena. 17Pe lohaka pehetore hehei pe hana ke pomai, “NeHalangnena alalahanenge tehas sue keulolo, heleke teke,“ ‘Lape te hetue lek pele ke hehei pe hana

nga kileng pe kileng reria heta-laulaunga ana pele.’

Pe imo a poia ke nakuna pomanga ke-menge kina mur reria pele nenge tetalkomkome ia.”

18 Tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur pe hana nenge te hetottorohotonga te longe ke pomau pe te tangorara kue nenge lape te hune Iesus. Pe temataua i iange hulua lochloch te rura ianon ngana na helenga.

19 Nga ulei Iesus pe nena hana mur telohaka mule nga tuele tana neu.

Nananga Nenga Ae Popi(Mat 21:20-22)

20Pomange rou nga uach te nanasia kuenem pe te naue ae popi neu nge kalum kesio langa ulanlana mur. 21 Petrus letenametene utar nenge lohot pe onteia Iesus,“Non Soke, onau la! Ae popi nenge lemhelenga makia kou mete!”

22-23 Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Ehele ke manmana toto lange imo. Nengeteke letemo manmanna nge NeHalang,amo e hele langa hengene nei, ‘O lohakape ola ke osau teua iong nga ruach letena!’Nenge teke letem nachnai ero pe letemkerkereng mana nga utar nenge o heleia,NeHalang lape poia ke lohot nge iong.24 Ke pomalam e hele lange imo: Ngaetue nenge a hetalaulau pe a ontei ngaute, letemo manmanna toto ke a meneure nem, pe lape a mene ure e nenge aontomoi iau ia. 25 Pe nenge teke omeske o hetalaulau pe letem metene poinga

poreke ngana nge mele poia lange iong,letem poreke ia mele nem mukam. Kepomalam temere nga lut lape letena iaiong nga lem poinga poreke ngana murpule. 26 Pe nenge teke letem poreke iahehei pe hana nga reria poinga porekengana mur ero, temem nga lut lape letenaia iong nga lem poinga poreke ngana murero pule.”

Onteinga Nga Iesus Nena Kerkerenga(Mat 21:23-27; Luk 20:1-8)

27 Iesus pe na hana mur teat mule ngeIerusalem pe Iesus i teu nga NeHalang napele palaungana. Pe tunginga ana hanamur aria papalauna mur pe hotonga anahetoronga mur pe almasinga ana hanamur teat nge i. 28 Pe te onteia i, “O kerk-ereng ngam mere nge o poia ure nemur?Itei he kerkereng ia iong ke o poia iri?”

29 Iesus tuacholia iri, “Lape e onteiaimo mukam. Pe nenge teke a tuacholiaat nge iau, iok iau lape e tuacholia lemoonteinga. 30 A hele at nge iau, Ioanesnena kerkerenga nenge henunun nem atlangai? At nge NeHalang ma at nge melenga ich?”

31Te hele hel mule nge iri, “Lape ta heleke mere mai? Nenge teke ta tuacholia keta teke, ‘At nge NeHalang.’ I lape onteimule ita ke, ‘Pe pomere nenge letemomanmanna nge i ero?’ 32 Pe nenge teketa teke, ‘At nge mele mana nga ich’ huluanei lape te lope ita.” (Iri te matau iangehulua ramaria kerkereng toto nge Ioanesi hetatalonga.) 33 Ol pe te hele lange Iesuske te teke, “Mo eteia ero i.”

Pe Iesus hele lange iri, “Iok, iau pulelape e tuacholia lemo onteinga ero ngakerkerenga nenge e popoia urelu nemur.”

12Helenga Opene Nga Iri Nenge Te Nau Ele

Uain Ana Ume(Mat 21:33-46; Luk 20:9-19)

1 Ol pe Iesus hele lange iri nga helengaopene, “Nga etuene e none tue uain analate pe haua ana mapuo ke liliu tom.Pe selia polo nenge lape poi hote uainnganangana eina ia. Pe hemesia naun-gaala ana pele ke ona langa lut ke tenauele. Pe tung sue late nem lange hana helke tenau ele pe i kela ol. 2 Pe nga lulungaana etue, ume tokoninganemkulosia nena

11:17: Isa 56:7; Jer 7:11 11:18: Mak 14:1 11:22-23: Mat 17:20 11:24: Mat 7:7 11:25: Mat6:14-15 12:1: Isa 5:1-2

Mak 12:3 67 Mak 12:27none ke la mene nena uain ngananganahele. 3 Pe iri nenge tenau elele ume nem,te laua ume tokoninga nena non pe tepalporeke i pe te kulosia i ke patpata manala ol. 4 Ol pe ume tokoninga kulosia nenanone pule ke lange iri. Pe iri nenge tenauelele ume nem tepal chachia palpalna petepoi poreke tote i. 5Pe kulosia nena nonepule pe te hune i. Pe kulosia nena hanamur hel pule pe hana nemur te palia iri pete hune hel ke te mete. 6 Pe elle mana ngetu ol, ana non tuna nge mutena tau tote.Nga hoena toto ol kulosia tuna pe hele,‘Lape te renge tuk pamla.’ 7 Hana nemurteare pe te neue ana non tuna nge i ke atatpe te hele tele hel nge iri, ‘Non nem tunalape mene lochloche ure nemur. Ta hunei pe ta mene nena ure nemur ke rera ia.’8Ol pe telaua i pe te hune kemete pe tesauhote i nga ume.”

9 Pe Iesus ontei, “Ol pe ume tokoninganem poia utar ol? I lape at pe hune hananemur pe tunge ume nem lange hana helpule ke tenau ele. 10A sisia NeHalang nenaalalaha ero kai?‘Iri nenge te hemesmes pele, te esia um e

pe te teke ma um nem poreke.Pe um nei urana toto nga um lochloch

nganange hekerkereng ia pele nem.

11Ure nei NeHalang poia.Ta naue pe nakuna urana mana nga

matara!’ ”12 Iuta mur aria papalauna nemur te tekete laua Iesus iange te eteia ke Iesus heleleiairi nga helenga opene nem. Pe ero iange temataua hulua. Ol pe te hile sue i pe tela.

Onteinga Nga Umtutuna Sau Ngana(Mat 22:15-22; Luk 20:20-26)

13 Pe nga hoena te kulosia Paresio murhel pe ne Herot nena hana mur hel ke telange Iesus ke te ollaka hote i nga onteingamur. 14 Tela nge i pe te hele, “Non Soke,imem mo eteia nge o hele ke pengpengpe manmanna toto lala nge hehei pe hanalochloch. Pe letem una ero nge hananenge reria ure halangma une sunemana.Pe o hetoro ngam ia NeHalang na poingaurana mana. Iok, o hele at nge imem.Pomere nga rera hotongamur, lape ta sauaumtutuna ke lange non soke nenge Rom,ma ero?”

15 Pe Iesus eteia reria ollakanga pe helelange iri, “Pomere nenge a teke a ollakahote iau mam? A mene umtutuna elle atke enau.”

16 Te mene umtutuna elle lange i peontei ia iri, “Itei ramana pe ene mai?”

Pe te hele, “Non Soke nenge Rom ra-mana pe ene laka.”

17 Ol pe Iesus hele, “Oe, ure nenge neKaesa nena, a tunge lange i pe ure nengeNeHalang nena, a tunge lange NeHalang.”Pe hana nemur te rura nga Iesus na he-lenga pe leteria tuanin raria.

Onteinga Nga Metenga Pe Maulinga(Mat 22:23-33; Luk 20:27-40)

18 Satiusi mur te teke hehei pe hananenge te mete lape te maul haka muleero ol. Pe hel nge iri tela ke tehot ngeIesus pe te hele ke te teke, 19 “Non Soke,Moses hasia hotonga e at nge ita ke pomai,‘Nenge teke none mete hatalia nehei petuna ero. Non nem tina lape lei heke heipakar nem. Pe nenge teke turia, lape tehetue kenonnengemetenem tuna.’ 20Ngaetuene e, aina iri rahtele nai titiria murhel. Nenge tengene ana lei pe turia ero pemete. 21 Pe tina nei ngana lei heke hei neupe turia ero pe mete. Pe tina mol nganapoi ke pomau pule. 22 La ol pe titina murlochloch te leia hei nempe tuturiamur erope temete ke pomalampule. Pe nga hoenatoto ol, hei nemmete. 23 Iok, iri lochloch teleia hei nem lo pe nga etue nenge te maulhaka mule, itei lape nehei ia ol?”

24 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Ramamomallaha nga NeHalang nena helenga pena kerkerenga ero. Ke ngana laka nengeletemo matana ngana song ke pengpengero. 25 Iange nga etue nenge NeHalanghemaul heke hehei pe hana nga metenga,tepoi ke pomange angkelo mur nga lutke telei ero. 26 NeHalang heleia maulingahakamule ngametenga ana helenga langeMoses nga oan nge ngaulala pe Moses hassue ke ulolo. Pe imo mam a sisia ero ma?NeHalang hele lange Moses ke teke, ‘IauNeHalang pe Iau Apraham ana soke, Isakana soke, pe Iakop ana soke.’ 27 Ke poma-lam, NeHalang i hana nenge te maululularia soke ia. Hana nenge te mete aria sokeia ero. Pe imo letemo matana ngana songke pengpeng ero toto!”

12:8: Hip 13:12 12:10: Psa 118:22-23 12:13: Luk 11:53-54 12:17: Rom 13:7 12:18: Ume 23:812:19: Deu 25:5 12:26: Exo 3:2, 6

Mak 12:28 68 Mak 13:2NeHalang Nena Hotonga Nenge Palaun-

gana Toto(Mat 22:34-40; Luk 10:25-28)

28 Non e nge hetottoro hotonga at pelonge reria helenga. Pe longe Iesus ngetuacholia Satiusi mur reria onteinga keurana pe onteia i, “Hotonga tei nge ipalaungana toto nge iri lochloch?”

29 Pe Iesus hele, “Hotonga nengepalaungana toto koi nei: ‘Israel mur, alongo. Non Soke NeHalang i toro manaara Non Soke ia. 30Mutemo tau tote amoNon Soke NeHalang nga kakahomo pe ngaopemo pe nga letemo tuanin ngana penga kikimo ngamo.’ 31 Pe NeHalang nenahotonga nai ngana nenge palaungana totongana koi nei: ‘Mutem taua nei ngamke pomanga mutemo taua iong sipom.’Ke hotonga e nge palaungana toto ngahotonga nai nei ero.”

32Pe Non nenge hetottoro hotonga helelange Iesus, “Oe, urana Non Soke. Man-manna toto pomanga o hele ngam, nengeNon Soke NeHalang i toro mana pe melenge i NeHalang ero ol. Ngana laka lomi toro mana lo. 33 Pe urana nge tapoi kenek kemutera tau toteNon SokeNeHalangnga kakahora pe nga letera matana nganape nga kikira ngara. Pe pule mutem tauaneingam ke pomanga mutem taua iongsipom. Urana nge o longo taua hotongapapalau ngana nai nei. Iange hotonga nainei iri papalau ngana toto nga tunginganemur nenge te chacharuche nga oan penga tunginga mur lochloch.”

34 Iesus longe non neu nge tuacholiahelenga ke urana mana pe hele lange i,“Iong otu ke rochroi toto langa NeHalangnena naualanga pe nekinga.”

Ol pe nga hoena te matau pe te onteiaIesus ero ol.

Onteinga Nga Kristus(Mat 22:41-46; Luk 20:41-44)

35 Iesus hetottoro nga NeHalang nenapele palaungana pe ontei, “Pomere nengehana nenge te hetottoro hotonga te tekeKristus i neTeuit nette ia? 36Opepengpenghepengia ne Teuit ke hele ke teke,“ ‘Non Soke NeHalang hele lange ak Non

Soke:“Oare la koi nga ilik hele nga tamal-

malkela het nga etue nenge e hekou sue

lem ngarang mur ke etal sue iri ngaapem huna.” ’

37NeTeuit isiponahetue I ke anaNonSoke.Pe pomere nenge Kristus lohot mule ke neTeuit nette ia?”

38 Iesus hetore iri ke lala pe hele, “Anauele imo ke nek nge hana nenge tehetottoro hotonga iange muteria tau totepoinga nenge te heronia hengeron sasasengana pe tela nga ingala matana ke teteke hehei pe hana te apala ele iri. 39 Teteke te keke ele kilanga nemur nga mukatoto nge hehei pe hana nga hetoronga anapele pe nga ngaunga matana mur. 40 Tepallaka ia pakar mur pe te mene reria pelepe urelu mur. Pe te hetalaulau ke sasetoto ke te teke te poia iri ke te urana ngahulua mataria. Hana nenge pomai ariatuangachol nga hoena lape poreke toto.”

Hei Pakar E Nena Tunginga(Luk 21:1-4)

41 Iesus are rochroi nga umtutuna anakaliu nga Non Soke nena pele pe esesiahehei pe hana nge tetal teueu reria um-tutuna. Pe hana nenge reria urelu halangtetal teu ke reria umtutuna halang toto.42 Pe hei pakar e at pe tal teua umtutunanai nge elio ero mana. 43 Pe Iesus iua nenahana mur ke teat nge i pe hele, “E helelange imo ke manmanna, tunginga nengehei pakar tal teua nei, halang toto ngahehei pe hana lochloch reria nenge tetalteu nga umtutuna ana kaliu. 44 Iri hel reriaumtutuna halang ma pe te mene unnemana ke at tetal teua pe hei pakar nenaumtutuna unne nengema elele i ngana koihile hote nei.”

13Iesus Heleia Temene Nena Pele Palaun-

gana Nge Lape Te Toto Sue(Mat 24:1‑2; Luk 21:5‑6)

1 Iesus lohaka hatalia temene nena pelepalaungana ke teke lala lo pe nena nonehele, “Non Soke, onau la. Um pe pelenemur nakuria urana toto!”

2 Pe Iesus hele, “O esia pele papalaungana nemur? Lape tetu ke mau ero ol. Tetoto sue pe lape ute nge tunga muria erool.”

Iesus Heleia Ure Poreke Ngana Mur NgeLape Lohot

(Mat 24:3-14; Luk 21:7-19)12:28: Luk 10:25-28 12:29: Deu 6:4-5 12:31: Lev 19:18 12:33: 1Sa 15:22; Hos 6:6 12:36: Psa

110:1 12:43: 2Ko 8:12 13:2: Luk 19:44

Mak 13:3 69 Mak 13:263 Iesus arare nga hengene nge Oliua pe

nau tele langa temene na pele palaungana,pe Petrus pe Ieims pe Ioanes peAntreas, iritoro mana teura hot tau i. 4 Pe te onteia ike te teke, “Ure nei lape lohot nge ngingie?Pe utar nge lape lohot tala ke mo esia pemo eteia ke etue nenge ure nei lohotiaheroi lo?”

5 Iesus hele lange iri, “Anau ala ke nekma lape hana hel te channanga ia imo.6Hana halang lape teat pe te hele nga iauek ke te teke, ‘Iau koloi! Iau non nenge ehemasmas!’ Pe lape te channanga ia heheipe hana halang. 7 Lape a longe palinga helnge lohot ke rochroi mana nge imo pe alonge palinga hel pingana nge at nga tau.Pe a matau ero. Ure nemur lape te lohottala pe imo a teke ma etue hetala nganaiam lom, pe i ero la. 8 Kileng mur tepalhelel. Hana nga ich hel tepal hel luluchnge iri nenga ich hel. Mangila lape rurnga kileng lochoch. Hana halang lape ariangaunga ero ke te metmete. Ure nemurpomanga melmelenga tala ngana nengahohonga.

9 “Anau ala amo ke nek. Ma lape telaua imo pe te laia imo nga haliunga pete palia imo nga reria hetoronga ana pelemur. Imo lape ames nga haliunga ngahana papalau ngana mur mataria iange ananasia iau, pe a hele hote helenga uranatoto ngana lange iri. 10Nga kileng lochlochngana te haliu hote helenga urana totongana lange hehei pe hana, ke het pe etuehetala ngana at sapele. 11Nga etue nengete laua imo ke la te ontei hotote imo, samoloiloi nga utar nenge lape a heleia ero.Etue nem at pe letemo metene utar pe aheleia, iange helenga nem lemo helengaia ero. Opepengpeng tunge lange imo.12 Iri nenge titiria hel te tung mule titiriamur ke la te hune iri. Pe hana te tungetuturia mur kela te hune iri. Pe tuturiamur te hunel luluch nge tetemeria mur pete tunge iri ke la te hune iri. 13Hulua lapelemeria ero ia imo iange a nanasia iau. Iteinenge rahite letenamanmannangana kelahet nga etue hetala ngana, lape e mene i.”

Aetapuna Nenge Poreke Toto Nga NeHa-lang Naungana

(Mat 24:15-28; Luk 21:20-24)

14 Pe Iesus hele pule ke teke, “Imo lapea naue aetapuna nge mes nga NeHalangnena pele nenge heo ngana toto letena.Pe ure nem poreke toto nga NeHalang naungana. (Imo nenge asisis, letemo tuaninhote helenga nei luna ke nek!). Ol pe irinenge Iutea te esia ure poreke ngana nempe te ua kela te talkome nga hengene mur.15Non nenge tu nga pele ona, siomule ero,nem pe teu ke la mene mule ute nga peleletena ero, ua mana ke la ol. 16 Pe nonnenge tutu nga ume, lamule nga nena peleke mene nena hengeronmur ero, ua manapule. 17Hehei nemur nenge saria pe nengete lololo peo mur, atong mur lape te am-neia ke meena toto nge iri! 18A hetalaulaulange NeHalang ke etue nem lohot ngalukunna ana etue ero 19 iange melmelengapalau ngana nei poreke nenge poreke toto.Nga etue nenge NeHalang ala hote tapape ich ke at heueu nei, melmelenga palaungana pele nge pomai lohot ero. Pe lohotngana nei, lape lohot mule ero ol. 20 PeNeHalang lape tom choro ia etue nemur.Pe toinge ero, hulua lochloch ngana lapete mete. NeHalang hesilei hote hehei pehana nenge i nena, pomalam tom choromene etue nemur.

21 “Nga etue nem, mele hel lape te helelange imo ke mai, ‘O nau at, non nengehemasmas koi! O nau la e pule kou!’ Nengeteke a longe helenga nem mur, a longotaua iri ero. 22 Iange hana hel lape te pal-laka ke te teke iri Kristus nenge hemasmaspe hel te teke iri hetatalonga. Pe lapete poia ure hel nge hehei pe hana nengeNeHalang hesilei hote iri ke te ruraia. Lapete poia ure nemur ke te teke te channangaia iri. Pe ero, nakuria ero toto nge techannanga ia iri. 23 E hele tala ia urelochloch lala nge imo nike pe a nauala amoke neknek!”

Non Tuna At Ngana(Mat 24:29-31; Luk 21:25-28)

24“Ureporekenganamur te lohot kehetpe nga hoena chaia matana lape tua erope teio lape tua ero pule. 25 Pe itoch murlape tei ke te nanasia muria ero ol, te songparai pulut mana pe kerkerenga hel pulenga tapa sana lape telot sio. 26 Nga etuenem Non Tuna lape lohot nga ulu pe lohot

13:9: Mat 10:17-20 13:11: Luk 12:11-12 13:12: Mat 10:21 13:13: Mat 10:22; Ioa 15:21 13:14:Dan 9:27; 11:31; 12:11 13:15: Luk 17:31 13:17: Luk 23:29 13:19: Dan 12:1; Hem 7:14 13:22: Hem13:13 13:24: Isa 13:10; Jol 2:10, 31; 3:15; Hem 6:12-13 13:26: Hem 1:7 13:27: Mat 13:41

Mak 13:27 70 Mak 14:12luluch nga kikina ngana palaungana penena hemalmalinga. 27 Pe lape kulos suenena angkelo mur ke tesio at nga ich, kete eukiraua nena hana mur nenge hesileihote iri nga kilengmur lochlochnganangaich.

Hengetoro Nga Ae Keng(Mat 24:32-35; Luk 21:29-33)

28 “Anau langa ae keng, i lape hetoreimo. Nga etue nenge perpernamur te roramule, nakuna urana. Nem, letera meteneke chaia ana etue heroi lo. 29 Pomalampule ta esia urelu nenge te lohotot peletera metene ke Non Tuna at mule nganaana etue talunun lo. 30 E hele ke man-manna toto lange imo. Hulua lochloch ngaetue nei lape te maulul kura pe ure nemurte lohot. 31 Tapa pe ich lape tehet pe lekhelenga mur tehet ero.

Mele Etei Nekia Etue Nem Hot Ngana Ero(Mat 24:36-44)

32 “Pe mele etei nekia etue nem lohotngana ero. Angkelo mur te etei ero peNeHalang Tuna etei ero. Temene i toromana eteia. 33 Ke a nauala ke nek, iange aeteia ana etue lohot ngana ero. 34 I nakunanenge pomanga none nge lohaka hatalianena pele pe tung sue umemur lange nenahana mur pe langa kileng nga kileng taungana. Iri ellechle tenau ele aria ume murpe hele lange elle ke naualala nga pelematana. 35Ke pomalam a nauala ke nek ol,iange a eteia pele tokoninga atmule nganaero. I lape at mule nga ulei ma milikotuna ngana. Nga ngie chou tangtang manga uach ol. 36 A mamani ero, iange lapeat mule pe hottaua imo nge a mamani.37 Utar nenge e heleia lange imo, e heleialange iri lochloch: Anau ala ke nek!”

14Te Mil Iesus Ana(Mat 26:1-5; Luk 22:1‑2; Ioa 11:45-53)

1 Etue nem lohot nenge Israel mur tengauangaungamatanapalaungananengaIngatoto pe Ngaunga Menini Ngana. Ioklaol, etue nai tu kura pe ngaunga matanapalaungana nem lape lohot. Pe tungingaana hanamur aria papalaunamur pe hananenge te hetottoro hotonga te tango rarakue e nenge talkome ke te laua Iesus pe tehune i. 2 Pe lemeria ero nge te poia nga

ngaungamatana ana etue iange lape huluate esia pe tepal paria ia iri.

Hei E Henonou Hote Iesus Ana MetengaOpene

(Mat 26:6-13; Ioa 12:1-8)3 Iesus kila teu nga Simon Lepra nena

pele nge Petani. Are ke ngaungau pehei e i teu at pe mene um e nge nakunapomanga ech kina pemutaia ure inanganaehech ngana nenge singira ana ia. Ureneu uruna haka toto iange te ume hotenga ae e nge inangana ehech toto. Anahei palhote matana pe pasiling heke ngaIesus palpalna. 4Hana hel te esia pe leteriainin pe te hele tele hel nge iri, “Pomerepa nenge hei paneu hesil sio mene urepaneumau? 5Nenge teke te laia nga ingalamatana, lape te olia nga umtutuna ananonkina analoch pe lime pe uruna te mene pete laia nge pakarkar una mur!” Te heleia inga matana pe te hemeia i.

6 Pe Iesus hele, “A hemeia i ero! A heleporeke i ke? 7 Pakar mur tetu luluch ngeimo ke kokoes pe nenge teke lememo, ahalaua iri pule. Iau etu luluch nge imo kekokoes ero. 8Hei nempoi une la. Atong poiheke tele nga singik iange nga hoena lapee mete pe te poia ure nem nga singik pule.9 Letemo metene ke nek! NeHalang nahelenga lape te heleia nga kileng lochlochngana nga ich. Pe utar nenge hei nei poiaat nge iau, lape te hele hote pule ke heheipe hana leteria metene heke mule.”

Iutas Hele Luluch Nge Hana Hel Ke TungeIesus Lange Iri

(Mat 26:14-16; Luk 22:3-6)10 Iok laol, Iesus nena hana iri analoch

pe nai, pe elle ene Iutas Iskariot. Iutastuahita Iesus ana nge tunginga ana hanamur aria papalaunamur ke teke tung hekeIesus lange iri. 11Hana nemur te longe pete iech pe te hele lange i ke lape teol hitei. Iutas tango rara sapele kue nenge lapemene Iesus pe tung heke lange iri.

Iesus Ngau Luluch Nge Nena Hana MurNga Ngaunga Matana Nenga Ingatoto

(Mat 26:17-25; Luk 22:7-14, 21-23; Ioa13:21-30)

12 Iok, Ngaunga Menini Ngana ana etuetalun pe te hune Sipsip Tuna ke te ngaua,ke leteriametene etuenenge Ingatoto ana.Iesus nena hana mur te onteia i, “O teke tangaua ngaunga nem langai?”

13:35: Luk 12:38 14:3: Luk 7:37-38 14:7: Deu 15:11 14:8: Ioa 19:40 14:12: Exo 12:6

Mak 14:13 71 Mak 14:3713 Iesus hele lange nena hana nai, “Ai teu

langa tuele tana neu pe none nge takisiaech kina lape tapang ia imo. A nanasiai 14 kela nga pele nenge i teuia pe a helelange pele tokoninga ke a teke, ‘Non Soketeke o henonoua imem nga pele letenaunne nem, nenge lape i pe nena hana murte ngaua ngaunga matana nenge leterametene etue nenga Ingatoto.’ 15 I lapehenonoua imo nga pele letena unne ngepalaungana pol nga lut, nenge ngaungaana hatanga pe arenga mur te maia lo. Pea tatalo ele ara ngaunga mur nga lamam.”

16 Iesus nena hana mur tei teu langatuele tana nem pe ure lochloch nganalohot ke manga hele ngana ia lange irike ulolo. Ol pe te tatalo ele ure lochlochsapele.

17 Nga miliko Iesus iri hul nena hanaanaloch pe nai nem, teat sapele. 18 Te areke te ngaungau pe Iesus hele, “E hele kemanmanna lange imo, amo elle nge imonenge ita ul ta ngaungau nei, lape tungheke iau nga hana peria.”

19Na hana mur leteria meena sapele peiri ellechle te onteia i, “Lape ngana kai iaumai?”

20 Iesus tuacholia, “Ngana laka e ngeimo analoch pe nai nem, nenge puo teuaana ngaunga nga ngaunga eina luluch ngeiau. 21 Non Tuna lape mete ke pomangaNeHalang na helenga hele talaia lo. Petuacholinga poreke toto ngana, lape lohotnge i nenge tung heke Non Tuna langahana poreke ngana mur peria, ke te hune!Nenge teke non nem tana hoe i ero nike,toinge urana nge i iam!”

Ngaunga Nenge Non Soke(Mat 26:26-30; Luk 22:14-20; 1 Kor 11:23-25)

22 Etue nenge te ngaungau, Iesus menengaunganempehele urana langeTemene,reke pe heronge nge nena hana mur pehele, “A mene. Iau mirak koi.” 23 Ke hetmene eulinga, hele urana lange Temenepetunge lange iri lochloch ke tein. 24 Iesushele, “Iau eik koi. Iau lape e mete pe eiklele ke heneue imo lochloch nga HelengaTomunga Hel nenge NeHalang hele talaiake teke poia. 25 E hele ke manmannalange imo, Iau lape einia uain e ero ol kela ein mule uain heueu ngana nga etue

nenge hulua lochloch tenau haka langeNeHalang pe te heto heke i ke aria soke ia.”

26 Iok laol, te peua aria peunga elle kete heto heke NeHalang ke het pe tei hotsapele ke tela nga hengene nge Oliua.

Iesus Hele Lange Petrus, Ke Teke LapeChannanga

(Mat 26:31-35; Luk 22:31-34; Ioa 13:36-38)27 Iesus hele lange iri, “Imo lochloch

ngana lape a ua ak pe a hile sue iau, kepomanga NeHalang na helenga heleia lo,‘Non palau ngana lape hune naualanganenga sipsip mur pe sipsip nemur lape teua parai.’28Pe nga hoena lape emaul hakamule ngaakmetengape iaumukange imoke ela ngeKalelea.”

29 Petrus tuacholia, “Nenge teke irilochloch te teke te ua am, iau lape e ua amero!”

30 Iesus tuacholia, “E hele kemanmannalange iong. Pareo tang ke henai ero kuranga miliko nei, pe o hele he mol ke o eteiaiau ero.”

31 Petrus tuacholia ke kerkereng toto,“Iau lape e hele ke pomam ero toto. Nengeteke tehun luluche iau nge iong, e ua amero pule!”

Iesus nena hanamur lochloch te hele kepomau pule.

Iesus Hele Luluch Nge Temene Nge Ketse-mani

(Mat 26:36-46; Luk 22:39-46)32 Tela nga kileng nenge Ketsemani pe

Iesus hele lange nena hana mur, “A arela koloi pe ela e hele luluch nge Temek.”33 Iok, mene Petrus pe Ieims pe Ioanes kete koko nge i. Pe Iesus letena meena totosapele 34 pe hele lange iri, “Letek meenangananei, teke hemete tote iau. Atu lamaipe a nauala.”

35 I la pol mana pe tamal sue i langeich pe hele lange Temene ke teke, “Auoo!Temek! Teke nakum, o poia etue nengemelmelenga palaungana nei ana ke lohotnge iau ero.” 36 Iesus hele, “Temek, iongnakum nge o poia ure lochloch ngana. Opoi ele melmelenga palaungana nei ngeiau. Pe o poia nga lemek ngak ero, opoimene nga iong sipom lemem ngam.”

37 Iesus at mule pe nena hana mol neute mamani lo. Ol pe hele lange Simon

14:18: Psa 41:9 14:24: Exo 24:8; Jer 31:31-34; Zec 9:11; 1Ko 10:16; Hip 9:20 14:27: Zec 13:7 14:28:Mat 28:16; Mak 16:7 14:31: Ioa 11:16 14:32: Ioa 18:1 14:34: Ioa 12:27 14:36: Mak 10:38; Ioa 6:38

Mak 14:38 72 Mak 14:64Petrus, “O mamani ke? Onau ala pol ero?”38 Pe hele lange iri, “Anau ala pol pe aonteia Temere nga lut ke halaua imo ke alosio nga totoinga poreke ngana ero. Lapelememo toto nge a poia ure nge urana,pe singimo kerkereng ero iange imo hanamana nga ich.”

39 Iesus la mule pe hele lange temene kepomau mana, “Auoo! Temek! Iong nakumnge o poia ure lochloch ngana. O poi elemelmelenga palaungana nei nge iau. Pe opoia nga lemek ngak ero. O poi mene ngaiong sipom lemem ngam.” 40 Iesus at mulepe na hana mur te mamani pullo, iangemataria nong nongo toto. Haria meenapule nge te tuacholia na helenga iange teeteia utar nenge lape te heleia ero.

41 At mule hemol ngana pe hele langeiri, “A mamamani kura ma? A memete ol!Iange etue nei at lo! Te tunge Non Tunalanga hana porekreke ngana mur peria lo.42 A lohaka pe tala ol. Anau la non nengetung heke iau kou!”

Te Laua Iesus(Mat 26:47-56; Luk 22:47-53; Ioa 18:3-12)

43 Iesus helele kura pe Iutas he hot. Iutasi Iesus nena none nga nena hana analochpe nai nem. Hana papalauna pe tungingaana hanamur aria papalaunamur pe hananenge te hetottoro hotonga, te kulosiahulua ke te mene palinga hel ana mesepe pakpaka pe te nanasia Iutas. 44 Iutashele hatal reria ke teke, “Anau pe e rahiteelle nge iri penna, ana non la lom. Alausapele.”

45 Iok laol, Iutas ila sapele nge Iesus.Rahite penna pe hele, “Non Soke!” 46 Petela sapele pe te laua Iesus. 47 Elle ngeiri mene kakop pe ule lange tunginga anahana mur aria non palau nena none pechato hote talngana. 48 Iesus hele langehana nemur, “A lolochia kakop pe pakpakake a laua iau ia? Iau non nge e palpalkai? 49 Kokoes etu luluch nge imo pe ehetottoro nga Temek na pele. Pe pomerea laua iau ero? Ure nei lohot ke pomangaNeHalang na helenga nenge hele tala ia.”

50Ol pe Iesus nena hanamur lochloch teua ana sapele.

51 Kol mele e nge na hengeron meninimana nananasia Iesus. Pe hana nemurte teke te laua i pe 52 te rahit mene nenahengeron pe i ua ia lachlach ngana.

Hana Papalau Ngana Nge Israel Te PoiaHaliunga Palaungana Nge Iesus

(Mat 26:57-68; Luk 22:54‑55, 63-71; Ioa18:13‑14, 19-24)

53 Te mene heke Iesus langa tungingaana hana mur aria non palau nena pele.Pe tunginga ana hana mur pe hana nengete hetottoro hotonga pe hana papalaungahel pule, iri lochloch te eukirau nga peleneu. 54 Pe Petrus nanas kome pe la ke iteu nga pele nem ana aeteme matana. Olpe kila sio luluch nge palpal hussu murke alelel oan. 55 Pe tunginga ana hanamur aria papalauna mur, pe pekngariamur hel pule nenge iri muka ia haliungapalaungana nem, te ontei rara mele hel kete hele hote Iesus na poinga poreke nganahuuna mur, ke te hune i. Te ontei rara pete hottaua mele e ero. 56 Hana halang tenana hot pe reria helengama ke pengpengero, iange te channanga mana.

57Hana hel temes haka pe te channangake te teke: 58 “Mo longe Iesus nge heleke pomai, ‘Iau lape e toto sue NeHalangna pele palaungana nenge hana te umeiape etue mol nga hoena lape e hemes hekemule e nge pomanga hana te ume ia ngaperia ero.’ ” 59 Hana nemur reia helengama ke pengpeng ero pule.

60 Tunginga ana hana mur aria palau,mes haka nga iri lochloch ngana matariape ontei sapele Iesus, “O longe hana ne-mur nge te hele poreke iong eroma, nengeo tuacholia iri ero mam?” 61 Iesus rengmana pe heleia helenga e ero.

Non soke nem ontei mule i, “Iong Kris-tus ma? NeHalang nenge i soke toto, tunama iong mam?”

62 Iesus tuacholia, “Oe iau i loi. Pe imolochloch ngana lape a esia Non Tuna ngeare nga Non Soke NeHalang nenge kikinatoto ilina hele nga pen tamalmal. Pe lapea naue iau nge e sio at luluch nga ulu ngatapa.”

63Tunginga ana hana mur aria soke neuletena inin pe ta chachia isipona nenahengeron pe hele, “Ta onteia mele hel kete nana mule nga Iesus nena poinga murero ol, 64 iange a longe na helenga poreketoto ngana nem lo! Tal heke tote i keteke i pupure NeHalang. Lape ta tuacho-lia lange i ke pomere nga nena helengaporeke ngana nei?”

14:49: Luk 19:47; 21:37; Ioa 18:20 14:50: Psa 31:11 14:58: Ioa 2:19-21 14:64: Lev 24:16; Ioa 19:7

Mak 14:65 73 Mak 15:16Iri lochloch te talue helenga ke te teke

te hune i.65 Hana hel nge iri te lohaka pe te ulut

lolele i. Pe te kale ele matana pe tepalsapele i. Te songlele ia i pe te hele lange ike te teke, “O hele hote mele nenge paliaiong.” Palpal hussu mur te mene i pe tetapala ule i.

Petrus Hele Ke Teke Eteia Iesus Ero(Mat 26:69-75; Luk 22:56-62; Ioa 18:15-18,

25-27)66 Pe Petrus pau kou tutu nga non soke

neu nena pelematana ana aeteme kura. Olpe hei e nge umume nge non soke neu i at67 pe esia Petrus nge alelel oan. Nach neihite i pe hele, “Iong pule o koko luluch ngeIesus nenge Nasaret ae?”

68 Pe Petrus hele, “Iau e eteia non nemero i! E eteia utar nenge o heleleia nemeroiam.” Ana non ua hot kela nga kue matanape pareo tang sapele.

69 Hei nem es mule i nge hot pe hele lamule nge iri nenge temes rochroi ke teke,“Iesus nena hanamur, elle iam nem!” 70PePetrus hele, “Itei, iau? Iau elle nge iri eroi!”

Mala ero pe iri nenge temes rochroite hele lange Petrus, “Manmanna toto keiong pule o koko nge Iesus, iange iong lemnge Kalelea.”

71 Petrus echach ala ke teke, “E heleke manmanna lange imo pe nenge teke epallaka, NeHalang tuacholmule at nge iau!E eteia non nenge a heleleia nem ero!”

72 Petrus hele ke het pe pareo tang henai ngana sapele. Pe Petrus letena metenemule Iesus nena helenga nenge hele tala ialange i, “Pareo tang ke henai ero kura pe ohele he mol ke o teke o eteia iau ero.” Ananon maluluna sio pe tang sapele.

15Pilatus Onteia Iesus(Mat 27:1‑2, 11-14; Luk 23:1-5; Ioa 18:28-38)

1 Nga uach uruna tunginga ana hanamur aria papalauna mur pe hana sok-soke ngana nenge Israel pe hana nengete hetottoro hotonga pe iri lochloch ngahaliunga palaungana nem te eukirau pe tehele hel ia utar nenge lape te poia langeIesus. Ol pe te kale Iesus ke het pe te menei ke lange Pilatus. 2Pe Pilatus onteia Iesus,“O teke Israel mur aria naungaala ana nonma iong mam?”

Iesus tuacholia, “Oe, pomanga o helengam.”

3 Tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur tetue helenga lange Iesusnga ure halang. 4 Pomalam ne Pilatusontei mule i, “O longo langa helengalochloch ngana nenge tetue lange iongneu. Pomere nge o tuacholia ero?” PeIesus tuacholia ero toto. 5 Pe ne Pilatusrura iange Iesus tuacholia helenga e ero.

Ne Pilatus Longala Ke Te Hune Iesus(Mat 27:15-26; Luk 23:13-25; Ioa 18:39–

19:16)6 Nga ngaunga matana lochloch ngana

nga Ingatoto ne Pilatus mene hote meleelle nga tuele au ngana nga hana lemeriangaria. 7 Nga etue nem none nge eneParapas tu nga tuele au ngana luluch ngepekngana mur iange tepal hel luluch ngeRom mur pe te hune none. 8 Hulua teeukirau pe te lohaka ke te onteia ne Pilatuske mene hote none nga tuele au nganake pomanga popoia nge nike. 9 Pe nePilatus onteia iri, “Lememoke emenehoteitei? Lape e mene hote Israel mur arianaungaala ana non nei?” 10 Ne Pilatusontei iange i eteia nge tunginga ana hanamur aria papalauna mur saria keke Iesuske te mene Iesus at nge i.

11 Pe tunginga ana hana mur aria pa-palauna nemur, te tunge helenga langehulua mur ke te teke Parapas lohot ngatuele au ngana. 12Pilatus onteimule huluanem, “Pe non nenge a hetue ke Israel muraria naungaala ana non nei, lape e poia kepomere?”

13 Pe Iri lochloch te hele aka ke te teke,“A hune i nga manga toto!”

14 Pe ne Pilatus onteia iri, “Ia i mai poiapoinga poreke ngana nge mere nenge ateke ta hune i?”

Pe te hele haka ke palaungana toto, “Ahune i nga manga toto!”

15 Pilatus he maluche hulua nemur kepoia Parapas ke lohot nga tuele au ngana.Pe tunge Iesus lange palinga hel ana hanamur ke te pal ule i pe te hune i nga mangatoto.

Palinga Ana Hana Mur Te Hele PorekeIesus

(Mat 27:27-31; Ioa 19:2, 3)16 Te mene teua Iesus langa non soke e

nga gavaman na pele pe te iua pekngaria15:1: Luk 22:66 15:5: Isa 53:7; Mak 14:61 15:11: Ume 3:13-14

Mak 15:17 74 Mak 15:42-43mur ke te eukirau. 17 Te songlele ule Iesuspe te heronia hengeron popopo ngana kepomanga i naungaala ananon. Pe temaniarur nge matantana pe te here nga Iesuspalpalna. 18 Pe te songlele ia i pe te hele.“Iong Israel mur aria naungaala ana nonnenge soke lape tu ke sase toto ol.” 19Tepalchongia palpalna nga ae pe te ulut hakange i pe te tualou palaria nge i pe tesonglele ke te heto heke i. 20 Te esalangule i ke het pe tepoi hote hengeron popopongananemnge i pe teheron teumulenenahengeron la mule nge i. Pe te ape hote ilange hot ke te hune i nga manga toto.

Palinga Ana Hana Mur Nenge Rom TeHeon Heke Iesus Nga Manga Toto

(Mat 27:32-44; Luk 23:26-43; Ioa 19:17-27)21Tela nga kue pe te saolia none nge ene

Simon nge mule nga ume ke la mulmulenge Ierusalem. Pe palinga ana hana murte echia i ke takis halaua Iesus nga anamanga toto. (Simon nena nge Sirini petutuna mur laka Aleksantria pe Rupas)22 Te mene Iesus kela nga kileng nenge tehetue ene ke Kolkota. Helenga nem luna,“Kittol ana Kileng.” 23 Pe te mene uain petepoi luluche nga ute ke hemete ana ininnga singina pe Iesus lemene ero ia. 24 Teheon heke Iesus nga manga toto ke het pete mene nena hengeron mur pe te poiaesalanginga e ke tenau nge itei nenge lapemene nena hengeron mur.

25 Chaia matana nakuna nenge lala keeurunga, pe te heon heke Iesus. 26Pe tehasheke helenga toto ke henonoua hulua ngaIesus nena poinga una nenge te hune iia. Tehas ia ke pomai; “IUTA MUR ARIANAUNGA ALA ANA NON.” 27 Te heon hekehana nai pule luluch nge Iesus. Elle ngailina hele nenga pen tamalmal pe elle ngailina hele nenga pen hoihoi. 28Ure nemurte lohot ke pete tote NeHalang nena he-lenga nenge hele ke teke, “Iesus mete kepomanga i non poreke ngana e.”

29 Hehei pe hana tei toto nga matanape te rure palpalria pe te rochroch. Pe tehele poreke i, “Tom malaka! O teke iongpam nge o toto sue NeHalang na pele peo hemes heke mule nga etue mol ngana?30 Iok, heueu nei, o halau mule iong sipomke osio at nga manga toto nem.”

31 Pe tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur pe nenge te hetottore ho-tonga, te hele poreke Iesus pule pe te heletele hel nge iri, “Pomere nenge halauamele hel pe halaumule isipona ero? 32 Iok,tanau nga Mesaia pe Israel mur aria naun-gaala ana non nem. Nenge teke isiponasio ngamanga toto nem heueu, lape leteramanmanna nge i.” Pe hana nai nge te heonluluch nge Iesus, iri pule te hele porekeIesus.

Iesus Mete Ngana(Mat 27:45-56; Luk 23:44-49; Ioa 19:28-30)

33 Chaia matana heurunga pengpeng pekileng au lochloch ke la het nga sinangamatana mol ngana nga ulei. 34 Ol peIesus alngana hot ke soke toto nga isiponana helenga, “Eloi, Eloi, lama sabachtani?”Helenga nei luna pomai koi, “Temek Ou!NeHalang, pomere nge oua hatalia iau?”

35 Hana hel temes pe te longe Iesusnge hele pe te hele, “A reng pe ta longo.Ngana kou iuiua Elaisa!” 36 E nge iri songkela mene lumlum pe kale hite nga kulamokona. Panun teua nga uain porekengana pe teke tul heke ke langa Iesushanna. Pe hele, “Tames mukam pe tanauala. Lape Elaisa at pe mene sue i ngamanga toto ma ero?”

37 Pe Iesus alngana ke palaungana totope mete sapele.

38 Pe huunga palaungana nenge heonteu nga NeHalang na pele palaunganachach nga lut ke la het nge sio ke sachananai. 39 Pe palinga hel ana hana mur ariasoke mes rochroi nge Iesus pe longe Iesusnena tanginga pe esia mete ngana pe hele,“Manmanna toto, non nem i NeHalangtuna toto.”

40Hehei hel temes nga tau pol pe tenaulala nge i. Elle nge iri, ene Maria Maktalape e ene Salome pe Maria e pule nengetutuna mur laka Ieims kol ene nenge kinope Iosep. 41 Nga etue nenge Iesus tu ngeKalelea, hehei nemur te nanasia i pe tehalaua i. Pe hehei halang pule nenge tekoko nge Iesus ke tela nge Ierusalem. Iritemes pe tenau lala nge i.

Tealo Hite Iesus(Mat 27:57-61; Luk 23:50-56; Ioa 19:38-42)

42-43 Nga ulei Iosep nenge Arimatea lo-hot. Iosep i non soke e nge Israel pe i

15:21: Rom 16:13 15:24: Psa 22:18 15:28: Isa 53:12 15:29: Psa 22:7; 109:25; Mak 14:58 15:34:Psa 22:1 15:36: Psa 69:21 15:40: Luk 8:2-3

Mak 15:44 75 Mak 16:18non urana ngana nga hehei pe hana tenaungaria. I pule kulelele etue nenge heheipe hana tenau haka lange NeHalang kearia soke ia. Iok, Sapat ana etue lohot kepomange rou, pe heueu i etue nenge tetatalo ele uremur lochloch nike. Pomalamatong Iosep matau ero toto pe langa nePilatus matana pe onteia i nga Iesus kol-una. 44 Ne Pilatus longe nge Iesus metelo pe rura. Pe iua palinga hel ana hanamur aria soke at pe onteia i, “Iesus meteke mala lo?” 45 Pilatus longe non nem nahelenga pehele lange Iosep, “Omene Iesuskoluna.” 46 Pomalam Iosep olia ruchingahit hussu ngana pe mene sue Iesus kolunake sio at pe ruch hite pe te teuia langapolo letena. Polo neu pomanga rika nengehana te selia. Te hemara sue Iesus kolunake het pe Iosep hesasa hulia um kela matotele polo hanna. 47 Maria Maktala peMaria nenge tuna Iosep tenau alala petenau urume kileng unne nenge tetal teuaIesus koluna ia.

16Iesus Maul Haka Mule Nga Metenga(Mat 28:1-8; Luk 24:1-12; Ioa 20:1-10)

1 Etue nenge heo ngana het lo pe MariaMaktala pe Maria nenge tuna Ieims peSalome te olia ure mur nenge inanganaehech. Te teke tela ke teun hite nga Iesuskoluna. 2 Nga Sande nga uach uruna telanga kileng nenge tealo hit Iesus ia. 3 Teipe te ontei helel nge iri ke te teke, “Iteinenge lapehalaua ita ke ta hesasa hulia umpalaungana nem nga polo hanna?” 4Ol petenau haka pe um nem ma nga polo ilinake ulolo. 5 Tela ke tei teu nga polo letenape te esia non lomele ngana e nge nenahengeron hussu pe are nga iliria hele ngapen tamalmal. Pe te matau toto.

6 Pe non nem hele lange iri, “A matauero! E eteia nge ai at ke anau rere Iesusnenge Nasaret nenge te heon heke ngamanga toto. I ero nga lamai! I kou lohakamule lo. Anau la, munna nenge ma ia kou!7 Ala ke a hele toto nge Petrus pe Iesus nahana mur ke pomai, ‘Ngana kou i mukalange Kalelea lo. Lape a naue i nga kilengnem ke pomanga hele ngana ia lange imolo.’ ”

8 Saria loiloi pe te lohot nga polo hannape te song sapele. Pe te hele lange meleero iange te matau toto.

Maria Maktala Nau Tele Iesus(Mat 28:9‑10; Ioa 20:11-18)

9 Iesus maul haka mule nga uach urunanga Sande pe lohot tala nge Maria Mak-tala. Nge nike, Iesus poi hote uneinei irirahtele nai nge hei nem. 10 Ana hei lape hele lange pekngana mur, iri nengeleteria milang ia Iesus pe te tangtang iai. 11 Te longe Maria nge hele, “Iesus koumaul haka mule pe e neue i lo!” Te longehelenga nem pe leteria manmanna ngeana hei ero.

Iesus Lohot Nge Nena Hana Mur Nai(Luk 24:13-35)

12Nga hoena Iesus nena hana nai, tei kete lala nga kileng e. Pe Iesus lohot tauairi pe nakuna nenge i ero ol. 13 Teat mulepe tenene ure nenge lohot nge iri nga kuelange pekngaria mur. Pe pekngaria murleteria manmanna nge iri nai ero.

Iesus Lohot Nge Na Hana Mur Nge IriAnaloch Pe Elle

(Mat 28:16-20; Luk 24:36-49; Ioa 20:19-23;Ume 1:6-8)

14 Nga hoena Iesus nena hana mur ngeiri analoch pe elle teare kirau ke te ngaun-gau pe Iesus lohot taua iri. Pe hele inintaua iri iange ramaria kerkereng pe leteriamanmanna ero nge hehei pe hana nengete teke te esia Iesus nge maul haka mulelo. 15 Iesus hele lange iri, “Ala nga kilengpe kileng nga ich pe a haliu hote helengaurana toto ngananei lange hulua lochloch.16Non e nenge letenamanmanna pemenehenuninga, lape maulul ke koko. Pe nonenenge letena manmanna ero lape NeHa-lang tunge ana melmelenga. 17 NeHalanglape tunge kerkerenga lange iri nengeleteria manmanna ke tepoi ke pomai; Lapete helope hote uneinei mur nga Iesus enepe te hele nga helenga hel nge altoto pule.18 Pe te mene heke hilimo mur nga peria;pe te in heke ech poreke ngana nenge hemetmete hana pe te mete ero. Tetal hekeperia nge haleles kina mur pe haleles pesingiria urana mule.”

Iesus Langa Tapa(Luk 24:50-53; Ume 1:9-11)

16:7: Mat 26:32; Mak 14:28 16:14: 1Ko 15:5 16:15: Ume 1:8 16:16: Ume 2:38 16:17: Ume 2:4;8:7 16:18: Luk 10:19; Ume 28:3-6 16:19: Ume 1:9-11; 2:33-34 16:20: Ume 14:3; Hip 2:3-4

Mak 16:19 76 Mak 16:2019 Iesus hele lange iri ke het pe lohaka la

sapele nga lut nga tapa pe are nga temeneilina hele nga pen tamalmal. 20Ol pe Iesusnenahanamur tei hot pe te talun sapele kete haliu hote NeHalang nena helenga ngakileng mur lochloch. Pe Iesus ume luluchpe hekerkereng ia iri ke te hele pe urelu telohot manmana ke hehei pe hana te esiape leteria manmanna nga helenga nem.

Lukas 1:1-3 77 Lukas 1:25

Helenga Urana Toto NganaNengeLukas

1-3 Oe Teopilos mur; Iri nenge te esiaIesus pe te haliu hote na helenga iri tehetoro sue ure lochloch ngana nemur atnge ita. Pomalam hana halang muteriatoto ke tehas nanasia. Pe pule iau sipok eetei teu la toto nga ure nemur nenge lohotnga tunangara. Ke ngana koi nenge e tekeurana toto nge iau sipok ehas urume kenek toto lange imo. (Ure nemur ehas sueiri nenge Iesus poia nga talun ngana totoke la het nga mete ngana pe maul hakamule ngana nga polo.) 4 Pomalam lape aeteia ure manmanna toto ngana nga urelochloch nenge te hetoro imo ia ke ulolo.

Helenga Tal Nga Ioanes TanaHohoNganaIa

5 Nga etue nenge Herot i naungaalaana non nga kileng nenge Iutea, none irinai nehei te tutu. Pe non nem ene lakaSakarias. Pe i tu teu nga mata nenge teumume nga NeHalang nena pele. Anamata ene lakaApisa. Pe nehei ene Elisapet.Pe Elisapet tuteu nga mata nenge Aron.

6 Pe iri nai tetu toto nga NeHalangmatana pe te nanas pengpeng ia NeHalangnena hotongamur. 7Pe iri tuturia mur eroiange Elisapet hoho erochro pe iri nai tetuauna lo.

8 Iok, nga etuene e Sakarias alona muraria etue lohot. Aria etue nenge te umumenga NeHalang nena pele letena. 9 Pe irite nanasia poinga nenge te saua oio paenape ana maelepa lohot ke henonou hotenone nenge lape teu langa Non Soke tungana nenge heo ngana toto. Pe nga etuenem te henonou hote Sakarias ke teu la.10Ana non teu la pe rau hekheke ure nengeinangana ehechnga anahatanga. Pehulualochloch te hetalaulau mana nge hot.

11 Ol pe NeHalang nena angkelo lo-hot nge i pe mes pengpeng nga hatanganem ilina ele nenga pen tamalmal. 12 PeSakarias esia pe rura pe matau toto. 13 Peangkelo neu hele lange i, “Sakarias omatau ero! NeHalang longe o hetalaulaungam lo. Pomalam lem hei Elisapet lapehoe tum tamane ngana e. Pe o hetue

tum nem ke ene Ioanes. 14 Pe lape o iechtoto pe hulua lochloch ngana nemur lapete iech toto pule nga etue nenge lem heihoe tum tamane ngana nem. 15 Te iechnge i iange i lape lohot ke NeHalang nenanon ia. Pe i heo ngana toto nge inia uainpe ech kerkereng ngana mur. Iange ngaetue nenge tana hoe i, Opepengpeng lapehemuta sapele i. 16 Pe i lape mene mulehulua halang nge Israel ke tela mule ngearia Soke NeHalang. 17Pe pule lape i mukaia Non Soke pingana. Pe na kerkerengapalaungana toto ke mange hetatalongaElaisa. Pe hemakuke tetemeriamur leteriake tuturia mur te kila mule ke muria elle.Pe pule poia iri nenge te longo olole keramaria la mule nga poinga nenge peng-peng toto pe nga etue nenge Non Soke atte nanas mene i ol.”

18 Sakarias onteia angkelo neu. “Lapee eteia ke mere nge lape ure nei lohot kemanmanna? Iau e tuauna lo i! Pe lek heipule ke pomalam.”

19 Pe angkelo neu hele, “Iau Kapriel. Peetu toto nga NeHalang matana pe i siponakulosia iau ke teke e at ke e hele ia helengaurana toto ngana nei lange iong. 20 Peiong letemmanmannangahelenganei eronge lape lohot ke manmanna toto nga anaetue pengpeng. Pomalam lape NeHalangpoi ele halim ke o hele ero. Lape o rengmana ke la het nga etue nenge lek helengamanmanna ngana nei lohot. Iange iongletem manmanna nga helenga nei ero.”

21 Nga etue nenge angkelo neu lohotnge Sakaraia hulua te kulele i pe leteriatuanin ke halang iange tu ke mala totonga NeHalang nena pele letena. 22 Ioklaol, Sakarias i hot at pe teke hele pe telonge na helenga ero ol. Pe poi urume nahelenga mur nga penna. Pe hulua te eteiake ute lohot nge i nga NeHalang nena pelepalaungana letena.

23 La Sakarias ana etue nenge umumenga NeHalang na pele het pe la mule nganena pele. 24 Pe nga hoena nehei Elisapetsana pe tuteumana nga pele letena ke teioiri lime. 25 Pe Elisapet hele, “Nga etuenemur ol e iech toto nge NeHalang halauaiau ke sak! Pe emeia iau nga huluamatariaero ol!”

Angkelo Kapriel Lohot Nge Iesus Tana1:1-3: Ume 1:1 1:9: Exo 30:7 1:15: Num 6:2-3 1:17: Mal 3:1; 4:5-6; Mat 17:11-13 1:19: Dan

8:16; 9:21 1:27: Mat 1:16, 18

Lukas 1:26 78 Lukas 1:5826Elisapetmes ke ana teio iri rahtele elle

(6) pe NeHalang kulosia angkelo Kapriel kelanga kileng engeKalelea nge eneNasaret.27 Pe angkelo neu laia helenga nge heimalolong ngana e nge te hele hite ke teteke lei nge none nge ene Iosep. Iosepi ne Teuit alona. Pe he neu ene Maria.28 Hekulkulonga lake lohot nge i pe hele,“Atong otu ke nek pe Non Palaungana tululuch nge iong pe pete tote iong.”

29Maria longe angkelo nem pe rura totope letena tuanin rara nga na helenga luna.30Pe angkelo neu hele lange i, “He Maria omatau ero. NeHalang iech toto nge iong peteke pete tote iong. 31Ke lape sam pe ohoetum tamane ngana e pe o hetue i ke eneIesus. 32 Pe i nge lape lohot ke NeHalangnena non kerkereng ngana ia. Pe pinganasong pe te hetue i ke NeHalang Nge I SokeNga Lut Toto Tuna. 33NeHalang lape poiai ke i Israel mur aria naungaala ana non kepomange nette Teuit. Pe i lape nauele iringa etue lochloch sapele.”

34 Pe Maria hele lange angkelo, “Iau etululuch nge none ero kura i. Pe ure nei lapelohot ke pomere?”

35 Pe angkelo neu tuacholia, “Opepeng-peng lape sio at nge iong pe NeHalang NgeI Soke Nga Lut Toto nena hekerkerengalape tu hite iong. Pomalam lape te hetuetum nem ke i NeHalang Tuna nge peng-peng toto. 36Onau lange alom Elisapet. Teteke i hoho erochro pe nga etue nei tuaunalo pemesmule ke nena teio iri rahtele elle.37Ure lochloch ngana nenge anali toto ngehana te poia NeHalang nakuna nge poia.”

38 Ol pe Maria hele, “Iau i loi. IauNon Soke na hekuleileinga. E nanas meneNeHalang lemene ngana nenge o heleialo.” Pe angkelo neu hile i pe la sapele.

Maria Lake Nau Toto Elisapet39 Mala ero mana pe Maria lohaka ke

langa kileng e nga lut nge Iutea. 40 Lape i teu nga Sakarias na pele pe hele“Uach toto.” lange Elisapet. 41 Pe Elisapetlonge Maria na helenga pe amneia tunange sechsech nga letena pe Opengpenghemute i 42pehele haka sapele, “NeHalangpete tote iong nge hehei lochloch pe petetote tum nenge lape o hoe nem. 43Pomeretoto nge ak Non Soke tana at ke nau toteiau? 44 Iange e longe iong nge o hele uach

at nge iau pe tuk iech toto pe sechsech ngaletek. 45Non Soke pete iong lo iange letemmanmanna ia na helenga nge lape lohot kemanmanna toto.”

Maria Ana Utunga46Maria hele,

“Nga letek lochloch e heto heke Non Soke.47 Iau e iech toto nge NeHalang

nge mene mule iau!48 Iange iau heie mana nga ich

pe i letena metene iau.Hulua nenge tetu nga etue nei

pe nga etue lochloch nga hoenalape te hetue iau ke hei nge NeHalang

heiech ia.49 Iange NeHalang na kerkerenga ha-

langpoia ure papalau ngana ke lohot nge iau.

Ia I na poinga pengpeng toto.50 NeHalang letena poreke ia iri lochloch

nenge te mataua I.Iri nenge te tu nga etue nei pe nga

hoena pule51 Hana nenge tetal heke iri nga leteria

totoNeHalang tul hote penna pe na kerk-

erenga sisparai sue iri.52Naungaala nemur nenge tetal heke iri ke

kokoesNeHalang tal sio tote iri.

Pe iri nenge teau sio tote iri nga NeHalangmatana,

NeHalang tal haka tote iri langa lut.53NeHalang tunge ure urana ngana mur

lange iri nenge reria ute hel ero.Pe iri nenge reria ure halang

NeHalang kulosia iri pe te patpatamana ke tela ol.

54-55NeHalang halaua Israel murpe letena ia Apraham pe na tete mur

nga etue lochloch.Iange letena metene helenga utona nem

nenge heleia lange rera tete mur ngenike.”

56 Iok laol, Maria tu luluch nge Elisapetke teio mol het pe la mule nga na kileng.

Elisapet Hoe Ioanes57 Elisapet ana etue nenge hoho ia lohot

pe hoe tuna tamane ngana e. 58Elisapet nakileng ngana mur pe alona mur te longe

1:31: Isa 7:14; Mat 1:21-23 1:32: 2Sa 7:12, 13, 16; Isa 9:7 1:37: Gen 18:14 1:46: 1Sa 2:1-10 1:50:Psa 103:13, 17 1:51: 2Sa 22:28 1:52: Job 12:19; 5:11; Psa 147:6 1:53: Psa 34:10 1:54-55: Gen 17:7;Psa 98:3; Mic 7:20 1:59: Gen 17:12; Lev 12:3; Luk 2:21

Lukas 1:59 79 Lukas 2:7nge Non Soke poi ke urana toto lange i peiri lochloch te iech luluch nge i.

59 Pe kol nem ana etue iri rahtele mol(8) pe te riria i pe te teke te hetue i ke eneSakarias. 60 Pe tana hele ele iri, “Ero! Enelaka Ioanes.”

61Pe alona mur te hele, “Iong alommureria pomam ero!”

62 Ke het pe tepoi urume reria onteinganga peria lange Sakarias pe te onteia i,“Kol nei lape ene pomere?” 63 Pe Sakariasontei rara alalaha sachana ke has haka ia.Pe la has sue ke ene Ioanes. Ol pe irilochloch te esia pe te rura. 64 Pe nga etueneu pengpeng Sakarias hanna olha ke helemule pe heto heke NeHalang. 65 Pe nakileng ngana mur te rura toto pe singiriamatau nga urene nge lohot. Pe te hesongiahelenga ke ronge kileng mur nga lut ngeIutea. 66 Iri lochloch ngana nenge te longeleteria tuanin raraia pe te ontei, “Kol nemmam lape lohot ke i utar?” Pe te eteia ngeNon Soke na kerkerenga tu hit mene i.

Sakarias Hetatalo Ngana67 Opepengpeng hemuta heke Ioanes

temene Sakarias pe haliu hot sapele NeHa-lang na helenga:68 “Ta heto haka tote NeHalang

Israel mur aria Non Soke!Iange i sio at ke halaua nena hana mur

pe mene mule iri nga reriapoinga poreke ngana mur.69 Pe tung sue hemasinga e nge na kerk-

erenga halangke hemas mule ita lochloch.

Pe i nenge hemasmas nem at nga matanenge Teuit

(NeHalang nena hekuleileinga).70Hetatalonga mur nge nike te hele hote

na helenga kerkereng ngana mur.71Ke te teke NeHalang mene mule ita

nga rera ngarang mur periape nge iri nenge muteria taua ita ero.72 Pe NeHalang hele ke teke

lape letena ia rera tete murpe letena metene helenga tomunga hel

nenge pengpeng toto.73Nena helenga utona nenge heleia lange

Apraham ma ke mai:74NeHalang lape mene mule ita

nga rera ngarang mur periake ta ume mana nge i pe ta mataua

rera ngarang mur ero ol.

75 Pomalam laka poinga poreke ngana e tunge ita ero

pe ta pengpeng toto nga NeHalangmatana

nga etue lochloch nenge tatu nga ich.”76Sakarias hele lange tuna, “Iau tuk iong

pe lape te hetue iong NeHalang nenge ISoke nga Lut Toto nena hetatalonga. Ionglape iong muka nge Non Soke ke o hep-engia nena kue. 77 Pe o hele lange hanalochloch ke NeHalang lape hemas mule irike pomai: lape saua reria poinga porekengana mur ke te lasus toto. 78 NeHalangletena poreke hali ia ita nga rera poingaporeke ngana mur pe tangtang ia tutunamur ita ke poi ke manga chaia matananengehaka 79pe tualeme sio at nga tapa petua hatalia ita nenge ta tuteu ngametengaana mulil. Pe henonoua ita nga kue nengelanga tunga nge nek.”

80 Iok, Ioanes lumngana pupuo pe openepupuo ke soksoke pe kerkereng. Pe tumanmana nga ich sana lomona e ke la hetnga etue nenge i sipona hetei hote i langahulua mataria nge Israel.

2Maria Hoe Iesus(Mat 1:18-25)

1 Nga etue nemur non soke nenge Romene Agastus tunge helenga kerkerengananga sisalanga nge hehei pe hana ke lapehot nga kileng lochloch nenge Romnaueleiri. 2 Pe sisalanga nem talun nga etuenenge Kirinius nauele kileng Siria. 3 Pehulua lochloch tela mule nga reria kilenguna mur ke tehas sue eria mur. 4 Ol peIosep lohaka nge Nasaret nge Kalelea kela mule nga na kileng una nge Petlehemnge Iutea. Iange kileng nem non sokeTeuit na kileng huna. Pe Teuit i Iosepnette pengpeng. Pomalam Iosep la mulenga kileng neu. 5 Iosep iri nai Maria telaiange tetal helenga ke telei hel. Tela peMaria sana lo. 6 Pe nga etue nenge tetunge Petlehem Maria hoho. 7 Hoe tunatamane ngana e pe ruchite i nga ruchingahit sachanchana mur. Ruchite pe hemarasue i ngapulumakaumur aria ngaunga anamanga. Iangepele nenge langmur temutalochloch lo.

1:68: Psa 72:18 1:69: Psa 18:2 1:71: Psa 106:10 1:72: Gen 17:7; Psa 105:8-9 1:73: Gen 22:16-171:75: Tit 2:12-14 1:76: Isa 40:3 1:77: Jer 31:34 1:78: Isa 60:1-2

Lukas 2:8 80 Lukas 2:34Sipsip Ana Naungaala Mur Pe Hekulku-

longa Mur8 Sipsip ana naungaala mur hel

te umume nga miliko neu pe tetuke kangkanga pol nga kileng nengePetlehem. 9 Ol pe Non Soke na angkeloe lohot nge iri pe kerkerenga palau ngananenge NeHalang tualeme sio lange iri. Teesia pe te matau toto. 10 Pe angkelo nemhele, “A matau ero! Iau eat ia helengaurana toto ngana nge imo, pe lape poiahulua lochloch ke te iech toto pule. 11Ngaetue nei pengpeng nga Teuit na kilenghuna te hoe non nenge hemasmas. Pei Kristus, ara Non Soke nenge NeHalanghele tala ia ke teke kulosia at. 12 Poinganenge hemallaha hote ke helenga neimanmanna lape lohot ke pomai koi; alape a naue i nge te ruchite i nga ruchingahit sachanchana mur pe te hemara suei nga pulumakau mur aria ngaunga anamanga.”

13 Angkelo nem hele ke het pe ueiueimana angkelo mur hel pule nge iri halangtoto temes luluch nge i pe te heto hekeNeHalang ene ke pomai: 14 “Ta heto hekeNeHalang nge i Non Soke nga lut nga tapa.Pe tunga nge nek lape tu hite iri nengeNeHalang iech ia iri!”

15 La ol pe angkelo nemur te hile iri pete haka la mule nga lut nga tapa. Pe sipsipana naungaala nemur te hele tele hel ngeiri, “Ita ol! Tala nge Petlehem ke tanauurume ure nenge Non Soke hele at nge italo!”

16 Iok laol, te song ke ueiuei mana ketela pe te lohot ngeMaria pe Iosep pe turiange masio mana nga pulumakau mur ariangaunga ana manga. 17 Te esia ke ulo pete hesong sapele helenga nenge angkeloheleia lange iri. 18 Pe iri lochloch nengete longe helenga nem te rura ia pe leteriatuanin rara ia. 19 Pe Maria letena meteneke nek toto pe talhit tote nga letena ngeteu. 20 La sipsip ana naungaala nemur telamule pe te heto heke tote NeHalang, ngaure nenge te longe pe te esia lo. Iange urenemur te lohot ke pengpeng toto ke petetote utar nenge angkelo nem hele tala iake ulolo.

Te Riria Iesus Singina

21 Kol sune nei ana etue iri rahtele molpe te riria singina. Pe te hetue ke ene Iesus.Ene nenge Iesus, angkelo nem tung telenike nga tana sanaia i ero kura.

Simion Esia Iesus22 Nga etue nem Maria iri nai Iosep

te nanas tau pengpeng ia hotonga nengeMoses. Ke Maria helemlem mule i ngahohonga. Ke het pe te mene turia Iesus keiri ul tela nge Ierusalem ke te tunge i langaNeHalang matana ke pomanga tehas ianga nena hotonga. 23Pe hotonga nemheleke teke, “Aina tatamanna nenge tengeneana lape te tung tote iri lange NeHalangke tutuna mur ia iri.” 24 Pe pule te nanasiaNeHalang na hotonga ke te makia reriatunginga nenge ngie chaulum nai.

25 Nga etue neu none nge ene Simiontu nge Ierusalem pule. Pe i non uranange longo tau totote NeHalang pe kuleleNeHalang nge mene mule hana nenge Is-rael. Pe Opepengpeng tu luluch nge i.26 Pe Opepengpeng hele toto lange i lo keteke, “Lape o esia Kristus nenge Non Sokekulosia at, ke het pe o mete ol.”

27 Iok laol, Opepengpeng poi heke letenape ana non ii ke la iteu nga NeHalang napele palaungana. Nga etue nenge Mariairi ul Iosep te mene teua Iesus langa Ne-Halang na pele palaungana nem 28 Simionlake lolo heke Iesus pe heto hekeNeHalangpe hele;29 “Non Soke lem hekuleileinga ana non

koi iau.O longala ke e mete sio ke nek mana

ol.Iange lem helenga pete tote30ke enau tote lemhemasinga ana non nga

matak pengpeng.31 Pe iong sipom otal hote i

ke hulua lochloch te esia nga matariapule

32 ke pomanga lemenge palaunganange tualeme hatalia kue nge hana

lomona murke iong o mene mule iri.

Pe lape hulua te esia i pe te heto hekelem hana mur nge Israel.”

33 Iosep iri nai Maria te longe non nemna helenga pe te rura totoia. 34 Simionpete iri pe hele lange Maria, “Tum sune

2:14: Luk 19:38 2:19: Luk 2:51 2:21: Luk 1:31 2:22: Lev 12:1-8 2:23: Exo 13:2, 12 2:24:Lev 12:8 2:30: Isa 52:10; Luk 3:6; Tit 2:11 2:32: Isa 42:6; 49:6; 52:10 2:34: Isa 8:14; Mat 21:42; 1Pi 2:8

Lukas 2:35 81 Lukas 3:5nem lape helosio ia hulua halang nge Is-rael pe pule lape hemaul heke mule huluahalang pule nge Israel. NeHalanghenonouhote tum sune nem ke hemallaha hoteNeHalang lemene ngana nga ich pe hulualape lemeria ero ia pe te hele poreke i. 35Pei lape hemallaha hote hana leteria tuaninngana mur nenge te talkome nga leteriatoto. Pe iong lape o amneia melmelengapalaungana nga letem kolkol ngana murpe lem tanginga mur ke pomanga io ngemes teu nga singim.”

36-37Hei pakar e i hetatalonga pule. Enelaka Ana. Pe he neu temene ene lakaPanuel. Pe i tu teu nga mata nenge Asa.Hei neu lei mukam ke iri nai ene tetu kearia hesinga iri rahtele nai ol pe ene mete.La ke la hei pakar neu tu ke i toro kelatuauna toto ke anahesinga iri ananonkinahenel pe henel (84). Pe kokoes mana lake umume nga NeHalang na pele pe hetohekeke NeHalang. Heo nga ngaunga pehetalaulau manmana. 38 Pe nga etue neusaolia Iosep iri nai Maria nge te laia Iesusnga NeHalang na pele. Saolia iri pe hetoheke NeHalang sapele pe heleia kol suneneu lange iri nenge te kulele mene etuenenge lape NeHalang mene mule Israelmur.

Tela Mule Nge Nasaret39 Iosep peMaria te nanas tauaNon Soke

nena hotonga ke het pe tela mule sapelenga reria kileng nge Nasaret nge Kalelea.40 Pe turia Iesus pupuo ke soke pe letenamatana ngana urana toto pe NeHalangpete tote i.

Iesus Langa Temene Nena Pele Palaun-gana

41 Nga hesinga lochloch Iosep iri naiMaria telala nge Ierusalem nga ngaungamatana nenga Ingatoto. 42 Iesus anahesinga iri analoch pe nai pe iri ul ke telake pomanga reria poinga nike. 43-44 Iok,etue palaungana neu het pe Iosep iri naiMaria tela mulmule nga reria kileng pe irinai te tekema Iesus koi iri ul ke teii. Teii kesase toto lo, ol pe te rara sapele Iesus pe late ontei rere i nge aloria mur pe pekngariamur. 45 Pe te hottaua i ero toto. Ol petela te tango rara mule i nge Ierusalem.46 Pe nga etue mol ngana te hottaua i ngeare luluch nge hetoronga ana hana murnga NeHalang na pele palaungana letena.

Pe i kila ke longo lala nge hana nemur peonteiteia iri pule. 47 Iri lochloch nengete longe Kol sune nem na helenga mur terura toto iange hele ke manga none ngeletena matana toto. 48 Temene pe tanate esia i pe leteria lilil toto lange i. Petana hele lange i, “Tuk, o poia imem kepomere? Iau pe temem letemem toto iaiong ke moat mo tango rere iong i!”

49 Pe Iesus tuacholia iri, “A tango rereiau ke? Iau etu manmana nga temek nenapele pe imo a eteia ero kai?” 50 Pe temenepe tana iri nai te eteia na helenga luna ero.

51 La Iesus lohaka luluch nge temene petana ke tela mule nge Nasaret. Pe ngeNasaret Iesus longo tau totote iri. Urelochloch ngana nemur Maria talhit totenga letena nge teu. 52 Iesus puo hakaluluche singina pe letena matana nganange lohot ke nek toto. Pe NeHalang pehulua lochloch leteria urana mana nge i.

3Ioanes Nenge Henunun Nena Haliunga(Mat 3:1-12; Mak 1:1-8; Ioa 1:19-28)

1-2 Nga etuene e NeHalang na helengalohot nge Sakarias tuna Ioanes nga ichsana lomona e. Pe nga etue neu Pontius Pi-latus nauele kileng nenge Iutea. Pe Herotnauele kileng nenge Kalelea pe tina Pili-pus nauele kileng nenge Iturea pe kilengTrakonitis pule. Pe Lisanias nauele kilengnenge Apilene. Pe Teperius i non soketoto nge Rom nge nauele iri lochloch. PeAnas iri nai Kaiapas iri tungina ana hanamur aria papalauna mur. Nga etue neupengpeng NeHalang nena helenga lohotnge Ioanes.

3 La ol, i ke langa ech nge Iortan pehaliu hote NeHalang na helenga pe hele,“A hile lemo poinga pulut ngana mur pee henune imo. Pomalam lape NeHalangsaua lemo poinga poreke ngana mur kete lasus toto.” 4 Haliunga nei nanas tauahetatalonga Isaias na helenga nenge hassue nga na alalaha ke teke,“None kou haliuliu nga ich sana lomona.

Haliu ke teke,‘A hepengia Non Soke na kue ke kulele i.

A hepengia na kue ke pengpeng totoiange lape at pe i ia.

5 Kileng talloko sio ngana mur lape tehemuta heke mule iri

2:39: Mat 2:23 2:41: Exo 12:24-27; 23:14-17; Deu 16:1-8 2:51: Luk 2:19 2:52: 1Sa 2:26; Pro 3:43:3: Ume 13:24 3:4: Isa 40:3-5

Lukas 3:6 82 Lukas 3:26

pe sasana pe hengene mur lape teselsue iri.

Pe kue chachau ngana nemur lape teumeia iri ke pengpeng mule.

Pe kue poreke ngana mur lape telauhit mule iri pe te hepeng mule.

6Hulua lochloch ngana nga ich lape te esiaNeHalang penna

nge mene mule iri lochloch.’ ”7 Iok laol, hulua lochloch ngana tela nge

Ioanes ke henune iri. Pe hele inin tauairi, “Ilimo alete nemur! A teke NeHalangeteia letemo tuanin ngana ero ma? Imo asere at ke a menmene henuninga pe imo ateke ma ech nem poi ele NeHalang letenainin ngana nga lemo poinga poreke nganamur. Ero toto la! A hul tote letemo! 8 Pe apoia lemo poinga urana ngana mur ke moeteia ke ahulmule nga lemo poinga porekengana mur lo. Imo nenge a teke Aprahamna tete mur imo a pengpeng ero kura la.NeHalang nakuna nge ume hote Aprahamnena tete mur nga um mur pe imo a tekeApraham na tete mur imo. Ute pele ero!9 Selempo koi te rahite nga ae mur hurialo ke te tele sue iri. Pe ae lochloch ngananengenganangaria lohot keurana ero lapete tele sue iri pe tesau heke nga oan.”

10 Pe hana nemur te onteia i, “Lapemopoi ke pomere ol?”

11 Pe Ioanes hele, “Itei nenge nenahengeron nai tunge elle lange mele nengena ero pe itei nenge ana ngaunga lo rekelange mele nenge ana ngaunga ero pemete ana.”

12 Hana hel nenge te lololoch umtu-tuna teat nga henuninga pule pe te onteiaIoanes, “Hetoronga imem lape mopoi kepomere pule?”

13 Pe Ioanes hele, “Te talue umtutunahia nenge lape amene, amenepengpengiape aele heke ero.”

14Pe palinga hel ana hanamur te onteiai pule, “Pe imem? Lape mopoi ke pomereol?”

Pe Ioanes hele lange iri, “A palia melehel pe a loloch mene reria umtutuna ero.Pe a pallaka ia mele hel pe a keme manange iri ero. A iech mana nga urumo nengea mene.”

15 Te longe Ioanes na helenga mur peleteria haka pe nga ramaria te teke lape iKristus nenge NeHalang hele tala ia nike

ke lape kulosia at. 16 Pomalam ol peIoanes hele lange iri lochloch, “Iau lape ehenun mene imo nga ech mana pe melenge palaungana toto nge iau lape nananas.Pe iau e urana ero pule nge e poi hoteapena ana ae ulina. Pe mele nem lapehenune imo nga Opepengpeng pe nga oan.17 Pe i lape mene mule nena hana mur kepomai; lape mene kakop pe sochote miokaulina mur pe nganngana mur takiraua irike muria elle. Ke het pe sau heke ulinamur nga oan sapel lala ngana nenge tu kekoko.” 18 Pe nga poinga hel pule Ioaneshaliu ia NeHalang na helenga urana totongana lange hehei pe hana ke te hile reriapoinga pulut ngana mur.

19 Non soke Herot nauele kileng nengeKalelea pe lei mule ene tana Herotias. Pepule poia poinga hel nge poreke toto. PeIoanes na helenga nei tua tau pengpengia Herot. 20 Pomalam Herot poia poingaporeke toto ngana nenge tal teua Ioanesnga tuele au ngana.

Ioanes Henune Iesus(Mat 3:13-17; Mak 1:9-11)

21 Iok, Ioanes henune hehei pe hanalochloch ke het pe henune Iesus ol. Iesushetalaulau pe ulu alchach hatalia tapa.22 Pe Opepengpeng sio at pe nakuna po-manga ngie chaulum. Pe helenga e sio atnga tapa, “Iong mana tuk toto nge e metepe e iech toto nge iong.”

Iesus Nena Tete Mur(Mat 1:1-17)

23 Iesus ana hesinga teke lala ke iri ananon kina elle pe analoch (30) pe talunsapele ana ume. Pe hulua te teke Iesustemene Iosep pe Iosep temene Heli.

24 Pe Heli temene Matat. Pe Matattemene Liuai. Pe Liuai temene Melki.Pe Melki temene Ianai. Pe Ianai temeneIosep.

25 La Iosep temene Matatias pe Matatiastemene Amos. Amos temene Nahum peNahum temene Esli. Esli temene Nakai peNakai temene Mat.

26 Mat temene Matatias pe Matatiastemene Semein. Semein temene Iosech peIosech temene Iota.

3:7: Mat 12:34; 23:33 3:8: Ioa 8:33, 39 3:9: Mat 7:19 3:12: Luk 7:29 3:16: Ume 13:25 3:19:Mat 14:3-4; Mak 6:17-18 3:22: Ioa 1:32 3:23: Luk 4:22; Ioa 6:42

Lukas 3:27 83 Lukas 4:1527 Iota temene Ioanan pe Ioanan temene

Resa. Resa temene Serupapel pe Serupa-pel temene Sealtil. Sealtil temene Neri peNeri temene Melki.

28 Melki temene Atti pe Atti temeneKosam. Kosam temene Elmatam pe El-matam temene Er.

29 Er temene Iosua pe Iosua temeneElieser. Elieser temene Iorim pe Iorimtemene Mattat. Mattat temene Liuai peLiuai temene Simeon.

30 Simeon temene Iuta pe Iuta temeneIosep. Iosep temene Ionam pe Ionamtemene Eliakim.

31 Eliakim temene Melea pe Meleatemene Menna. Menna temene Mattatape Mattata temene Natan. Natan temeneTeuit pe Teuit temene Iesi.

32 Iesi temene Opet pe Opet temenePoas. Poas temene Salmon pe Salmontemene Nason.

33Nason temeneAminatap peAminataptemene Atmin. Atmin temene Ani pe Anitemene Hesron. Hesron temene Peres pePeres temene Iuta.

34La Iuta temene Iakop pe Iakop temeneIsak. Isak temene Apraham pe Aprahamtemene Tera. Tera temene Nahor pe Na-hor temene Seruk.

35 Seruk temene Reu pe Reu temenePelek. Pelek temene Eper pe Eper temeneSela.

36 Sela temene Kainan pe Kainantemene Arpaksat. Arpaksat temene Sempe Sem temene Noa. Noa temene Lamekpe Lamek temene Metusela.

37 Metusela temene Enok pe Enoktemene Iaret. Iaret temene Mahalalelpe Mahalalel temene Kenan. 38 Kenantemene Enos pe Enos temene Set.Set temene Antam pe Antam temeneNeHalang.

4Non Poreke Ngana Totoia Iesus(Mat 4:1-11; Mak 1:12‑13)

1 Ioanes henune Iesus nge Iortan ke hetpe Opepengpeng hemute i pe mene i kelanga ich sana lomona. 2 Pe nga lamauIesus tuke ana etue iri ana non kina nai(40) pe non poreke ngana totoi ke helosioia i. Nga etue lochloch ngana nemur Iesus

ngaua ngaunga e ero pe nga hoena meteana toto ol.

3 Iok laol, Non Poreke ngana neu helelange i, “Teke iong NeHalang tuna toto otunge helenga kerkereng ngana langa umnei ke hul ke am ngaunga ia.”

4 Pe Iesus tuacholia, “NeHalang nenahotonga hele ke teke, ‘Hana pe heheite mene maulinga ke koko nga ngaungamana ero.’ ”

5 Pe Non Poreke ngana mene heke ilanga kileng e nga hengene palaungana.Pe mala ero mana pe henonoua i langakileng lochloch ngana nga ich. 6 Pehele lange i, “Lape e tunge lem kerk-erenga palaungana nenge o nauele kilenglochloch ngana nemur. Pe ure lochlochngana nga kileng nemur iong lem ia ol.O esia ure lochloch ngana nemur te tunglochloche at nge iau lo. Pe lape e tungpulut mene lange mele pele mana nga iaulemek ngak. 7Nenge teke o heto heke iaulape e tunge ure lochloch ngana nei ke lemol.”

8 Pe Iesus tuacholia, “NeHalang nenahotonga hele ke teke, ‘O heto heke NeHa-lang am Soke pe oume mana nge i!’ ”

9 Ol pe non poreke ngana neu meneIesus lange Ierusalem pe hetakila heke inga NeHalang na pele palaungana ona ngalut toto pe hele lange i, “Nenge teke iongNeHalang tuna toto, o tamu hot lamai keo losio langa ich. 10 Iange NeHalang nenahotonga hele ke teke,“ ‘NeHalang lape kulosia na angkelo mur

ke tenau ele iong.11 Lape tera hit heke mene iong nga peria

pe lape um riria apem ero toto.’ ”12 Pe Iesus tuacholia, “NeHalang na ho-

tonga hele ke teke, ‘O totoi ia am Non SokeNeHalang ero. Pe oech ia i ke nanasialemem ngam mana ero toto.’ ”

13NonPorekengananeu totoi kehelosioia Iesus nga poinga lochloch. Ke het pe uaana iange nga hoena lape at tau mule i.

Iesus Talune Ana Ume Nge Kalelea(Mat 4:12-17; Mak 1:14‑15)

14 La ol pe Iesus la mule nge Kale-lea pe Opepengpeng na hekerkerenga tuluchluch nge i. Pe pingana song nga kilenglochloch ngana nga lamau. 15 Iesus hetoronga hetoronga ana pele mur pe hulualochloch ngana te heto heke i.

3:32: Rut 4:17-22 3:36: Gen 11:10-26 3:38: Gen 4:25-26 4:4: Deu 8:3 4:8: Deu 6:13-14 4:10:Psa 91:11-12 4:12: Deu 6:16; 1Ko 10:9 4:13: Hip 2:18; 4:15

Lukas 4:16 84 Lukas 4:39Iesus Na Kileng Nganangana Mur Leme-

ria Ero Ia I(Mat 13:53-58; Mak 6:1-6)

16 La Iesus la mule nge Nasaret ngakileng nenge i soke ia. Pe nga Sapatana etue Iesus la mule nga hetoronga anapele ke pomanga popoia lo. Mes haka kesisia NeHalang nena hotonga mur 17 pete tunge alalaha nenge hetatalonga Isaiaslange i. Iesus ulele alalaha neu langahelenga nenge tehas ia ke pomai,18 “Non Soke opene koi tu luluch nge iau

iange i sipona hesilei hote iauke e haliu hotote nena helenga urana

toto ngana.Helenga urana toto ngana nei e haliu hote

lala ngehehei pe hana nenge eria haka ero pe

reria ure ero toto nga ich nei.Pe kulosia iau ke e haliu hot ke pomai:

Iri nenge tetu teunga kileng aunganate lohotot.

Pe iri nenge mataria hit te nachnau.19 Pe e haliu ke e teke, etue nem at lo

nenge lape Non Soke mene mule nahana mur lochloch.”

20 Iesus lulit mule hetatalonga Isaiasnena alalaha tunge lange mele nenge atiape are sio. Pe hulua lochloch ngana nengahetoronga anapele letenaneumataria tuitmene i. 21 Ol pe hele lange iri, “Helengachonna nengaNeHalang nena hotonga neilohot kemanmanna heueu nei, ngana lakae sisia ke a longe ke ulolo.”

22Pe iri lochloch leteria urana toto pe terura iange ana non hele ngana ia helenganemurma ke urana toto. Pe te hele, “I maiIosep tuna kai!?”

23 Pe Iesus hele lange iri, “Imo lape ahele at nge iau ke pomai, ‘Iong o hemaulmule iong. Iange iong non nenge onauelele haleles kina mur. Ure nemurnenge o poia nge Kapernamopoia nga lemkileng pengpeng.’

24 “E hele ke manmanna toto lange imo.Hetatalonga e nena kileng ngananganamur pengpeng lemeria ero ia i. 25 Ngenike pakarkar una mur halang toto ngeIsrael nga etue nenge Elaisa. Pe nga etuenem pitte mol ero ke hesinga iri mol pehakekena. Pe uringa palaungana toto lo-hot nga ich lochloch. 26 A longo at ngeiau. Manmanna toto ke NeHalang kulosia

Elaisa ke lange pakarkar una mur nge Is-rael ero. Kulosmene i ke lange pakar e ngetutu nge Sarepat nga kileng nenge Saiton.

27 “Pe nge Israel nga etue nenge Elisa,hulua halang temene haleles poreke totongana nenge ngaungaua singiria. Pe ellenge iri Elisa hemas mule i nga haleles nemero toto. Pe Elisa hemas mene ne Namannge na nge Siria.”

28 Iok laol, hulua lochloch ngana nengahetoronga anapele te longehelenganei peleteria inin toto. 29Te lohaka pe te onrunghote Iesus nga kileng neu pe temene ilanga hengene. Pe te teke tesau hot totei ke losio ke mete. 30 Pe ero, ana non iteumana nga hulua nemur tunangaria pe lasapele.

Iesus Keres Taua Uneinei(Mak 1:21-28)

31 Ol pe Iesus i sio lange Kapernam ngakileng nge Kalelea. Pe nga Sapat ana etueIesus hetore hehei pe hana. 32 Hehei pehana te rura totoia Iesus na helenga iangemeena pe tua tote leteria.

33 Nga hetoronga ana pele neu letenanone nge uneinei tuteu nge i alngana hotke palaungana toto. 34 “Ah! Iesus nengeNasaret o teke oat ke o potaria imem? Oteke oat ke opoi poreke imem? E eteiaiong ke ulolo. Iong pengpeng toto ngeNeHalang kulosia iong ke oat.”

35 Pe Iesus keres taua uneinei neu pehele, “O reng ol pe oua hot nge non nem!”Pe uneinei neu tamal sue non neu langaich pe ua hot sapele nge i pe non neusingina urana mana.

36 Pe hehei pe hana te esia ure nei pete rura toto pe te hele el nge iri, “Helengautar nemai? Helenga nei kerkereng toto inenge keresia uneinei mur pe te ua hot.”37 Pe Iesus pingana song ke rongo hekekileng lochloch ngana nga kileng neu.

Iesus Hemasia Hulua Halang(Mat 8:14-17; Mak 1:29-34)

38 La Iesus i hot nga hetoronga ana peleneu pe langa Simon na pele. Pe Simonuene, haleles poia ke singina milanglangtoto pe te hele urume i lange Iesus. 39Ol peIesus la kemes nga ana hei na hete ilina pehele ke kerkereng toto langa haleles neu.Iesus hele pehaleles neuhet sapele ngeheineu. Haleles het pe hei neu loaka pe tunsapele aria.

4:18: Isa 61:1-2 4:22: Luk 3:23; Ioa 6:42 4:24: Ioa 4:44 4:25: 1Ki 17:1, 7 4:26: 1Ki 17:8-164:27: 2Ki 5:1-14 4:32: Mat 7:28-29

Lukas 4:40 85 Lukas 5:1740 Sinanga matana puluch lo pe hulua

halang te atia aria haleles mur nge Iesus.Pe Iesus tal heke penna nge iri pe irilochloch aria haleles het. 41 Pe uneineimur te ua hot nge hana halang pe tealngaria kemai, “Iong NeHalang tuna!” PeIesus hele ke kerkereng toto lange uneineinemur, pe poia iri ke te hele ero iange teeteia ke Iesus i Kristus nem.

42 Uach sio lo pe Iesus i ke langa kilenge nge mele tuaia ero. Pe hulua te tangorere i pe te hottaua i pe te hele ele i kelohaka hatalia iri ero. 43 Pe ero. Iesus helelange iri, “Iau lape ela nga kileng hel puleke e haliu hote Temek nena helenga uranatoto ngana lange hehei pe hana. E haliunga etue nenge hehei pe hana tenau hakalange NeHalang aria Soke. Pe NeHalangnauele iri lochloch ngana ke nek. Elanga ume palaungana nem iange NeHalangkulos sue iau ke e poia.” 44 Ol pe Iesus lake haliu nga hetoronga ana pele mur ngeIutea.

5Iesus Talun Ke Iua Nena Hana Mur(Mat 4:18-22; Mak 1:16-20)

1 Iok, nga etuene e Iesus mesmes ngaech hetaliliu ngana palaungana ililna ngeKenesaret. Ol pe hulua halang te emurunghite i pehel te teke te longo totongaNeHa-lang na helenga. Pomalam te pururum teunga pekngaria mur koaria ke tela rochroitoto. 2Pe Iesus esia aka nai nge te ele hekenga peipei. Pe hana nenge te olole ruo ngasulang nemur ngaria kou te lomlomohoat.3 Ol pe Iesus lake kila teu nga Simon nenasulang pe hele lange i ke ele hote sulangneu ke mana hot la pol nge hot. Ke Iesusare teu nga sulang neu pe hetore huluanemur.

4 Iesus hetore hulua nemur ke het pehele lange Simon, “O hepu hote lem su-lang ke lange ech leme ngana pe imo ulpekngam mur a hemes sue hoat ke a holeruo.”

5 Pe Simon tuacholia, “Non Soke, imempum toto ia hoat nei hesio ngana ngamiliko lo i! Pe emem ero toto. Pe lapee hesio mule hoat nei ke pomanga o helengam.”

6 Iok laol, te hesuehoat nemurpe te holeruo nge halang toto nge poia hoat nemur

ke te teke te uch ulu. 7 Pe te iua pekngariamur nga aka e pule ke teat ke te halaua iri.Teat ke te hemuta heke sulang nai neu ngaruo ke te puluch par.

8 Pe Simon Petrus esia ure nenge lohotpe tualou sio nga Iesus matana pe helelange i, “Non Soke oua toto ak iange iaulek poinga poreke!” 9 Petrus poi ke pomauiange iri ul pekngana mur te rura totonga ruo lochloch ngana nenge teole. 10 PePetrus pekngana nai pule Ieims pe IoanesSepeti tutuna mur te rura pule.

Ol pe Iesus hele lange Simon, “O matauero. Heueu pe laol lape o menmene hanake pomanga ruo nge o hole nga hoat.”11 Iok, te ele heke sulang mur nga peipeipe te hile sue ure lochloch pe te hile suearia ume mur nenge te holole hoat pe tenanasia Iesus.

Iesus Hemas Mule None(Mat 8:1-4; Mak 1:40-45)

12 Iok, Iesus langa kileng e pe nga kilengneu none tu. Pe non nem tu poreke totoia haleles poreke toto ngana nenge ngauhohoa singira. Pe nga etue nenge esiaIesus talsio tote i pe hele ke teke, “NonSoke, nenge teke lemem toto o hemasiaiau!”

13 Pe Iesus tal heke penna nge non neupe hele, “Oe lemek toto. Singim lemlemmule!” Pe haleles neu het sapele nge nonneu.

14 Pe Iesus hele ke kerkereng toto langei, “O hele pulut rara lange mele ero toto.Ola ke o heteia singim lange tunginga ananon. Pe o makia lem tunginga hel ke onanasia hotonga nenge NeHalang tungelange Moses. Pomalam hulua lochlolch teeteia ke singim urana mule lo.”

15 Pe Iesus pingana song ke langa tautoto pe hulua halang te atat ke te longonge i pe te teke Iesus hemaulia iri nga ariahaleles mur. 16Pe kokoes Iesus ua kome kehetalaulau nga kileng nenge ngananganaero.

Iesus Hemasia None Nge Apena Mete(Mat 9:1-8; Mak 2:1-12)

17Nga etuene e Iesus hetottoro pe Pare-sio mur pe hotonga ana hetoronga murteat nga kileng nemur nge Kalelea pe Iuteape Ierusalem. Hana nemur teare lamaupule. Pe Non Soke tunge na hekerkerengapalaungana lange Iesus ke hemas mule

4:41: Mat 8:29; Mak 3:11-12 4:44: Mat 4:23 5:1: Mat 13:1-2; Mak 3:9-10 5:5: Ioa 21:3-8 5:11:Mat 19:27 5:14: Lev 14:1-32

Lukas 5:18 86 Lukas 6:2

haleles mur. 18 Hana hel te takisia nonenge apena mete luluch nga na hete pe teteke te teuia langa pele letena ke tetal suei nga Iesusmatana. 19Huluahalang ol pe tetango rara kue e nge temene teua non neulange teu. Ol pe te takis heke i langa peleona teal hatalia pele pulpulna pe te heonsue pe te hesue i luluch nga nena hete kelanga hulua tunangaria nga Iesus matanapengpeng.

20 Iesus esia leteriamanmanna ngana pehele lange non neu, “Neingak, e saua lempoinga poreke ngana mur ke te lasus totolo.”

21 Pe hotonga ana hetoronga mur peParesio mur te hele te hele hel nge iri,“Itei pane mai? Mele nei hele poreke toteNeHalang i! Teke i utar toto pamai? Ne-Halang i toro mana nge saua rera poingaporeke ngana mur ke te lasus!”

22 Iesus eteia leteria tuanin ngana murpe hele lange iri, “Pomere nenge letemotuanin rara ke pomam ia ure nemur?23 Semel ngana nge e hele ke e teke, ‘Esaua lem poinga poreke ngana mur ke telasus toto lo.’ Pe anali toto nge e heleke e teke ‘O loaka pe oi.’ 24 Heueu lapeaes tote nga matamo nge Non Tuna nakerkerenga palaungana nga ich nge sauapoinga poreke ngana mur.” Iok, hele langenon nenge apena mete neu, “E hele langeiong, o lohaka pe o mene lem tako pe olanga lem pele!” 25Ueiuei mana pe non neulohaka nga iri lochlochmatariamene hekenena manga pe langa nena pele pe hetohekeke NeHalang. 26 Pe hulua lochlochngana nemur te rura toto pe te mataupe haria kangkanga mana nga ure nengelohot pe te heto heke NeHalang pe te hele,“Heueumananei ta naueurenemurnengeta esia iri erochro nge nike.”

Iesus Iua Liuai(Mat 9:9-13; Mak 2:13-17)

27 Iok, Iesus hile kileng neu pe i ke lape esia Liuai nge arare nga nena ume anapele nenge lololoch umtutuna ia.Pe Iesushele lange i, “O nanasia iau.” 28 Pe Liuailohaka pe hile sue ure mur lochloch nganape nanasia Iesus.

29 Ol pe Liuai poia Iesus ana ngaungapalaungana pe hana halang toto nge irinenge te lololoch umtutuna pe hana helpule tela ke te ngau luluch nge Iesus.

30 Paresio mur iri ul aria hotonga ana het-orongamur te ngunngunupe te hele langeIesus na hana mur. Pe te ontei, “Pomerepa nenge o ngau pe oin luluch nge hananenge te lololoch umtutuna pe nge hanaporekreke ngana nemur pamam?”

31 Pe Iesus tuacholia reria helenga, “Irinenge singiria haleles mana tela nge nonnenge umume nga haleles ana pele pe irinenge singiria haleles ero tela ero nike.32 Iau eat mana nge iri nenge muteria totoke te hulia reria poinga poreke ngana murpe te nanas mule iau. Pe iri nenge te tekeiri siporia te pengpeng lo eat nge iri ero.”

Onteinga Nga Heonga(Mat 9:14-17; Mak 2:18-22)

33 Hana hel te onteia Iesus, “Pomerenenge Ioanes nena hana mur pe Paresiomur reria hanamur teheo nga ngaunga pete hetalaulau ke kokoes pe lem hana murero?”

34 Iesus tuacholia, “Nenge teke nonengesia nehei, lape heo ele hulua ngangaunga pule? Ero toto la! 35Pe nonnengengesnges ana etue nenge lohaka hataliairi lape at. Nga etue nem hulua lochlochngana nem lape teheo nga ngaunga ol.”

36 Iok, Iesus heleia helenga opene epule, “Mele chach ia nena hengeron heueungana pe sima hite langa hengeron nikengana ero. Nenge tekepoia kepomam lapepoi poreke hengeron heueu ngana nemnge tachach ia. Pe lape poia hengeronnike ngana nem ke nakuna poreke pule.37Pe pulemele ling teua uain heueu nganalanga kina nenge nike ngana ero iangesosolos. Nenge teke poia ke pomam lapepoia kina nike ngana nem ke chach pepasiling hot, pe kina nem poreke sapele.38 Ke lape a ling teua uain heueu nganalanga kina nenge heueu ngana pe makuk.39 Pe mele lemene taua uain heueu nganaero ol nenge teke inia nike ngana lo. Pemele neu hele, ‘Nike ngana nem urana.’ ”

6IesusHetore ItaNga PoingaNengeTa Poia

Nga Sapat Ana Etue(Mat 12:1-8; Mak 2:23-28)

1 Nga Sapat ana etue Iesus iri ul nenahana mur tei teu langa ume e. Pe Iesusnena hana mur te sohe uit nganangana pete soch hote paena pe te ngaua. 2Pomalam

5:20: Isa 43:25; Luk 7:48 5:24: Ioa 5:8 5:30: Luk 15:1-2 5:34: Ioa 3:29 6:1: Deu 23:25 6:2:Ioa 5:10

Lukas 6:3 87 Lukas 6:25Paresiomur te onteia Iesus, “Rera hotongahele ke teke tapoi ke pomamnga Sapat anaetue ero. Pe pomere nenge lem hana murtepoi ke pomam?”

3Pe Iesus tuacholia iri, “Imomam a sisianon soke Teuit poi ngana nge nike ero?Nga etue nenge iri ul nena hana mur temete aria? 4 Te mete aria toto pe ana noni teu langa NeHalang nena pele pe menengaunga nenge heo ngana ke te ngaua. Perera hotonga hele ke teke ngaunga nemtunginga ana hana mur mana aria.” 5 PeIesus hele pule ke mai, “Sapat ana etuenem tokoninga koi iau Non Tuna.”

6 Nga Sapat ana etue e pule Iesus het-ottoro nga hetoronga ana pele. Hetottorope none nge penna tamalmalmete tu pule.7 Paresio mur pe hotonga ana hetorongamur hel te tango rara kue nenge te ollakahote Iesus ke poia poinga poreke ngana e.Pe te teke tenau ala tote i pe te nachnei hittote i nge hemas ia non neu nga Sapat anaetue. 8 Pe Iesus eteia iri lochloch ramariake het lo pe hele lange non nenge pennamete neu, “Omes haka pe oi hot at lakoingamuka.” Non neumes haka pe la sapelenga muka.

9 La ke mes pe Iesus hele lange iri, “Eonteia imo lochloch. Hotonga nenge itahele ke teke ta poia ume utar mur ngaSapat ana etue? Ta halau hel mule ngeita ma ta hunel mule nge ita? Nenge tekemele nge ana haleles palaungana tu tahunsapele i ma ta hemas mule i?”

10 Iesus nau rara nge iri lochloch pe helelange non nenge penna mete neu, “Otulhote perim mete ngana nem ke peng-peng.” Pe non neu teke tul hote pennamete ngana neu ke mai pe penna uranamule sapele. 11 Pe hana nemur te esia kemau pe leteria inin toto pe te hele telehel nge iri nga utar nge lape te poia langeIesus.

Iesus Hesilei Hote Nena Hana Mur IriAnaloch Pe Nai

(Mat 10:1-4; Mak 3:13-19)12Nga etuene e Iesus i haka langa kileng

chouchou ngana e ke hetalaulau. Pe het-alaulau nga kileng neu ke la uach sio.13 Ol pe iua nena hana mur lochloch pehesilei hot ke analoch pe nai pe hetue irike nena hekulkulonga mur. 14 Eria koinemur: Simon (nenge Iesus hetue ke ene

Petrus) pe tina Antreas pe Ieims pe Ioanespe Pilipus pe Patolomius 15 pe Mateus peTomas pe Ieims (nenge Alpeus tuna) peSimon (nenge te hetue i ke Emo Kina) 16peIutas (nenge Ieims tuna) pe Iutas Iskariot(nenge Iesus nena non ia pe poi porekemule lange Iesus).

Iesus Hetottoro Pe Hemasmas(Mat 4:23-25)

17 Iesus hile kileng chouchou ngana neupe iri ul nena hana nemur tei sio. Tei siope la temes nga kileng mosngana luluchnge na hanamur hel pule nge halang toto.Pe hulua halang teat nge Iutea pe ngeIerusalem pe nga ruach ilina pule nge Tirpe Siton. 18 Iri lochloch te teke teat kete longo Iesus nge hetottoro pe te tekehemas mule iri nga aria haleles mur. Irinenge uneinei tuteu nge iri teat pule peIesus hemas mule iri. 19 Pe hulua lochlochngana te teke tera nge i iange kerkerenganem lohot manmana nge i pe hemasia irilochloch.

Tunga Urana Ngana Pe Poreke Ngana(Mat 5:1-12)

20Ol pe Iesus naula nge na hana mur pehele,“Imo nenge lemo ure halang ero, a iech

totoiange atu teu nga NeHalang nena

naualanga lo!21 Imonenge ameteamonga ichheueunei,

a iech puleiange lape samo una nga hoena.

Imo nenge a tangtang pe letemo meenatoto heueu nei,

a iech iange nga hoena lape a melmelmule.

22 “Imo nenge a nanas tote Non Tuna pehanamuteria taua imo ero toto pe te tangaselel amo, a iech! 23 Nenge teke ure neilohot nge imo, a iech toto pe ahes hakaiange urumo palaungana kou kulele imonga lut nga tapa.24 “Pe imo nenge lemo ure halang heueu

nei, a iech ero oliange atu ngamo nenge urana toto a

mene ke ulolo!25 Pe imo nenge samo huna heueu nei, a

iech ero oliange nga hoena lape a meteamo

toto!

6:3: 1Sa 21:1-6 6:4: Lev 24:5-9 6:21: Psa 126:5-6; Isa 61:3; Hem 7:16-17 6:22: Ioa 15:19; 16:2; 1Pi 4:14

Lukas 6:26 88 Lukas 6:43Imo nenge a melmelmel heueu nei, a iech

ero oliange nga hoena lape a tang man-

mana ol!26 Pe imo nenge hulua te heto hekeke imo,

a iech ero oliange nge nike hulua nemur reria tete

mur te heto hekeke hana nemurnenge te pallaklaka ke iri hetata-longa.”

Mutemo Taua Lemo Ngarang Mur(Mat 5:38-48; 7:12a)

27 Pe Iesus hele mule, “E hele lange imonenge a longo atat nge iau. Letemo lamule pe lememo tau mule lemo ngarangmur pe apoi ke uranamule lange iri nengelemeria ero ia imo pe te tanga selel amo.28A pete iri nenge te hele tautaua imo pe ahetalaulau iri nenge tepoi porekreke imoaria. 29 Nenge teke mele te pele iong ohulia hengemele lange i ke te pele pule. Penenge teke mele achatote lem hengeronnenge hot ana, o ngata mana ke mene lemhengeron nenge teu ana pule. 30 Nengeteke mele hel te onteia iong nga ute hel,o tung mene lange iri pe nenge teke melemene lem ute o ontei haka mule i ero ol.31 Poinga urana ngana nenge lemem kemele hel te poia lange iong o poia lange iri.

32 “Nenge teke lememo tau mene hananenge muteria taua imo lape a meneurumo utar? Anau lange hana porekrekengana mur. Iri kau lemeria tautaua hananenge muteria tautaua iri pule mau pe temene ururia e ero. 33 Teke apoi ke uranalange iri nenge tepoi ke urana lange imope apoi ke pomam lange iri toro mana,pomere toto nenge lape a mene urumo?Pe hana nenge te poreke kau tepoi ke maupule mau! 34 Pe nenge teke a tunge utelange mele pe a teke tuachol mule pomeretoto nenge a teke a mene urumo? Pehana porekreke ngana mur kau te tunghelel reria urelu mau pe te teke te menepengpeng mule reria ure nenge te tungela! 35 A poia poinga nemur ero! Letemo lamule pe lememo tau mule lemo ngarangmur. Pe a tung ure lange mele hel pelememo tau mule ero ol. Pomalam lapeurumo palaungana toto pe NeHalang NgeI Soke Nga Lut Toto tutuna mur imo.Iange I poi ke nek toto lange iri nengete poreke manmana pe iri nenge te hele

urana erochro. 36 Letemo porekeia pekng-amo mur lochloch ke pomange tememonge letena porekeia imo lochloch ngananga ich.”

Tanek Hel Mana(Mat 7:1-5)

37 “O henonou perim lange hehei pehana nga reria poinga mur ero. Pomalamlape NeHalang henonou penna lange iongnga lem poinga poreke ngana mur eropule. Pe o hele hote hehei pe hana reriapoinga poreke ngana mur ero. Poma-lam lape NeHalang hele hote lem poingaporeke ngana mur ero pule. Letem porekeia hehei pa hana nga reria poinga porekengana mur. Pomalam NeHalang lapeletena ia iong nga lem poinga porekengana mur. 38 Lem poinga nenge o tung-tung o poia lange mele hel. Pomalamlape NeHalang poia lange iong pule. Pe imanmanna toto lape tuacholia lange iongke pomai: nenge teke o tunge chasangelle NeHalang tuacholia nga chasang ellenge rure pe pip hite pe hemuta heke muleke pararai pe tunge lange iong. Lem ha-launga meena ngana nenge o poia langemele hel lape NeHalang tuachol mulelange iong.”

39 Pe Iesus heleia helenga opene neilange iri, “Nenge teke nonengematana hitkoke neingana e nge matana hit pule lapeiri nai te losio teu nga polo. 40 Pe kol melenge lala nga hengetoro i palaungana ngeana hetoronga ero. Pe teke heulo hote anahesinga nemur nga hengetoro lape poi kemange ana hetoronga ol.

41 “Pomere nenge o esia ae mumunaunne nge mateu nga tim e matana peo kolkol taua ae chonna palaungana ngemaele matam? 42 Pomalam lape o helelange tim e neu ke pomai, ‘Kole tik, oiat ke e sulhote ae mumuna unne langamatam.’ Iong o hele ke mau pe iong sipomo kolkol taua ae chonna palaungana nemnenge maele matam. Iong opoi ke mangamamulou ero! Opoi hot tele ae chonnapalaungana nenge maele matam. Ke hetlaka onau ke nek toto pe o sulhote aemumuna nenge maele tim matana.”

Ae E Luluch Nga Nganangana Mur(Mat 7:16-20; 12:33-35)

43 “Ae nenge haka pe nganngana lohotke urana i ae poreke ngana ia ero. Pe

6:31: Mat 7:12 6:37: Mat 6:14 6:38: Mak 4:24 6:39: Mat 15:14 6:40: Mat 10:24-25

Lukas 6:44 89 Lukas 7:17ae nenge haka pe nganangana lohot keporeke i ae urana ngana ia ero. 44 Taeteia ae elle pe elle nga nganngana murke pomalam, o teke o sohe kon ola ngaraka tana ero. Pe o teke o sohe here, olanga kore tana ero. 45 Pe non nenge uranalape ta esia poinga urana ngana nge lohotnge i iange poinga nem at nga letena toto.Pe non nenge poreke lape ta esia poingaporeke ngana nge lohot nge i iange poinganem at nga letena toto. Iange harra helehote utar nenge muta nge ita nga leteratoto.”

Hana Nai Te Hemes Ke Pele Nai(Mat 7:24-27)

46 “Pomere nenge o hetue iau ke amSoke iau pe opoi ke pomanga e hele ngakero? 47Mele nenge at nge iau pe longe lekhelenga pe longo taua iri lape e henonouhote i ke i non nge pomai: 48 I pomanganon nenge hemesia na pele pe selsio totena pele huna munna pe ume heke ngaum. Pe nga lukunna ech ngau reke kilengpe teke tak hote pele pe pele nem meske kerkereng toto iange te umeia ke nektoto nike. 49 Pe mele nenge longe lekhelenga pe nanas taua ero lape poi kepomangamele nenge hemesmene na pelenga lut mana pe sel sue munna ero. Penga lukunna ech ngau reke ke at pe takhote pele nempe losio sapele. Pe pele nemuchulu ke poreke toto.”

7Non Soke Nem Letena Manmanna Ngana(Mat 8:5-13)

1 Iok laol, Iesus heleia ure lochlochngana nei lange hehei pe hana ke het pei ke lange Kapernam. 2 Pe nga lamaunon nenge i mukmuka nga palinga hel anahana mur tu. Pe nena non nenge umumenge i singina haleles toto pe teke metmetelo. Pe ana non ana soke mutena tau totei. 3 Ana soke longe Iesus pingana, ol pekulosia hana papalaungana hel nge Israelke tela taua Iesus ke hemas mule non sokeneu nena non. 4 Tela ke te lohot nge Iesuspe te ech tote i pe te hele, “Lememem totoke ola ke o hemas mule non soke neu nenanon. Iange i poia ume palaungana totoat nge imem Israel mur. 5 Pe i mutenatau tote imem Israel mur pe lele lemem

hetoronga ana pele.” 6 La ol pe Iesus kokosapele nge iri.

Tela rochroi nga pele lo pe non sokeneu kulosia pekngana hel ke la te heleia isipona na helenga lange Iesus, “Non Soke,lemek ero nge e hekuleileia iong. Iau eurana ero toto nge oteu at nga lek pele.7 Pe pule e urana ero toto nge iau sipokela ke e esia iong. Lemek ke e teke o helemana pe lek non nenge umume nge iauurana mule. 8 Iau pule eume pe e longotau menmene ak ae huna mur pe pule iausipok enau ele palinga hel ana hanamur. Ehele lange elle ke e teke, ‘Ola!’ pe ila. Pe ehele lange e pule ke e teke, ‘O i at!’ pe i at.Pe e hele lange lek non nenge umume ngeiau ke e teke, ‘O poia ume nei!’ Pe i ume ia.”

9 Iesus rura toto nga Non Soke neu nenahelenga nei. Longe ke het pe ralele tauahulua nenge te nananas ia i pe hele langeiri, “E hele lange imo pengpeng, e hottauanone nge letena manmanna ngana pomaiero kura. Pe nge Israel pule e hottaua eero!” 10 Hana nenge te atia non soke neuna helenga tela mule nga pele pe halelespalaungana nenge poia non soke nena nonneu het mule lo.

Iesus Hemaul Heke Hei Pakar E Tuna11Pomange rou Iesus langa kileng e nge

ene Naen. Pe nena hana mur pe huluahalang pule te nanasia i. 12 Te ii ke la telohot nga kileng neu ana kue matana petesaol haka nga hei pakar e tuna kolunange telolo hotote ke la tealo hitite. Pe heipakar neu tuna elle mana ke ngana kolounenge mete neu lo. Pe hulua halang ngakileng neu tei luluch nge i. 13 Ol pe Iesusesia hei pakar neu pe letena poreke toto iai pe hele lange i, “Atong o tang ero.”

14 Pe Iesus i ke la rahaka nga metengaana hete pe hana nenge te takisia temes.Pe Iesus hele, “Kol nem! E hele lange iong.O lohaka!” 15 Pe kol nenge mete neu arehaka pe hele sapele. Pe Iesus tung mule ilange tana.

16 Pe hulua nemur te esia pe te mataupe te heto heke NeHalang pe te teke, “Het-atalonga e nge na kerkerenga palaunganatoto i! Tu luluch nge ita! NeHalang at loke hemas mule nena hana mur!” 17 Iesuspoia ure nei pe pingana song nga kilenglochloch ngana nge Iutea pe kileng nemurnenge tetu rochroi.

6:46: Mat 7:21 7:15: 1Ki 17:23; 2Ki 4:36 7:16: Luk 1:68 7:19: Psa 40:7; Mal 3:1; Hem 1:8

Lukas 7:18 90 Lukas 7:38Ioanes Hekule NenaHanaNai Lange Iesus(Mat 11:2-19)

18 Iok, Ioanes nena hana mur te helelange i nga ure lochloch ngana nei. Ioaneslonge pe iu ke nena hana nai 19 pe kulosiairi kela te onteia Iesus. Pe te teke, “Ionglaka lomnengeNeHalang hele ke teke lapekulosia ke at? Eh, Mele nenge mo kulelekau lape atat kura mau?”

20 La hana nai neu tela nge Iesus pete hele, “Ioanes nenge henunun kulosiaimem ke at mo onteia iong. Ioanes teke,‘Iong laka lom nenge NeHalang hele keteke lape kulosia ke at? Eh, Mele nengemokulele kau? Lape atat kura mau?’ ”

21 Nga etue neu pengpeng Iesus hemasmule hulua halang nga aria halelesmur pehelope hote uneinei mur pe poia iri nengemataria hit ke tenau mule. 22 PomalamIesus tuacholia Ioanes nena hana mur keteke, “Ala mule pe a hele lange Ioanes ngautar nenge a esia pe a longe lo. Iri nengemataria hit tenau mulmule lo. Iri nengeaperia mete tei mulmule lo. Iri nengehaleles poreke ngana lohot nga singiriate urana mule lo. Iri nenge talngaria hitte longo mule lo. Iri nenge te mete temaul haka mule lo. Pe iri nenge reria urehalang ero pe tetu poreke toto nga ichte longlonge NeHalang na helenga uranatoto ngana. 23 Hana nenge te longe lekhelenga pe leteria manmanna ngana losioero lape te iech toto!”

24 Iok, Ioanes nena hana mur tela olpe Iesus talun ke nana urume Ioanes napoinga mur lange hehei pe hana. Pe heleke teke, “Nenge ala nge Ioanes nga ichsana lomona nem pe nga ramamo a tekea esia utar toto? A teke a esia heilil ina ange tutula iu rusia pe pellou rara mana?25 Teke ramamo tunga nem ero pe a tekeala ke a esia utar? A teke A esia nonenge heronia hengeron urana ngana mur?Hana nenge te heronia hengeron nengepomam pe te ngaungaua ngaunga urananganamur tetumananga pele palaungananenge uruna haka toto! 26 Iok, a hele atnge iau ol. Nga ramamo a teke a esia utartoto? A teke a esia hetatalonga e? Oe imanmanna ke i hetatalonga. Pe i altotonga hetatalonga mur lochloch. 27 Ioanes isipona nenge NeHalang na helenga nengetehas sue hele tala ia lo. Ke NeHalang hele,

“ ‘Lape e kulosia non nenge mene lek he-lenga

ke imukange iong kehelue lemkue.’ ”28 Pe Iesus hele pule, “E hele langeimo, Ioanes i palaungana toto nge hanalochloch nenge tetu nge nike ke at heueunei. Pe nga NeHalang nena naualanga penekinga nge ita, iri nenge teat nga hoenalape te ele haka toto nge Ioanes.”

29Hulua lochloch ngana nemur te longepe iri ul hana nenge te lololoch umtu-tuna mana te heto heke NeHalang ngena poinga pengpeng mana. Iri te poi kepomam iange Ioanes henune iri lo. 30 PeParesio mur iri ul hotonga ana hetorongamur ero. Iri lemeria ero toto nge te nana-sia NeHalang. Iange iri tela nge Ioanes kehenune iri ero nike.

31 Iesus hele mule, “Nga enau ngak ngehulua nga etue nei nakuria te teke tepoike pomere mai? 32 Tepoi ke pomalaka ngaaina kinkino ngana nenge aria tuluk naike te arare nga ingala munna. Pe leteriainin tau helel pe hel te chusi. Iok, hel tealngaria tele lange pekngaria mur,“ ‘Pomere nenge mo palia emem hario

pe ahes ero?Pe moute pum ana utunga

pe a tang ero?’33 Oe, imo nga etue nei a pomanga ainanemur iange Ioanes nenge henunun at peheo nga ngaunga pe inia ech kerkerengngana e ero pe a hele ke a teke, ‘Non panem, uneinei tu nge i iam!’ 34 Iok, NonTuna at. Ngaungau pe inin pe imo a hele,‘Anau langa non pa neu! Non nei ngauhalali! Pe in sakilil i! Pe kokoko ngehana nenge te lololoch umtutuna pe hananenge reria poinga poreke toto!’ 35 Pe irinenge te nanasia NeHalang iri te hemal-laha hote ke NeHalang i pengpeng toto pemanmanna.”

Iesus Lake Ngau Luluch Nge Simon NengeI Paresio

36Non Paresio e iua Iesus kela ngau ngana pele. Iok Iesus iteu langa pele neupe kila sio ke te ngaungau ol. 37 Pe ngakileng neu heie nge poinga poreke nganamuta toto nge i tu. Ana hei longe Iesusnge lake ngaungau nga non Paresio neuna pele pe mene ech kina e nge te umehote nga um. Pe ech kina nemmuta ia urenenge inangana ehech. 38Pe la anaheimes

7:22: Isa 35:5-6; 61:1; Luk 4:18 7:26: Luk 1:76 7:27: Mal 3:1 7:29: Luk 3:12 7:30: Mat 21:327:34: Luk 15:2 7:37: Mat 26:7; Mak 14:3; Ioa 12:3

Lukas 7:39 91 Lukas 8:8nga Iesus rumena nga apena mangana petangtang ol. Tangtang pe matana eina sioke la lome Iesus apena. Ke het pe tauneIesus apena nga palpalna ina pe saka hiteIesus apena. (poi ngana nei, manga teketalsio tote i pe heto heke tote Iesus) Peheusiling heke ure nenge inangana ehechneu nga Iesus apena.

39 Pe non Paresio neu esia pe hele mananga letena, “Teke non nei i hetatalonga kemanmanna lape eteia hei nenge rachrauai neu. Pe pule eteia ke hei nem i hei porekengana toto.”

40 Iok, Iesus rahaka helenga pe helelange i, “Simon, e teke e hele ia ute langeiong.”

Pe Simon hele, “Iok, Non Soke, o hele iaat nge iau.”

41 Pe Iesus talun ke hele lange i sapele,“None tunge umtutuna lange hana naipe teke nga hoena te tuacholia ke peng-peng la mule nge i. Elle nge iri mene keumtutuna iri ana non kina lime iri lime(500) pe neingana mene ke umtutuna iriana non kina nai pe analoch mana. (50)42 Pe iri nai ape te teke te tuachol mule pereria umtutuna ero toto. Ol pe non nengetungeumtutuna lange iri hele lange iri nai,‘Hanganok nemur nenge a poia nge iaulape lasus ol.’ ” Iesus hele ke het pe onteiaSimon, “Non tei nge iri nai lape mutenatau tote non nenge tunge umtutuna ne-mur?”

43 Pe Simon lohaka pe hele, “Iau e tekengana laka nenge mene ke umtutuna ha-lang.”

Pe Iesus hele, “Nem pengpeng.”44 Pe Iesus naula nge hei neu pe hele

mule lange Simon, “O esia hei nei? E iteu at nga lem pele pe o tunge ech ke elome apek ero. Pe hei nei lome apek ngamatana heina pe taune mule nga palpalnaina. 45 Pe iong, eat nga lem pele pe oiech ele iau pe olau hite iau ero pe heinei saka hitite apek nga eat ngak nike.Ngana i popoia ne kura. 46 Pe iong opoiheke oliua eina nga palpaluk ero pe hei neiheusiling heke ure nenge inangana ehechnga apek. 47 Pomalam e hele lange ionghei nei eteia nge lape letek poreke ia i nganena poinga poreke ngana mur lochlochngana koi nenge mutena tau tote iau. Pemele nenge na poinga poreke ngana unnesune mana pe letek poreke ia i nga na

poinga nemmutena taua iau ke unne sunemana.”

48 Pe Iesus hele lange hei neu, “Atong,e saua lem poinga poreke ngana murlochloch ke te lasus toto lo.”

49 Pe hana hel pule nenge iri ul tengaungau neu te hele tele hel nge iri, “Iteipane mai ol, nge teke saua hehei pe hanareria poinga poreke ngana mur ke te lasustoto?”

50 Pe Iesus hele lange hei neu, “Letemmanmanna ngana laka hemas mule iong.Ola mule pe otu ke nek ol.”

8Hehei Nemur Nenge Te Halaua Iesus Pe

Nena Hana Mur1 Iok, nga hoena ol Iesus i ke langa

kileng elle pe elle pe haliu hote NeHalangnena helenga urana toto ngana. Helengaurana toto ngana nem hemallaha hoteNeHalang nena naualanga urana ngana penena nekinga. Iesus i rara neu pe nenahana analoch pe nai neu tei luluch nge i.2 Iok, hehei hel nge uneinei pe haleles poiairi Iesus hemas mule iri. Ke hehei nemurte koko pule. Hehei nemur eria mai koi:Maria (nenge ene e pule Mantalena) Anahei Iesus poi hot ke uneinei iri rahtele nainge i. 3 Hei e pule ene Ioana. Pe ana heiene umume nga NeHerot na pele pe enelaka ne Kusa. Iok, hei e pule ene Susana.Ke hehei nemur pe hehei halang pule tehalaua Iesus pe na hanamur nga iri siporiareria umtutuna mur.

Helenga Opene Nga Ngaunga TutunaAlona

(Mat 13:1-9; Mak 4:1-9)4 Hulua halang te atat nge Iesus nga

kileng pe kileng. Iri halang teat te emu-rung ol pe Iesus hele hote helenga openenei lange iri. 5 Pe hele, “None langa umeke tata ngaunga tutuna alona. Tatauangaunga tutuna nemur pe hel te losio hotke tema nga alingele ke heitite iri pe ngiemur teat ke te tuais heke ke het. 6 Pe helte losio teu nga um koana mur nga ichnenge ana um halang. Pe ngaunga tutunanemurmataria hot pe te kalummule iangeich nem poreke. 7 Pe ngaunga tutuna helte losio teu nga kiki letena munna pe tehaka luluch nga kiki pe kiki au hite irike te mete. 8 Pe ngaunga tutuna hel telosio haka nga ich nge urana pe te haka ke

7:50: Luk 8:48; 18:42 8:2: Mat 27:55-56; Mak 15:40-41; Luk 23:49

Lukas 8:9 92 Lukas 8:27nek pe nganangaria halang toto. Ngaungatutuna nemur nganangaria lohot ke ananon kina iri lime (100) nga tana elechle.”

Pe Iesus haliu haka, “A pal talngamo pea longo ke neknek!”

Helenga Opene Mur Aria Ume(Mat 13:10-17; Mak 4:10-12)

9 Iesus nena hanamur te onteia i nga he-lenga opene nei luna. 10Pe Iesus tuacholia,“NeHalang hesilei hote imo ke a eteia kemallaha nga helenga talkome ngana ngaNeHalang nena naualanga. Pe iri hel lapete longo mene nga helenga opene ol. Kepomalam,“ ‘Tenau pe tees ero.

Pe te longe pe te eteia ero.’ ”Iesus Hemallaha Hote Helenga Nga

Ngaunga Tutuna Alona(Mat 13:18-23; Mak 4:13-20)

11 “Helenga opene nem luna toto koi:Ngaunga tutuna nem pomalaka nga Ne-Halang nena helenga. 12 Pe ngaunga tu-tuna nenge te losio nga alingele nem tepomalaka nga iri nenge te longe NeHalangnena helenga. Ol pe Non Poreke nganaat pe ua toto ia NeHalang nena helenganga leteria ke leteria manmanna ero kepomalam te mene hemasinga ero. 13 Pengaunga tutuna nenge te losio haka ngaich nenge ana um halang te pomalakanga iri nenge te longe helenga pe leteriamanmanna mukam pe ure meena nganalohot nge iri pe te losio mule ke ueiueimana. 14Pe ngaunga tutuna nenge te losioteu nga kiki letena munna te pomalakanga iri nenge te longe helenga nem pe irireria ure halang nga ich ke pomanga um-tutuna pe ure urana ngana mur hel pule.Pomalam leteria tuit tote pe te umeia umee nge urana ero. 15 Pe ngaunga tutunanenge te losio nga ich urana ngana tepomalaka nge iri nenge leteria urana. Telonge helenga nem pe te talue ke nek totonga leteria. Leteriamanmannangananemtu ke kerkereng kela aria ume ngananganamur lohot ke nek toto.”

Helenga Opene Nga Lemenga(Mak 4:21-25)

16 “Mele pele tonge lemenga pehesalakou hite ero. Nem pe tal teua langahete ene ero pule. Mele nem tonge pe talhekemene nga lut ke hehei pe hana te esiatualemengana pe teteu at nga pele. 17Utar

nenge tetal komkome lape te mene hotelanga mallaha. Pe utar nenge te esalakouhite lape te hottaua pe te mene hote langamallaha. 18 Letemo tuanin ke nek toto ngaa longo ngamo. Mele nenge nena ure helmalo lape te tunge nena hel pule. Pe melenenge nena ure ero pe nga letena tekenena lo nem lape te ua toto ia nge i.”

Iesus Tana Pe Titina Mur(Mat 12:46-50; Mak 3:31-35)

19 Iesus tana pe titinamur te teke tela kete neue i pe hulua halang tepoi ele i. 20 Pemele hele lange Iesus, “Tam pe titim murkou te mesmes nge hot te teke teat ke teesia iong.”

21 Pe Iesus hele lange iri lochloch, “Etakpe titik mur laka iri nenge te longe NeHa-lang na helenga pe te nanas taua.”

Iesus Hemete Kileng Eingana Palaungana(Mat 8:23-27; Mak 4:35-41)

22 Nga etuene e Iesus iri ul nena hanamur te haka nga sulang e pe Iesus helelange iri, “Ta lotele langa ech hetaliliungana nei ilina hele.” Iok laol, teote hotsapele. 23 Te mana ole ke te lala pe Iesusmamani sio. Ol pe kileng eingana palaun-gana lohaka sapele nga ech hetaliliu ngananeu. Pe ech pasiling teu nga reria sulangke te teke te puluch.

24 Ol pe Iesus na hana mur telange i pete engo heke i. Pe te hele, “Non Soke! NonSoke! Ta puluchluch lo i!”

Iesus lohaka pe hele ke kerkereng totolanga kileng eingana palaungana nempe ruach poreke ngana nem. Pomalamkileng eingana palau ngana nem mete siope ruach poreke ngana nem ma ke nekmule pe kileng urana mule. 25 Pe Iesushele lange nena hana mur, “Letemo man-manna ngana tu langai?”

Pe iri te rura pe te matau toto pe tehele tele hel nge iri, “Non tei nemai? Itunge na helenga kerkereng ngana langakileng eingana palau ngana nei pe ruachanamee papalau ngana nemur pe te longotau mene i!”

Iesus Helope Hote Uneinei Mur Nge None(Mat 8:28-34; Mak 5:1-20)

26 Iesus pe nena hana mur te mana ngasulang nem kela te lohot nga kileng nengeKerasa. Kileng Kalelea tu nga ech hetaliliungana palaungana neu ilina ele pe anakileng tu nga ele. 27 Tela tesio nga kileng

8:10: Isa 6:9-10 8:16: Mat 5:15; Luk 11:33 8:17: Mat 10:26; Luk 12:2 8:18: Mat 25:29; Luk 19:26

Lukas 8:28 93 Lukas 8:48neu pe Iesus i sio ke langa peipei. Pe nonenga kileng neu saol haka nge i. Non neuuneinei halang tetu teu nge i. Pe uneineite poia i ke lachlach manmana nga halangnike pe tu ke nek nga pele e ero. Tumanmana nga um polona mur nenge tetalteueua hana nenge te metmete. 28 Nonneu esia Iesus pe halngana haka ke soketoto pe tamal sue i nga Iesus apena hunape alngana ke teke, “Iesus! Iong NeHalangNge I Soke Nga Lut Nga Tapa Tuna! Oteke o potaria iau? O tunge melmelengapalaungana at nge iau ero!” 29 Non neuhele ke pomai lange Iesus iange Iesus helelo ke teke helope hote uneinei nemur ngei. (Kokoeses hana te kele nonneupennapeapena ana rur kerkereng ngana pe tenauala tote i. Pe uneinei nemur tera hit totei. Pe i tak hoa rur kerkereng ngana nemurpe uneinei nemur te heua ia i ke langa ichsana lomona.)

30 Iok laol, Iesus onteia i, “Em mere?”Pe non neu tuacholia, “Ek laka, Hulua”

Ene pomam iange uneinei halang tetu teunge i. 31Pe uneinei nemur te echia Iesus kete teke kulosia iri langa polo poreke nganaero. Iange polo nem takolkol hetala nganape te amneia melmelinga palaungana.

32 Pe kie ana tuangarung hel te tutuanga sasana palaungana e ilina. Pe uneineinemur te echia Iesus ke tela ke teteu langakie nemur. Pe Iesus longele lange iri ke lateteu langa kie nemur. 33 Iok laol, te lohotnge non nem pe teteu heke sapele kie ne-mur. Teteu heke kie nemur pe iri lochlochte song kela te losio hot nga kileng tallokosio ngana nem kela te pachpach nga ech.

34 Pe hana nenge tenau elele kie ne-mur te esia ke mau pe te song ke la tehesongia ana helenga nga tuele tana penge iri nenge tetu kangkanga nge hotpule. 35Helenga song pe iri nenge te longetela kela tenau nga ure nenge lohot ngalamam. Tela kela te lohot nge Iesus pe teesia non nenge uneinei mur te ua hot ngei. Ana non letena urana mule lo pe heronke nek toto pe are sio nga Iesus apena una.Iri lochloch te esia ke mau pe te matautoto. 36 Iri nenge tees tote Iesus nge helopehote uneinei nemur te hele urume langepekngaria mur. 37 Hana lochloch ngananga kileng neu te matau toto pe te helelange Iesus ke ua toto aria. Pomalam Iesuslohaka sapele ke teke langa sulang.

38 Pe non nenge Iesus hemas mule ineu la pe la hele ke kerkereng toto langeIesus, “O hele ele iau ero pe ela luluch ngeiong.” Pe Iesus kulos mule i pe hele, 39 “Olamule nga lem kileng pe o hele hote urepalaungana nenge NeHalang poia langeiong lo.” Iok laol, non neu langa tuele tananeu pe hele hote ure palaungana nengeIesus poia lange i.

Iairos Tuna Pe Hei Nenge Rahite Iesus NaHengeron

(Mat 9:18-26; Mak 5:21-43)40 Iok, Iesus pe nena hana mur te lotele

la mule nga ech palaungana neu ilina elepe hehei pe hana te iech ele i iange tekulele i ke mala lo. 41 Ol pe none nge eneIairos puris. I nge nauelele hetoronga anapele nga kileng neu. I at pe tamal suei langa Iesus apena pe hele ke kerkerengtoto lange Iesus ke teke langa na pele,42 iange tuna heingana e singina haleles kemetmete lo. Pe non neu tuna elle manake ngana kolou neu lo. Pe tuna nem anahesinga iri analoch pe nai.

Iesus i ole ke lala nga non neu na pelepe hulua te emurung hit tote i. 43 Hei enge haleles poreke ngana mene i ii luluchnge iri pule. Hei neu toho mala tu ngei ke hesinga iri analoch pe nai pe mele enge nakuna ero toto nge hemasia i. 44 Laol pe hei neu echrir teu mene i nga hulualeteria kela raua Iesus nena hengeron anahoro nga rumena. Hei neu raua Iesus nahengeron pe haleles neu het sapele nge i.

45 Pe Iesus ontei, “Itei nenge raua iaumai?”

Pe iri lochloch te hele ke te teke te rauaIesus ero. Pe Petrus lohaka pe hele, “NonSoke pomere nenge o ontei ke pomam?Onau nga hulua lochloch ngana nenge temaimai hite iong nem.”

46 Pe Iesus hele mule, “Ero, mele nengeraua iau nei rau pulut mene iau ero koi.Raua iau ke e hemas mule i iange e amneiurume nga lek kerkerenga nenge lohotnge iau.”

47 Hei neu eteia nge lape i talkome erool pe loiloi ele i pe la tamal sue i ngaIesus apena. Pe nga hulua mataria hei neuhele urume ke i sipona raua Iesus pe anahaleles het sapele. 48 Pe Iesus hele ke nekmana lange hei neu, “Atong heek, letemmanmanna ngana hemas mule iong. Olape otu ke nek ol.”

8:48: Luk 7:50

Lukas 8:49 94 Lukas 9:1649 Iesus helele kura pe te kulosia none

at nga Iairus na pele pe hele lange Iairus,“Tum kou mete lo. O hemakuk mene nonsoke nem ero ol.” 50 Iesus longe reriahelenga pe hele lange Iairos, “Omatau ero.O rahit ele mene letem manmanna nganake heem maul mule.”

51 Iok, tei kela te lohot nga Iairus na pelepe Iesus mene Petrus pe Ioanes pe Ieimspe he sune neu temene pe tana ke teteulanga pele letena. 52 Pe hehei pe hana tetangtang pe te chauchai sakililia he suneneu nge mete. Pe Iesus hele lange iri, “Atang ero ol. He sune nem mete ero iam. Imamani mana!”

53 Pe iri lochloch ngana te melmel liliaIesus iange iri te eteia ke he sune neumetetoto lo. 54 Ol pe Iesus rahite he sune neunga penna pe hele haka ke soke, “Heeksune nem, o lohaka ol!” 55Pe he neu openeat mule pe lohaka sapele. Lohaka pe Iesushele ke te tung ngaunga lange i ke ngau.56 He neu tana pe temene te rura toto peIesus hele lange iri ke te hele rara langemele hel ero nga ure nenge lohot nei.

9Iesus Kulos Hote Nena Hana Analoch Pe

Nai Nem(Mat 10:5-15; Mak 6:7-13)

1 Iesus iua nena hana analoch pe nainem ke tunge kerkerenga lange iri. Petunge na kerkerenga palaungana nengeiri siporia te poia ume ke te helope hoteuneinei pe te hemasmas ia haleles mur.2 Ke het pe kulos hote iri ke la te haliuhote NeHalang nena naualanga urana totongana pe te hemasmas haleles. 3 Kulosiairi pe tunge helenga nei lange iri, “A teke alohaka amene ute e ero toto nga lemo inganenge ai ke a poia ume nemur. A meneheko ero, kole ero, ngaunga ero, umtutunaero pe pule lemo hengeron naingana ero.4 A lohot nga kileng e pe ama nga pele teiatu lola. Atu nga pele nem ke la het ngaetue nenge a ume ke het nga kileng nem.5 Pe teke ala nga kileng e pe hehei pe hanate iech ele imo ero ai hot nga kileng nempe a pasis sue ich mumuna nga apemo.PomalamahenonouhoteNeHalang letenainin ngana lange iri.” 6 Iesus nena hanamur te lohaka sapele pe tei ke tela ngakileng lochloch ngana ke te haliu hoteNeHalang na helenga urana toto ngana

pe te hemas mule hehei pe hana nga ariahaleles mur.

Herot Letena Tuanin Raraia Iesus Nge IItei

(Mat 14:1-12; Mak 6:14-29)7Pe Herot non soke nenge nauele kileng

Kalelea longe ure nemur nge te lohototpe letena tuanin raraia ke halang iangemele hel te teke, “Ioanes nenge henununkou maul haka mule lo!” 8 Pe hel te tekeElaisa lohot ke i mallaha. Pe hel te tekehetatalonga e nge nike iam maul hakamule nem. 9 Pe Herot hele, “Iau e chatoaIoanes nga kanna lo pe non tei nemainenge e longlonge nge popoia ure peltitngana nemur?” Pe Herot letena toto keteke es tote Iesus.

Iesus Hengaua Hana Iri 5000(Mat 14:13-21; Mak 6:30-44; Ioa 6:1-14)

10 Iok laol, Iesus nena hekulkulonga(Apostel mur) teat mule nge Iesus pe tehele urume ure lochloch ngana nenge tepoia nga reria inga nem lange i. Te nanalange Iesus ke het pe Iesus mene iri keiri hul mana tela nga kileng nenge enePetsaita. 11 Pe nga hoena hulua te longorusia ol pe te nanas sapele i. Iesus esiairi nge teat pe iech ele iri pe hetoro muleiri nga NeHalang nena naualanga uranangana nge ita. Pe hemas mule iri nengesingiria haleles.

12 Chaia matana puluch sisio lo pe Iesusnena hana mur tela nge i pe te hele, “Okulosia hehei pe hana nemur ke tela ngakileng nemur nenge tetu rochroi lamai kete tango aria ngaunga pe muria nenge temaia. Iange kileng nei ich sana lomonamana i.”

13 Pe Iesus hele lange iri, “Ero, imosipomo a hengaua iri.”

Pe iri te tuacholia, “Imem motal kemioka iri lime pe ruo nai mana. Lememke mola mo ol hulua nei aria ngaunga?”14 (Hana nenge tetu lamau nakuna nengeiri 5000.)

Pe Iesus hele lange na hana mur, “Ahele lange hana nemur ke teare pe a siseleiri ke ana non kina nai pe analoch (50)nga tuluk elle pe elle.” 15 Iesus nena hanamur te nanasia na helenga ke te poia hanalochloch ngana neu ke teare sio. 16 Iesusmene mioka lime neu pe ruo nai neu pe

9:3: Luk 10:4-11 9:7: Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19 9:9: Luk 23:8

Lukas 9:17 95 Lukas 9:36nau haka langa tapa pe heto heke NeHa-lang pe hele urana toto lange i. Ke hetpe reke pe tunge lange nena hana mur kete heronge lange hulua nemur. 17 Hulualochloch ngana neu te ngau ke saria unatoto pe ngaunga nem aluana ma kura. PeIesus nena hana mur te eukiraua ngaungaaluana mur nge muta nga chasang nge irianaloch pe nai (12).

Petrus Hele Hot Pengpeng Ia Iesus Nge IKristus

(Mat 16:13-19; Mak 8:27-29)18 Nga etuene e Iesus hetalaulau nge

isipona pe nena hana mur tetu luluch ngei. Pe onteia iri, “Hulua lochloch ngana teteke iau itei?”

19 Pe iri te tuacholia, “Mele hel te tekeiong Ioanes nenge henunun. Pe hel teteke iong Elaisa pe hel pule te teke ionghetatalonga e nge nike nge maul hakamule.”

20 Pe Iesus ontei, “Pe imo? A teke iauitei?”

Pe Petrus tuacholia, “Iong Kristus nonnenge NeHalang hele tala ia ke teke ku-losia at.”

Iesus Hele Hote Ana Melmelenga PeMetengana

(Mat 16:20-28; Mak 8:30–9:1)21 Iesus longe Petrus tuachol ngana pe

hele ke kerkereng toto lange iri ke te helerara ia lange mele hel ero toto. 22 Pe Iesushele pule, “Non Tuna lape amneia melme-lenga palaungana. Pe hana papalauna petunginga ana hana mur aria papalaunamur pe hotonga ana hetoronga mur lapelemeria ero ia i. Pe lape te hune i ke metepe nga etue mol ngana lape maul hakamule.”

23 Pe Iesus hele lange iri lochloch,“Nenge teke mele nem lemene toto kenanasia iau poi ke pomai koi; Hile suelemene ngana mur lochloch nga ich petakisia ana melmelenga mur nga etuelochloch. Pomalamnanasia iau ol. 24 Iangeitei nenge letena tu hit mene maululngana nga ich lape maulul ngana nemnga hoena ero ol. Pe mele nenge tungteu tote i pe hile sue lemene ngana murlochloch nga ich lape mene mule maululngana nenge tu ke koko. 25 Pe nenge melelolochia ure lochloch ngana nga ich nei pe

nga hoena na poinga poreke ngana murpoia i ke amneia melmelenga palaunganalape ure pa nemur te halaua i ke mere?26 Nenge teke mele meia i at nge iau penga lek helenga mur Non Tuna lape meiai lange i pule nga etue nenge sio at lu-luch nga lemenge palaungana nenge i penge Temene pe nge angkelo mur. 27 Ehele ke manmanna toto lange imo. Melehel nge imo nenge te mesmes heueu neilape tenau tele NeHalang nena naualangaurana toto ngana ke het pe te mete ol.”

Iesus Singina Lohot Ke Altoto(Mat 17:1-8; Mak 9:2-8)

28 Iesus heleia ure nemur ke het pe etueiri rahtele mol (8) nga hoena mene Petruspe Ioanes pe Ieims ke te haka langa sasanake hetalaulau. 29 Iesus hetalaulau ol pehul ke nakuna lohot ke altoto. Pe nenahengeron sinaha pe tuahu toto. 30 Ol pehana nai temes hot sapele ke te hele luluchnge i. Hana nai nem laka Moses iri naiElaisa. 31 Iri te lohot luluch nga lemengepalaungana nga tapa pe te hele luluchnge Iesus. Te hele luluch nge Iesus ngamete ngana nge Ierusalem ke pomangaNeHalang talue lo. 32 Petrus pe peknganamur te mamani un toto lo pe te lohaka pete naue Iesus nge tu luluch nga lemengepalaungana pe hana nai neu temes luluchnge i. 33 Iok, hana nai neu te teke te hilesusue Iesus lo pe Petrus hele lange Iesus,“Non Soke, urana toto nge imem koloimotu nei lo. Lape mo ume ke pelpele irimol. Iong lem e pe Moses na e pe Elaisana e.” (Pe Petrus eteia utar nenge helele iaero.)

34Petrus helele kura pe ulu lohot ke anamulilma hite iri pe Iesus nena hana nemurte matau toto nga ulu neu nge poi hiteiri. 35 Pe helenga e lohot nga ulu ke teke,“Tuk toto koi nei nge e hesilei hote. Alongo mana lange i.” 36 Helenga neu hetol pe Iesus i toro mana tu nga lamau ol. PeIesus nena hana nemur te reng hit tote urenemur. Pe nga etue neu te heleia helengaunne lange mele ero toto nga ure nenge tenaue ke ulolo.

Iesus Helope Hote Uneinei Nge Kol MeleSune

(Mat 17:14-18; Mak 9:14-27)9:19: Luk 9:7-8 9:20: Ioa 6:68-69 9:22: Luk 9:44; 18:32-33 9:23: Mat 10:38; Luk 14:27 9:24:

Mat 10:39; Luk 17:33; Ioa 12:25 9:26: Mat 10:33; Luk 12:9 9:31: Luk 9:22 9:32: 2Pi 1:16-18 9:35:Luk 3:22

Lukas 9:37 96 Lukas 9:6237 Iok, pomange rou Iesus pe nena hana

mol neu tei sio mule nga sasana neu pela te saol haka nge hulua nge te kulelele inge sio. 38 Pe none alngana hot nga hulualeteria, “Non Soke, letem ia iau pe onaulange tuk mukam. Iange tuk elle manake ngana i loi nenge uneinei te poia nei.39Uneinei nem teuhekeke i pe te tamal suei ke sechul rara nga ich. Uneinei nemur teheporeke tote i ke melona tua nga hannape singina emurung ulu ke poreke totool pe tehet sio mule nge i. Ke mala eromana pe teteu heke mulmule i. 40 E heleke kerkereng toto lange lem hana mur kete kulos hote pe te alker taua.”

41 Pe Iesus hele lange iri, “Imo nemurnga etue nei letemo manmanna nganamur te losio lo. Pe lemo poinga poreke ulu.Etu luluch nge imo ke mala lo pe pomerenenge letemo manmanna ero? Pe lape ehalaua imo ke merei ol?” Pe Iesus helelange non neu, “O mene tum at nge iau.”

42 Te mene kol neu ke lala pe uneineinemur teteu haka mule i. Te tamal sue ilanga ich pe te heloiloi ia i ke sasahul raranga ich. Pe Iesus keres taua uneinei neuke lohot nge kol neu. Hemas mule i ke nekpe tung mule i lange temene. 43 Pe hulualochloch ngana nemur te rura toto ngaNe-Halang nena kerkerenga palaungana nei.

Iesus Hele Mule Ia Ana Metenga(Mat 17:22‑23; Mak 9:30-32)

Ure nenge Iesus poi nei, poia irilochloch ke haria kangkanga manmana iakura pe Iesus hele lange nena hana mur,44 “A longo ke nek toto nga ure nenge eteke e heleia lange imo pe letemo lilil eleero! Lape te tung heke Non Tuna langahana hel peria.” 45Pe Iesus nena hanamurleteria matana hote helenga nei luna ero.Pomalaka nga ute helau ele leteria matanangana nga helenga nei ke te heilang hoteluna ero. Pe tematau pule nge te ontei hotmule nga luna.

Itei I Palaungana Toto(Mat 18:1-5; Mak 9:33-37)

46 Iesus nena hana mur te hunel mulenge iri nga itei nge iri nge lape lohot kei palaungna toto. 47 Pe Iesus eteia leteriatuanin ngana ke ulolo ke mene mele suneke hemesia i nga ilina 48 pe hele lange iri,“Mele nenge mutena taua aina sune ngemai mutena taua iau pule. Pe mele nenge

mutena taua iau mutena taua itei nengekulosia iau ke eat. Pomalam itei nengetalsio tote i nge imo lape i palaunganatoto.”

Itei Nenge Poi Poreke Iong Ero, I PekngamIa

(Mak 9:38-40)49 Pe Ioanes hele haka, “Non Soke, mo

naue none nge helope hotote uneinei murnge hana pe i popoia nga kerkerenganenga iong em. Pe mo hele ele ke poike mau ero ol iange i pekngamem ia ero.”50 Pe Iesus hele lange i, “O hele ele iero iange itei nenge lem ngarang ia ero ipekngam ia.”

Samaria Mur Lemeria Ero Ia Iesus51 Etue nenge Iesus haka langa lut nga

tapa heroi lo. Ol pe Iesus letena haka totoke teke lange Ierusalem. 52Pe kulosiamelehel ke iri muka langa kileng e nge Samariake te tango rara pele e nge lape te maia.53Pe hehei pe hana nga kileng neu lemeriaero nge Iesus la ke tu nge iri iange te eteiake i lala nge Ierusalem. 54 Ieims iri naiIoanes te longe ke mau pe te hele, “NonSoke, lemem ke o teke moiu sue oan ngatapa ke at ngaulele kileng nei?” 55Pe Iesusnau lange iri pe keres ele iri 56 pe tei totoke tela nga kileng e pule.

Iri Nenge Te Teke Te Nanasia Iesus(Mat 8:19-22)

57 Iok, tei ole ke telala penonehele langeIesus, “Lape e nanas menmene iong lo koi.O teke oi ke ola nga kileng tei iau puleela.” 58 Pe Iesus hele lange i, “Kaone inolomur reria polo nge te mama ia pe ngiemur reria kiniu pe Non Tuna munna ngakileng e ero nge lake mateu ia.” 59 Pe Iesushele lange none pule, “Iong nem o iat keo nanasia iau.” Pe non neu hele, “NonSoke, o longele iau ke ela mule ke ealohite temek mukam.” 60 Pe Iesus tuacholia,“Iri nenge te pomanga te mete lo, tela ketealo hite pum nem. Pe iong ola ke ohaliuhote NeHalang nena naualanga urana totongana.” 61 Iok, none pule hele, “Non Soke,lape e nanasia iong. Eh, O longele iau keela mule nga lek kileng ke e ee ia lek heipe tutuk mur mukam.” 62 Pe Iesus helelange i, “Mele nenge talune lamonga peletena tu hit tote ero, lamonga nem lapehet ero. Pe nengemele letena nachnai nge

9:44: Luk 9:22 9:45: Luk 18:34 9:46: Luk 22:24 9:48: Mat 10:40 9:50: Mat 12:30; Luk 11:239:54: 2Ki 1:9-16 9:61: 1Ki 19:20

Lukas 10:1 97 Lukas 10:20nanasia iau, nena kerkerenga e ero ngeteu langa NeHalang nena naualanga uranatoto ngana.”

10Iesus Kulos Hot Ke Hana Iri Ana Non Kina

Mol Pe Analoch Pe Nai (72)1 Iesus henonou hot ke hana iri ana non

kina mol pe analoch pe nai (72) pe kuloshote iri. Pe kulos ke nachnai ke iri mukange i ke tela nga kileng lochloch ngananenge lape i laia. 2 Pe Iesus hele lange iri,“Ume lochloch ngana nganangaria mur temera tach lo pe lulunga ana hana mur iriunne sune mana. Ke a hetalaulau langetokoninga nenga umenemur ke kulos hotelulunga ana hana mur ke te lule ana umemur. 3 Iok ala ol! E kulosia imo ke apomanga sipsip tutuna mur nenge la tetuteu luluch nge kaone inolo mur. 4 Alape a mene umtutuna ero pe a takis koleero pe a mene lemo ae ulina e ero pule.Nenge teke a saolia mele hel nga kue ameske a hele sakilil ero. 5 Nenge teke ai teunga pele e a hele tala ke pomai, ‘NonPalaungana na petanga tu luluch nge imo.’6Nenge teke none nemna poinga urana pepurpure petanga nem lape lemo helengaurana ngana nem masio nge i ke nek. Penenge teke ero, lemo helenga urana ngananemur lape haka mule nge imo. 7 Atumana nga pele elle nem ke a ngaungaupe a ininia utar nenge te tunge lala ngeimo iange a ume lamam pe urumo laka.Pe ama lilis rara nga pele hel pule erool. 8 Ala nga kileng e pe ai teu langapele e pe a ngaua utar nenge te tunge lalange imo. 9 A hemas mule iri nenge ariahaleles nga lamampe ahele langehehei pehana ke a teke, ‘NeHalang nena naualangaurana toto ngana heroi taua imo lo.’ 10 Penenge teke a langa kileng e pe te ulo eleimo ai hot langa kue pe a heleia iri kea teke, 11 ‘Mo pasis sue lemo kileng anamaruchrue nga apemem ke a eteia ngeNeHalang lemene ero toto ia lemo poingaporeke ngana mur. Imo letemo matana kenek, NeHalang nena naualanga urana totongana at rochroi toto nge imo pe lememoero ia lo!’ 12 E hele ke manmanna totolange imo. Nga etue palaungana nem lape

NeHalang letena porekeia kileng nengeSotom pe lemo kileng ero!”

Tuele Kina Nemur Nenge Te Ulo Ele Iesus(Mat 11:20-24)

13 “Imo nenge Korasin lape atu ngamoporeke toto! Pe imo nenge Petsaita lapea poreke toto pule! Iange NeHalang poiaure papalaungana nge imo ke a esia lo peletemo manmanna ia ero. Pe toinge Ne-Halang poia ure papalaungana nemur ngeTir pe Siton lape iri te hulia reria poingamur nga halang nike. Iri te henonou hoteiri nge te hulia reria poinga poreke nganamur ke pomai; te heronia hengeron munahulu ngana pe te hepore singiria ana apou!14 Nga etue nenge NeHalang nau teu atnge ita elle pe elle nga rera poinga murlape letena poreke ia iri nenge Tir pe Sitonunne sune pe imo nem ero toto. 15 Peimo nenge Kapernam nenge a teke ala ngalut nga tapa. Lape te tamal sue imo keala nge sio toto nga kileng au ngana!”16 Iesus hele lange na hana mur, “Melenenge longo taua imo longo taua iau pulepe mele nenge ulo ele imo ulo ele iau pulepe mele nenge ulo ele iau ulo ele I nengekulosia iau at.”

Iechinga Palaungana Lohot Nge Hana IriAna Non Kina Mol Pe Analoch Pe Nai nem (72)

17Hana iri ana non kina mol pe analochpe nai (72) neu teat mule pe te iech toto.Pe te hele lange Iesus, “Non Soke, uneineimur pule mo kulos hote iri nga iong empe te longo tau mana!” 18 Pe Iesus tua-cholia lange iri, “E esia non poreke nganange losio at nga tapa ke pomanga kilengchalem ngana. 19 A longo ke nek! Iaue tunge lek kerkerenga lange imo ke imosipomo a poia ume nemur nenge pomai.Ai haka nga ilimo nenge te hunun pe ahekolkole iri. Pe ei mur nenge te hununita, lape apoia iri ke pomam pule. Pea hekou sue lemo ngarang Non Porekengana nem nena kerkerenga. Pe ute pelenge heporeke imo ero. 20 Uneinei ne murte longo taua imo pe a iech sakilil ero nge amene kerkerenga palaungana nem. A iechtoto mana nga emo nge tehas sue nga lutnga tapa.”

10:1: Mak 6:7 10:2: Mat 9:37-38; Ioa 4:35 10:3: Mat 10:16 10:4: Mat 10:7-14; Mak 6:8-11; Luk 9:3-510:7: 1Ko 9:6-14; 1Ti 5:18 10:8: 1Ko 10:27 10:11: Ume 13:51; 18:6 10:12: Gen 19:24-25; Mat 10:15;

11:24 10:16: Mat 10:40; Luk 9:48; Ioa 5:23 10:18: Ioa 12:31; Hem 12:8-9 10:19: Psa 91:13; Mak 16:1810:20: Pil 4:3; Hem 3:5

Lukas 10:21 98 Lukas 10:42

Iesus Iech Toto Ngana(Mat 11:25-27; 13:16‑17)

21 Nga etue unne neu Opepengpenghemute Iesus nga iechinga pe hele,“Temek O! Iong Non Soke nenga lut ngatapa pe nga ich! E heto heke iong pe e heleurana toto lange iong nge o talkome urenemur nge hana nenge leteria matana pete etei toto nga ure lochloch ngana ngaich. Pe O hemallaha hot mene lange hananenge leteria manga aina kinkino nganape te etei sakilil ero. Oe Temek, o iech totonga ure nei nge lohot ke nanas tau totelemem ngam.

22 “Temek tunge ure lochloch ngana atnge iau lo. Mele e nga ich nei etei toteiau ero, Temek i toro mana etei tote iau.Pe mele e nga ich nei etei tote Temek ero,iau toro mana e etei tote pe pule iri nengeiau lemek ke e hetei hote iri lange Temek.”23 Pe Iesus naula nga na hana mur pe helemana lange iri, “Imo nemur a iech totonga ure ne mur nenge aesia iri! 24 E helepengpeng lange imo. Hetalalonga mur penaungaala ana hanamur nge nike eingariachup tau tote ure nenge imo aesia pe irite kolkolia. Pe eingaria chup tau tote urenenge imo a longe pe iri te longe ero.”

Helenga Opene Nge Non Urana NganaNenge Samaria

25 Non hotonga ana hetoronga e iat keteke totoia Iesus. Pe hele, “Non Soke,lape epoi ke merei ke e mene tunga nengamaulinga ke koko?”

26Pe Iesus tuacholia, “Tehas sue kemerenga NeHalang nena hotongamur? Pe iongo sisia pe luna ma ke mere?”

27 Pe Non neu tuacholia, “Mutem tauaNeHalang amo Soke nga letem toto penga opem pe nga kikim ngam toto pe ngaletem tuanin ngana mur lochloch. Pe pulemutem taua neingam ke pomanga mutemtaua iong sipom.”

28 Pe Iesus hele lange i, “Lem tua-cholinga nem pengpeng toto. Opoi kepomai pe nga hoena lape otu luluch ngeNeHalang.”

29 Pe non hotonga ana hetoronga neuteke hepeng mule i sipona ene pe onteimule Iesus, “Itei hel toto nenge iau nein-gak mur?”

30 Iok laol, Iesus tuacholia lange i kepomai, “None lohaka nge Ierusalem pe

i ke ramana sio lala nge Ieriko. Ol pehana porekreke ngana hel te laua i pete palia i ke mete par. Pe te haka hotenena hengeron mur pe te ua sapele. 31 Petunginga ana hana mur e nanas sio ngakue neu ke lala nge Ieriko pule pe esia nonneu nge ma nga kue pe i kel nga kue elepe la sapele. 32 Iok, none pule nge matanenge Liuai nanas sue kue neu pule pe esianon neu nge ma pe kel ana pule. 33 Pe nonSamaria e nanas sio ke la pe esia non neunge tepal poreke ke ma pe letena poreketoto ia i. 34 Ol pe lake lome na chanchanmur nga oliua eina luluch nga uain. Ke hetpe tal heke i nga nena tongki pe mene i kelanga pele nenge lang mur tema teueu iape nauele i. 35 Pomange rou non Samarianeu tung hot ke alak iri nai lange nonnenge nauelele pele neu pe hele lange i keteke, ‘O nauele nonnei pe teke ohesilia urehel nge i eatmule pe e tuacholia lange iongol.’ ”

36 Iok, Iesus onteia hotonga ana het-oronga neu, “Nga ramamnon tei nge hanamol nei nge o teke neingana toto nonnenge te palia neu?”

37 Pe non hotonga ana hetoronga neuhele, “Ngana laka i nenge letena porekeianon nenge hana te palia nem.”

Pe Iesus hele lange i, “Iok, Ola pe opoi kepomalaka nge non nem.”

Iesus Langa Marta Nena Pele38 Iok laol, Iesus iri ul nena hana mur

teila pe Iesus iteu nga kileng e. Pe heieene Marta mene Iesus ke langa na pele.39 Pe Marta tina e ene Maria. I kila sio ngaIesus apena huna ke longlongo Iesus ngehetottoro. 40PeMarta letena inin taua tinaMaria iange halaua i nga tuninga ero. Olpe la ke hele lange Iesus, “Non Soke, tikpai hile sio mene iau ke iau toro e popoiaume lochloch pamai. Heongana nge atke halaua iau kai?” 41 Pe Iesus tuacholiaMarta pe hele, “Atong liuk, iong letem tunga ure halang sakilil. 42 Pe ure elle manange urana toto nge letem tu hite. PeMariahottaua ure nem pe lape e ua ia nge i erool.”

11Iesus Hetoro Nga Hetalaulaunga(Mat 6:9-13; 7:7-11)

10:22: Ioa 3:35; 10:15 10:25: Mat 22:35-40; Luk 18:18 10:27: Deu 6:5; Lev 19:18 10:28: Lev 18:510:39: Ioa 11:1; 12:2-3 10:42: Mat 6:33

Lukas 11:1 99 Lukas 11:251 Iok, nga etuene Iesus hetalaulau nga

kileng unne. Hetalaulau ke het pe nenanone hele lange i, “Non Soke, o hetoreimem ke mo hetalaulau pule ke pomangeIoanes nge hetore nena hana mur.”

2 Pe Iesus hele lange iri, “Nenge teke ahetalaulau, a hele ke mai koi:“ ‘Tememem, lememem toto ke hehei pe

hana te heto heke em ke pengpengtoto.

Pe pule lememem toto ke lem naungaala urana ngana at.

3 O tunge emem ngaunga nga lapa pe ngehe pe

4 O saua lemem poinga poreke ngana murke te lasus toto

ke pomanga imem mo popoialange hehei pe hana nga reria poinga

poreke ngana murnenge te popoia atat nge imem.

Pe o helosio ia imem nga totoinga ero.’ ”5 Iok, Iesus helemule, “Teke elle nge imo

langa neingana e na pele nga miliko tunapehele, ‘Neingak, e hanokia ngaungaunnee nge iongmukam 6 iange neingak e nge atnga kileng tau ngana koi at ke lohot ngeiau pe lek ute nge e heole i ia ero.’

7 “Pe i nenga pele letena tuacholia, ‘Ah!O hengo lala rara ia utar? Mopiu lo ketutuk mur i imem hul ke moma nei. Elohaka ke e tunge ute nem lange iong erool.’ ”

8 Pe Iesus hele pule, “E hele lange imopengpeng, non nem eteia ke i neingana iape i lemene ero toto nge lohaka ke tungengaunga nem lange i. Pe i lemene ero kouneingana neu nge pur mana ia onteingalange i. Pomalam non nem lohaka ketunge ure lochloch ngana nenge neingananem lemene taua.

9 “Ke e hele lange imo; nenge tekelememo taua ute nge NeHalang a ontei pei tunge lange imo. Pe a tango rara ure pelape a hottaua. Nenge teke o ischongiapiunga te lohe piunga lange iong. 10 Kenge iri lochloch ngana nenge te onteiteilape te menmene. Pe i nenge tango rararahottautau pe i nenge ischongchong ngapiunga te lohe piunga lala nge i.

11 “Nenge tekemele sune onteia temenenga ruo pe lape tunge ilimo has nganalange i ma? 12Nem pe tuna e onteia pareotutuna lange i pe lape tunge ei nengehunun ita lange i? 13 Ke imo hana mana

nga ich nei a eteia ke a tunge ure uranangana lala nge tutumo mur. Ke pomalammana lape Temere nga lut nga tapa tungeOpepengpeng lange iri nenge te onteia i!”

Iesus Pe Pelsipul(Mat 12:22-30; Mak 3:20-27)

14 Iok, nga etuene e Iesus helope hoteuneinei e nge tu nge none pe poia i kehele erochro. Kela uneinei neu lohot penon nenge hele erochro neu hele mulesapele. Pe hulua lochloch te rura pe leteriatuanin rara. 15 Pe hel te hele, “Non nemlope hotote uneinei nemur nga Pelsipulene. Uneinei mur aria soke.” 16 Pe hel teolleke Iesus ke te onteia i ke poi hote uteke hot nga tapa ke pomalam te eteia i ke iNeHalang tuna.

17 Pe Iesus eteia leteria ke ulolo pe helelange iri, “Kileng e nenge telas lele hel petepal hel mule nge iri lape tehet toto. Penenge teke none pe nehei pe tuturia murtelas lele hel lape tenau hel mule ero ol.18 Pe nenge teke Non Poreke ngana nenahana mur telas lele hel pe tepal hel luluchmule nge iri lape tehet toto. E hele kemai iange imo a teke e helope hote uneineimur nga Pelsipul Non Poreke ngana ene.19 Iok, nenge teke e helope hotote uneineimur nga Pelsipul ene pe nga itei ene totolemo hana mur te helope hotote uneineimur? Ke imo anau, lemo hana mur tehemallaha hot pengpeng ia. 20 Pe nengeteke e helope hotote uneinei mur nga Ne-Halang nena kerkerenga, nem hemallahahote ke NeHalang nena naualanga uranangana at nge imo lo.

21 “Nenge teke none nge kerkereng totope heronia palinga hel ana hengeron pe rahite na io pe mes ke nauele na pele nenaure mur lape tetu ke nek. 22Pe teke mele enge kerkereng toto nge i at ke iri nai tepalhel pe hekou sue i lape mele nem hakahote palinga hel ana ure nemurnenge tekei non totoia pe heronge none nem nenaure mur lange mele hel.

23 “Mele nenge halaua iau ero heporekeiau.

24“Iok, uneinei e lohot ngemele pe songke la tango rara munna nge tuia. Song kelanga kileng hal ngana mur ke tango raramunna pe hottaua munna e ero. Pomalamhele, ‘Lape ela taumule kou lek pele neu lonenge etu tatala ia.’ 25 Iok laol, at mule petekenaupepele neu te sachalue ke lemlem

11:15: Mat 9:34; 10:25 11:16: Mat 12:38 11:22: Kol 2:15 11:23: Luk 9:50

Lukas 11:26 100 Lukas 11:43pe te poia ke nek toto. 26Ol pe uneinei neula mule ke la mene ke uneinei iri rahtelenai mule nenge te poreke toto nge i kela tetu teu lamau. Ke mele neu tungananenga tele ngana poreke pol mana pe neiol poreke toto ol.”

Itei Hel Nenge Te Iech Toto27 Iesus nenene ure nemur ke pomau pe

hei e alngana hot lange Iesus nga hulualeteria pe hele, “Hei e nenge hoe iong penauele iong lape mene iechinga.”

28 Pe Iesus tuacholia i ke teke, “Pa nemero, iri nenge te longe NeHalang nenahelenga pe te nanas tau tote iri laka nengelape te mene iechinga nge palaunganatoto.”

Ure Nenge Lohot Nge Iona(Mat 12:38-42)

29Hehei pe hana iri halang toto te emu-rung nge Iesus, ol pe Iesus hele, “Imohehei pe hana nga etue nei, a poreketoto. A teke e poia ure palaungana e kehenonou hote lek hekerkerenga nenge atnge Non Palaungana. Pe lape e poia urenem lange imo ero. Lape epoi hot meneure palaungananemnenge lohot nge Iona.30 Ure palaungana nenge hehei pe hananenge Niniue, ngana laka Iona. Pe urepalaungana nenge hehei pe hana nengaetue nei, ngana laka Non Tuna.

31 “Etue palaungana nem lape at nengeNeHalang nau tote hehei pe hana lochlochreria poinga mur. Pe nga etue nem imolape a meia imo. Iange nge nike hei sokenenge sio nem at nga kileng tau nganake longo nga Solomon na helenga urananganamur. Pe imo nei, none nge soke totonge Solomon at nge imo lo pe imo a longonge i ero. 32 Pe pule imo ul hana nengeNiniue lape ames haka nga etue nem pelape a meia imo pule. Iange iri nengaetue neu Iona haliu hote NeHalang nenahelenga mur pe te hulia reria poinga mur.Pe heueu nei none nge i soke toto nge Ionakoi tu luluch nge imo.”

Lemenge Nenga Singim(Mat 5:15; 6:22‑23)

33 “Mele pele tonge lemenge pe taluenga kileng unne nge talkome ero. Nem petalkome teua nga kole palaungana letenaero. Lemenge nem te talkome ero. Teheon heke mene. Laka iri nenge te teu at

te nau ke mallaha. 34 Matam i lemengenenga singim. Teke matam te uranalochloch letem nge teu pe singim puletualeme. Pe nenge teke matam te porekeletem nge teu pe singim pule tetu mananga au. 35 Ke onau ke nek ol. Iangelape lemenge nga letem i chantom. 36 Kengana laka nenge teke singim lochlochtualeme pe unne nge chantom ero iong otualeme lochloch sapelpele. Ke pomalakanga lemenge palaungana nge tualeme hiteiong.”

37 Iesus hele ke het pe non Paresio ehele lange Iesus ke la ngau luluch nge i.Iesus iteu nga ana non na pele pela kilasio sapele nga ngaunga munna nenge tengaungau ia. 38 Iesus nun ero pe la ke aresio pe ngau mana. Ol pe non Paresio neuneue nge manga Iesus lome penna ero perura toto nga Iesus poi ngana neu.

39 Pe Iesus hele lange i, “Imo Pare-sio nemur, a lomo menmene amo eu-linga pe amo pan mur singiria nenge hotpe nga letemo nge teu a muta toto iapoinga nenge kemenge pe sachumchumpe poinga poreke ngana hel pule. 40 Imoamo hauaua! I nenge umeia singira ngehot mai umeia leteria ero kai? 41Pomalama mene ngaunga pe ech nenge mateu ngapan pe eulinga nemur pe a tunge lange irinenge aria ngaunga ero. Nenge apoi kepomai pe ure lochloch ngana lape lemlemnge imo ol.

42 “Imo Paresio nemur a neknek ia! Ureporeke ngana lape lohot nge imo iangeimo a nanas tau mene hotonga kinkinonganamur. Pe hotonga papalauna a nanastaua iri ero toto. A takiraua ngaunga kink-ino ngana nge manga loi tana pe ngaungaehech ngana ke huna iri analoch pe atunge huna elle lange NeHalang. Pe ho-tonga nenge apoi ke nek lange pekngamomur, a nanas taua ero toto. Pe hotonganenge lememo tau tote NeHalang a nanastaua ero toto pule. Teke a nanas tau totehotonga kinkino ngana nemur pomerenenge a nanas taua hotonga papalauna kenek ero?

43 “Imo Paresio mur a neknek ia imo!Iange lememo tau totote arenga nemurnga muka toto nga hetoronga ana pele. Pelememo ke te hele ke urana toto lala ngeimo nga ingala munna mur.

11:27: Luk 1:28, 42, 48 11:29: Mat 16:4 11:31: 1Ki 10:1-10 11:32: Jon 3:5-10 11:33: Mak 4:21;Luk 8:16

Lukas 11:44 101 Lukas 12:12

44 “A neknek pule iange imo a pomalakangamele koluna nge tealo hite pe tetua eleero. Pe hana nenge tei haka nga ona lapete poreke sapele iange te eteia ero.”

45Ol pe none nge etei toto nga hotongatuacholia Iesus, “Non Soke, o hele ke mampe o hele poreke imem pule iam.”

46 Pe Iesus hele, “Imo nenge a etei totonga hotonga mur a neknek ia pule iangeimo a poia hana ke te takisia ure meenatoto ngana nenge te alker taua. Pe imosipomo a tunge perimo kukana elle ke ahalaua iri ero toto.

47 “A neknek ia pule iange a hemal-mal heke hetatalonga mur aria metengamunna nenge lemo tete mur te hune iringe nike. 48Ke nga poinga nei imo sipomoa henonou hot pengpeng ia utar nengelemo tete mur te poia. Iri te hune het-atalonga mur pe imo a hemalmalia ariapolo. 49 NeHalang eteia ke ulolo ke nganalaka nenge hele ke teke, ‘Lape e kulosiahetatalongamur pe hekulkulongamur. Pehel nge hana nemur lape te hune iri pehel lape tepoi poreke iri.’ 50 Ke poma-lam tuangachol porekenganangahuninganemur lochloch lape sio pengpeng ngehana nenga etue nei. 51 Talun ngananga huninga nenge Apel ke langa huninganenge Sakarias. (Sakarias te hune i ngahatanga pe NeHalang munna nenge heongana toto tunangaria). E hele pengpenglange imo nenga etue nei lape a menemelmelenga palaungana nga ure nemurlochloch.

52 “Imo nenge a etei toto nga hotongamur a neknek ia pule iange hehei pe hanamuteria toto ke te eteia NeHalang pe imo aunele lohenga nge hehei pe hana ke teteulanga eteinga nem ero. Pe imo ateu langaeteinga nenge NeHalang ero pule.”

53 Iesus lohaka ke ii lo pe Paresio murpe hotonga ana hetoronga mur te heleporeke tote i pe te tutue i nga helenga pete onteiteia i. 54 Tepoi ke pomau iange teteke te ollaka hotote Iesus. Pe nenge tekeIesus tamal hote helenga e nge poreke lapete hele hot sapele i.

12Apoi Ke Mange Paresio Mur Ero(Mat 10:26‑27)

1 Iok laol, hulua halang toto teat olnenge te heit ulu hel iange kileng muta

toto. Pe Iesus talun ke hele tala lange nenahana nemur nenge hetotore iri ke teke,“Anau ala amo ke nek toto nga poinganenge Paresiomur te popoia iange iri hananenge te heleia ute nem pe te poia ure enge altoto! 2 Ure lochloch ngana nengea talkomkome NeHalang lape hemallahahote. Oe, ure lochloch ngana nenge atalkomkome NeHalang lape poi hote kemallaha. 3 Utar nenge a hele komkomenga miliko NeHalang lape hemallaha hotenga sinanga. Pe utar nenge a mangun telehelel ia nga lemo pele letena lape temeshot ia nga aeteme pe te haliu hote langehulua mur.

4 “E hele lange titik mur imo, a matauairi nenge te hune singimomana ero. Iangenga hoena ol lape te poia ute pele langeimo ero ol. 5 Iok, lape e henonoua melenenge a mataua. A mataua laka i nengenena kerkerenga palaungana nge hune itake het pe sau sue ita langamelmelenga anakileng. Oe, e hele lange imo, a mataua lakai lo!

6 “Ngie simsim iri lime te olia iri ngaumtutuna nai mana (2 toea). Pe NeHalangletene metene iri lochloch pe hile hote enge iri ero. 7 Pomalam mana palpalumoina mur te sisala lochloche iri ke ulolo.A matau ero iange nga NeHalang matanaNeHalang lemene tau tote ita nga ngiesimsim mur.

8 “Ke e hele lange imo pengpeng uranatoto nge mele nenge mes haka pe haliuhote iau ke teke, ‘Iesus i Non Tuna. Pe Iauletek manmanna nge i.’ Nge mele nem Iaulape e haliu hote i lange NeHalang nenaangkelo mur ke e teke, ‘Non nei, iau leknon ia.’ 9 Pe poreke toto nge mele nengemes haka nga hulua mataria pe hele keteke, ‘Iau letek manmanna nge Non Tunaero.’ Iange iau pule lape e hele langeNeHalang nena angkelo mur ke e teke,‘Iau e eteia non nei ero i.’ 10 Pe iri nengete hele poreke Non Tuna lape NeHalangletena poreke mule ia iri. Pe iri nenge tehele poreke Opepengpeng, NeHalang lapeletena porekeia iri ero toto.

11 “Teke te laua iong pe te mene ionglanga hetoronga ana pele ke te onteiaiong, omes nga hana papalauna nemurmataria pe sam loiloi ero. Pe pule letemtuanin rara nga utar nenge lape o hele iaero. 12 Iange nga etue nem pengpeng lape

12:2: Luk 8:17 12:7: Luk 12:24; Ume 27:34 12:11: Mak 13:11; Luk 21:12-15

Lukas 12:13 102 Lukas 12:34Opepengpeng hetore iong nga utar nengeurana nge o heleia.”

Helenga Opene Nga None Nge Nena UreHalang

13 Pe none nga hulua leteria hele langeIesus, “Non Soke o hele lange tik ke tungeure nemurnenge temekmete hatalia unneat nge iau.”

14 Pe Iesus hele lange i, “Ia, itei nengetalue iau ke e poia ume nemam? Iau akume nem ero iam.” 15 Iok laol, Iesus helelange iri, “Anau ala ke nek toto nga poinganenge taeu lochloche ure pe ta teke itatoro mana rera. Iange mele nenge naure halang nem, ure lochloch ngana nemtunge maulinga nge koko lange i ero.”

16 Ol pe Iesus heleia helenga opene elange iri pe hele, “Non e nge na ure halangneu ana ume mur nganangaria ke halangtoto. 17 Pe letena tuanin nge i sipona ol,‘Lape epoi ke mere mai ol? Ure lochlochngana nei muria ero ol i! Lape e tatachteua iri langai mai?’

18 “Ol pe ana non lohaka pe hele, ‘Eh!lape epoi ke mai i! Lape etoto sue pelenemur pe e lele mule hel nge papalaunatoto. Ke lape e tatach teua ak ume ngan-ngana mur pe lek ure mur. 19 Pe lape letektuanin ke e teke: Lek ure halang pamlo ngelape tu ke hesinga halang toto. Lape e tutumanmanna ol. Pe lape eare ke e ngau hakamanmana ol pe pule lape e inin pe e iechmanmana ol!’

20 “Ol pe NeHalang hele lange i, ‘Iongnge am hauaua toto iam! Heueu ngamiliko nei lape o mete. Pe ure lochlochngana nenge o talue nem lape itei meneiri?’

21“Ke i pomalammana. Mele nenge heukinia ure mur ke teke i toro nena, lapenena ute e ero toto ngaNeHalangmatana.”

Letemo Una Sakilil Ero(Mat 6:25-34)

22 Iok, Iesus hele lange nena hana murnenge hetotore iri, “Ke pomalam e helelange imo, letemo una sakilil nga atu ng-amo nga ich nei ero. Letemo tuanin rarasakilil ero nga utar nenge lape a ngaua penga singimopengautar nenge lape amele.23 A maul ngamo, i palaungana toto ngangaunga pe singimo, i palaungana totonga ure nenge ta heronronia iri. 24 Anaulanga ngie mur. Tetua aria ngaunga ero.

Pe te lulu aria ero. Pe te lele pele ke te tat-ach teu aria ngaunga ia ero. Pe NeHalang isipona hengaua iri. Pe imo nge a ele hakatoto nge ngiemur laka! 25Amo tei nge imonge letemo una sakilil? Pomere? Letemonem poia imo ke heloloune atu ngamo ngaich nei ke sase pol? 26Nenge teke nakumoero nge a poia ure sune nei, pomere nengeletemo una sakilil nga ure lochloch?

27 “Anau langa ae nemur te haka ngaria.Tehei pe roraria te palola hot ke nakuriaurana toto. Pe e hele lange imo peng-peng Ne Solomon nge nike nena ure uranangana mur halang. Pe i heronia ure uranangana pele nge urana toto ke pomangaae rorana nemur ero. 28 Letemo meteneke nek NeHalang hemele heilil mur nengetetu ke te maulul heueu nei pe nge rou teparsue pe tesau heke iri nga oan. NeHa-lang tungemalenga urana ngana langa urenemur nenge tetu ke choro mana. Pe imolape NeHalang tunge malenga lange imopule? Imo nge letemo manmanna nganaunne sunemana iam! 29Letemo una sakililero nga utar nenge lape a ngaua pe utarnenge lape a inia. Pe letemo meena iaero. 30 Nenge letemo una sakilil nga urenemur, apoi ke mange hulua nemur nengete etia TememoNeHalang ero toto. Leteriatu hit mene reria ure mur. Pe imo ero.Tememo nga lut eteia ke imo lememo tauaure nemur ke a mene pule la. 31 Uranangana a tango rara tele ure nenge opemoana ngaunga pe NeHalang nena naualangaurana ngana. Pomalam lape tunge urenenge lememo tau tote lange imo pule.

32 “Imo sipsip tutuna mur a matau eroiange Tememo iech toto nge mene imoke atu teu nga nena naualanga nge uranatoto. 33 A laia lemo ure mur nga ingaalake te olia iri pe a tunge umtutuna lange irinemur nenge reria ero. Ol pe imo a menelaka lemo umtutuna ana mateunga e ngeporeke erochro. Pe ure nem ngananganamur laka ure urana ngana mur nenga lutnga tapa nenge tetu ke koko. A tangorere ure nemur ke a mene iri pule. Urenemur kemenge ana hana mur tekeme iaero toto pe kankan ngau ule ero pule. 34Keimo lape letemo tuit menmene laka kilengnemur ol nenge a talue lemo ure uranangana mur ia.

Atu Pe Anau Ala12:15: 1Ti 6:9-10 12:21: Mat 6:19-20 12:33: Luk 18:22 12:35: Mat 25:1-13

Lukas 12:35 103 Lukas 12:5835 “A kale masia amo tal pe a tonge

lemo lemenge ke remenmen pe anau alalanga utar nenge lape lohot. 36 Pe apoi kepomanga hana hel nge te kulkulelele ariasoke nge mule nga leinga heueu ngana eana ngaunga matana. Pe teke non sokenem at ke ischong nga piunga te lohe pi-unga keueiueimana lange i. 37Ke iri nengearia soke at pe hottaua iri nge te mesmesekura, iri nemur lape te iech toto. E helelange imo pengpeng non soke nem lapenek hit tote imo pe lape hetakile imo pehengaua imo. 38 Pe nenge teke Non Sokenem at nga miliko tuna ma nga uachuachpe hana nemur tenau alala kura, iri lapete iech toto. 39 Pe letemo metene nei kenek; Nenge teke pele tokoninga eteia etuenenge kemenge ana hana mur te atat ia ilape nauala ke nek toto ke kemenge kinanemur te palchach teua nena pele ero.40 Imo pule a nauala ke nek toto iange NonTuna lape at mule nga etue nenge imo ateke i atia ero.”

41 Pe Petrus ontei, “Non Soke, iong maio heleia helenga opene nei atat nge imemmana kai? Eh? Nge hana lochloch?”

42Pe Iesus tuacholia, “Itei nge imo hananenge a umume nge letena song ke uranape poia ume ke nek? I laka nenge ana nonsoke letena here nge nauele pele pe tungenena hekuleileinga mur aria ngaunga ngangaunga ana etue pengpeng. 43Mele nemlape iech toto nenge teke ana soke at pehottaua i nge popoia ana ume. 44 E heleke manmanna toto lange imo mele nemlape non soke talue i ke nauele nena uremur lochloch. 45 Pe lape mele nem letenatuaninin nge i sipona ke teke, ‘Ah! Ak nonSoke nem lape at ke ueiuei ero iam.’ Ol petalun ke nos lapue hehei pe hana nenge teumume. Pe pule popoi ngaungamatana peinin ech kerkereng ngana pe poi rara hulu.46Pe ana soke lape at mule nga etue nengeana non eteia ero ke kulele i ero. Non sokenem at pe lape chatulu hite pe lope hote ikela tu luluch nge hana nenge te longo tauerochro.

47 “Iok, nenge teke none nenge umumepe eteia non soke nem lemene ngana pena melei tana toto nge nanas taua nonsoke neu lemene ngana, lape tenos uluhit tote i. 48 Pe mele nenge eteia nonsoke neu lemene ngana ero pe poia poinganenge lape te nosia i ia lape ana nosinga

meena ero. Iri nenge NeHalang tunge ariaume halang pe letena here iri nge te poiake nek, lape NeHalang angala mana ngeesia aria ume ngangana mur nge lohot kehalang toto. Pe iri nenge NeHalang tungke aria ume halang nge halang toto langeiri pe letena here iri nge te poia aria umeke nek, lape NeHalang angala mana ngeesia aria ume nganangana mur nge lohotke halang nge halang toto.”

Iesus Lasia Ita(Mat 10:34-36)

49 “Esio at ngak nei. E atia oan ke etunhite nga ich. Pe lemek toto ke oan nemngaulala haka ke ueiuei. 50 Iau lape emene henuninga e kura ke heueu nei letekmeena toto ia kura. Pe letek meena ngananem lape tu ke la het nga etue nenge emene henuninga nem. 51 Imo mam a tekeeat ke epoi hote tunga nge urana nga ichkai? Ero toto! E hele pengpeng lange imoeat ke e lasia. 52 Talun heueu nei ke la olnga pele elle none pe nehei pe tuturia murtelas hel. Mol lape iri altoto nga nai pe nailape iri altoto nga mol. 53 Lape telas hel kenon neu i altoto nge tuna tamane nganape tuna tamane ngana i altoto nge temene.Pe hei neu i altoto nge tuna hei ngana petuna hei ngana i altoto nge tana. Non neulape i altoto nge uene pe uene i altoto ngei.”

Heteinga Nenga Etue Mur(Mat 16:2‑3)

54 Iesus hele lange hulua nemur, “Nengeteke a naue ulu nge ma hot nga tapa hunape a hele sapele ke a teke, ‘Lape pitte molheueu.’ Pe la pitte nem mol. 55 Pe teke aamneia tutula nge song ke ramana haka atnge sio pe a hele ke a teke, ‘Lape kilengmilang toto heueu.’ Pe la kileng milang.56 Imo apoi ke manga mamulou! Nengeteke a esia ute nge lohot nga ich nei pe ngatapa sana neu pe a etei pengpeng ia urenem luna. Pe pomere toto nenge a esia uremur nenge te lohot nga etue nei pe a eteialuna ero?

57 “Pomere nenge imo sipomo a amneiurumepoinga nenge poreke pe nga poinganenge urana ero? 58Nenge teke none heleote iong nga ute pe mene iong ke a hepen-gia, iong opur kikim ke imo nai a hepengolole nga kue nike. Teke ero lape non nemmene iong ke laia iong nge hana nenge te

12:39: Mat 24:43-44; 1Te 5:2 12:44: Mat 25:21, 23 12:47: Iei 4:17 12:50: Mak 10:38-39 12:53:Mic 7:6

Lukas 12:59 104 Lukas 13:24longlongo pe te amnei teu langa helengamur. Pe hana nemur lape te tunge ionglanga palpal hussu mur peria pe palpalhussu mur lape te tamal teua iong langatuele au ngana. 59 Pe e hele pengpenglange iong lape o lohot nga lamamero totoke la het nga etuenenge o tuachol taua lemhangonok mur.”

13A Hulia Letemo

1 Iok, nga etue nem hana hel te helelange Iesus ke teke, “Mele hel nge Kaleleate makmak pulumakau ke te heto hekekeNeHalang pe Pilatus nena hana mur tehune iri. Te hune iri pe eiria maluluchnga pulumakau nemur eiria.” 2 Pe Iesustuacholia iri ke pomai, “Iri mam, te huneiri ia? Te poreke toto nge hana lochlochngana nenge Kalelea ma? 3 Ero! Pe ehele pengpeng lange imo nenge teke ahulia lemo poinga poreke ngana mur erolape a mete ke pomange iri. 4 Iok, anaulange hana analoch pe rahtele mol nengeSiloam. Hana nemur, pele sase ngana elosio haka nge iri ke te mete. Iri maute poreke toto nge hana lochloch ngananenge Ierusalem kau? 5 Ero! Pe e helepengpeng lange imo, nenge teke a hulialemo poinga poreke ngana mur ero lape amete ke pomange iri.”

6 Iesus heleia helenga opene nei, “Noneana popi tana e mes nga ana ume letena.Ana non i langa ae nem ke teke nau raranganangana. Pe ae nem nganangana ero.7 Ol pe hele lange non nenge umume ngaana ume. ‘Ae nei nganangana ero kehesinga iri mol lo i! O telesue ol! Iangehesilmene ich i.’ 8Ol pe non nenge umumeneu hele, ‘Non soke, ae nem tu mukamke hesinga elle mule. Pe esel hote ichnga huna pe etal teua ana ngaunga. 9 Peteke nganangana mule nga hesinga nem,urana. Pe teke ero e telesue ol.’ ”

Iesus Hemasmas Nga Sapat Ana Etue10 Nga Sapat ana etue Iesus hetottoro

nga hetoronga ana pele. 11 Pe hei e ngeuneinei poia i ke kina chachau tu lamaupule. Haleles neu tu nge i ke hesinga irianaloch pe rahtele mol. Pe mes haka kepengpeng ero. 12 Iesus esia i pe iu langei pe hele, “Hei nem, am haleles nem hetol.” 13La ol pe Iesus tal heke penna nge ana

hei pe ueiuei mana mes haka ke pengpengmule. Ol pe talun ke heto heke sapeleNeHalang.

14Penon sokenengahetoronga ana peleneu letena inin iange Iesus hemasmas ngaSapat ana etue. Ol pe hele lange hehei pehana, “Etue iri rahtele elle ta umume ia araume mur. Pomalam aat nga etue nemurke te hemasia imo. Pe nga Sapat ana etueero.”

15 Ol pe Iesus tuacholia, “Imo mamuloumur! Nenge teke lemo pulumakau e matongki e mete ana ech nga Sapat ana etue,lape a einia ero ma? Imo lochloch lape aeinia la! 16Pe hei nei i Apraham tuna ia. PeNon Poreke Ngana rahit tote i ke hesingairi analoch pe rahtelemol (18). Ke ute pelenge poreke ero nge e hemas mule i ngaSapat ana etue.”

17 Iesus hele ke mau ol pe iri lochlochngana nenge te hele poreke i temei tote iri.Pe iri hulua lochloch te iech toto nga urelochloch ngana nenge Iesus poia ke urana.

Helenga Opene Mur Nga NeHalang NenaNaualanga Pe Nekinga

(Mat 13:31-33; Mak 4:30-32)18 Iok Iesus hele, “Lape e hele urume

NeHalang nena naualanga pe nekinga kemere? Pe lape e hele urume langa utar?19 I pomalaka nga ae tutuna nenge kinkinototo nenge none tue nga ana ume. Iok, aenem haka ol pe tana palaungana toto. Pengie mur te talue reria kiniu nga perpernamur.” 20 Pe Iesus ontei mule, “Lape ehele urume NeHalang nena naualanga penekinga ke mere? 21 I pomalaka nga isunne sune nenge tepoi teu luluche ngaberet nge halang toto pe te hulia ngatuninga e nge palaungana toto. Pe is nempoia beret itach ngana ke una haka kepalaungana toto.”

Pele Matana Hoholoch Ngana Sune(Mat 7:13‑14, 21-23)

22Ol pe Iesus i ke lala nga kileng mur pehetoro olole ke ramana lala nge Ierusalem.23 Pe mele onteia i, “Non soke, iri nengeNeHalang lape menemule iri lape iri unnesune mana kai?”

Pe Iesus hele lange iri, 24 “Apur kikimototo ke a teu langa piunga matana ho-holoch ngana sune nem. Iange huluahalang lape te teke teteu la toto. Pe e helelange imo pengpeng hulua lape teteu la

13:2: Ioa 9:2 13:7: Luk 3:9 13:8: 2Pi 3:9,15 13:14: Exo 20:9-10; Deu 5:13-14 13:15: Luk 14:513:25: Mat 25:10-12

Lukas 13:25 105 Lukas 14:10ero. 25Nenge teke pele tokoninga piu helepiunga nem lo imo lape ames mana ngehot ol. A ischong teueu pe a tangtang kea teke, ‘Kole, o lohe piunga nge imem!’

“Pe i lape tuacholia ke teke, ‘E eteia imoero pe e eteia aat ngamo ero pule iam!’

26 “Pe imo lape a teke, ‘Imem laka nengemo ngau pe moin luluch nge iong. Pe ionglaka nge o hetottoro nga lememkileng anakue mur.’

27 “Pe lape tuacholia iri ke teke, ‘E eteiaimo ero pe e eteia aat ngamo ero pule! Aua toto lamam. Imo nenge a popoi poingaporeke toto ngana laka. Lemek ero totoimo!’

28 “Imo lape atu manmana nge hot pea tangtang pe ngingimo chatrekreke pea amneia melmelenga palaungana. Lapea esia Apraham pe Isak pe Iakop pe het-atalonga nemur nge tetu teu nga NeHa-lang nena naualanga pe nekinga. Pe imosipomo lape a lasus toto. 29 Hulua halanglape teat nga chaia aka ngana pe chaiasio ngana pe nga kileng rumena pe ngakileng sana. Ke lape teare teu nga ngaungamatana palaungana nem nga NeHalangnena naualanga urana toto ngana. 30 Pemanmanna toto ke iri nenge iri hoena lapeiri muka pe iri nenga muka lape iri hoenamule.”

Iesus Lape Mete Nge Ierusalem(Mat 23:37-39)

31 Iok nga etue neu Paresio mur hel teatnge Iesus pe te hele lange i ke teke, “Oua nga kileng nei ke ola nga kileng unne.Iange non soke Herot teke hunune iong.”

32 Pe Iesus tuacholia iri, “Ala ke a helelange non pallaklakanga kina nem, ‘Iaulape e helope hote uneineimur pe e hemasmule hehei pe hana heueu pe nge rou penga etue mol ngana lape e heulo hote akume mur.’ 33 Pe ute nenge palaunganaheueu nei mai ngana laka nenge e teke elatoto nge Ierusalem. Ke iau lape ei heueupenge rou pe nge pong nai ke ela toto. Iangemanmanna toto ke hetatalonga e tehunsio mene nga kileng unne ero. Tehunpengpeng ia nge Ierusalem.

34 “Ochou! Imo hana nenge Ierusalem!Imo ahun lapue hetatalonga mur pe atamal hune hana nenge NeHalang kulosiairi ke teat nge imo. Kokoes e teke e

eukiraua imo ke pomanga pareo heingananenge eu teua tutunamur nga sahana ene.Pe imo lememo ero nge e eukiraua imo.35 Ke lape NeHalang nau langa lemo peleero toto. Pe e hele pengpeng lange imo,lape anaumule iau ero ol kela het nga etuenenge lape a hele ke a teke, ‘Petenga ngepalaungana toto lange i nenge at nga NonSoke ene.’ ”

14Iesus Hemasia None Nge Singina Haleles

1 Nga Sapat ana etue Iesus lake ngaunga Paresio mur aria soke nena pele. Pehehei pe hana nga lamau tenau ala tote i.2 Pe none nge ana haleles nenge singinahakokoia mes nga Iesus matana. 3 Ol peIesus onteia Paresio mur pe hana nenge teetei nga hotonga mur ke teke, “Ita mai rahotonga e nge hele ke teke ta hemasmasnga Sapat ana etue pule? Ma ero?” 4 PeParesio nemur te reng mana. Iok laol,Iesus rahite non neu pe hemasia i sapele.Hemasia i ke het pe kulosia i ke la sapele.

5 Iok, Iesus hele lange iri pe onteia iri,“Nenge teke tumo e ma lemo pulumakaue losio teu nga ech ana polo nga Sapat anaetue lape a poia ke mere? Lape atak hote ike ueiuei mana ma ero?”

6 Pe iri te reng mana iange nakuria eronge te tuachol ia Iesus.

Otal Heke Iong Ero7 Iesus tu nga non soke neu na pele

kura pe esia hana hel nenge ana non sokeiua iri pule. Pe hana nemur tela ke temene muria nge uranrana nga ngaungaana manga. Ol pe Iesus heleia helengaopene nei. 8 “Nenge teke none hekulo amke oat nga ngaunga matana nenga leingaheueu ngana, o mene mullim e nge uranatoto ero. Iange lape mele nge i soke totonge iong lape te hekulo ana ke at pule.9 Ke pomlam lape non nenge hekulo amonem lape at pe hele lange iong ke pomai,‘O ua nga non nei munna!’ Nga poinganei lape non neu hemeia iong pe talsiotote iong ke lape ola mule nga hoena toto.10 Ke nenge teke te hekulo am ke oat ngangaunga matana nem o mene mullim enga hoena toto nike. Pomalam lape nonnengehekulo amnem lape at pehele langeiong ke teke, ‘Neingak, ola ke o kila nga

13:27: Psa 6:8 13:28: Mat 8:11-12 13:29: Psa 107:3 13:30: Mat 19:30 13:35: Psa 118:2614:3: Luk 6:9 14:5: Mat 12:11; Luk 13:15 14:8: Pro 25:6-7 14:11: Mat 23:12; Luk 18:14

Lukas 14:11 106 Lukas 14:32muka toto.’ Nga poinga nei lape pekngammur nenge imo ul atu nem te heto heketote iong. 11 Iri nenge tetal heke mule irisiporia, lape Non Soke tal sio tote iri. Pe irinenge tetal sue iri siporia mule lape NonSoke tal haka tote iri.”

12-14 Iok Iesus helemule lange tokoninganenga ngaunga matana neu ke teke,“Nenge teke o poia ngaunga matana, oiua hana nenge reria ure halang ero. O iualaka iri nenge tetu poreke toto pe halelespoia iri ke singiria ele mete pemataria hit.Pomalam lape Non Palaungana pete iongtoto. Iange iri te tuacholia lange iong ero.Non Palaungana i sipona lape tuacholialange iong nga etue nenge hana uranranangana mur te lohaka mule nga metenga.Pe nenge teke o iua pekngammur pe titimmur pe alom mur pe lem kileng nganamur nenge reria umtutuna halang lape irisiporia te tuachol mule lange iong ke omene urum nge Non Palaungana ero ol.”

Helenga Opene Nga Ngaunga MatanaPalaungana

(Mat 22:1-10)15Non elle nge iri hana nenge te ngaun-

gau neu, longe Iesus nena helenga pe helelange Iesus, “NeHalang lape poia ngaungamatana palaungana nga nena naualangape nekinga urana ngana. Pe iri nenge teatke te ngau nga ngaunga matana palaun-gana nem lape te iech toto.”

16 Pe Iesus tuacholia, “Non e teke poiangaunga matana palaungana e. Ol pehekulo helenga lange hulua halang ke teatnga ngaungamatana nem. 17Nga ngaunganem ana etue pengpeng non soke neukulosia nena non nenge umume nge i kesong taua hana nenge te hekulo aria. Pehele lange iri ke teke, ‘Aiat ol! Ngaungakalum lo.’

18 “Pe iri lochloch ngana te hele ke teketetu mule iange te teke tetu ke te poia ariaume hel pule. Elle nge iri lohaka pe hele,‘Iau eol hote ich unne lo koi ke ela ke enautote mukam.’

19 “Pe elle pule hele, ‘Iau heueu mananei eol ke pulumakau iri analoch. Poma-lam ela ke e totoi tote iri mukam.’

20 “Pe elle pule hele, ‘Iau elei heueumana koi ke lape ela ero.’

21 “La ol pe non neu i ke la mule pela hele lange ana non soke. Ol pe peletokoninga nem letena inin toto pe hele

mule lange non nenge umume nge i keteke, ‘O song ke ueiueimana ke ola nga kuetana mur pe kue kinkino ngana lochlochpe o hele lange hana nenge tetu poreketoto pe haleles poia iri ke singiria ele metepe mataria hit. O hele nge iri ke teatlochloch.’

22 “Iok laol, non nem la pe at mulepe hele lange ana non soke ke teke, ‘Urenenge o heleia at nge iau e poia ke het lo.Pe pele neu muta ero kura.’

23 “Ol pe non soke neu hele la mulenge nena non neu, ‘O song hot ke olanga kileng kinkino ngana nemur nga taupe o ngai heke iri ke teat lochloch ke tehemute lek pele. 24E hele lange iong, nonenge iri nenge e hekulo tala aria lape at kengau hote ngaunga unne nga lek ngaungamatana nei ero toto.’ ”

Ta Nanasia Iesus Pe Letera Tuanin Kenek(Mat 10:37‑38)

25 Hulua halang te koko nge Iesus peIesus naula mule nge iri pe hele, 26 “Melenenge teke nanasia iau hile tote temene petana pe nehei pe tutuna mur pe titina murpe liliuna mur. Pe pule hile tote i sipona.Laka nanasia iau ol. 27Mele nenge takiskisia melmelenga luluch nge iau ero, iau leknon toto laka i ero.

28 “Nenge teke none hemesia pelepalaungana e, kila ke nek pe ume hote pelenem uruna pe eteia ke umtutuna purpurtote pele nem. 29 Pe nenge teke poiaero lape hemes heke pele nem haena pealuana tu. Pe iri nenge te esia te songleleia i pe te hele, 30 ‘Non panei hemes hekepele pe heule ero mana.’

31 “Non soke e nga kileng e teke palluluch nge non soke e pule nga kileng e. Enena palinga hel ana hana mur iri halangtoto pe e unne sune mana. Pe nengenena hana iri unne sune mana nem, kilape letena matana ke nek toto. Pe letenatuanin ke mai, ‘Lape ta hekou sue iri maero? Iri halang sakilil i!’

32 “Non soke nem letena tuanin ke maupe eteia nge nakuna ero nge iri ul kete palhel. Pomalam lape poi ke pomai;Hana nenge iri halang tetu ke sase kurape i nenge na hana unne sune mana nemkulosia hana hel ke la te hele toto mule kete teke palinga hel nem lasus ol.”

14:12-14: Ioa 5:29 14:15: Luk 13:29 14:20: 1Ko 7:33 14:26: Luk 9:23

Lukas 14:33 107 Lukas 15:2333 Ol pe Iesus hemallaha hote helenga

opene nemur ke pomai, “Pomalam letemhile ure lochloch pe o nanas mene iau ol.

34 “Mesmes i urana pe nenge tekemesmes ngana het opoi mule ke mesmesero ol. 35 Ke nenge teke pomam i porekelo. Pe o takiraua ke ich ana ngaunga iaero pule. O saua ke lasus sapele. Apaltalngamo pe a long ke neknek!”

15Helenga Opene Nga Sipsip Nge Erue(Mat 18:12-14)

1 Nga etuene e hana nenge te lolochumtutuna pe hana porekreke ngana murte emurung ke te teke te longo Iesus ngehelele. 2 Pe Paresio mur iri ul hotongaana hetoronga mur te ngunngunu ia Iesuske te teke, “Non pane lemene taua hanaporekreke nganamur pe ngau luluchman-mana nge iri.”

3 Ol pe Iesus hele ia helenga opene neilange iri. 4 “Nenge teke elle nge imo nenasipsip iri ana non kina iri lime (100) pe elleerue lape poia ke mere? I lape hile suesipsip nemur nenge te erue ero. Nengeiri ana non kina iri henel pe analoch perahtele henel (99). Hile sue sipsip lochlochngana nemur pe la ke tango rere elle nemnenge erue. 5 Pe nenge teke hottaua lapeiech toto pe takisia 6 ke la mule ia. Ol pela hele lange peknganamur ke teke aiat kea iech luluch nge iau. Iange e hottaua leksipsip nenge erue lo. 7 Pomalam mana ehele lange imo, lape iechinga palaunganalohot nga lut nga tapa nge mele elle ngehul mule letena nga nena poinga porekengana mur. Iechinga nem palaunganatoto nga nenge iri ana non kina riri henelpe analochpe rahtele henel nem (99) iangete teke te urana nga NeHalang matanalo. Ke tehul mule leteria nga reria poingaporeke ngana ero.

8 “Pe helenga e pule nga hei e nge nenaumtutuna iri analoch. Pe nena umtutunaelle erue. (umtutuna nemur te ume ngasiliua ke uruna aka) Ol pe lape poi ke mereol? I lape tonge lemenge pe sachaluenena pele letena pe puria ana tangongaol. 9 Pe teke hottaua lape lake hele ngepekngana mur pe na kileng ngana mur kete emurung pe hele lange iri ke teke, ‘Aiech luluch nge iau ol. Iange e hottaumulelek umtutuna lo.’ ”

10 Pe Iesus hele pule ke teke, “Pomalammana iechinga palaungana toto lohot ngeNeHalang nena angkelo mur nge mele ellenenge hul mule letena nga nena poingaporeke ngana mur.”

Iechinga Palaungana Lohot Nga Kol MeleNge Ua Temene Ana Pe At Mule

11 Iok, Iesus hesapele helenga ke teke,“None tuna iri nai. 12 Pe tuna nenge kinohele lange temene ke teke, ‘Temek, o tungelek ure mur atat nge iau nike. Ure nemurnenge lape o mete pe mo mene nge iong.’Ol pe temene herongo sapele nena uremur nge iri nai tina.

13 “Mala ero mana nga hoena kol neutakiraua nena ure mur pe laia ke te olia kemene umtutuna ia. Ke het pe ua sapeleke langa kileng e nga tau toto. Pe ngakileng neu ana non hesil taua nena um-tutuna mur nga poinga poreke ngana peure poreke ngana mur. 14 Ol pe uringapalaungana lohot sapele. Pe ana ngaungaero pe tu ke poreke toto sapele nga kilengneu. 15 Ol pe lake tu luluch nge none ngakileng neu pe non neu poia kol neu ke lanauelele nena kie mur. 16Pemete ana totope lemene mana nge hemute sana nga kienemur aria ngaunga. Pe ero. Mele peletunge ngaunga unne lange i ero toto.

17 “Iok laol, ana non letena matana kenek toto ol pe hele sapele, ‘Temek nenahana mur kou te ngau ke saria unna pearia ngaunga aluana mama. Pe iau i! Emeteak ke e metmete lo! 18 Lape ela mulenge temek pe e hele lange i, “Temek, e poiapoinga poreke toto ngana lange NeHalangpe lange iong pule. 19 Iau e urana ero olnge o hetue iau ke tum iau. Lemek ke opoia iau ke eume manmana nge iong ol.” ’20 Iok laol, ana non lohaka pe la sapele ngetemene.

“Pe ii nga tau kura pe temene esia i peletena poreke toto ia tuna pe song ke la lauhite i pe tangia i. 21Ol pe kol neuhele langetemene, ‘Temek, e poia poinga poreke totongana lange NeHalang pe lange iong pule.Iau e urana ero ol nge o hetue iau ke tumiau.’

22“Pe temene hele lange nena hanamurnenge te umume nge i ke teke, ‘Ueiueimana a hemalmalia i nga hengeron e ngeurana toto pe apuo teua pon nga pennakukana pe ae ulina nga apena. 23 Pe ahune pulumakau tuna elle nge lum toto pe

15:2: Luk 5:30 15:4: Ezk 34:11, 16; Luk 19:10 15:18: Psa 51:4 15:24: Epe 2:1, 5

Lukas 15:24 108 Lukas 16:11a lele hite pe tapeu ele ke ta ngau nge i.24 Iange tuk nei mete lokoi pe mahul hakamule! Pe pule i erue toto lo pe ngana koi ehottau mule nei!’ Ol pe te talune iechingapalaungana nem.

25 “Tepoi ke machmau pe non soke neutuna tengene ana kou tu nga ume kura. Olpe hot ume ana ke at rochroi nga pele pelonge iri nge te peupeu pe te heses. 26 Olpe iua temene nena none pe onteia i keteke, ‘Hana nemur te potatar mau?’ 27 Petemene nena non neu tuacholia, ‘Tim paiat mule lo. Pe temem hune pulumakau enge lum toto ke poia tim na kilanga unneiange ute heporeke tim ero. Urana manake at lohot mule nge temem.’

28 “Kol neu tina nenge soke letena ininpe lemene ero nge teu langa pele. Olpe temene i hot taua i lange hot ke on-teiteia pe puochenia i ke teke teu langapele letena. 29 Pe ana non hele inin tauatemene, ‘Onau at, nga hesinga lochochngana nei eume manmana nge iong pe elongo ole taua iong ero toto. Pe o tungeutar at nge iau? Pomere nenge o tungememe e ero ke imem ul pekngak mur mopoia lek kilanga unne ke mo iech? 30 Petum poreke ngana nei hesil taua lem urenge hehei kue tana ana mur. Pe heueunei at mule nga ra kileng pe o hune anapulumakau lum ngana ke ngaua.’

31 “Pe non neu hele lange tuna ke teke,‘Iong, otu luluch nge iau ke kokoes pe lekure lochloch ngana nemur lape e tungelange iong ke lem. 32 Pe heueu nei tapeupe tahes iange tim nei mete lokoi pe maulhaka mule. Pe pule erue pe e hottau mulei lo.’ ”

16Iesus Hetoro Nga Umtutuna

1 Iesus hele lange nena hana mur, “Ngaetuene e, none umume nge non soke e ngenena ure halang. Pe ume ngana nauelelelaka non soke neu nena ure mur. Ol pehelenga e song ke teke non neu hesil siomene non soke neu nena umtutuna mur.2 Ol pe non soke neu iu sapele non neu peonteia i, ‘Pomere nenge ohesil sio menelek umtutuna? Lape o ume nge iau ke hetkoi heueu lo. Pomalam ohas sue pe o heleurume umtutuna song ngana at nge iau peola ol.’

3 “Ol pe non neu letena tuanin rarasapele, ‘Lape epoi ke mere mai ol? Non

soke nei lemene ero iau nge eume nge i oli! Iau lek kerkerenga ero nge e sesel ich pee meia iau pule nge e long us rara i!’ 4 Laol pe letena matana pe hele, ‘Eh! Oe, letekmetene kue e lo! Nenge teke epoi ke pomailapehulua te tungperia at nge iaunga etuenemur nenge e ume ero ol.’

5 “Ol pe non neu la ke hele nge hananenge reria hanganokmaite non soke neu.Pe iu teua iri elechle pe onteia iri. Iok,ontei tele nenge i muka, ‘Lem hanganokhia nenge maite ak non soke?’

6 “Pe non neu tuacholia ke teke, ‘Iau, emene ae oliua eina nge non soke nem. Pee mene ke kina papalau ngana iri ana nonkina lime (100).’

“Iok laol, non nenge umume nge nonsoke neu hele lange non nenge poiahanganok neu ke teke, ‘O mene hanganoknem ana alalaha at ke ueiuei pe ohasmanake ana non kina iri nai pe analoch (50).’

7 “Iok onteia e pule, ‘Pe iong lemhanganok hia?’

“Pe non nem tuacholia, ‘Iau, e mene uitnge non soke nem. Pe uit nenge e menenem ana kole iri ana non kina iri lime irianaloch (1000).’

“Pe non soke nena non neu hele langenon nenge poia hanganok neu ke teke, ‘Omene lem hanganok ana alalaha pe oelesue ke uit kina nem iri ana non kina limeiri rahtele mol. (800)’

8 “Ol pe non soke neu heto heke nenanon nenge na poinga pengpeng ero, iangeletena song ke nek toto nge nauele isipona. Hulua lochloch ngana nenge lete-ria tu mana nga ich nei, leteria tuanin kenek toto nge te halau mule iri siporia. Irite etei tote poinga nem. Pe iri nenge tetuteu nga lemenge tualeme ngana, leteriatuanin ke nek ero. Te poi ke pomange ainakinkino ngana kura. 9 A mene umtutunamur nga ich nei pe a tunge lange hehei pehana pe apoi ke nek lange iri. Pomalamnga hoena lape umtutuna nem het pe alake atu ke nek mana nga kileng nenge tu kekoko.

10 “Itei nenge leteria here i nga urekinkino ngana lape leteria here i pule ngaure papalaungana. Pe itei nenge pallak-laka nga ure kinkino ngana lape pallaklakapule nga ure papalaungana. 11 Ke nengeteke leteria manmana nge imo ero ngaumtutuna pe ure hel pule nga ich, itei lapeletena manmana nge imo nga ure urana

16:10: Luk 19:17-26

Lukas 16:12 109 Lukas 17:3ngana mur nga lut nga tapa? 12 Pe nengeteke leteria manmanna nge iong ero ngamele nena ure lape itei tunge iong sipomlem?

13 “Non e ume nge hana soksoke ngananai ero. Iange lape lemene tau tote e pelemene ero totoia e. Pe mutena tau tote epe e mutena taua ero. Ke aume mana ngeNeHalang pemutemo taua umtutuna ero.”

14 Pe Paresio mur te longe Iesus na he-lenga pe te songlele ia i. Iange iri muteriatau tote umtutuna. 15 Ol pe Iesus helelange iri, “Imo sipomo a hetei hote imolange hulua mur iange a teke a urananga NeHalang matana. Pe NeHalang eteialetemo nge teu ke ulolo. Utar nge palaun-gana toto nge hana nga ich nei poreke totonga NeHalang matana.

Hetoronga Hel Pule16 “Moses nena hotonga mur pe het-

atalonga mur tehas ngaria te nanasia kela het nga etue nenge Ioanes. Pe ngaetue neu pengpeng te hele hote NeHalangnena helenga urana toto ngana nga nenanaualanga pe nekinga nge ita. Pe huluahalang tepur kikiria toto ke teke teteu.17Tapa pe ich lape tehet peNeHalangNenaHotonga ana hasinga unne e erue ero toto.

18 “Mele nenge hile nehei pe lei hakamule i laka tomtom ia none nehei. Pemelenenge lei heke mule none nehei nge hilepoia poinga poreke toto ngana pule.

None Nge Nena Ure Halang Pe Lasarus19“Nonenengenena ure halang penone

nenge tu ke poreke toto. Pe non nengenena ure halang heronia hengeron uranangana mur pe nga etue lochloch ngau kesana una manmana. 20 Pe non nenge tuporeke toto nem ene Lasarus. I singinachanchan hulu pe kokoes mana te mene ilanga non soke neu nena piunga matana21 ke nachnei alala ngaunga mumuna. Pekaone mur teat ke te ramram ia nenachanchan mur.

22 “Ol pe nga hoena ana non mete peNeHalang nena angkelomur te mene hekesapele i langa lut nga tapa ke la are ngaApraham penna tamalmal. Pe non nengenena ure halang neu mete pule ke tealohite. 23 Pe i nga ana metenga hoena am-neia melmelenga palaungana toto iangeopene lake tu nge imperno. Pe tekenau haka la pe esia Apraham nge tu ke

kangkanga toto pe Lasarus tu luluch nge i.24Ol pe iu ke teke, ‘Temek, Apraham letemporeke ia iau, pe o hele lange Lasarus kepuo teua penna kukana mokona nga echpe at ke hesipsipia ak hengetau. Iangee amneia melmelenga palaungana toto i,nga oan nei.’

25 “Pe Apraham tuacholia lange i, ‘Tuk,letem metene? Otu ngam nga ich, o meneure urana ngana mur lochloch. Pe Lasarusmene ute pele nge urana ero toto. Keheueu nei tu luluch nge iau ke nek pe iongo amneia am melmelenga pallem. 26 Pepule liling e nge palaungana toto koi matote ita. Ke mele e nge imem lape lotelelalamam ero toto. Pe mele e nge imo lapelotele at lamai ero toto pule.’

27 “Pe non neu hele, ‘Iok temek, o ku-losia Lasarus ke langa temek nena pele.28 Iau titik mur iri lime pe e teke Lasarus lake hele toto reria ke te hulia reria poingamur. Pomalam lape teat nga kileng porekengana nei ero.’

29 “Pe Apraham hele, ‘Hotonga nengeMoses pe hasinga nenge hetatalonga murtehas ia ngana la ma lo. Pe nenge tekelemeria te longo taua.’

30 “Pe non neu hele, ‘Ero iam, Temek! Telongo taua ero toto la! Nenge teke melenenge mete lo lake lohot nge iri, laka lapete longo taua i pe te hulia reria poingamur.’

31“Pe Aprahamhele lange i, ‘Nenge tekete longo taua Moses pe hetatalonga murero lape mele nenge mete pe mahul hakamule lape te longo taua i ero pule.’ ”

17Poinga Poreke Ngana(Mat 18:6‑7, 21‑22; Mak 9:42)

1 Iesus hele lange nena hana mur kepomai, “Manmanna toto ke ure nemurnenge hesingo ia hehei pe hana ke te losionga poinga poreke nganamur lape teat. Pemele nenge poia singo nem nenge helosioia hehei pe hana lape mene poreke tote.2Tuangachol nga poinga nem poreke toto.Pe teke te heon hite um palaungana ngamele nem kanna pe tesau hote langa lemei urana nga tuangachol nenge helosio iamele sune letena manmanna ngana. 3 Kepomalam a nauala amo ke nek.

“Nenge teke tim losio nga poingaporeke ngana o heleia i ke hulmule letena.

16:13: Mat 6:24 16:15: Mat 23:28; Luk 18:9-14 16:16: Mat 11:12-13 16:17: Mat 5:18 17:3: Mat18:15

Lukas 17:4 110 Lukas 17:28

Pe nenge hul mule nena poinga lo, iok,letem metene poi ngana nemur ero ol.4 Pe nenge teke tim poia poinga porekengana e lange iong pe nga hoena hul muleletena, o saua nena poinga poreke nganamur ke te lasus toto. Pe nenge poi emulemene nga etue choro mana, o saua nenapoinga poreke ngana mur ke emule manapule ke kokoes.”

Letera Manmanna Ngana5 Pe Iesus nena hana mur nenge kulos

hote iri te hele lange i, “O halaua imemke letemem manmanna ngana lohot kepalaungana toto.”

6Pe Iesus tuacholia, “Nenge teke letemomanmanna ngana tuna mana ke pomangaheilil tutuna, nakumo nge a hele langa aee ke pomai, ‘O laka haka pe ola ke omes teunga ruach.’ Pe ae nem longo taua iong la.”

Hengekuleilei Mur Aria Ume7 Iok, Iesus onteia iri, “Imo lemo poinga

mere? Nenge teke lem hengekuleilei ananon, mule nga ume nenge nauelele sipsipmur ke at, pe lape o hele lange i ke mere?Lape iteu at heueu mana pe o hele langei ke are sio pe ngau sapele? 8 Ero totola! Lape o hele lange i ke o teke, ‘Ola keonun pe oat ke o poia ak ngaunga ke engau ol. E ngau ke het laka, iong o ngauol.’ 9 Lem hekuleileinga ana non nem, poiaume nemur pe iong o heto heke i ero.Iange i popoia ana ume nenge popoia nike.10 Ke pomalam nge imo pule, nenge tekeapoi taua ure nemur nenge te hele langeimo ke a poia, a hele ke a teke, ‘Imem hananenge te hekuleilei rere menmene imem.Mopoi mene ume nenge te tunge at ngeimem ke mo poia.’ ”

Iesus Hemas Mule Ke Hana Iri Analoch11 Iesus ii nga kileng nge Samaria pe

Kalelea tunangaria ke lala nge Ierusalem.12 Iteu ke lala nga kileng sune pe saol hakange hana iri analoch. Pe hana nemur hale-les poreke ngana nenge ngau hooa singirapoia iri. Pe iri tetu ke kangkanga toto ngehehei pe hana iange singiria poreke toto.Pomalam temes nga tau kura, 13 pe teiu,“Non Soke Iesus, letem ia imem.”

14 Iesus esia iri pe hele lange iri, “Ala kea esia hana nenge tunginga ana hana murke tenau ke nek nga singimo.”

Iok laol, tei ke te lala kura pe singiriaurana sapele. 15 Elle nge iri analoch nemnena nge Samaria. Ana non esia i siponasingina nge uranamule pe lamule pe haliuhaka nenge heto heke tote NeHalang ene.16 Lamule pe tamal sue i langa Iesus apenahuna pe hele urana toto lange i.

17 Pe Iesus hele, “E hemas mule hanairi analoch i, pe rahtele henel nem te lakemere? 18 Pomere nenge non lomona neii toro at ke heto heke NeHalang?” 19 Olpe Iesus hele lange non lomona neu, “Olohaka pe ola ol. Letem manmanna nganalaka hemas mule iong.”

NeHalangNenaNaualanga PeNekingaAtNgana

(Mat 24:23-28, 37-41)20 Iok, Paresio hel te onteia Iesus nga

etue nenge NeHalang nena naualanga penena nekinga lape at. Pe Iesus tuacholiake pomai, “Etue nenga NeHalang nenanaualanga pe nekinga nem, lape at kepomangaurenenge ta esia ngamatara ero.21Mele ero toto nge hele ke teke, ‘Anau atngana i!’ Pe pule mele ero toto nge hele keteke, ‘Eh, Ngana paukou!’ Mele nge lapehele ke pomam ero toto iange NeHalangnena naualanga pe nekinga, ngana lakatuteu nge imo lo.”

22 Ol pe Iesus hele lange nena hanamur, “Etue nem lape at, pe imo lememototo ke a teke a naue Non Tuna nga etuenem. Pe lape a naue ero toto. 23 Lapeiri hel pule nenge lape te hele lange imoke te teke, ‘Anau lala mau! Eh, anau atlamai!’ Pe imo, a longo tau pulute iri ero.24 Etue nenge Non Tuna at mule ia lapepomalaka nga kileng chalem ngana nengeinlem nga tapa sana pe song ke langa elepe ele. 25 Pe ure nenge lohot tala nga NonTuna ana etue ngana koi nei, lape NonTuna amneia melmelenga palaungana pehulua lochloch nga etue nei lemeria ero iai mukam. Ke het pe etue nem lohot.

26 “Non tuna ana etue lape lohot kepomanga etue nenge Noa. 27Nenge hulualochloch te ngaungau pe te inin pe telechlei kela het nga etue nenge Noa iteulanga nena imot. Pe ech hot ke taua kilengpe te mete lochloch.

28“Pe puleNonTuna ana etue lape lohotke pomanga etue nenge Lot. Nenge hulualochloch te ngaungau pe te inin pe te ialala

17:6: Mat 17:20; 21:21 17:13: Lev 13:45-46 17:14: Lev 14:2-3; Mat 8:3-4 17:23: Mak 13:21; Luk 21:817:28: Gen 18:20; 19:25

Lukas 17:29 111 Lukas 18:14

pe te umume aria pe te lelele pele. 29 Penga etue nenge Lot ua hot nge Sotom, oanremenmen ngana pe um ngingina nganatelot parai sio at nga tapa ke pomangapitte ke te hune iri lochloch ke te mete.

30 “Ke Non Tuna ana etue nenge lapeat muleia pomalam mana. 31 Nga etuenem pengpeng, mele nenge tutu nga one,teu langa pele letena ke lolochia nena uremur ero ol. Pomalam mana none nengetutu nga ume la mule nga na pele erool. 32 Letemo metene Lot nehei? 33 Melenenge teke heleis maul ngana nga ich nei,lape tu ke maulul nga hoena ero ol. Pemele nenge tungteu tote i, pe hile suelemene ngana mur nga ich nei lape tu kemaulul mana nga hoena. 34 E hele langeimo pengpeng, nga miliko nem aina naitema nga hete elle pe elle nge iri lape te uatoto ia, pe ellemana lapema ol. 35Pe heheinai lape te olole mioka pe elle nge iri lapete ua toto ia pe elle mana tu ol. [36 Hananai te umume nga ume pe elle nge iri te uatoto ia pe elle mana tu ol.]”

37 Pe Iesus nena hana mur nenge heto-tore iri te ontei, “Ure nemur lape te lohotlangai?”

Pe Iesus tuacholia ke pomai, “Nga kilengnenge ute has ngana maia, lape a esialango cherchera mur halang, nge te emu-rung.”

18Poponing Nenge Hei Pakar E

1Ol pe Iesus nenepoponing e langenenahana nemur. Poponing neu, nenge hetoreiri ke te hetalau ke kokoes pe leteria man-manna ke NeHalang longe te hetalaulaungaria pe halaua iri. 2 Iok, Iesus talunenena nananga ke pomai, “Nga kileng enone nge longlongo helenga tu. Pe nonneu mataua NeHalang ero toto. Pe pulenon neu letena porekeia hehei pe hanaero iange letena tu mana nge i sipona.3 Pe nga kileng neu hei pakar e tu. Pehei neu kokoes mana lala nge non nengelonglongo helenga pe hele urume poingaporeke ngana nenge none poia lange i. Pehei neuhele ke teke, ‘O amnei langa poingaporeke ngana nenge non neu poia at ngeiau. Lape o halaua iau ke pomere?’

4 “Nga tele ngana non neu longo tauahei neu ero. Pe nga hoena ol hele mule ke

teke, ‘Iau e mataua NeHalang ero pe letekporekeia hehei pe hana ero. 5 Pe hei neikokoes mana at ke pur leme ero mana iaiau nga letena una ngana nei. Ke pomalamlape e halaua i ke are ke nek laka at kehemakuk tote iau ero ol.’ ”

6 Iesus nene poponing nem ke het pehele mule ke teke, “A longo langa nonporeke ngana nenge longolongo helenganeu hele ngana. 7 Lape NeHalang maihalaua nena hana mur ero kai? I siponahesilei hote iri. Pe lape pomere? Nengeteke te tang lange i ke kokoes nga sinangape nga miliko lochloch lape NeHalang poihulul mana nge halaua iri? 8 E hele langeimo pengpeng lape halaua nena hana murke teare ke nek mule ke ueiuei mana. Pepomere lapeNon Tuna at pe hehei pe hanaleteria manmanna lochloch lo?”

Poponing Nenge Non Paresio E Pe NonNenge Lololoch Umtutuna

9 Pe pule Iesus nene poponing nei langeiri hel nenge te teke iri siporia te pengpengtoto lo pe tetal heke iri siporia pe tenausio menmene hehei pe hana. 10 Pe Iesusnana lange iri ke pomai, “Hana nai tela ngaNeHalang nena pele palaungana ke te het-alaulau. Non e nge iri i Paresio pe e i nonnenge lololoch umtutuna. 11 Pe Paresioneu i toromes ke kangkanga pe hetalaulaulange NeHalang ke pomai, ‘NeHalang, ehele urana toto lange iong nge iau e po-manga hana nemur ero. Hana nenge tekemkeme pe hana nenge te pallaklaka pehananenge tepoi poreke lala ngehehei. Pee hele urana toto lange iong pule nge iaue pomange non nenge lololoch umtutunanei ero. 12 Etue nachnai nga etue koanaelle eheo nga ngaunga pe letek meteneiong. Pe e mene hote umtutuna unne ngauruk ke e tunge lala nge iong. Pe e poia kepomau nga lek ure mur lochloch.’

13 “Pe non nenge lololoch umtutunames ke kangkanga pe nau sio mana pepalia mautuna pe hetalaulau ke pomai,‘NeHalang, letem ia iau. Iau non porekengana.’ ”

14 Ol pe Iesus hele, “E hele lange imopengpeng, non nenge lololoch umtutunanem la mule nga na kileng pe i toro manalohot ke pengpeng toto nga NeHalangmatana. Pe non Paresio nem ero toto.Iange mele hel nenge tetal heke iri lape

17:31: Mat 24:17-18 17:32: Gen 19:17, 26 17:33: Luk 9:24 18:1: Kol 4:2; 1Te 5:17 18:12: Isa58:1-4; Mat 23:23 18:13: Psa 51:1 18:14: Mat 23:12

Lukas 18:15 112 Lukas 18:39NeHalang tal sio tote iri. Pe mele helnenge tetal susue iri lape NeHalang talhaka tote iri.”

Iesus Mutena Tote Aina Kinkino Ngana(Mat 19:13-15; Mak 10:13-16)

15Hana hel te laia tuturia mur nge Iesuske pete iri. Pe Iesus nena hana mur teesia pe te hele ele iri. 16 Pe Iesus helelange na hana mur ke teke, “Aina kinkinongananemmurmuteria ke te teke teat ngeiau. Pe imo apoi ele iri ero. Iange heheipe hana nenge te pomange aina kinkinongana nemur, tetu teu nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga pule. 17 E hele kemanmanna lange imo, mele nenge letenaiaNeHalangnenanaualanga penekinga kemange aina kinkino ngana ero lape teu laero.”

None Nenge Nena Ure Halang(Mat 19:16-30; Mak 10:17-31)

18 Ol pe non nenge i mukmuka ngeIuta mur onteia Iesus, “Non soke, o uranatoto. Pe iau lape epoi ke mere ke e menemaulinga ke koko?”

19 Pe Iesus tuacholia, “Pomere nenge ohetue iau ke non nge urana? Mele e ngeurana ero toto. NeHalang i toro mana.20 O eteia NeHalang nena hotonga mur. Otomtom ia hehei ero pe o hune mele erope okeme ero pe o pallaka ia mele ero pe oheto heke temem pe tam.”

21Pe non neu tuacholia, “Nga iau lomelengak nike ke at heueu nei e nanas tauahotonga nemur lochloch.”

22 Iesus longe ke mau pe hele lange i,“Ute elle la o poia ero kura. O laia lemure lochloch ke te olia pe uruna, o laia ngepakar mur. Nenge teke opoi ke pomalamlape lem ure mur halang nge tetu ke koko.Pe ure nemur lape te kulele iong nga lutnga tapa. Opoi kemam ke het pe o nanasiaiau ol.”

23 Pe non neu longe helenga nei peletena poreke toto iange i nena ure halangtoto. 24 Pe Iesus esia i nge nakuna po-mau pe hele, “Anali toto nge hana nengereria ure halang nge teteu langa NeHa-lang nena naualanga pe nekinga. 25 Analitoto nge iri iam. Nenge teke te puo teuaae tana palaungana e ke teu nga pakekasune polona, nem semel pol. Pe nengeteteu langa NeHalang nena naualanga penekinga nem nge anali toto iam.”

26 Iri nenge te longe i te ontei, “Nakunangemele ero toto nge lapemenemaulingake koko. Lape mopoi ke mere ol?”

27 Pe Iesus tuacholia, “Utar nenge analitoto nge none poia semel mana nge NeHa-lang poia.”

28 Pe Petrus hele, “Onau at, imem mohile sue lemem kileng mur pe moat ke monanasia iong.”

29 Pe Iesus hele lange iri, “Oe, atong pee hele pengpeng lange imo iri lochlochnenge te ume teu nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga pe te hile sue reriakileng mur pe reria hehei pe tuturia murpe tetemeria pe tataria mur, 30 iri lape temene ure urana ngana halang toto ngaetue nei. Pe nga etue nenga hoena lape temene maulinga nge koko.”

Iesus Hele Hemol Ngana Nga AnaMetenga

(Mat 20:17-19; Mak 10:32-34)31 Iok, Iesus mene hot kelkelia nena

hana analoch pe nai nem pe hele langeiri ke pomai, “A longo at. Ta lohaka lalange Ierusalemkoi pe lape hetatalongamurtehas ngaria nge Non Tuna lape lohot kemanmanna. 32 Iange lape te tunge NonTuna langa hana lomonmona mur peria.Pe lape tepoi poreke i ke te hesalang ia ipe te ulut lolele i pe lape te hune i. 33 Peetue mol ngana nga hoena lape maul hakamule.”

34 Iesus hele ke pomau pe nena hananemur te eteia utar nenge helele ia ero.Iange helenga luna mallaha nge iri ero.Pomalam te eteia utar nenge Iesus heleleia ero.

Iesus Hemas Mule None Nge Matana Hit(Mat 20:29-34; Mak 10:46-52)

35 Iok, Iesus i ke heroi lala nge Ieriko penone nge matana hit are nga kue ilina pelonglong ure nge hehei pe hana nge teiolole nga kue. 36 Ol pe longe hulua ngeteii nga kue pe ontei, “Eh! Pomere mai?”37Pe hehei pe hana nemur te tuacholia i kepomai, “Iesus nengeNasaret koi i olole ngakue.”

38 Pe non neu halngana haka, “Iesus!Teuit tuna! Letem poreke ia iau!”

39Pe hehei pe hana nengamuka te kerestaua i pe te hele lange i ke teke reng. Peero. Non neu alngana haka ke soke toto ol,“Teuit tuna! Letem poreke ia iau!”

18:17: Mat 18:3 18:18: Luk 10:25 18:20: Exo 20:12-16; Deu 5:16-20 18:31: Luk 24:44 18:32:Luk 9:22, 44 18:34: Mak 9:32

Lukas 18:40 113 Lukas 19:2240La ol pe Iesusmes sapele. Pe ngai heke

hehei pe hana ke te mene non neu lange i.Te mene ana non lange i pe Iesus onteiai, 41 “Lemem ke o teke e poia utar langeiong?”

Pe non neu tuacholia, “Non Soke, ohalaua iau ke matak charchara mule.”

42 Pe Iesus hele lange i, “Iok, onau muleol. Letemmanmanna ngana laka poia iongke o urana mule.” 43 Ueiuei mana pe nonneu nau ke nek mule sapele pe nanasiaIesus pe heto heke NeHalang. Hulua ne-mur te esia pe iri lochloch te heto hekeNeHalang pule.

19Iesus Pe Sakius

1 Iok laol, Iesus iteu la sapele nge Ierikope i olole ke lala. 2 Pe hana nenge telololochumtutuna aria soke tu lamaupule.Pe i ene laka Sakius pe nena ure halangtoto.

3 Ana non teke etei toto nga itei nengei Iesus. Pe ero, iange hulua halang pe ichoromana, pomalam anali toto nge i. 4Olpe song ke i muka nge hulua nemur pe lahaka nga ae siki mokona ke teke nau ngeIesus nge ila ke pomau. 5 Iok, Iesus i langakileng unne neu pengpeng pe hele langeSakius, “Sakius, osio at ke ueiuei iangeheueu lape etu nga lem pele.” 6 Sakius sioke ueiuei mana pe epele Iesus pe iech totonge Iesus.

7 Hulua lochloch ngana nemur te esiai pe te ngunngunu ke teke, “Non panei ilanga non nenge na poinga poreke toto napele!”

8 Ol pe Sakius mes haka pe hele langeIesus, “Non Soke, o longo at nge iau. Lapee tunge lek ure mur ele lochloch langepakar mur. Pe pule nenge teke e pallakaia iri lape e olia iri ke olinga huna henel lamule nge iri.” 9 Pe Iesus hele lange Sakius,“Heueu mana nei NeHalang mene muleiong. Iange iong Apraham nette iong pule.10 Pe Non Tuna at ngana nei at ke tangorere iri nenge te erue pe mene mule iri.”

Nananga Nenga Umtutuna(Mat 25:14-30)

11 Iok, hehei pe hana te longlongo nganei kura pe Iesus nana tele sapele nga po-poning e. Iesus heroi toto lange Ierusalem

pe hulua te teke mam pe NeHalang nenanaualanga pe nekinga lape lohot sapele.

12 Ol pe Iesus hele, “Non e nenge tuteunga mata nenge naungaala ana hana mur.Ana non soke teke i ke langa kileng taungana e ke tal heke i ke i aria naungaalaana non. Ke het pe lape at mule nga nakileng. 13 Lohaka ke la ero kura pe iuanena hana iri analoch nenge te umumenge i. Tunge reria umtutuna ellechle pehele lange iri, ‘Anau at, iau lape e lala lokoi. Pe imo a mene umtutuna nem pe aume mule ia umtutuna hel pule. Ke la hetnga etue nenge eat mule.’

14 “Pe nena kileng nganangana murlemeria ero ia i pe te kulosia hanahel langakileng tau ngana nem pule ke te hele kete teke, ‘Imem lememem ero toto nge nonnei lohot ke i ara naungaala ana non.’

15“Ol pe ananon la ol pe te poia i ke i arianaungaala ana non pe at mule sapele ngana kileng. Pe ueiuei mana tunge helengakerkereng ngana lange nena hana nengete umume nge i ke teat ke te neue i, peontei hote iri nga umtutuna hia lo nengeteume hote nga umtutuna nenge herongelange iri. 16 Elle at tala pe hele, ‘Non soke,iau e mene ke umtutuna iri analoch mulenga elle nenge o tunge at nge iau.’

17 “Pe non Soke neu hele, ‘Iong oume keurana toto iam! Ke iong non nge urana.Iok, iong letek here iong nge oume ke nektoto nga ume kinkino ngana lo pomalam,lape e talue iong ke onau ala ke kileng irianaloch.’

18 “Iok nena non naingana at pe hele,‘Non soke, iau e mene mule ke umtutunairi lime. Eume hote nga elle nenge o tungeat nge iau.’

19 “Pe non soke neu hele lange i, ‘Nganem, lape onau ala ke kileng iri lime.’

20“Iok, nena nonmol ngana iteu atmulepe hele, ‘Non soke lem umtutuna nenge otunge at nge iau koi, e ruchite pe e talkomeke ma. 21 E mataua iong ke ngana lakanenge e talkomemene, iange iong nonngeletem inin hali pe o menmene mele helreria ure mur pe o lulule ngaunga nengemele hel tetue.’

22 “Ol pe non soke neu hele lange i, ‘Ionghengekuleilei poreke ngana. Pe nga iongsipom lem helenga nge hot nga halim,lape o amneia melmelenga palaungana!Iong sipom o eteia lo ke iau non nge letek

19:7: Luk 15:2 19:8: Exo 22:1; Num 5:6-7 19:9: Luk 13:16; Ume 16:31 19:10: Luk 15:4; Ioa 3:17; 1Ti1:15 19:17: Luk 16:10

Lukas 19:23 114 Lukas 19:48

inin hali. E menmene mele hel reria uremur pe e lulule ngaunga nenge mele heltetue. 23 Iok, pomere toto nge o talue lekumtutuna nga umtutuna ana pele ero? Toinge otal teua, lape eat mule pe e meneumtutuna nem pe ana manga hoho helpule.’

24 “Ke het, pe non soke neu hele langehana hel nenge te mes rochroi nga hengekuleilei nem ke teke, ‘A mene mule um-tutuna nge non nem pe at tunge langenon hengekuleilei nenge nena umtutunairi analoch.’

25 “Pe hana nemur te hele lange nonsoke neu ke teke, ‘Non soke, non nei nenaumtutuna iri analoch lo!’

26 “Pe non soke neu tuacholia, ‘E helelange imo pengpeng, mele hel nenge reriahalang toto lape te mene ke halang totopule. Pe mele hel nenge reria unne sunemana lape temenemule unne nemnge iri.27Pe lek ngarang nemur nenge lemeria eroia iau a mene iri at pe a hune iri lakoi ngamatak.’ ”

Iesus IteuNge IerusalemKeMangaNaun-gaala Ana Non

(Mat 21:1-11; Mak 11:1-11; Ioa 12:12-19)28 Iesus nana ke het pe i ke i mukmuka

pe hulua te nanasia i ke tela nge Ierusalem.29 Iok, Iesus i ke heroi nga kileng nengePetpage pe Petani. Pe nga hengene nengete hetue ke Ae Oliua, kulosia nena hananai. 30 Pe hele lange iri ke pomai, “Imomuka ke ateu langa kileng neu pe lape aneue tongki lomele ngana e nenge meleare haka ia ero kura. Pe tongki nem, te keleke mes. Aun hote pe a atia. 31 Pe nengeteke mele onteia imo, ‘Pomere nenge aunhote ure nem?’ Pe imo a hele lange i ke ateke, ‘Non soke lemene taua.’ ”

32 Iok laol, hana nemur tela pe te hot-taua ure lochloch ngana nge lohot ke po-manga Iesus heleia lange iri. 33 Iok, teunhotote tongki lomele ngana neu pe nonnenge nena ure neu onteia iri, “Pomerenenge aun hote ure nemam?”

34Pe iri te hele, “Non soke lemene taua.”35 Iok laol, temene la sapele nge Iesus pe

te tamal heke reria hengeron nga ure neuona pe teare heke sapele Iesus. 36 Iesus arehaka nga tongki ke iolole pe hehei pe hanate lung susue reria hengeronmur nga kue.

37 Iesus i ke langa kileng unne nengahengene nge Oliua nenge ana kue nau siolange Ierusalem. Pe nena hana lochlochngana nemur nenge te nananasia i te iechtoto pe te hele urana toto lange NeHalang.Singiria kik pe te heto heke tote NeHalangnga mirakulo nemur nenge Iesus poi hoteiri ke te esia ke ulolo.

38 Pe te makul haka ke mai,“Petanga tunge Naunga ala ana non nenge

at nga Non Soke ene!Pe tunga nge nek nga lut nga tapa!

Ta heto heke tote NeHalang nga lut ngatapa

nge i palaungana toto pe urana toto!”39 Ol pe Paresio mur hel nge tei luluch

nge iri te hele lange Iesus ke teke, “Nonsoke, o keres taua lem hana mur.”

40 Pe Iesus tuacholia, “E hele lange imo,nenge teke lek hana mur te reng, umlochloch ngana nemur tepeu pe te hetoheke NeHalang ene.”

Iesus Naue Kileng Ierusalem Pe Tang41 Iesus i ke heroi toto lange Ierusalem

pe esia kileng nem pe letena poreke totoia pe tang. 42 Pe hele, “Heueu nei, toingeo eteia utar nenge hetakile iong. Pe pa neiero iange te talkomengamatam. 43Pe etuenem lape at nenge lape lem ngarang murteat ke te heliliu hite iong ke tom ke otumana nge teu. 44 Pe lape te heporeke toteiong pe lemhanamur, iange o etei ilia etuenenge NeHalang atia ke halau iong ia ero!”

Iesus Langa NeHalang Nena Pele Palaun-gana

(Mat 21:12-17; Mak 11:15-19; Ioa 2:13-22)45Ol pe Iesus iteu sapele langaNeHalang

nena pele palaungana pe lope hote hanange tei alala. 46 Lope hote iri pe hele,“NeHalang hele hote na hotonga ke tehassue ke pomai, ‘Lek pele palaungana nei, ihetalaulaunga ana pele!’ Pe ero. Imo, apoia ke pomanga kemenge kina mur reriapele nge tetal komkome ia.”

47 Nga etue lochloch, Iesus hetottoronga NeHalang nena pele palaungana petunginga ana hana mur aria papalaunamur pe hotonga ana hetoronga mur, pehana papalauna hel pule te teke te hunei. 48 Pe iri te teke te tango rara kue e ngete laua Iesus. Pe ero toto, iange hehei pehana te longo lala nge i kura. Iri lemeria

19:26: Mat 13:12; Luk 8:18 19:38: Psa 118:26; Luk 2:14 19:44: Luk 21:6 19:46: Isa 56:7; Jer 7:1119:47: Luk 21:37

Lukas 20:1 115 Lukas 20:20ero nge te hile hote Iesus nena helengaunne.

20Onteinga Nga Iesus Nena Hekerkerenga(Mat 21:23-27; Mak 11:27-33)

1 Iok, etue e pule Iesus tu teu nga Ne-Halang nena pele palaungana letena. Ananon hetottoro pe haliu hote NeHalangnena helenga urana toto ngana. Ol petunginga ana hana mur aria papalaunamur pe hotonga ana hetoronga mur pehana papalauna hel pule teat pe te helelange i, 2 “O hele urume lem kerkerenganem, nenge o popoia ure nemur. At langaitoto? Pe itei toto nenge tunge kerkerenganem lange iong?”

3 Pe Iesus tuacholia iri, “Iok, iau pule eonteia imo nga onteinga elle pe imo a heleat nge iau. 4 Ioanes nenge henunun mainena kerkerenga nem, at langai? At ngeNeHalang ma at nge hana mur mana?”

5 Ol pe hana nemur te hele hel nge iri,“Lape ta hele ke mere mai? Nenge teketa hele ke ta teke, ‘Ioanes nena hekerk-ereng nem at nge NeHalang’, lape Iesushele ke teke, ‘Iok, pomere nenge letemomanmanna nge i ero?’ 6 Pe nenge teke tahele ke ta teke, ‘Ioanes na kerkerenga nemat nge hana mur mana’, lape hulua nemurte tamal hune ita nga um. Iange iri leteriamanmanna toto ke Ioanes i hetatalonga!”7 Pomalam te tuacholia ke pomai, “Imemmo eteia Ioanes na hekerkerenga nem atngana ero.”

8 Ol pe Iesus hele lange iri ke pomai,“Pomalam mana lape e tuacholia lemohelenga ero nga hekerkerenga nenge epopoia ure mur ia.”

Poponing Nga Iri Nenge Tenau Ele UainAna Ume

(Mat 21:33-46; Mak 12:1-12)9 Iok, Iesus nene poponing e lange hehei

pe hana ke pomai, “Nga etuene e, none tueuainngaumepe tunge langehanahel ke teume hot umtutuna ia. Pe i ulhot ke langakileng unne sapele. 10 Nga lulunga anaetue, non nem kulosia nena hengekuleileie ke lange hana nenge te umume nga uainana ume neu ke te tunge uain ngananganahel lange i. Pe ero. Hana nemur te lohakape te palia i pe te kulosia i ke patpatamana ke la mule. 11 Iok, kulos mule nenahengekuleileinga e ke la pule. Pe hana

nemur te lohaka pe tepal mule i pule pe tehemei sio tote i. Pe te kulosia i ke patpatamana ke la mule. 12 Iok, non neu kulosmule nena hengekuleilei mol ngana la petepal poreke tote i pe tesau hote i.

13 “Iok, ume tokoninga neu hele, ‘Lapeepoi ke mere mai ol? Lape e kulosia tuknenge mutek tau tote ke la, laka lape terenge i.’

14 “Ol pe non neu tuna la pe hana nemurte esia pe te hele, ‘Non soke nem tuna olkoi atat. I lape mene ure lochloch ngananei ke nena. Pe heueu ta hune i ke mete.Pomalam lape tamene ure lochloch ngananei ke rera ia ol.’ 15 La ol pe te laua nonneu tuna pe tesau hote i nga ume letenape tehun sapele i.”

Iok laol, Iesus onteia iri, “Utar ol ngelape ume tokoninga neu poia lange hananemur? 16Non nem i sipona lape at ke hunlapue hana nemur pe tunge uain ana umenem lange mele hel nge altoto ke tenauele.”

Pe hulua te longe helenga nei pe tehele, “Poreke toto nge ure nem lohot kepomau!”

17 Iok, Iesus nau lange hulua nemurpe hele, “Helenga nenge tehas sue ngaNeHalang nena hotonga nei, luna ma kemere? Nenge tehas sue ke,‘Um nenge pele ana lelenga mur lemeria

ero ia ke te teke tesaua,i um urana toto ngana nenge mes ke

rahtua ele pele.’18 “Iri lochloch ngana nenge te losio

haka nga um nem, lape um rir ule irike sachanchana ulu. Pe nenge teke umnem losio haka nge mele, mele nem lapemenret sapele.”

19 Iok, Iesus nana ke het pe hotonga anahetoronga mur pe tunginga ana hana muraria papalauna mur te teke telau sapele i.Te teke te laua Iesus iange iri te eteia keIesus nana ngana latau pengpeng ia iri. Peiri temataua hehei pe hana ke pomalam telaua Iesus ero.

Onteinga Nga Umtutuna Loloch Ngana.20Ol pe tenau ele tote i ke nek toto, pe te

tung hite ure lange hana hel pe te kulosiairi ke la te ollaka hote i nga onteinga mur.Pe hana nemur tela pe te chananga ketepoi ke mange hana nenge leteria uranamana. Te teke te ollaka hote Iesus, penenge teke Iesus heleia ute nge tang ke

20:9: Isa 5:1 20:17: Psa 118:22 20:18: Isa 8:14-15 20:20: Luk 11:54

Lukas 20:21 116 Lukas 20:46poreke nga talngaria, lape te laua i pe telasapele ia i nge Rom mur aria non soke.21 Iok laol, hana nemur tela pe te onteiaIesus ke pomai, “Non soke, imemmo eteiake iong o hele ke manmanna pe pengpengtotomana. Pe iong omatauamele ero totoke o hetottoro ke nek toto nga NeHalangnena poinga mur. 22 Iok, o hele ke nekat nge imem. Ita mai urana nge tasauumtutuna lange non soke nenge Rom pulekai? Eh, ero?”

23 Pe Iesus eteia ke hana nemur techananga ia i nga onteinga nem, ol pe helelange iri ke pomai, “A teke a ollaka hoteutar nge iau? 24 A heteia umtutuna elleat nge iau ke enau.” Iok laol, te meneumtuna elle ke la te heteia lange Iesus. PeIesus onteia iri, “Itei opene pe ene nengetunga nga umtuna nemai?” 25 Pe iri tehele, “Non soke nenge Rom opene pe enelaka tu nem.”

Ol pe Iesus hele, “Oe, ke non soke nengeRom nena ure mur a tunge lange i. Peure nemur nenge NeHalang nena, a tungelange NeHalang.”

26 Ol pe hana nemur, anali toto ngeiri nge te laua Iesus nga hulua nemurmataria. Pe teare ke te reng toktok manaol. Iange te rura toto nga Iesus nenahelenga nenge tunge lange iri.

Onteinga Nga Ta Maul Haka Mule Ngara(Mat 22:23-33; Mak 12:18-27)

27Ol pe hana Satiusi hel tela ke te lohotnge Iesus. Pe iri te teke, nenge teke tametelape ta maul haka mule ero ol. 28 Pe tehele, “Non soke, Moses has sue hotonganei ke teke ta nanasia: ‘Nenge teke nonemete hatalia nehei pe i tutuna mur erokura, non nenge mete nem, tina lape leiheke mule hei nem. Pe iri nai tuturia murlape te heleia ke teke non nenge mete neututuna mur.’ 29 Iok, nga etuene e aina irirahtele nai nge titiria mur hel tetu. Ol petiria nenge soke lei. Iok, telei ke tuturiamur ero kura pe kol neu mete. 30 Laol petina nenge nanasia i lei heke mule tinanehei. Iok la, tuturia ero kura pule, pekol neu mete pule. 31 Pe tina mol nganalei heke mule hei neu, pe i mete pule kemanga titina mur nenge iri tala nge i. Lake la iri rahtele nai neu telei mene hei ellemana. Pe te hoho ero mana pe iri lochlochke te mete mule. 32 Pe hei neu mete ngahoena toto ol. 33 Iok, nga etue nenge ta

maul haka mule, itei toto nenge lape leiahei neu ol? Iange hei neu, hana iri rahtelenai te leia i ke ulolo.”

34Pe Iesus tuacholia iri ke pomai, “Heheipe hana nenge tetu nga ich nei te lechlei.35 Pe iri nenge te urana pe te maul hakamule nga metenga, telei ero ol. 36 Iri,NeHalang tutuna mur iri iange te maulhaka mule nga metenga. Pe tepoi kepomanga angkelo mur ke te mete ero ol.37 Moses i sipona hemallaha hote lo. Nganena hasinga, i has urume etue nenge oanngau haka nga ae e pe chacharuch ero.Pe nga hasinga nem, i hetue NeHalangke Abraham ana Non Soke pe Isak anaNon Soke pe Iakop ana Non Soke. 38 KeNeHalang i hana nenge te maulul mana,aria Non Soke. Iange nge NeHalang irilochloch te maulul”

39 Ol pe hotonga ana hetoronga murhel te hele haka, “Non Soke, o tuacho-lia lemem onteinga ke pengpeng mana!”40 Ke het pe hana nemur lemeria ero ngete ontei mule Iesus ol.

Pomere Nge Kristus I Teuit Tuna?(Mat 22:41-46; Mak 12:35-37)

41 Iok laol, Iesus onteia hehei pe hanape hotonga ana hetoronga mur, “Pomerenenge hotonga ana hetoronga mur te tekeKristus i Teuit tuna? 42 Iange Teuit i siponaheleia lo nga alalaha nenge Sam ke teke,“ ‘NeHalang hele lange ak Non Soke:

“Oat ke oare lakoi nga ilik hele nengatamalmal.

43 Pe e mene lem ngarang mur atke apem ana nge otal hekeke ia.Pe o hepapar hite iri.” ’

44 Pe Teuit hetue i ke i ana Non Soke, kepomere nge i Teuit tuna?”

Anau Ala Amo Kenek Nge Hotonga AnaHetoronga Mur.

(Mat 23:1-36; Mak 12:38-40)45 Iok, hulua lochloch ngana te long-

longo pe Iesus hele lange nena hana murnenge hetottore iri, 46 “Anau ala amo kenek toto nge hotonga ana hetoronga mur.Hana nemur, muteria toto nge te heroniahengeron sase ngana mur ke tei raraia pelemeria toto nge hehei pe hana tepoi kenek toto lange iri nga ingala munna mur.Pe muteria nge teare nga muka toto ngahehei pe hanamataria nga NeHalang nenapele palaungana letena. Pe pule muteria

20:28: Deu 25:5 20:37: Exo 3:6 20:42: Psa 110:1

Lukas 20:47 117 Lukas 21:22toto nge te lohot ke iri hana papalaunanga ngaunga matana ana etue ke te ngauangaunga nge nek toto. 47 Pe iri, tenau siomenepakarmurpe te teke te lolochia reriaure mur. Pe te hetalaulau ke mala toto kehulua te esia iri pe te teke iri hana uranangana mur. Iri nemur, lape NeHalangtunge tuangachol poreke ngana toto langeiri nga hoena.”

21Pakar E Nena Tunginga(Mak 12:41-44)

1 Iok, Iesus tu nga NeHalang nena pelepalaungana letena pe esia hana nenge re-ria ure halang toto nge tesau sisio umtu-tuna. Pe iri tesau sue umtutuna nemurke pomanga reria tunginga nenge langeNeHalang. 2 Pe Iesus esia hei pakar unae nge la pe sau sio ke umtutuna kinkinongana nai. 3 Ol pe hele, “E hele lange imopengpeng. Hei pakar nei, sau teu ke umtu-tuna halang toto nge hana nemur. 4 Iangeiri lochloch ngana tesau teu umtutuna pereria umtutuna halang makura. Pe atonghei pakar nei, nena umtutuna unne nengemama laka sau hot eule nem lo pe e ero ol.”

Iesus Heleia Temene Nena Pele Nge LapeTetoto Sue

(Mat 24:1‑2; Mak 13:1‑2)5 Iok, Iesus nena hana mur hel te

heleleia NeHalang nena pele palaungananeu nge te teke nakuna urana toto.Iange te hemalmalia nga um nge singinachalemlem pe nga tunginga mur nengelange NeHalang. Pe Iesus hele lange iri,6 “Ure lochloch nenge a esia nem lape tukemau ero ol. Lape tetoto sue pe ute pele ngetunga munna ero ol.”

Iesus Heleia Ure Poreke Ngana Mur NgeLape Lohot

(Mat 24:3-14; Mak 13:3-13)7Pe Iesus nena hana mur te ontei, “Non

soke, nge ngingie ol pe lape ure nemur telohot? Pe lape utar lohot tala ke mo esiape mo eteia ke ure nei rochroi nge lapelohot?”

8 Pe Iesus hele, “Anau ala ke nek iangelape hana hel te pallakaia imo. Hanahalang lape teat pe te hele nga ek ke teteke, ‘Iau Kristus nenge a kulelele! Etuenem, ngana koi at lo.’ Te hele ke pomampe imo a longo tau pulute iri ero! 9Nenge

teke a longe ure meena ngana pe palingahel pingana nge lohot, samo loiloi ero pea matau ero pule. Iange ure nemur lapete lohot tala pe imo a teke ma etue hetalangana. Pe i ero la.”

10 Pe Iesus hele lange iri pule, “Kilengmur lape tepal helel pe hana hel pule lapetepal hel luluch nge hana hel. 11 Lapemangila palaungana rurur pe uringa lo-hotot pe haleles poreke ngana lohot ngakileng lochloch. Pe ure hel nenge takolkolkol iri nge nike lape te herura hotmene ita nga tapa sana.

12 “Ure nemur lape te lohot ero kura pelape hana hel te laua imo pe te palia imope tepoi poreke tote imo. Pe lape te poiaamo helenga palaungana nga hetorongaana pele letena pe tetal teua imo nga tueleau ngana. Pe pule lape te mene imolange naungaala ana hana mur pe hananenge tenau elele kileng mur ke ames ngamataria. Iange imo lek hana mur imo pe apopoia ume nenge a hele hotote HelengaUrana Toto Ngana. 13 Ure nemur lape telohot pe amo etue koloi nenge a hele hoteHelenga Urana Toto Ngana nem. 14 Peletemo tuanin rara sakilil ero nga utarnenge lape a heleia. 15 Iange iau lapee hemellehe letemo tuanin ngana pe ehepeng ia halimo ke a hele ke nek. Pe lemongarangnemur lape te longe lemohelengape te reng toktok mana ol. 16 Tetememomur pe tatamo mur pe titimo mur pealomo mur pe neingamo mur, lape tehulmule nge imo pe lape te tung heke imolanga hana soksoke ngana mur peria. Pelape te hune hel nge imo ke te mete. 17 Pehulua lochloch ngana lape lemeria ero iaimo iange lek hana mur imo. 18 Pe imolochloch lape atu ke nek mana pe a metetoto ero. 19 Ames ke kerkereng iangeletemomanmanna ngana nem lape hemasmule imo.

20 “Nenge teke a esia palinga hel anahana mur nge te heliliu hite kileng ngeIerusalem, a etei mene ke a teke lapekileng nem lape het. 21 Pe iri nenge tetunge Iutea te ua ke telala nga hengenemur pe iri nenge te tunga kileng neu teua hotot pe iri nenge tetu nge hot ngakileng hel teteu langa kileng nem ero ol.22 Iange nga etue e lape NeHalang lapeheneue Ierusalem mur nga letena inin

21:3: 2Ko 8:12 21:6: Luk 19:44 21:14: Luk 12:11-12 21:15: Ume 6:10 21:16: Mat 10:21-2221:22: Jer 5:29; 46:10; Hos 9:7

Lukas 21:23 118 Lukas 22:6ngana. Nem lohot ke pete tote nena he-lenga nenge tehas sue ke ulolo. 23 Atonghehei nemur nenge saria pe nenge telololo peo kura, lape anali toto nge iri.Iange NeHalang letena inin taua kilengnem ke lape poia ure poreke ngana kelohot nge iri. 24 Hana hel lape te huneiri nga kakop pe lape te laua hel pe temene iri langa kileng hel. Pe hana lomonangana mur lape te hekou susue iri nengeIerusalem pe tehun lapue iri kela het ngaetue nenge NeHalang talue ke teke het.

Non Tuna At Ngana(Mat 24:29-31; Mak 13:24-27)

25 “Pe ure heueu ngana hel nge te esesiairi ero, lape te lohot nga chaia matanape teio pe itoch mur. Pe kileng lochlochngananga ich lape tematau tote ruach anamee papalauna pe aria hutu mur. 26Heheipe hana lape ngaria lohot pe te matautoto nga utar nenge lape lohot nga ich nei.Iange chaiamatana pe teio pe itochmur tenanasia muria ero ol. 27 Pe nga etue nemlape Non Tuna lohot nga ulu pe at luluchnga nena kerkerenga palaungana pe nenahemalmalinga. 28 Ure nemur nenge telohot tala nga Non Tuna at ngana, lape telohotot. Pe nga etue nem pengpeng ameske anau haka mana iange NeHalang anaetue nenge at kemenemule imo, heroi lo.”

Hetoronga Nga Ae Keng(Mat 24:32-35; Mak 13:28-31)

29 Iok laol, Iesus nene poponing e langeiri, “Anau langa ae keng pe ae hel pule.30 Nga etue nenge ae perperna te roramule, ta etei mene ke chaia ana etue atrochroi lo. 31 Ke pomalam mana nengeteke a esia ure nemur nge te lohotot, aeteia ke NeHalang nena naualanga uranangana pe nena nekinga nge ita at rochroilo.

32 “E hele ke manmanna toto lange imo.Imo hel nga etue nei lape atu kura pe urenemur te lohot. 33 Tapa pe ich pe urelochloch ngana lape tehet pe lek helengamur lape tetu ke koko sapele.”

Anau Ala Amo Kenek34 Iok laol, Iesus hele lange nena hana

mur nenge hetottore iri, “Anau ala amo kenek, nenge teke a ngau sakilil pe ain sakililke amo hauaua pe letemo tu mana nga atungamo nga ich nei, ure nemur lape te poia

imo ke letemo meena toto. Pe lape etuepalaungana nem at pe herura hot meneimo ke pomanga kie nenge palnga palau.35 Pe etue palaungana nem lape lohot ngeiri lochloch ngana nenge tetu nga kilenglochloch ngana nga ich. 36Ke imo a naualaamo ke nek toto pe a hetalaulau ke kokoes.Pomalam lape ames ke kerkereng nga etueporeke ngana nenge atat. Pe lape a matauero nga etue nenge a lohot nge iau NonTuna.”

37Nga etue lochloch Iesus hetottoro ngaNeHalang nena pele palaungana pe ngaulei kokoes, i ke la mulmule nga hengenenge Oliua iange mama lamau nga miliko.38 Pe nga uach uruna hehei pe hana tehoala at mulmule ke te longlongo Iesusnge hetottoro nga NeHalang nena pelepalaungana letena.

22Te Mil Iesus Ana(Mat 26:1-5; Mak 14:1‑2; Ioa 11:45-53)

1 Etue palaungana nenge te ngauangaunga menini ngana heroi lo nengete hetue ke Ingatoto. 2 Pe tunginga anahana mur aria papalauna mur pe hotongaana hetoronga mur te teke te hune Iesuspe ero. Iange te mataua hulua nenge tekoko ke te longlongo nga nena helenga.Pomalam te tango rara kue e nge lape tenanasia ke te hune i.

Iutas Halaua Iri Nenge Teteke TehuneIesus

(Mat 26:14-16; Mak 14:10‑11)3 Iutas Iskariot i Iesus nena none nga

nena hana analoch pe nai nem pe Satanteu heke i. 4 Ol pe la sapele nge tungingaana hana mur aria papalauna mur pe pal-pal hussu mur nenge tenau ele NeHalangnena pele palaungana pe hele lange iri ngakue nenge lape tunge Iesus langa peria.5 Pe hana nemur te iech toto pe te teke teolia i nga umtutuna. Pomalam iri lochlochke tetal helenga sapele. 6 Tetal helengake het pe Iutas tango rara sapele kue e,nenge lape tunge Iesus langa peria ngaetue nenge hehei pe hana iri ero.

Iesus Tatalo Ele Ngaunga Nenge IngatotoAna

(Mat 26:17-25; Mak 14:12-21; Ioa 13:21-30)21:24: Psa 79:1; Hem 11:2 21:25: Isa 13:10; Ezk 32:7; Jol 2:31; Hem 6:12-13 21:27: Dan 7:13; Mat 26:64;

Hem 1:7 22:3: Ioa 13:2, 27 22:7: Exo 12:1-27

Lukas 22:7 119 Lukas 22:297 Iok, etue nenga ngaunga matana

nenga ngaunga menini ngana nem hot keulo pe etue nenge lape te hune Sipsip Tunanenge Ingatoto ana at. 8 Pe Iesus kulosiaPetrus iri nai Ioanes pe hele lange iri kepomai, “Ala ke a tatalo ele ngaunga nengaIngatoto ana kema nike ke tala pe tangau.”

9 Pe iri te ontei mule Iesus, “Lape molake mo tatalo ele ngaunga nem langai?”

10 Pe Iesus tuacholia, “Ai teu ke ala ngakileng neu pe none nge takisia ech kinalape saolia imo. Pe a nanas mene i ke alanga pele nenge i teu ia. 11Pe a hele langepele tokoninga nem ke a teke, ‘Non Sokehele ke pomai: Pele letena unne nengelang mur teat pe te tutu ia tu langai? Iaupe lek hana mur lape moat ke mo ngauangaunga nenge Ingatoto ana nga lamam.’12 Pe i lape henonoua imo nga pele letenae nge soke pe ngaunga ana hatanga pe uremur hel pule tema ke mataria purpur lo.Ke nga lamam a tatalo ele ngaungamur ketema nike.”

13 Iok laol, tela pe te hottaua urelochloch ngana nge lohot ke pete toteIesus hele ngana pe te tatalo ele ngaungamur sapele.

Iesus Ngaua Ngaunga Nenge IngatotoAna

(Mat 26:26-30; Mak 14:22-26; 1 Kor 11:23-25)

14 Iok, etue nem at nenge te ngauangaunga nem. Pe Iesus iri ul nenahekulkulonga mur tela ke teare tala sioke te heliliu hite ngaunga ana hatanga.15Pe Iesus hele lange iri, “Iau lape e takisiamelmelenga palaungana pe e mete. Pelemek toto ke ita ul ta ngau tele ngaunganenga Ingatoto nei. 16 Iange lape e ngaumule ngaunga e nge pomai ero, kela hetnga etue nenge NeHalang nena naualangape nekinga lohot. Pe ngaunga matana nei,luna lape lohot ke mallaha toto nga etuenem.”

17 Iok laol, Iesus mene eulinga pe heleurana toto lange NeHalang pe hele langenena hana mur, “A mene ke imo lochlochainia. 18E hele lange imo pengpeng, heueunei pe laol, lape e inmule uain e nge pomaiero kela het nga etue nenge NeHalangnena naualanga pe nekinga lohot.”

19 Iok Iesus mene mioka pe hele uranatoto lange NeHalang pe reke pe tunge

lange nena hana mur pe hele ke pomai,“Iau mirak koi nga ngaunga nenge e tungeke halaua imo. A ngaua pe letemo meteneiau.”

20 Ke pomalam mana, te ngau ke het peIesus mene heke eulinga pe hele, “Eulinganei, i NeHalang nena helenga tomunga helnenge heueu ngana, nge eik lele ite nga emete ngak. 21 Pe anau at, mele nenge lapetung heke iau langa hana porekreke nganamur peria, ngana koloi kila luluch nge iaunga hatanga heueu nei. 22 Non Tuna lapemete ke pomanga NeHalang heleia lo, pemele nenge tung heke Non Tuna langehana porekreke ngana nemur, lape menetuangachol nge poreke toto.” 23Ol pe Iesusnena hana mur te ontei hel nge iri sapele,nga itei toto nenge lape poia poinga nei.

Iesus Nena Hana Mur Te Hele Helia IteiNenge Lape I Palaungana Nge Iri

24 Chaungachai palaungana lohot ngeIesus nena hana mur nga itei toto ngeiri nge lape lohot ke i palaungana. 25 PeIesus hele lange iri, “Hehei pe hana nga icharia naungaala ana hana mur reria poingapomai koi; iri siporia tetal heke iri ke irisoksoke pe reria kerkerenga palaunganatoto. Pe te teke hehei pe hana lochloch teheto pekngaria mur ia iri.

“Pe hana soksoke ngana mur, reriakerkerenga palaungana toto nge tenau elereria hana mur. Pe hana soksoke ngananemur hel, te heto heke iri siporia ke teteke iri reria kerkerenga palaungana totonge tenau ele hehei pe hana! 26 Pe imo, ananasia poinga nei ero. Mele nenge tekei palaungana poi ke manga aina kinkinongana. Kemele nenge teke imuka nge imotalsio tote i pe ume mule nge nena hanamur imo.” 27 Iok, Iesus onteia nena hanamur, “Itei nge i palaungana toto? Nganakai mele nenge are mana pe kulele meneana ngaunga mai? Eh! ngana kai melenenge ichich ngaunga mai? Mele nenge ipalaungana laka nenge aremana pe kulelemene ana ngaunga. Pe iau etu luluchnge imo ke pomanga mele nenge ichichamo ngaunga. 28 Imo ames ke kerkerengluluch nge iau lo nga etue lochloch ngananenge ure meena ngana lohot nge iau.29 Pe temek tunge kerkerenga palaunganaat nge iau ke enau ele nena hana mur. Pekerkerenga nenge temek tunge at nge iau

22:21: Psa 41:9; Ioa 13:21-22 22:24: Luk 9:46 22:25: Mat 20:25-27; Mak 10:42-45 22:26: Mat 23:11;Mak 9:35 22:27: Ioa 13:12-15 22:30: Mat 19:28

Lukas 22:30 120 Lukas 22:53nem lape e tunge lange imo pule. 30 Imolape a ngau pe ain luluch nge iau ngaak ngaunga ana hatanga, nga etue nengeNeHalang nena hana mur lochloch teat kete eukirau nga ngaunga matana nem. Pelape etal heke tote imo nga lut ke a nauelemata analoch pe nai nenge Israel.”

Iesus Hele Hote Petrus Pallaka Ngana.(Mat 26:31-35; Mak 14:27-31; Ioa 13:36-38)

31 Pe Iesus hele lange Simon nenge enee pule Petrus, “Simon o longo at, NonPoreke ngana lemene toto ke totoi ia imo.Pe i teke poia imo ke pomanga non nengerur hotote uit nganangana nga paena.32Pe iau e hetalaulau amo lange NeHalangke letemo manmanna ngana nem lape tuke kerkereng. Pe nga etue nenge ohulmule letem, ola ke o hekerkereng mulepekngam mur leteria.”

33 Pe Petrus hele, “Non Soke, iau etu kee angala mana nga utar nenge lape lohot.Nenge teke te mene iong langa tuele aungana lape te mene iau la pule. Pe nengeteke te hune iong lape te hune iau pule.”

34 Pe Iesus hele lange Petrus, “E helepengpeng lange iong, lape pareo tang erokura pe o pallaka ke hemol ke o teke o eteiaiau ero.”

35Ol pe Iesus hele lange nena hana mur,“Nga etue nenge e kulos hote imo pe apatpata mana, a amneia ke pomere?” Peiri te hele, “Mo amneia ke ute pele alpapataua imem ero.”

36 Pe Iesus hele, “Iok heueu nei a menelemo umtutuna mur pe amo hetanga mur.Pe mele nenge nena palinga hel ana kakopero, mene nena hengeron kela teolia peolia nena kakop e nga hengeron nemuruna. 37 Iange tehas ia nga NeHalangnena alalaha lo ke lape lohot ke man-manna toto nge iau. Helenga nem heleke teke, ‘Hulua lape te esia i ke pomangakemenge kina e.’ ”

38 Pe Iesus nena hana mur te hele, “NonSoke onau at, palinga hel ana kakop naiiloi.” Pe Iesus hele, “Het pam lo la!”

Iesus Hetalaulau Nga Hengene Nge Oliua(Mat 26:36-46; Mak 14:32-42)

39 Iok laol, Iesus pe nena hana murte lohaka nga kileng neu pe tei ke telanga hengene nge Oliua ke pomanga telahemulmule ngaria. 40 Tela ke te lohot

nga kileng neu pe Iesus hele, “A heta-laulau ke NeHalang hekerkereng ia imonga totoinga poreke ngana mur.” 41 Olpe Iesus hile sue nena hana mur pe ihot ke kangkanga aria pela tualou sio pehetalaulau ol. 42 Iesus hetalaulau ke mai,“Euo Temek O! Nenge teke lemem, opoiele melmelenga palaungana nei ke lohotnge iau ero! Pe o nanasia lemek ngak ero,o nanas mene iong sipom lemem ngam.”43Ol peNeHalangnena angkelo e lohot ngeIesus ke hekerkereng ia i. 44Pe Iesus letenameena toto pe hetalaulau ke kerkerengtoto pe hines sio porekeia i ke pomangaeina nge lele sio ke lala nga ich.

45Ke het pe lohaka pe i lamule nge nenahana mur. Iesus la pe nena hana mur temamani lo iange leteria meena toto. 46 Olpe Iesus hele lange iri, “A mamani ia utar?A lohaka pe a hetalaulau ke NeHalanghekerkereng ia imo nga totoinga porekengana mur.”

Te Laua Iesus(Mat 26:47-56; Mak 14:43-50; Ioa 18:3-11)

47 Iesus helele kura pe hulua tei at ngei. Pe Iutas, Iesus nena none nga hana irianaloch pe nai nem, i mukaia iri. Iok, Iutasteke la ke lau haka nge Iesus 48 pe Iesushele lange i, “Iutas, nga poinga nenge olauhaka nge iau nei, o tung heke Non Tunalanga hana porekreke ngana mur peria.”

49 Pe Iesus nena hana mur te esia huluaneu pe te hele, “Non soke! Ta potar maiol! Mo palia iri nga kakop?” 50 Ol peelle nge iri mene kakop ke teke hune nonsoke Kaepas nena none pe kakopmene hotmene talngana nenga tamalmal.

51 Ol pe Iesus hele, “Apoi ke pomamero!” Pe penna langa non neu talngana pehemas mule.

52 Ol pe Iesus hele lange tunginga anahana mur aria papalauna mur pe palpalhussumurnenge tenau eleNeHalangnenapele pe hana papalauna hel pule nengeteat ke te laua i neu ke teke, “Imo mam amene huninga hel ana kakop mur pe lemotukmaul mur ke at a laua iau ia? E hununhana pe e kemkeme kai? 53 Etu luluch ngeimo ke kokoes mana nga NeHalang nenapele palaungana pe pomere a laua iau ero?Pe heueu nei, amo etue ol koi. Iange imo ulnon poreke ngana a ume ke kerkereng totonga etue nei.”

22:32: Ioa 17:15 22:35: Luk 9:3; 10:4 22:37: Isa 53:12

Lukas 22:54 121 Lukas 23:8Petrus Channanga Ke Hemol Ke Teke

Eteia Iesus Ero(Mat 26:57‑58, 69-75; Mak 14:53‑54, 66-72;

Ioa 18:12-18, 25-27)54 Iok laol, te laua Iesus pe te mene i

langa tunginga ana hana mur aria ae hunanena pele. Pe Petrus i ke nanas ia iri.55 Ol pe Petrus iteu langa pele neu koanange hot. Pe tetun hite oan ke remenmennga kileng unne neu. Pe Petrus lake haleloan luluch nge iri nenge te halelel neu.56 Pe heie nge umume lamau esia Petruspe nachnei hit tote i pe hele, “Non nei,kokoko nge Iesus pule koi, enau urume i!”

57 Pe Petrus hele, “Hei nem, iau mam ekokoko nge non nem ia? E eteia i ma? Eeteia i ero toto i!”

58 Mala pol sunem pe none esia Petruspe hele lange i, “Iong pule, iong elle ngeiri nenge te nananas ia Iesus!”

Pe Petrus hele, “Ah! Iau ero i!”59 Etue sase pol lo pe none pule esia

Petrus pe hele ke kerkereng toto ke teke,“Manmanna toto ke non nei kokoko ngeIesus iange i pule nena nge Kalelea!”

60Pe Petrus tuacholia, “Nonnem, e eteiaure nenge o helele ia ero i!” Petrus helelekura pe pareo tang sapele. 61 Ol pe Iesusnau hot la pengpeng nge Petrus pe Petrusletena metene sapele Iesus nena helenganenge heleia lange i, “Lape pareo tang erokura pe o pallaka ke hemol ke o teke o eteiaiau ero.” 62 Ol pe Petrus ua hot sapele ngakileng unne neu pe tang ke teke mete.

Te Songlele Ule Iesus Pe Tepal Ule I(Mat 26:67‑68; Mak 14:65)

63 Iok, hana nenge tenau elele Iesus neu,te songlele ule i pe tepal ule i. 64 Pe tekale ele matana pe te hele lange i, “O hele,itei palia iong!” 65 Pe tesau hote helengaporeke ngana hel pule lange i.

Iesus Mes Nga Hana Papalau Ngana MurMataria

(Mat 26:59-66; Mak 14:55-64; Ioa 18:19-24)66 Iok laol, uach sio pe tunginga ana

hana mur aria papalauna mur pe hotongaana hetoronga mur pe hana papalaunamurhel pule te eukirau. Pe iri nenge tenauelele Iesus te mene i kela mes nga hananemurmataria. 67Temene i kelames pe teonteia i, “Iong nge iong Kristus mam lom?Ae!?” Pe Iesus tuacholia, “Nenge teke ehele lange imo lape letemo manmanna

nga lek helenga ero toto. 68Penenge teke eonteia imo nga onteinga e lape a tuacholiaero toto pule. 69 Talun heueu ke laol, NonTuna lape are nga NeHalang nenge kikinatoto hilina ele nenga pen tamalmal.”

70 Pe hana nemur te ontei mule i, “Ekeiong mam, iong NeHalang Tuna ma?”

Pe Iesus tuacholia, “Imo sipomo a heleke a teke iau NeHalang Tuna.”

71 Pe hana nemur te hele, “A longo la!Ita sipora ta longe helenga nei nge lohotnga i sipona hanna ke het lo. Ke ta menemele ero ol.”

23Te Mene Iesus Lange Pilatus(Mat 27:1‑2, 11-14; Mak 15:1-5; Ioa 18:28-

38)1 Iok laol, Iri hana papalaungana nemur

te lohaka pe te mene sapele Iesus langePilatus. 2 Te mene i ke la mes nga Pilatusmatana pe te hele ke te teke, “Non nei, mohottaua i nge chanangaia hehei pe hananenge ita ke teare ngaria poreke toto. Pehele ele iri ke tesau umtutuna lange neKaesa ero. Pe pule hele ke teke i sipona iKristus pe i naungaala ana non.”

3 Ol pe Pilatus ontei sapele Iesus. “Ae,Iuta mur aria naungaala ana non ma iongmam?”

Pe Iesus hele, “Iong sipom o hele hotehelenga nem.”

4 Ol pe Pilatus hele lange hana pa-palauna nemur pe nge hulua lochlochngana nemur ke pomai, “Iau e hottaua utee nge non nei poia ke poreke ero.”

5 Pe hana papalauna nemur te hele kekerkereng toto ke pomai, “Non nei het-oro ngana poia hehei pe hana ke teareporeke nga kileng lochloch ngana ngeIutea! TalunengeKalelea ke ngana koi atatnei lo!”

Te Mene Iesus Lange Herot6 Pilatus longe hana nemur nge te hele

ke pomau pe ontei, “Non nei mai nenange Kalelea kai?” 7 Ol pe Pilatus kulosiaIesus lange Herot iange eteia lo ke Iesus atnge Kalelea. Pe Herot nge nauele kilengKalelea. Pe pule nga etue nem, Herot tunge Ierusalem lo.

8 Herot esia Iesus pe letena iech totoiange longlonge Iesus pingana nga halangnike pe kolkol mana nakuna pe heueu neiesia i ol. Pe i lemene toto nge teke nau

22:54: Mak 14:53-54 22:67: Ioa 3:12 22:69: Ume 7:56 23:7: Luk 3:1

Lukas 23:9 122 Lukas 23:35Iesus nge popoi mirakulo. 9 Ke pomalamHerot onteia Iesus nga onteinga halang peIesus tuacholia i ero toto. 10 Pe tungingaana hana mur aria papalauna mur pe ho-tonga ana hetorongamur temes haka pe tehele poreke tote Iesus. 11Pe Herot pe nenapalinga hel ana hana mur te songlele ulei pe te heron heke hengeron e nge urunahaka toto lange i pe kulos mule i ke langePilatus. 12 Pe Herot iri nai Pilatus, ngenike tenau hel ke nek erochro iange iri naitehun helel. Pe nga etue nenge Iesus poike mai, iri nai tenek hel mule nge iri.

Pilatus Longala Ke Te Hune Iesus(Mat 27:15-26; Mak 15:6-15; Ioa 18:39–

19:16)13 Pilatus eukiraua tunginga ana hana

mur aria papalauna mur pe hana pa-palauna hel pule pe hehei pe hana. 14 Pehele lange iri ke pomai, “Imo, a mene nonnei at nge iau pe a hele ke a teke, Non neichannangnanga ia hehei pe hana ke teareporeke toto. Pe heueu nei, imo lochlochngana ames pe e ontei hote i nga matamo,pe e hottaua ute e nge non nei poia keporeke ero toto. 15 Herot pule eteia kenon nei poia poinga poreke ngana e ero,ke ngana koi nenge kulos mule i at ngeita. Toinge non nei poia poinga poreketoto ngana e lape ta hune i ke mete penei ero koi. 16 Pomalam lape e hele langelek palinga hel ana hana mur ke tenos ulumene i pe i la mana ol.”

17 Kokoes, nga ngaunga matana nemana etue, Pilatus popoia poinga nenge hilehotote non elle nga tuele au ngana lala ngeiri Ierusalem mur.

18 Ol pe hehei pe hana lochloch al-ngaria haka ke pomai, “A hune i ke mete!Pe a tung hote Parapas at nge imem!”19 (Parapas tetal teua i nga tuele au nganaiange poi heke palinga palaungana ngeIerusalem pe hune none ke mete.)

20 Pilatus hele hot mule letena langehehei pe hana nga nenge teke hune Iesusero. 21 Pe ero. Hulua nemur alngaria hakamule ke pomai, “A heon heke i! A heonheke i!”

22 Ol pe Pilatus hele hemol ngana mulelange iri, “Non nei poia poinga porekengana e nge uruna metenga ero koi! Lapee hele lange lek palinga ana hana mur kete nos ulumene i pe te kulosia i ke la manaol.”

23 Pe ero. Hulua nemur te alngaria kesoke toto ke te heon heke Iesus. Ol pe ariasosolos ala ngananeu, lohot kemanmannasapele. 24Ke Pilatus hele ke teke poia utarnenge hulua nemur lemeria taua. 25Menehote Parapas nem nga tuele au, pe tunghote lange hulua nemur. Pe tunge Iesuslange iri ke te poia i nga lemeria ngana.

Palinga Hel Ana Hana Mur Te Heon HekeIesus

(Mat 27:32-44; Mak 15:21-32; Ioa 19:17-27)26 Ol pe te mene hote Iesus nga Pilatus

na pele sapele. Tei ke tela pe te saoliaSimon nenge nena nge Sirini. Ana nonmule nga kileng nemur nge hot ke teuatat. Te laua i pe te poia i ke takisia Iesusana manga toto. Te poia i pule ke nanasmenmene Iesus.

27 Hulua halang toto iri hul hehei helte nanasia Iesus. Hehei nemur leteriaporekeia Iesus pe te tang ke soke toto. 28Olpe Iesus hulia i ke nau lange iri pe helelange iri, “Imo hehei nenge Ierusalem, atangia iau ero. A tangia imo sipomo petutumo mur. 29 Iange etue nei koi atatnenge lape hehei pe hana te hele ke teke,‘Iri hehei nenge tehoho ero ke tuturia murero, te iech toto ol!’ 30Nga etue nem, heheipe hana lape te hele langa hengene murke teke, ‘O losio aka nge imem.’ Pe pule,te hele langa sasana mur ke te teke, ‘Otalkome imem.’ 31 Ure nemur nenge a esiaheueu nei, lohot nga etue nenge ae itachkura. Pe etue nem lape at nga ae kalumngana. Pe etue nem lape poreke toto.”

32 Palinga hel ana hana mur te menehote hana porekreke ngana mur nai kelate heon luluche iri nge Iesus. 33 Iok, teikela te lohot nga kileng nenge ene “Kittol”pe te heon haka sapele iri. None heon ngaIesus ilina hele nenga pen tamalmal pe enga Iesus ilina hele nenga pen hoioi

34 Iesus hele, “Temek, letem ia iri, teeteia utar nenge te poia nei ero.” Iok laol,palinga hel ana hana nemur te hesalangiaIesus nena hengeron pe te saua oio paenape ana maelepa lohot ke tenau nge iteinenge lape mene Iesus nena hengeronmur.

35 Hulua halang toto temes ke te nach-nau pe hana papalauna nemur te hesalanglangia Iesus pe te hele ke machmai, “I,hemaul mule hulua halang lo. Iok, nenge

23:29: Luk 21:23 23:30: Hos 10:8; Hem 6:16 23:34: Psa 22:18; Isa 53:12

Lukas 23:36 123 Lukas 24:5teke i Kristus nenge NeHalang kulosia at,tanau nge i sipona hemaul mule i!”

36 Iok, palinga hel ana hana nemur tehesalang ule i pe te tunge uain ehechngana lange i. Pe te hele lange i, 37 “Nengeteke Iutamur aria naungaala ananon iong,o halaua iong sipom!”

38 Pe tetal heke helenga nei nga Iesushou ngana, “IUTAMURARIANAUNGAALAANA NON KOI NEI.” 39 Ol pe non elle ngeiri nai nenge te heon luluch nge Iesus neu,hele inin taua Iesus ke pomai, “Nenge tekeiong Kristus, o halaua iong sipom pe imempule!”

40 Pe neingana hele inin tau mule i keteke, “Iong mam, o hele ke mam pe omataua NeHalang ero ma? Ita ta takisiamelmelenga elle mana koi. 41 Pe ita nai, tepoia poinga nei at nge ita ke pete tote rerapoinga poreke ngana mur. Pe Iesus poiapoinga poreke ngana e ero pe takis menemelmelenga nei.”

42 Ol pe ana non loaka pe hele la sapelenge Iesus ke pomai, “Iesus, lem naualangape nekinga nge urana toto at pe letemmetene iau.” 43 Pe Iesus hele lange i keteke, “E hele ke manmanna toto langeiong, heueu nei lape otu luluch nge iau ngeParatiso.”

Iesus Metengana(Mat 27:45-56; Mak 15:33-41; Ioa 19:28-30)

44 Nga chaia matana heurunga ngana,chaia tua ero pe chantom palaungana mahite kileng lochloch kela chaia matanapalele. 45Pe huunga ala palaungana nengeheon teu nga NeHalang na pele letena,chach nga lut kela het nge sio ke sachananai. 46Ol pe Iesus alangana hot ke palaun-gana toto ke pomai, “Temek, e tung meneiau lange iong ol.” Iesus hele ke pomai pemete sapele.

47 Palinga hel ana hana mur aria nonsoke esia ure nei nge lohot pe heto hekeNeHalang pe hele sapele, “Manmanna totoke non nei i non urana ngana toto!” 48 Pehulua lochloch ngana nenge te emurun-grung lamau te esia ure neu nge lohotpule. Pomalam tei ke tela mule nga reriakileng pe te palpalia mauturia iange lete-ria milang toto ia Iesus. 49 Iri nenge te eteitote Iesus pe hehei nenge te nanasia Iesusat nge Kalelea, temes ke kangkanga mana

pe tenau manmana nga ure nemur nge telohotot.

Tealo Hite Iesus(Mat 27:57-61; Mak 15:42-47; Ioa 19:38-42)

50-51 Iok, non urana ngana e ene Iosep.I, nena nge Arimatea, nga kileng nengeIutea. Ana non, nanas tau tote NeHalangnenahotongamur pe tu ke kulkulelemeneNeHalang nena naualanga pe nekinga ngelape lohot. Pe i pule, tuteu luluch ngehana papalauna nenge te popoia Iesus anahelenga pe singiria sisisia i ke te teke tehunune i. Pe ana non letena urana ero ngahelenga pe poinga poreke ngana nengehana nemur te poia lala nge Iesus. 52 Ananon i kela lohot nge Pilatus pe onteia i ngaIesus koluna. 53 Ol pe i ke langa kilengnenge hana te heon heke Iesus ia pe lolosio sapele Iesus koluna. Ke het pe ruchitsapele, pela tal teua nga polo heueu nganae nge te rech teua nga um ilina. (Polo neu,te poia ke hana nenge te metmete koluriaana ia nike.) 54Tealo hite Iesus nga Praete,pe i etue nenge Israel mur tetu ke te tataloele Sapat ana etue. Pe etue palaungananem heroi lo.

55 Pe hehei nenge te nanasia Iesus ngeKalelea nike tela luluch nge Iosep ke tenaunga Iesus ana polo pe tenau nga Iesuskoluna nge tetal teua. 56 Ke het pe telamule ke te mene ure nemur nenge inan-garia ehech nenge lape teun hite nga Iesuskoluna. Kehet pe tetutu siomana ol. Iangeiri te nanasia hotonga nenge Moses hassue ke teke te ume ero nga Sapat ana etue.

24Iesus Lohaka Mule Nga Metenga(Mat 28:1-10; Mak 16:1-8; Ioa 20:1-10)

1Nga Sante nga uach uruna toto, heheinemur te mene ure inangana ehech ngananemur pe te hoala ke te teke tela tenauIesus koluna. 2 Tei ke la te lohot ngakileng nenge Iesus koluna maia, pe umnenge are ele polo anna, ma kelkel pepolo anna pangpanga mana ol. 3 Iok laol,tei teu la pe te tango rere Iesus kolunape te hottaua ero. 4 Temes ke leteriatuaninin pe hana nai nge reria hengeronsinaala toto te lohot ke temes luluch ngeiri. 5 Ol pe hehei nemur te rura manaiairi pe te matau toto pe te tualou sio pe tepuosue palpalria langa ich. Pe hana nai

23:36: Psa 69:21 23:45: Hip 6:19-20; 10:19-20 23:56: Exo 20:10; Deu 5:14 24:6: Luk 9:22

Lukas 24:6 124 Lukas 24:29neu te hele lange iri ke pomai, “Pomere?A tango rere itei? Kileng nei metenga anakileng koi pe pomere toto nenge o tangorere I nenge maulul. 6 Pe non nem i erolamai pule. Ngana kou maul haka mulelo. Letemo metene nena helenga mur ngeheleia lange imo pule? Nga etue nengetu luluch nge imo nge Kalelea, ana nonhele ke teke, 7 ‘Lape te tunge Non Tunalanga hana porekreke ngana mur peria,ke lape te heon heke i ke mete. Pe ngaetue mol ngana nga hoena lape maul hakamule.’ ” 8Ol pe leteria metene sapele Iesusna helenga nemur.

9 Hehei nemur tela mule pela te heleiaure lochloch ngana nei lange Iesus nenahana mur pe nge hulua lochloch ngananenge te nananas ia Iesus. 10 Maria Man-talena pe Ioana peMaria nenge Ieims tanape hehei hel pule nenge tela luluch ngeiri, te nana hote ure lochloch ngana neilange Iesus nena hana mur. 11 Te nene peIesus nena hana mur leteria manmannanga nananga nei ero, iange te teke heheinemur te hele ngaria tang ke pomangaaria hauaua. 12Ol pe Petrus lohaka pe songke teke la ke nau nga polo nenge Iesuskoluna mateuia. La ke tatuch sio ke tekenau pe um ponna ngana neu ngannganaero ol. Pe es mene ruchinga hit nenge teruchit Iesus ia nge masio mana ol. Petrusesia ke mau pe letena hul rara ia ke halangpe ua ke la mule.

Iesus Lohot Nge Nena Hana Nai(Mak 16:12‑13)

13 Iok, nga etue neu pengpeng Iesusnena hana nai tei ole ke te lala nga kilenge nge ene Emaus. Pe kileng neu tu ke sasepol nge Ierusalem. 14 Pe iri nai tei olole pete heleleia ure lochloch ngana nenge lohotlo. 15 Iok, iri nai tei ke te hele tele heleliape Iesus lohot nge iri, pe heroi taua iri kelairi ul tei ape. 16 Pe nena hana nai neu teetei hilia i ero. Te esia i pe te teke non pelemana.

17 Ol pe Iesus onteia iri nai, “Imo naiai olole pe a hele tele helel ia utar?” Peiri nai nakuria poi koukou mana pe temes.18Elle nge iri ene Kleopas. Iok, i nenge eneKleopas lohaka pe hele, “Atong! Iong lapeoi lang at nge Ierusalem heueu mana kai,nenge oetei ero nga ure nemur nenge telohotot lamai?”

19 Pe Iesus ontei, “Iong mam o heleleiautar mur nenge te lohotot mam?”

Pe iri nai te tuacholia, “Mo heleleialaka ure nemur nenge lohot nge Iesusnenge Nasaret. Non nei i NeHalang nenahetatalonga. Iange ure lochloch ngananenge heleia pe poia henonou hote ke imene kerkerenga nenge NeHalang. Pe anahelenga song ke hehei pe hana lochlochte longe. 20 Tunginga ana hana mur ariapapalauna mur pe hana nenge tenau eleleimem, te poia ana helenga ke te tekemete.Pomalam te heon heke i. 21 Pe imemlochloch ngana letemem manmanna ke itoto koloi, nenge lape mene mule Israelmur lochloch. Pe lape ero ol. Onau urenenge lohot nem ana etue mol ngana koiheueu nei.

22 “Pe hehei hel nge imem te heruramene imem. Iange nga uach uruna te oalake te teke tenau toto nga um ponna nengetetal teu Iesus koluna ia. 23 Tela pe te rereIesus koluna pe te hottaua ero. Iok, teatmule pe te teke tenau operia ia NeHalangnena angkelo mur nge te hele lange iri kete teke, ‘Iesus maul haka mule lo.’ 24 Ol pemele hel pule nge imem tela ke tenau totonga um ponna neu pule. Pe te esia ke urelochloch ngana lohot ke pete tote heheinemur te hele ngaria. Ke iri pule te kolkolIesus koluna.”

25 Ol pe Iesus hele lange iri nai, “Imonge lape letemo matana ngana unne eroiam, iange anali toto nge imo pule ngeletemomanmannangaure lochlochngananenge hetatalonga mur te heleia. 26Pomere? Imo nge a eteia ero kai? Toingeletemo matana pol, a eteia ke Kristus lapemenemelmelenga palaungana tala, pe ngahoena, mene kerkerenga palaungana totonge NeHalang.” 27 Ol pe Iesus hele hoteasinga nemur nenge te heleleia i. Talunenga alalaha nenge Moses hasia kela hetnga alalaha nenge hetatalonga mur tehasia.

28 Iok, tei ke te heroi langa kileng nengeEmaus pe Iesus poi ke malaka nga i ke lalanga kileng e nge tunga tau kura. 29 Ol peiri nai te hele ele i ke te teke, “O iat keotu luluch nge imem muka, iange chaiamatana puluch sisio lo i.” Pomalam Iesuslake tu luluch nge iri.

24:21: Luk 19:11; Ume 1:6 24:21: Luk 19:11; Ume 1:6 24:24: Ioa 20:3-10 24:26: Luk 9:22 24:26:Luk 9:22 24:27: Psa 22:1-21; Isa 53 24:27: 22:1-21; 53

Lukas 24:30 125 Lukas 24:5330 Iok laol, Iesus are sio ke ngau luluch

nge iri, pe mene ngaunga pe hele uranatoto lange NeHalang pe reke pe tungelange hana nai neu. 31 Ol pe hana naineu te esia Iesus nge poi ke pomau pengaria lohot. Pe te etei sapele ke non neui Iesus. Te eteia ke i Iesus ol pe erue sioke te kolkolia i sapele. 32 Ol pe iri nai tehele, “Tai olole nga kue nem pe ita nailetera iech toto nge ta longe i nge heleurumrume hasinga nemur, pe hemallahahote luna mur atat nge ita.”

33 Iok, ol pe te lohaka sapele ke telamule nge Ierusalem. Tela pe te lohot ngeIesus nena hana iri analoch pe elle ngete emurungrung luluch nge hulua nemurnenge te nanasia Iesus. 34 Pe te hele ke teteke, “Manmanna ke Iesusmaul hakamulelo! Ke ngana laka nenge hetei hote i langeSimon!” 35 Iok, Iesus nena hana nai neute hele hote utar nenge lohot nge iri ngakue nenge lala nge Emaus, pe pule te heleururume te etei ngaria ia Iesus nga etuenenge reke ngaunga pe tunge lange iri.

Iesus Lohot Nge Nena Hana Mur(Mat 28:16-20; Mak 16:14-18; Ioa 20:19-23;

Ume 1:6-8)36 Te helele kura, pe Iesus lohot ke mes

luluch nge iri pe hele lange iri, “Lekmilikopalaungana lange imo lochloch ngana.” 37Pe iri lochloch ngana nemur te rura pe tematau toto iange te esia Iesus pe te tekema moiuk. 38 Ol pe Iesus hele lange iri, “Amataua utar? Pomere nenge letemo man-manna ero?” 39-40Pe Iesus heteia penna peapena lange iri pe hele, “Anau at nga perikpe apek, iau toto kai nemai. Pe a ra ngasingik, moiuk pele mes hotia ngananganake mange iau ero.” 41 Iesus hele ke mau pehulua nemur leteria nachnai kura iange teiech toto. Ol pe Iesus onteia iri, “A taluengaunga unne kau?” 42 Pe te mene ruokalum ngana elle ke te laia nge i. 43 Ioklaol, Iesus mene ruo neu pe ngau sapelenga hulua nemur mataria.

44 Ke het pe hele lange iri, “Ure nengeetu luluch nge imo pe e heleleia, nganakoi lohot nei. Iange hasinga nenge Mosespe hetatalonga mur pe nga alalaha nengeSam te tuatautaua iau. Pe ure nemurlape te lohot ke mamanna nga NeHalanglemene ngana.”

45 Ol pe Iesus helete metene iri ke teeteia NeHalang nena helenga mur. 46 Pehele lange iri ke pomai, “Helenga nengetehas sue, tang ke mai koi: Kristus lapetakisia melmelenga palaungana ke metepe nga etue mol ngana lape maul hakamule. 47 Pe nga i sipona na kerkerengalape te haliu hote nena helenga ke po-mai, ‘A hulia letemo nga lemo poingaporeke ngana mur. Pomalam lape Ne-Halang letena porekeia imo pe saua lemopoinga poreke ngana mur ke te lasus toto.’Helenga nemur lape te haliu hot tele ngeIerusalem ke het pe langa kileng lochlochngana nga ich. 48 Pe imo sipomo anauurume ure nemur lo. Ke lape a haliu hoteol. 49 Pe iau lape e hekulo sue utar nengetemek hele ke teke tunge lange imo. Peimo atu lakoloi. Iange Opepengpeng lapesio at nga lut ke hekerkereng tote imo, kehet pe a laol.”

NeHalang Mene Heke Iesus Langa LutNga Tapa

(Mak 16:19-20; Ume 1:9-11)50 Iok, ol pe Iesus mene hote nena hana

mur nge Ierusalem ke tela rochroi ngePetani. Pe nga lamau, Iesus tul heke pennape pete iri lochloch. 51 Iesus petpete irikura pe hile iri pe lohaka la sapele kelanga lut nga tapa. 52 Pe hehei pe hananemur te heto heke tote i nga lamau. Kehet pe tela mule nge Ierusalem. Telamule pe iechinga palaungana toto lohotnge iri. 53 Ke kokoes tetu manmanna ngaNeHalang nena pele palaungana ke te hetohekeke i.

24:34: 1Ko 15:4-5 24:34: 1Ko 15:4-5 24:37: Mat 14:26 24:37: Mat 14:26 24:44: Luk 9:2224:44: Luk 9:22 24:48: Ioa 15:27; Ume 1:8 24:48: Ioa 15:27; Ume 1:8 24:49: Ioa 14:16; 15:26; Ume 1:424:49: Ioa 14:16; 15:26; Ume 1:4

Ioanes 1:1 126 Ioanes 1:27

IoanesHelenga Urana Toto NganaNenge Ioanes Hasia

Helenga Lohot Ke I Non1 Nga talun ngana toto ure lochloch

ngana te lohot ero kura pe Helenga nemtu ke ulolo. Helenga nem tu luluch ngeNeHalang pe i sipona i NeHalang. 2 Itu luluch nge NeHalang nga talun nganatoto. 3Nge i mana, NeHalang ala hote urelochloch ngana. Ke ure lochloch ngana neilohot nga kue e nge altoto ero ol.

4 Pe maulinga lochloch ngana hunange i toro. Pe maulinga nem, tungelemenge lange hehei pe hana lochloch.5 Pe lemenge nem tualeme nga kileng aungana. Pe kileng au ngana kikina ngananenge poi hele lemenge nem nge ita ero.

6 Iok, NeHalang kulosia none ke at. Ananon ene laka Ioanes. 7 Pe i at ke hele hoteLemengenemkehehei pehana lochloch telonge nena helenga pe leteria manmanna.8 Pe Ioanes i sipona i lemenge nem ero. Iat mana ke hele hote lemenge nem. 9 Pelemenge toto ngana nenge tualeme hitehulua lochloch, lape sio at nga ich pengana koi atat lo.

10 Ana non tu nga ich lo nenge i siponaala hote. Pe kileng nga ich tenau lange ike nek ero. 11 Ana non at nga nena kilengpengpengpenena kilengngananganamurlemeria ero ia i. 12 Pe iri nenge tenekteua i pe leteria manmanna nga Ene, italue iri ke NeHalang tutuna mur ia iri.13 Pe NeHalang tutuna mur iri nga poinganenga leinga ero, nga nenge hehei pe hanate hohoe tuturia mur. Nem ero. Iri telohot nga NeHalang lemene ngana. Ke iritemeria NeHalang.

14 Helenga nem lohot ke i non ke tululuch nge ita. Pe ta naue nena hemalma-linga palaungana ke ulolo. Hemalmalingapalaungana nenge Temere Tuna elle nem.Pe i muta toto nga poinga urana totongana. Pe nena helenga mur manmannalochloch.

15 Ke Ioanes hele urumrume ana nonlala nge hehei pe hana, pe haliu ke teke,

“Non nem koloi nenge e heleia ke e teke,‘I nenge nanasia iau, i palaungana totonge iau iange tehoe iau ero kura pe ananon tu ke ulolo.’ ” 16 Pe i muta toto ngapoinga urana ngana mur. Ke pomalamita lochloch tamenmene petangamur ngehalang toto nge i. 17 NeHalang hesuehotonga mur lange Moses ke at nge ita.Pe poinga urana ngana mur pe helengamanmanna ngana mur teat nge ita ngakue nenge Iesus Kristus. 18Mele pele naueNeHalang nakuna ero toto. Pe tuna ellenem i NeHalang ia. Pe i are teu la toto ngaTemene taena ene. Pe i sipona henonouhote NeHalang at nge ita.

Ioanes Nenge Henunun Hele HemallahaHote Iesus Lange Hehei Pe Hana

(Mat 3:1-12; Mak 1:1-8; Luk 3:1-18)19 Iuta mur nenge Ierusalem te kulosia

tunginga ana hana mur pe Liuai mur ketela nge Ioanes pe te ontei hote i ke pomaikoi, “Iong itei toto?” 20 Pe Ioanes topelehelenga e ero. Hele hot pengpeng meneke teke, “Iau Kristus ero.”

21 Pe hana nemur te ontei mule, “Ol peiong non tei? Iong Elaisa?”

Pe Ioanes hele, “Ero iam, iau non nemero.”

“Eh! Iong hetatalonga ma?”Pe Ioanes tucholia, “Ero.”22 Pe hana nemur te hele, “Ol pe iong

itei toto? O hele hote iong at nge imempe mola ke mo heleia lange iri nenge tekulosia imem at. Pomalam o hele hotmene iong at nge imem ol.”

23 Ol pe Ioanes tuacholia nga hetata-longa Isaias nena helenga mur nenge heleke teke, “Iau laka none alngana nengehaliuliu nga ich sana lomona nenge teke,‘A hepeng ia Non Soke nena kue ke peng-peng.’ ”

24 Pe hel nenge iri Paresio nenge tekulosia iri at neu, 25 te onteimule i, “O tekeiong Kristus ero, pe iong Elaisa ero pe ionghetatalonga ero. Pe pomerei o henununehehei pe hana?”

26 Pe Ioanes tuacholia, “Iau e henunehehei pe hana nga ech mana. Pe mele lames luluch nge imo, pe imo a eteia i ero.27Ana non koi nanasia iau ke atat. Pe iau e

1:1: Ioa 17:5; 1Io 1:1-2; Hem 19:13 1:3: 1Ko 8:6; Kol 1:16-17; Hip 1:2 1:4: Ioa 5:26 1:5: Ioa 3:191:6: Mat 3:1; Luk 1:13-17, 76 1:9: Ioa 8:12 1:13: Ioa 2:11; 3:3-6; 1Pi 1:23 1:14: Pil 2:7 1:17:

Exo 34:28; Rom 6:14 1:18: Exo 33:20; Ioa 6:46; 1Ti 6:16 1:21: Deu 18:15, 18; Mat 11:14 1:23: Isa 40:31:27: Ioa 1:15

Ioanes 1:28 127 Ioanes 1:51urana ero toto nge epoi hote apena ana aeulina.”

28Ure nenge nei lohot nga kileng nengePetani nga ech Iortan ilina hele. Ngakileng unne nenge Ioanes henunune heheipe hana ia.

Iesus I NeHalang Nena Tunginga29 Iok, pomange rou Ioanes naue Iesus

nge i ke la tau pengpeng ia i pe hele, “Anaula NeHalang nena Sipsip Tuna kou atatneu. I lape saua poinga poreke ngana murnga ich nei ke te lasus toto. 30 Ke i siponalaka nenge e heleia lala nge imo nengee teke, ‘None koi nananas ia iau ke atatkura. Pe ana non i palaungana toto ngeiau. Iange tehoe iau ero kura pe i tu talange iau ke ulolo.’ 31 Pe iau e eteia i ero. Eatpe e henune hehei pe hana nga ech mana.Pe nga poinga nenge e poia nei, lape heheipe hana nge Israel te naue i ke mallahatoto.”

32 Ke het pe Ioanes hele hot mule uremanmanna ngana hel pule ke teke, “Enaue Opepengpeng nge sio at nga tapa kepomanga ngie chaulum, pe to haka mananga ana non houngana. 33Nga tele nganatoto e eteia i ero. Pe Non nenge kulosiaiau at ke e henunun nga ech nei, heleat nge iau ke teke, ‘Onau pe o esia nonnenge Opepengpeng sio at ke to haka ngei, ana non lalom nenge lape henunun ngaOpepengpeng.’ 34 Ke ure nem e naue ngelohot ke ulolo. Pe e hele ke manmannatoto lange imo, Non nei i NeHalang tuna.”

Iesus Talun Ke Iua Nena Hana Mur35 Iok, pomange rou mule Ioanes mes

luluch nge nena hana mur nai. 36 Penaue Iesus nge i toto pe hele, “Anau la,NeHalang nena Sipsip Tuna kou!”

37 Pe hana nai neu te longe Ioanes ngehele ke mau pe te nanas sapele Iesus. 38Olpe Iesus ralele pe naue iri nge te nananaspe onteia iri, “Imo nai a nansia iau ke?”

Pe iri nai te hele, “Hetoronga, o tutulangai?”

39Pe Iesus hele, “Imo nai aiat kela anau.”Iesus hele pomau pe chaia matana sisio lo.

Pomalam tei kela tenau nga Iesus tunganngana pe tetu luluch mana nge i ngaetue neu.

40Pe hana nai nenge te longe Ioanes ngeheleia Iesus pe te koko nge i neu, elle nge

iri ene Antreas. Pe Antreas i Simon Petrustina ia. 41Ana non la ke tango rere tele tinaSimonpehele lange i, “MohottauaMesias,non nengemene tuangaola nge heo nganalo.” (Nga helenga Krik te hetue non nemke “Kristus”.) 42 Pe mene i ke lange Iesus.

Pe Iesus nau lange i pe hele, “Iong emlaka Simon nenge ne Ioanes tuna. Pe lapete hetue iong ke Sipas” (Nga helenga Krikte hetue ke “Petrus” luna laka “um”.)

Iesus Iua Pilipus Iri Nai Nataniel43 Iok, pomange rou mule pe Iesus teke

lohaka ke lange Kalelea. La pe hottauaPilipus pe hele lange i ke teke, “Pilipus oiat ke o nanasia iau.”

44 Pe Pilipus pule nena nge Petsaitanga Antreas iri nai Petrus reria kilenghuna. 45 Iok, Pilipus hottaua Nataniel pehele lange i pule ke teke, “Mo hottauanon nenge Moses has urume nga hotongaana alalaha mur lo. Pe pule hetatalongamur tehas urume i nga reria alalaha mur.Ana non ene laka Iesus. Ne Iosep nengeNasaret tuna.”

46 Pe Nataniel hele, “Ah! Ngana iam ohetue kileng nenge Nasaret mam! Utarnge urana toto nge lape lohot nga kilengnem mam, eh!?”

Pe Pilipus hele, “Oi at mana ke onau.”47 Iok, Iesus naue Nataniel nge i ke atat

pe hele, “Kileng nenge Israel ngananganae toto koi atat nei. Pe pallakanga anapoinga unne tu nge i ero toto.”

48PeNataniel onteia Iesus ke teke, “Iongmam o eteia iau ke merei toto?”

Pe Iesus hele, “Pilipus la ke hele ngeiong ero kura pe enau tele iong nge o ararenga ae popi ene.”

49Ol pe Nataniel hele, “Hetoronga! IongNeHalang Tuna Iong pe Israel mur ariaNaungaala ana non!”

50 Pe Iesus hele, “Iong o longe iau nge eteke e naue iong nge o arare nga ae popiene. Pomalam letemmanmanna pe o heleke mam, ae? Ure hel nge papalauna nganei, lape o naue iri nge te lohot kura.”51 Pe Iesus hele pule ke teke, e hele kemanmanna toto lange imo: lape a nauetapa sana nge ulala pe a esia NeHalangnena angkelomur nge te haka lala pe tesioatat nge Non Tuna.

1:29: Isa 53:6-7; 1Pi 1:18-19 1:30: Ioa 1:15 1:32: Mat 3:16 1:34: Mat 3:17 1:36: Ioa 1:291:40: Mat 4:18-20 1:42: Mat 16:18 1:45: Deu 18:18; Isa 7:14; 9:6; Jer 23:5; Ezk 34:23 1:49: Mat 14:33;

16:16; Mak 3:11 1:51: Gen 28:12

Ioanes 2:1 128 Ioanes 2:232

Iesus Hulia Ech Ke Langa Uain1 Iok, nga etue mol ngana nga hoena

ngaunga matana e lohot nge Kana ngakileng nenge Kalelea, pe Iesus tana tu ngaetue neu pule. (Ngaunga matana nem ngahalangina heueu ngana hel nge te puotauhel.) 2 Pe Iesus pe nena hana mur te menehelenga ke tela nga puongatau neu pule.3 Ol pe aria uain soso. Pe Iesus tana la kehele lange Iesus ke teke, “Hana nemur ariauain soso lo i.”

4Pe Iesus hele lange tana, “Etak, pomerenenge otal teu luluche iau langa ure nei?Iau ak etue at ero kura.”

5Ol pe Iesus tana hele lange iri nenge teumume lamau ke teke, “Aua nei hele langeimo pe a longo tau mene i.”

6 Nga ngaunga matana nem, ech kinapapalaungana nge iri rahtele elle tema. Peech kina nemur, iri papalauna nge lape echana ponge (lita) iri ana non kina lime (100)hemute kina elle. Pe pule, ech kina nemurte ume hote nga um pe ana ech Iuta murte nununia ke te lemlem nga NeHalangmatana. 7 Iok laol, Iesus hele lange hananenge te umume neu ke teke, “A eulia echpe a pasiling teua langa ech kina nemur.”Pe hana nemur te hemute heke tote echkina nemur ke langa haria ilina toto. 8 Kehet pe Iesus hele lange iri, “Iok, a euliaunne pe ala ia nge non nenge i muka ngangaunga matana nei.” Iok, te mene echneu la, 9 pe hul ke i uain lo pe la non neuin tote. Ana non in tote pe eteia uain neuat ngana ero pe iri nenge te eulia ana echte eteia. Ol pe non neu iua non halanginaheueu ngana neu 10pe hele lange i ke teke,“Hana lochloch te mene hote uain uranangana mur ke aria lang mur tein tettele.Pe nau pe tein sakilil lo, mene hote uainnenge urana ero ke te inia nga hoena ol. Peiong ero. Uain nenge urana toto koi nengeo tung hotote nei ol!”

11Kemerakulo tengene ana nenge Iesuspoia lohot nga kileng nenge Kana ngeKalelea. Pe nga lamau Iesus henonou hotei sipona nena hemalmalinga palaunganalange nena hana mur. Pomalam leteriamanmanna nge i.

12 Ke het pe Iesus pe tana pe titinamur pe nena hana mur tei ke tesio lange

Kapernam, pe tetu ke etue hel mule ngakileng neu.

Iesus Langa NeHalang Nena Pele Palaun-gana

(Mat 21:12‑13; Mak 11:15-17; Luk 19:45‑46)13 Iok, etue palaungana nenga Ingatoto

ana ngaunga matana heroi lo. PomalamIesus lohaka ke lange Ierusalem. 14 La pehulua tei alala nga NeHalang nena pelepalaungana nge Ierusalem. Te loloch teuapulumakaumur pe sipsipmur pe ngiemurkela te ololia iri nga NeHalang nena peleletena. Pe iri nenge te hetataua umtutunamur teare pule nga reria haongamur. 15Olpe Iesus mania nena nosinga nga such kelope hote huros nemur. Pe pule hekalehul sue hana nenge te hetataua umtutunareria hatanga mur, ke reria umtutuna tepararai ulu. 16 Pe hele lange iri nengereria ngie mur ke teke, “A mene hote ngienemur lange hot. A poia Temek nena peleke pomanga ingala ana pele ero.” 17 Penena hana mur leteria metene NeHalangnena helenga nenge tehas sue ke ulolo,nenge hele ke teke, “NeHalang lem peleana mute tu toto nge iau. Pe ngaulala ngaletek ke pomanga oan ngingina ngana.”

18Ol pe Iuta mur aria papalauna mur tehele lange Iesus ke te teke, “O poi hotemerakulo hel ke monau mukam. Poma-lam lape mo eteia ke Iong lem kerkerengapalaungana nge o poia poinga nei.”

19 Pe Iesus hele, “A toto sue NeHalangnena pele palaungana nei, pe nga etue irimol mana lape e hemes heke mule.”

20 Pe hana Iuta nemur te tuacholia ke teteke, “NeHalang nena pele palaungana neite hemes heke pe te umume ia ke hesingairi ana non kina nai pe rahtele elle.(46) Peiongma oteke o hemes hekemule nga etueiri mol mana mam?”

21Pe Iesus helele ia NeHalang nena pelepalaungana nem ero. Iesus helele ia isipona singina. 22Ke nga etue nenge Iesusmaul haka mule nga metenga, nena hanamur nenge te nananas ia i, leteria metenemule nena helenga nei. Pomalam leteriamanmanna nga NeHalang nena alalahamur pe Iesus na helenga mur.

23 Iok, Iesus tunge Ierusalem ngangaunga matana nenga Ingatoto ana etuepe poia merakulo halang ke te lohot. Pehulua te esia pe leteria manmanna nga

2:4: Ioa 7:30; 8:20 2:12: Mat 4:13 2:13: Exo 12:1-27 2:17: Psa 69:9 2:19: Mat 26:61; 27:402:21: 1Ko 6:19 2:22: Luk 24:6-8; Ioa 12:16 2:23: Ioa 7:31

Ioanes 2:24 129 Ioanes 3:22Iesus ene. 24 Pe Iesus etei tote hulualochloch leteria tuanin ngana mur keulolo. Pomalam elechin teu la sakilil ngeiri ero. 25Mele nakuna ero toto nge hetoreIesus nga hana leteria tuanin ngana mur.Iange i etei tote leteria ke ulolo.

3Iesus Hetore Nikotemus

1 Iok, non Paresio e ene Nikotemus. Pei non soke ia pule nenge tenau elele heheipe hana nenge Iutea.

2 Ana non lange Iesus nga miliko e pehele, “Hetoronga, imem mo eteia ke ionghetoronga nenge NeHalang kulosia ke at.Iange Iong o hele pe ure te lohot man-mana. Nenge teke NeHalang tu luluch ngeiong ero, lape nakum ero nge o poia urepapalaungana nemur.”

3 Pe Iesus tuacholia non neu na he-lenga ke teke, “E hele ke manmanna toto.Mele pele lape teu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga ero toto. Iri nengetehamule ke iri heueunganamule. Iri toroteteu la.”

4 Pe Nikotemus ontei mule, “Lape tehoho mule mele ke merei ol nga etuenenge tana hoho hote ke ulolo? Mele peleteu la henai nganamule nga tana letena ketana hoho mule i ero kura!”

5 Pe Iesus tuacholia ke teke, “E hele kemanmanna toto lange iong, mele pele lapeteu langa NeHalang nena naualanga penekinga ero toto. Pemele nengemene ho-honga nenga ech pe Opepengpeng, melenemmana lape teu la. 6Hohonganenge lo-hot nge tara pe temere, i singira ana ia. Pehohonga nenge lohot nga Opepengpeng iopere ana ia. 7 Ke o rura ero nga nengee hele lange iong ke e teke, ‘Imo lochlochala ke te hoho mule imo.’ 8 Tuttula songke langa lemene ngana pe o longlonge. Peo eteia tuttula nem at ngana kau? Pe oeteia la nganngana pule? Ke iri nenge temene hohonga nenga Opepengpeng tepoike pomalam mana.”

9 Pe Nikotemus ontei mule, “Ke urenenge nei lape lohot ke mere toto mai?”

10 Pe Iesus hele, “Iong non hetoronga enge Israel, pe pomerei letem mallaha ngaure nemur ero? 11 E hele ke manmanna

toto lange iong, imemmo helele ia ure ne-mur nenge mo eteia iri pe mo nenene urenemur nenge mo eses ia iri. Pe pomereiletemo manmanna nga ure nemur ero?12 E nenene ure nemur nga ich pe letemomanmanna ero. Pe nenge teke e nene urenemur nga tapa, lape letemo manmannaol kau? 13Mele pele langa lut nga tapa erototo. Non Tuna i toro mana. Iange i sioat nga lut nga tapa. 14 Pe Non Tuna nemlape te heon heke ke langa lut ke pomangailimo nenge Moses heon heke nga ae ngaich sana lomona. 15 Ke iri nenge leteriamanmanna nge i lape temenemaulinga kekoko.

16 “NeHalang lemene tau tote hehei pehana nga ich nei. Pomalam tung hotetuna elle mana nem. Pe iri nenge leteriamanmanna nge i lape temenemaulinga kekoko. Te mete sapele ero. 17 Iange NeHa-lang kulos sue Tuna at nga ich ke heporekehehei pe hana ero. At ke mene mule heheipe hana ke tela nge NeHalang. Pe kuenenge tela ia nge NeHalang, ngana lakange Iesus i sipona lo. 18 Pe mele hel nengeleteria manmanna nge i lape te amnei teulanga reria poinga poreke ngana mur ero.Pe mele hel nenge leteria manmanna ngei ero, te amnei teu nga reria poinga porekengana mur ke het lo. Iange iri leteriamanmanna nge NeHalang Tuna elle nemero. 19 Te amnei teu langa reria poingamur ke pomai koi: Lemenge sio at ngaich nei ke ulolo, pe hehei pe hana lemeriaero ia. Lemeria tau mene kileng au nganaiange reria poinga mur poreke toto. Po-malam NeHalang lape tuacholia ke poreketoto lange iri. 20 Iri lochloch ngana nengete popoi poinga poreke ngana, lemeriaero lemenge. Pe lemeria ero nge tei hotnga kileng mesehe ngana, iange lape reriapoinga poreke ngana mur, tetu ke mallahahot mana. 21 Pe mele hel nenge te longotaua NeHalang nena helenga manmannangana, tei hot langa lemenge. Pomalamlape tees mellehe mene ke reria poinganemur nenge te popoia, te poia nga NeHa-lang lemene ngana.”

Ioanes Nenge Henunun Nana Urume UreManmanna Ngana Nenge Naue Nge Iesus

22 Iesus hele ke mau ke het pe i penena hana mur nenge te nananas ia i,

3:1: Ioa 7:50; 19:39 3:3: Mat 18:3; 1Pi 1:23 3:5: Ezk 36:25-27 3:6: Ioa 1:13 3:14: Num 21:9; Ioa8:28; 12:32 3:15: Ioa 20:31 3:16: Ioa 3:36; 10:28; Rom 5:8; 8:32; 1Io 4:9-10 3:17: Luk 19:10 3:18:Ioa 5:24 3:19: Ioa 1:5, 9; 8:12 3:22: Ioa 4:1-2

Ioanes 3:23 130 Ioanes 4:12tehot langa ich nenge Iutea. Pe tu polmana luluch nge iri pe henunune hehei pehana. 23 Pe Ioanes pule henunune heheipe hana nga kileng nenge Aenon. Kilengnei rochroi langa kileng nenge Salem peana ech halang. Pomalam hulua te atat kekokoes ke Ioanes henunune iri. 24 (Nengenei lohot tala nga etue nenge tetal teuaIoanes nga tuele au ngana.) 25 Ol pehunelinga unne lohot nge Ioanes nenahana mur nenge te nanansia i, pe non Iutae. Te hunel nga poinga nenge Iuta murte nananasia nenge te henun susue iri kete helemlem mulmule iri nga reria poingaporeke ngana mur. 26Ol pe tela nge Ioanespe te hele, “Hetoronga, letem metene nonnemnenge tu luluchnge iongnga ech ilinahele nge Iortan pe iong o haliu hotote i lalange hehei pe hana. i kou henunun pule pehulua te lala nge i.”

27 Ol pe Ioanes tuacholia ke teke, “Urelochloch ngana nenge ta mene, teat manange NeHalang i toro pe nga kue e ero ol.28 Imo sipomo a longe nge e heleia ke ulolonenge e teke, ‘Iau Kristus ero koi. Iangeiau, te kulosia iau ke iau muka at.’ 29 None lei pe mene hei nem ke nehei ia. Penon nem na tula nenge longo tautaua i,kulala pe longo ala manmana. Pe nengeteke talngana pair ia non halangina neukanna unne, non nem letena iech toto. Peiau e iech toto ke pomange non nem pule.30 Pe i lape lohot ke i palaungana toto. Peiau, e ele sio toto.

31 “I nenge sio at nga lut i palaungananga ure lochloch. Pe i nenge at nga ichpe nena nga ich helele ia ure nemur ngaich. Ke i nenge sio at nga tapa i palaungananga ure lochloch. 32 Ana non helele iaure nemur nenge e sesia pe longlonge pemele pele letenamanmanna nge i ero toto.33 Pe iri nenge leteria manmanna nge i, tehenonou hote ke NeHalang pallaklaka ero.34 Pe i nenge NeHalang kulosia ke at, helehotote NeHalang nena helenga mur iangeNeHalang tung tote Opepengpeng kemutatoto nge ana non. 35 Temene mutena tautote Tuna, pomalam tal heke ure lochlochngana nga Tuna penna. 36 Pe mele nengeletena manmanna nge Tuna lape menemaulinga ke koko. Pe mele nenge lemeneero ia Tuna lape teu langa maulinga ke

koko nem ero. Iange NeHalang letena ininngana lape tu manmana nge mele nem kekokoes.”

4Iesus Hele Luluch Nge Hei Samaria E

1 Iok, Paresio mur te longo nge huluahalang toto te lala nge Iesus ke henununeiri pe Ioanes ero. 2 Pe ure manmannangana, Iesus nena hana mur laka nengete popoia ume nem, nenge te henununehehei pe hana. Pe Iesus i sipona ero. 3Ngaetue nenge Iesus eteia ke pomau, lohakanga kileng nenge Iutea pe la mule ngakileng nenge Kalelea.

4 Pe la mule ngana lape i nga kuenenge langa tuele kina nenge Samaria.5 Pomalam Iesus la ke lohot nga tuele tanae nge Samaria nge ene Sikar. Ana kileng tuke rochroi langa ich unne nenge ne Iakoptunge lange tuna Iosep. 6 Pe ne Iakop anaech matana e nge sel ia, tu nga lamaupule. Pe kileng sinanga toto lo iange chaiamatana heurunga pengpeng. Pe Iesus inga kue sase ngana pe makuk toto lo. Olpe la ke are sio nga ech matana neu.

7 Pe hei Samaria e teke la ke eul ech,pe Iesus hele lange i ke teke, “Hei nem oeulia ech unne at ke ein mukam?” 8 (Ngaetue neu Iesus nena hana mur nenge tenananas ia i, ngaria kou tela nga tuele tanake teol aria ngaunga.)

9 Pe hei Samaria neu hele lange Iesuske teke, “Iong lem nge Iutea pe iau leknge Samaria. Pe pomerei o onteia iau kee eul am ech?” (Hei neu hele ke mau iangeIuta mur te teke te tu kangkanga toto ngeSamaria mur.)

10 Pe Iesus hele, “Toinge o eteia ureluurana ngana mur nenge NeHalang tungmenmene iri, pe o eteia mele nenge on-teiteia iong nga ech nei, lape o ontei echlange i pe lape tunge ech nenge maulingaana lange iong.”

11 Pe hei neu hele, “Non Soke, lape o eulhote nga utar? Ech matana nei lange siototo i. Eh, lape omene echnengamaulingake kokonem langai? 12Eh iongpalaunganatoto nge lemem te ne Iakop ma? I kainenge tunge ech matana nei at nge imemmai. Pe i pe tutunamur pe reria sipsipmurte inin ia ech nei pule.”

3:28: Mat 11:10; Ioa 1:20 3:31: Ioa 8:23 3:32: Ioa 3:11 3:35: Mat 11:27; Ioa 5:20 3:36: Ioa3:16-18; 1Io 5:12 4:1: Ioa 3:22 4:5: Gen 33:19; Jos 24:32 4:9: Ezr 4:1-5 4:10: Ioa 7:37-38; Hem 21:64:12: Ioa 8:53 4:14: Ioa 6:35

Ioanes 4:13 131 Ioanes 4:3913 Pe Iesus hele, “Iri lochloch ngana

nenge te inin ech nga lamai lape te mete-une ech mule. 14 Pe mele nenge inia echnenge e tunge lange i, lape mete ana echmule ero ol. Iange ech nem lape lohotke i ech matana nenge pachpach hototpe lelele nga letena ke tunge maulinga kekoko nge i.”

15 Pe hei neu hele lange Iesus, “Iok, NonSoke o tunge ech nem at nge iau. Pomalamlape mutenga nenga ech het nge iau, pepule eat lamai ke e eul ech ero ol.”

16Pe Iesus hele lange i ke teke, “Ola pe ohele nge em pe oi at mule.”

17 Pe hei neu hele, “Iau ek ero i.”Pe Iesus hele, “Helenga nenge o heleia

nem manmanna, nenge o teke em ero.18 Pe i manmanna ke em hana iri lime. Penon nenge o mene i heueu nei, iong em iaero. Ke lem helenga nem manmanna.”

19 Pe hei neu hele, “Non Soke, ngaenau ngak e eteia ke iong hetatalonga e.20 Lemem tete mur te hetalaulau pe teheto hekeke nga hengene nei. Pe imo Iutamur a teke hetalaulaunga ana kileng ngeIerusalem mana.”

21 Pe Iesus hele, “Hei nem, letem man-manna nga lek helenga nei. Etue e lapeat nenge lape a hetalaulau pe a heto hekeTemere nga hengene nei ero. Pe lapea heto hekeke Temere nge Ierusalem eropule. 22 Pe imo Samaria mur a eteia utarnenge a hetalaulau pe a heto hekeke ero.Pe imem Iuta mur mo eteia utar nengemo hetalaulau pe mo heto hekeke. Iangemaulinga ke koko chach hot nge Iuta mur.23 Pe etue e pule lape at, nenge lape heta-laulaunga ana hanamur toto te hetalaulaulange Temere nga ope pe nga ure man-manna toto ngana. Ke ana etue koloi at lo.Iange Temere tango rerere hetalaulaungaana hana mur nenge pomau. 24NeHalangi ope mana, pe nena hetalaulaunga anahana mur lape te hetalaulau pe te hetoheke i nga ope pe nga ure manmanna totongana.”

25Pe hei neu hele, “Iau e eteia ke Mesiaskou atat kura.” (Mesias te hetue ke Kris-tus). “Pe nga etue nenge at ke sau hot,lape hele urume ure lochloch ngana at ngeimem ol.”

26 Ol pe Iesus hele, “Pe ana non kai iaumai loi, iau nenge e hele lala nge iong neimai.”

27 Iesus hele kemau ke het pe nena hanamur tela ke te lohot mule nge i. Pe terura ia i nge hele lululuch nge heie. Pe enge iri onteia Iesus nga onteinga nemurero: “Lemem taua utar nge hei nei” nempe “Pomerei nenge o hele luluch nge heinei?”

28 Ol pe hei neu hile sue ana ech kinape la mule nga tuele tana neu. La pe helelange hehei pe hana ke teke, 29 “Ai at keanau nge Non nei. Non nei hele hote urelochloch ngana nenge e popoia nge nike keat heueu nei. Lape i Kristus ka loi?” 30 Ioklaol, tei hot nga tuele tana neu pe tei keramaria lange Iesus.

31Nga etue neu Iesus nena hana mur teechia i ke te teke, “Hetoronga, o ngau poliaute mukam.”

32 Pe Iesus hele lange iri ke mai, “Akngaunga nenge e ngaua, imo a eteia erototo.”

33 Ol pe nena hana mur nenge tenananas ia i, te mangun tele hel nge iri kete teke, “Lape mele at ia ana ngaunga lokai?”

34 Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Iaulape e nanas mene Non nenge kulosia iauat lemene ngana. Pe lape e heulo hotenena ume mur. Ke ak ngaunga laka nemlo. 35 Imo a helele ke a teke, ‘Teio henelkoi tu kura. Teio henel nem het pe lu-lunga ana etue sapele.’ Pe e hele langeimo, anau haka pe anau langa ume mur!Ngaunga nga ume nemur te mera tah lo.Pe a lule iri nge ngingie ol? 36 Heueu neilulunga ana hana mur kou te menmeneururia lo. Iange te lulu kiraua ngaunganenga maulinga ke koko ana ke ulolo. Penon nenge tue ngaunga nemur lape iechluluch nge lulunga ana hana nemur. 37 Pehelenga neimanmanna. Nenge te helele iake te teke, ‘Non e tue ngaunga nga ume penone la ke lule.’ 38 Pomalam e kulosia imokela a lulu ngaumenenge imo sipomoatueero. Mele hel te poia ume palaungana lo,pe imo a lulu heke mene ume palaungananem nganangana ol.”

Hulua Nge Samaria Leteria Manmanna39Hulua halang nge Samaria nenge tetu

nga kileng neu leteria manmanna nge4:20: Deu 12:5-14; Psa 122:1-5 4:22: 2Ki 17:29-41; Isa 2:3; Rom 9:4-5 4:24: Rom 12:1; 2Ko 3:17; Pil 3:34:26: Mak 14:61-62 4:34: Ioa 6:38 4:35: Luk 10:2

Ioanes 4:40 132 Ioanes 5:10

Iesus. Iange te longe hei neu nena helenganenge hele ke teke, “Non nei hele hoteure lochloch ngana nenge e popoia ngenike ke at heueu nei.” 40Pomalam Samariamur tela nge Iesus pe te echia i ke tu ngeiri, pe tu luluch nge iri ke etue nai. 41 Pete longlonge Iesus nena helenga mur pehulua halang mule leteria manmanna.

42 Pe te hele lange hei neu, “Nga telengana, imem mo longe iong toro lem he-lenga pe letememmanmannangeNonnei.Pe nei ol, imem sipomem mo longe i pemo etei mellehe mene ke non nei i nonnenge at ke mene mule hehei pe hana ngareria poinga poreke nganamur, nga kilenglochloch ngana nga ich.”

Iesus Hemaulia Non Soke E Tuna43 Iok, etue nai het pe Iesus lohaka ke

lange Kalelea. 44 (Iesus hele hot tele keulolo ke teke non hetatalonga e lape pin-gana iuiu nga nena kileng huna ero toto.)45 Iok, Iesus i kela lohot nge Kalelea peiri nenge Kalelea te long teua i pe leteriamanmanna nge i. Iange nga etue nengetela nge Ierusalem nga ngaunga matananenga Ingatoto, te esesia ure nemur nengeIesus popoia iri.

46 Iesus tu nge Kalelea pe la ke lohotmule nga kileng nenge Kana, nga kilengnenge hulia ech pe lohot ke uain. Pe ngeKapernam, naungaala ana none nena nonsoke e tutu. Pe tuna tamane ngana singinahaleles toto. 47Non neu longe nge te tekeIesus lohaka nga kileng nenge Iutea, pe lake lohot nge Kalelea ke ulolo. Pomalam,ana non la ke naue Iesus pe onteia i ke tekeIesus lange Kapernam kela hemas muletuna nge singina haleles toto lo.

48 Pe Iesus hele lange i ke teke, “Imonemur letemomanmanna ero toto. Nengeteke a naue ure mur nge te lohot man-mana, laka lape letemo manmanna.”

49Pe non neu hele, “Non Soke, osio la keueiuei mana iange lape tuk mete heueu.”

50 Pe Iesus hele, “Ola mule ol. Tum lapetu ke maulul.”

Pe non neu letena manmanna nga Iesusnena helenga pe i kela sapele.

51 Ana non i ke lala kura pe nena hanamur nenge te umume nge i, te apenia i ngakue. Pe te hele lange i ke te teke, “Tumkoumaul mule lo.” 52 Pe ana non ontei hote iri

nga etue nenge tuna maula mule ia, pe tehele ke te teke, “Nge lonanga sinanga. Ngaetue koana nenge tera haka mulmule umeia.”

53 Ol pe kol neu temene eteia ke ngelona nga etue koana nem pengpeng, Iesushele lange i ke teke, “Tum lape tu kemaulul.” Ol pe non neu pe iri lochlochngana nenge tetu luluch nge i nga nenapele, iri lochloch ke leteria manmanna.

54 Pe nenge nei i merakulo naingananenge Iesus poia nga etue nenge lohakange Iutea ke la tu nge Kalelea.

5Iesus Hemasia None Nga EchMatana Nge

Petesta1 Iok, etue hel nga hoena Iesus lohaka ke

lange Ierusalem iange Iuta mur te popoiangaunga matana e. 2Pe nge Ierusalem echmatana e tu. Ana echmatana tu ke rochroimana nga kue matana nenge teu langakileng neu. Pe kue matana palaungananeu tehetue ke ene Sipsip anaKueMatana.Pe nga helenga Hipru te hetue echmatananeu ke ene, ech matana nenge Petsaita peech matana neu ana sauach iri lime. 3-4 Pehulua nge haleles poia iri tema sio raramana nga lamau. Iri nenge mataria hit peiri nenge aperia lul pe iri nenge singiriametmete. [Nga etue hel Non Soke nenaangkelo sio at ke tua maimai heke ech ngaech matana neu. Tua maimai heke ech pemele nenge i muka sio kela nun teu ngaech neu, ana haleles nenge tutu nge i nemhet sapelpele.] 5 Pe none nge haleles tunge i ke hesinga iri ana non kina elle peanaloch pe rahtele mol(38), tu nga lamaupule. 6 Pe nga etue nenge Iesus esia nonneu, Iesus eteia ke haleles neu tunge nonneu kemala toto lo. Ol pe Iesus onteia nonneu, “Lemem ke o teke o urana mule?”

7 Pe non haleles kina neu hele, “NonSoke, mele e nge halaua iau ero ka mai.Ech nei tuamaimai haka pe e teke esio kelaenun teu pe ero, mele hemuka toto ala lo.”

8 Ol pe Iesus hele lange i, “O lohaka! Peo mene lem manga pe oi.” 9Nga etue neupengpeng haleles neu het nge non neu,pe lou heke nena tako nenge mamaia pe isapele.

Pe ure neu lohot pengpeng nga Sapatana etue. 10 Pomalam Iuta mur te hele

4:42: 1Io 4:14 4:44: Mat 13:57 4:45: Ioa 2:23 4:46: Ioa 2:1-11 4:47: Mat 8:5-6 4:48: Ioa2:18; 1Ko 1:22 4:50: Mat 8:13 4:54: Ioa 2:11 5:8: Mat 9:6 5:10: Neh 13:19; Jer 17:21-22

Ioanes 5:11 133 Ioanes 5:33lange non nenge urana mule neu ke teteke, “Sapat ana etue i heueu mai. Pehotonga hele ke teke o takisia lem mangaero.”

11 Pe non neu tuacholia ke teke, “Nonnenge hemaulia iau hele at nge iau ke teke,‘O lou heke lem tako nenge o mama ia peoi.’ ”

12 Pe hana nemur te ontei mule i, “Nontei toto nemam, nenge hele lange iong keteke o mene heke pe oi?”

13Pe non neu eteia non nenge hemauliai ero ol, iange Iesus kou salekleke teu ngahulua leteria kela lo.

14 Pe nga hoena, Iesus sahol mule nonneu nga NeHalang na pele palaunganaletena. Pe hele lange i ke teke, “O nauelo, o urana mule lo. Pe o poia poingaporekreke ngana mur ero ol, iange lapeute e nge poreke toto lape lohot mule ngeiong.” 15 Ol pe non neu la sapele pela helelange Iuta mur ke teke Iesus laka nengepoia i ke urana mule nem.

Maulinga Ke Koko Nenge Non Tuna16 Iesus hemas mule non neu nga Sapat

ana etue pomalam Iutamur te talun sapeleke te tunge melmelenga lange i. 17 PeIesus hele lange iri ke teke, “Temek ume kekokoesmana, ke pomalam e umume pule.”

18Ke nga nenge nei, Iuta mur te totoi kekerkereng ke te toto hita toto ke te teke tehune Iesus. Pe huna nga nenge neu manaero. Nenge umume nga etue palaungananenge Israel mur te hetalaulau ia. Hunae pule nga nenge hetetue NeHalang ke isiponaTemene, pe poia i sipona ke ana opoelle mana ke mange NeHalang.

Iesus Mene Kerkerenga Nenge NeHalang19 Pe Iesus tuacholia lange iri ke teke,

“E hele ke manmanna toto lange imo,NeHalang Tuna poia ute pele nge i siponaero. I poia ure nemur nenge naue ngeTemene popoia. Ke ure nemur nengeTemene popoia, Tuna popoia pule. 20 PeTemene mutena tau tote Tuna, pomalamhenonoua i nga ure lochloch ngana nengepopoia. Ke lape Temene henonoua Tunanga ure hel nge papalauna toto nga nei,pe lape imo lochloch ngana letemo unaala mana ia. 21 Temene hemaul heke mulehana nenge te mete ke ulolo pe tungemaulinga ke koko lange iri. Pomalam

mana, Tuna lape tunge maulinga ke kokolange mele hel nga lemene ngana mana.22Temene tunge kerkerenga lange Tuna keamnei teu lala nge hehei pe hana nga reriapoinga mur. Pe Temene poia ume nemero. 23Kepomalam lapehulua te hetohekeTuna ke pomanga te heto heke Temene. Pemele nenge heto heke Tuna ero, heto hekeTemene ero, iange i kulosia Tuna ke at.

24 “E hele ke manmanna toto lange imo,mele nenge longe ure nenge e heleia peletena manmanna nge i nenge kulosia iauat, mele nem lapemenemaulinga ke koko.Mele nem lape te amnei teu lange i ke tehottaua ure poreke ngana e nge i ero ol.Iange i lohaka mule nga metenga ke menemaulinga ke koko lo. 25 Pe pule e heleke manmanna lange imo, etue nenge atatana etue koi nei lo nenge lape hana nengete mete ke ulolo te longo hilia NeHalangTuna kanna. Pe iri nenge te longe lape temene maulinga ke koko. 26 Iange Temenenena kerkerenga nge tunge maulinga kekoko. Pe i tunge kerkerenga elle mananem lange Tuna. 27 Pe Tuna mene kerk-erenga nenge amnei teu lala nga heheipe hana reria poinga mur. Temene tungekerkerenga nem lange i, iange i Non Tuna.28 A rura nga helenga nei ero: Etue e lapeat. Pe iri lochloch ngana nenge te mete ketema nga polo ke ulolo lape te longe nenahaliunga 29 pe lape te lohot nga reria polomur. Pe iri nenge te nanasia poinga ngepengpeng lape te lohaka mule pe te menemaulinga ke koko. Pe iri nenge te nanasiapoinga nge pengpeng ero, lape te lohakamule pe NeHalang amnei teu langa reriapoinga poreke ngana mur.

Iesus I NeHalang Tuna30 “Iau e poia ute pele ke iau toro

ero. E amnei teu langa hehei pe hanareria poinga mur ke pomanga Temek helengana ia at nge iau. Ke e amnei teu ngaknem song hot ke urana. E poia ume nei pee heto haka ek ia ero. E teke e poia i nengekulosia iau at ke iech.

31“Ke nenge teke e nenene iau sipok lalange hehei pe hana, lek helenga nem utepele ero. 32 Pe mele e nge altoto kou nanaurumrume iau. Pe e eteia ke ure nemurnenge heleleia iri neu, manmanna.

33 “Imo, a kulosia hehei pe hana langeIoanes nenge henunun. Pe i hele urume

5:18: Mat 26:4; Ioa 7:1; 10:30 5:19: Ioa 5:30 5:22: Ioa 5:27; Ume 10:42 5:23: Pil 2:10-11; 1Io 2:235:24: Ioa 3:15-18 5:29: Dan 12:2; Mat 16:27; Ume 24:15 5:30: Ioa 5:19; 6:38

Ioanes 5:34 134 Ioanes 6:17iau pe nena helenga manmanna. 34Nengenone mana hele urume iau, nem urepalaungana ero. E hele mene ke halauaimo ke amenemaulinga ke koko. 35 Ioanespoi ke pomalaka nga lemenge nenge sapellala pe tualemleme. Pe a iech ele menelemenge nenge Ioanes nga etue chorongana mana.

36 “Pe ure nenge ele haka toto ngaIoanes nena helenga mur, ngana koi urenemur nenge e popoia nei. Ure nemurTemek tunge iri at nge iau, pe te henonouhot pengpeng ia ke Temek kulosia iau at.37 Pe pule, Temek nenge kulosia iau at nei,i sipona hele urume iau. Pe imo, a nauenakuna ero pe a longe nena helenga ero.38 Nena hengetoro ma teu nge imo eroiange letemo manmanna nge non nengekulosia at ero. 39 Imo a sisisia NeHalangnena helenga mur nenge ta has sue irike nek tototo, iange a teke lape a menemaulinga ke koko. Pe NeHalang nenahelenga nemur, te helele ia kai iau mailoi! 40 Pe pomerei a at nge iau ke a menemaulinga nem ero?

41 “Iau lemek ke hehei pe hana te hetoheke iau ero. 42 Iange e etei mellehe meneimo ngemutemo taua NeHalang nga kaka-homo ero toto. 43 Iau, Temek kulosia iau pee mene munna ke eat nge imo pe lememoero ia iau. Pe nenge teke mele at pe helenga i sipona ene, lape anek teua i. 44Poinganenge a heto haka helel nge imo a iechia ke elela. Pe lememo ero nge a nansiakue urana ngana hel nenge NeHalang isipona heto heke imo ia. Pe lape letemomanmanna nge iau ke merei ol? 45 A tekeiau nge lape emes nga Temek matana pe ehele hot amo kai? I nenge lape hele hotamo laka Moses. Imo letemo kerkerengnge i ke a teke lape mene mule imo. Pe inge lape toto hitamule amo laka. 46Nengeteke letemo manmanna toto nge Mosesiok, letemomanmannange iau pule. IangeMoses nena hassinga mur helele ia i iaulo. 47Penenge teke letemomanmannangaMoses nena hassinga mur ero, ol pe lapeletemo manmanna nge iau ke mere?”

6Iesus Hengaua Hulua (5,000)(Mat 14:13-21; Mak 6:30-44; Luk 9:10-17)

1 Iok, Iesus hele ke het pe lotele sapelenga ech hetaliliu ngana palaungana nenge

Kalelea ke langa ele. (Pe ech neu ene e pulelaka Tiperias). 2Pehuluahalang te nanasiai iange te esia merakulo mur nga etuenenge hemasmas ia haleles mur. 3 Iok laol,Iesus lohaka langa sasana ilina pe are sioluluch nge nena hana mur. 4 Pe ngaungamatana nenga Ingatoto heroi lo. 5Pe Iesusnau rara pe esia hulua nge te atat nge i.Ol pe onteia Pilipus, “Lape ta olia huluanemur aria ngaunga langai ke te ngau?”6 Iesus eteia utar nenge lape poia lo, pe iteke olleke mene Pilipus nga onteinga nei.

7 Pe Pilipus hele, “Nenge teke ta menenone uruna nga teio iri rahtele mol (8) peta olia nga hulua nemur aria naunga, lapeteram mene pe saria una ero toto.”

8 Pe Iesus nena none pule ene Antreas,nenge Simon Petrus tina. Ana non lohakape hele, 9 “Kol suna nei mene ke loi iri limepe ruo kinkino ngana nai. Pe lape purpurehulua nemur ke merei?”

10 Pe Iesus hele, “Iok, a hele lange heheipe hana ke teare sio.” Kileng neu ana heililhalang pe hehei pe hana teare sio ngalamau. Pe tesis mene hanamur pe te lohotke iri ana non kina lime iri analoch iri lime(5,000). 11 Ke het pe Iesus mene loi nemurpe hele urana toto lange NeHalang peheronge lange hulua nemur nenge tearenga lamau. Pe poia ruo nemur ke pomaupule pe hulua nemur te ngau ke saria unatoto nga lemeria ngaria.

12 Iok laol, hulua nemur te ngau ke sariauna ol pe Iesus hele lange nena hana mur,“A takiraua ruo pe loi aluanuana mur.Pomalam lape ngaunga unne hesil ero.”13 Iok, Iesus nena hana mur te takiraua loilime nem aluanamur pe te takiraua ke anachasang iri analoch pe nai ke te muta.

14 Hulua nemur te esia Iesus nge poiamerakulo neu ke pomau pe te hele, “Man-manna toto ke non nei, i hetatalonga nemnenge te teke lape sio at nga ich nei.”15 Iok, Iesus eteia hulua nemur leteria tu-anin ngana mur ke ulolo. Iri te teke lapete laua Iesus pe te echia i ke te teke arianaungaala ana non ia. Pomalam Iesus itoro i haka la mule nga hengene e.

Iesus I Haka Mana Nga Ruach Sana(Mat 14:22-33; Mak 6:45-52)

16 Iok, ulei sio lo pe Iesus nena hanamur tei sio langa ech hetaliliu ngana. 17PeIesus at ke lohot nge iri ero mana. Ol pe

5:36: Ioa 3:2; 14:11 5:37: Mat 3:17; Ioa 5:32; 8:18 5:39: Luk 24:27 5:46: Ume 3:22 6:15: Ioa18:36

Ioanes 6:18 135 Ioanes 6:47te lohaka nga sulang pe te mana tele ngaech ke tela nge Kapernam. 18 Pe kilengheingana palaungana lohot pe poia ech keur haka ke halang. 19 Teote ke te siklounga tunangana lo, pe te naue Iesus nge imana nga ech sana kela tautaua iri. Ol pete matau toto. 20 Pe Iesus hele lange iri, “Amatau ero iau paiam.” 21 Ol pe te poia i kehaka luluch nge iri, pe ueiuei mana tesionga ech hele nga kileng nenge te lala ianeu.

Hulua Te Tango Rere Iesus22 Iok, pomange rou hulua nenge tetu

nga ech neu ilina hele kura, te eteia keIesus tamuhaka luluchngenenahanamurnga sulang ero. Nena hana mur tela pei tu. Pe pule te eteia ke aka elle manama nga lamau. 23 Ol pe sulang hel teatnga kileng nenge Tiperias ke tesio ngakileng nenge Iesus mene loi pe hele uranatoto lange NeHalang pe tunge ke hulua tengaua. 24 Pe hulua nemur tenau pe Iesusiri hul nena hana mur iri ero mai ol, telohaka sapele nga sulang nemur pe telange Kapernam ke te tango rere i.

Iesus I Ngaunga Nenga Maulinga25 Iok, nga etue nenge te hottaua Iesus

nga ech ilina ele, te onteia i, “Hetoronga,O lotele at lamai nge ngingie?” 26 Pe Iesustuacholia ke teke, “E hele ke manmannatoto lange imo. Imo a tango rerere iauiange a ngaua ngaunga nem pe samo unatoto. Pe nga ure nemur nenge e hele pete lohot manmana, a tango rere iau ia ero.27 Ngaunga nenge het mule ke ueiuei, apur sakilil ia ana tangonga ero. A tangorara tote laka ngaunga nenga maulinga kekoko, nenge Non Tuna lape tunge langeimo. Iange Temere NeHalang tal hekenena kerkerenga lange i ke ulolo.”

28 Pe iri te onteia Iesus, “Ke ume utarmur nenge NeHalang lemene ke teke mopoia?”

29 Pe Iesus hele, “Ume nenge NeHalangteke a poia, ngana koi nei: letemo man-manna nge non nenge i sipona kulosiaat.” 30 Ol pe te ontei mule i, “Ke lapeo hele mana pe utar lohot ke mo esiape letemem manmanna nge Iong? Eh,lape o poia utar? 31 Lemem tete murte ngaua ngaunga menini ngana nga ichsana lomona ke pomanga tehas sue nga

NeHalang nena alalaha nge hele ke teke,‘Ana Non tunge ngaunga nenga tapa ke tengaua.’ ”

32 Pe Iesus hele, “E hele ke man-manna toto lange imo. Ngaunga nengatapa nem Moses tunge lange imo ero.Temek laka nenge tungtunge ngaungamanmanna ngana nem. 33 Ke ngaunganenge NeHalang, ngana laka i nenge sio atnga tapa ke hesue maulinga nga ich nei.”

34 Pe hulua nemur te hele, “Non Soke,talun heueu nei pe la ol, o tungtungeemem ngaunga nem.”

35 Ol pe Iesus hele ke teke, “Ngaunganenga maulinga, ngana koi iau lo. Melenenge at nge iau, lape meteana mule erool. Pe mele nenge letena manmanna ngeiau lapemeteana echmule ero ol. 36Pe imoe hele lange imo, a naue iau lo pe letemomanmanna ero toto. 37 Iri lochloch nengeTemek tunge iri at nge iau lape teat ngeiau. Pe mele nenge at nge iau lape enekteua i. 38 Iange esio at nga tapa ke e umeiaume nenge NeHalang lemene taua ke tekee poia. Pe e umeia ume nga lemek ngakero. 39Ke i nenge kulosia iau at lemene keteke: Iri lochloch ngana nenge NeHalangtunge iri at nge iau, e hile hote elle ngeiri ero toto. Lape e hemaul heke mule iringa etue nga rume. 40 Ke Temek lemeneke teke, iri nenge tenau la mana nge Tunape leteria manmanna nge i, lape te menemaulinga ke koko. Pe lape e hemaul hekemule iri lochloch nga etue nga rume.”

41 Pe Iuta mur te longe ke mau pe tetuainaunau hel rara sapele. Iange Iesushele ke teke, “Iau laka ngaunga nemnengesio at nga tapa.” 42 Ol pe te hele, “Non neiene Iesus pe temene laka ne Iosep. Ita taeteia temene pe tana. Pe pomerei hele keteke, ‘Esio at nga tapa’?”

43 Pe Iesus hele, “A tuainaunau hel rarange imo ero. 44Mele at nge iau nga i siponalemene ngana ero. Temek nenge kulosiaiau at poia mele nem ke at nge iau. Pelape e hemaul heke i nga etue nga rume.45Hetatalonga mur tehas ke,“ ‘Iri lochloch, lape NeHalang hetore iri.’Ke iri lochloch nenge te longe NeHalangpe te nanasia, lape teat nge iau. 46 Melepele naueTemek ero. Iau toromana enaueTemek NeHalang iange eat nge i. 47 Pe e

6:27: Ioa 6:48-58 6:29: 1Io 3:23 6:30: Mat 16:1; Ioa 2:18 6:31: Exo 16:14-15; Num 11:7-9; Psa 78:246:35: Ioa 4:14 6:39: Ioa 10:28-29; 17:12 6:42: Mat 13:55 6:44: Ioa 6:65 6:45: Isa 54:13 6:46:

Ioa 1:18 6:47: Ioa 3:15-16

Ioanes 6:48 136 Ioanes 7:5hele ke manmanna toto lange imo. Melenenge letena manmanna nge iau, menemaulinga ke koko ke ulolo. 48 Ngaunganenge tunge maulinga ke koko ngana koiiau. 49 Lemo tete mur te ngaua ngaungamenini ngana nga ich sana lomona pe temete. 50 Pe ngaunga nenge sio at nga tapanei altoto. Mele nenge ngaua ngaunganei lape mete ero. 51 Pe ngaunga nengamaulinga ke koko nenge sio at nga tapa,ngana koi iau. Pe nenge teke mele ngauangaunga nei, lape tu ke maulul mana ol.Ke ngaunga nem, ngana koi iau sipokmirak, nenge lape e tunge. Pe e tungeke hulua nga ich lochloch ngana te menemaulinga.”

52Ol pe Iutamur te hele inin hel rara ngeiri pe te hele, “Non nei mai tunge miranake ta ngaua ke mere mai?”

53 Pe Iesus hele, “E hele ke manmannatoto lange imo. Nenge teke a ngaua NonTuna mirana ero pe ainia eina ero, lapeatu ke a maulul ero toto. 54 Pe iri nengete ngaua mirak pe te inia eik, te menemaulinga ke koko. Pe lape e hemaul hekemule iri nga etue nga rume. 55 Iangemirak i ngaunga toto pe eik i ininga toto.56 Iri nenge te ngaua mirak pe te inia eik,tetu teu luluch nge iau pe etu teu luluchnge iri. 57 Temek nenge tu ke maulul kekokoes kulosia iau at, pe lape etu ke kokoeske pomange i. Ke pomalam mana melenenge ngaua mirak, lape tu ke kokoes kepomange iau. 58 Iau ngaunga nenge sioat nga tapa pe epoi ke pomanga ngaungamenini ngana nenge lemo tete mur tengaua ero. Iri te ngaua ngaunga meniningana nem pe te mete. Pe mele nengengaua mirak, lape tetu ke te maulul manaol.” 59 Iesus hetottoro nga hetoronga anapele nge Kapernampe helele ia ure nemur.

Helenga Nenga Maulinga Ke Koko60 Pe Iesus nena hana mur te longe pe

te ontei, “Hengetoro nei anali toto i. Iteinenge lape longo la ke nek kura mai?”

61 Pe Iesus eteia ke nena hana mur tetuainaunau hel rara lo. Ol pe hele langeiri, “Pomerei? Hengetoro nei helosio ialetemo manmanna ngana kai? 62 Heueunei, nenge teke a naue Non Tuna ngelohaka la mule nga kileng nenge at ia,lape heporeke letemo manmanna nganapule? 63NeHalang Opene tunge maulinga

ke koko; pe none na kerkerenga ana umepele ero. Ke helenga nemur nenge e heleialala nge imo nem, Opepengpeng laka nenahelenga mur. Pe helenga nemur te tungemaulinga. 64 Pe ero. Amo hel nge imoleteria manmanna ero.” Iesus etei tele irike het lo. Iri nenge leteria manmanna erope i nenge lape tung heke i langa hanaporekreke nganamur pereia. 65Ol pe Iesushele, “Kengana lakanenge ehele ke e teke,‘Mele pele at nge iau ero. Iri nenge Temekpoia ke teat nge iau, iri toro mana teat ngeiau.’ ”

66 Iesus hele kemau ke het pe nena hanamur halang nenge te nanasia i, te ua mulepe te nanasia i ero ol.

67 Pe Iesus onteia nena hana mur nengeiri analoch pe nai neu, “Imo a teke ala pule,ae?”

68 Pe Simon Petrus tuacholia, “NonSoke, lape mola mule nge itei ol? Helengamurngamaulinga ke koko laka tunge Iong.69 Pe letemem manmanna pe mo eteia keIong NeHalang nena non nenge heonganatoto.”

70Ol pe Iesus tuacholia, “Iau, e henonouhot ke imo analoch pe nai. Pe elle ngeimo nanas tau tote non poreke ngana nenapoinga mur.” 71 Iesus helele ia Iutas nengeSimon Iskariot tuna. Iutas i none nga Iesusnena hana analoch pe nai neu. Pe ngahoena tung heke mule Iesus lange hanaporekreke ngana mur.

7Iesus Titina Mur Leteria Manmanna Nge

I Ero1 Ke het pe Iesus i rara nga kileng mur

nge Kalelea. Iesus lemene ero nge langeIutea iange Iuta mur te kulala tote i ke tehune i. 2 Iok, etue nenga ngaunga matanapalaugana nenge Iuta mur te mahoch raranga reria pelpele mur, heroi toto lo. 3 Olpe Iesus titina mur te hele lange i, “Iongtoinge o lohaka nga lamai pe ola nge Iuteake lem hana mur nga lamau te esia urenemur nenge o hele pe lohot manmana.4 Iange mele nenge teke hulua lochlochngana te eteia i, poi komkome ure murero. Ke ure nemur nenge o popoia irinem, o poia ke hulua lochloch ngana ngaich te naue.” 5 Pe Iesus titina mur leteriamanmanna nge i ero pule.

6:48: Ioa 6:32, 58 6:57: 1Io 3:24 6:64: Ioa 13:11 6:65: Ioa 6:44 6:68: Mat 16:16 7:1: Ioa5:18 7:2: Lev 23:34 7:5: Ume 1:14

Ioanes 7:6 137 Ioanes 7:336 Pomalam Iesus hele lange iri, “Iau, ak

etue toto ngana at ero kura pe imo etuelochloch urana nge imo. 7 Iange hulualochloch ngana nga ich nei lape saria kekeimo ero. Pe iau, lape saria keke iau iangee hele chach hote ure poreke ngana murnenge te popoia. 8 Ke pomalam, imo alanga ngaunga matana palaungana nem. Peiau lape ela ero iange ak etue toto ngana atero kura.” 9 Iesus hele ke mau ke het pe tusapele nge Kalelea.

10 Iok, Iesus titina mur tela nga ngaungamatana palaungana neu lo. Pe Iesus hakala pule. La pe hetei hote i lange heheipe hana ero. La kome mana. 11 Pe ngangaunga matana neu, Iuta mur te tang-tango pe te ontei rerere i, “Anau ke non neingai mai?”

12 Iok, te hele chunuchnuch ia Iesus kehalang toto nga hulua leteria. Hel te teke,“Non nem, non urana ngana iam.”

Pe hel te hele, “Ero iam, non nem pal-laklaka ia hehei pe hana.” 13 Pe elle nge iriana seilil ero nge haliu hote Iesus, iange temataua Iuta mur.

Iesus Hetottoro Nga Ngaunga MatanaPalaungana Neu

14 Iok laol, ngaunga matana neu tekehetet lo pe Iesus i haka langa NeHalangnena pele palaungana pe talun ke hetoro.15 Pe Iuta mur leteria tuanin rara pe tehele, “Non nei langa hengetoro e ero totoi. Pe eteia ure lochloch ngana nemurke merei?” 16 Pe Iesus hele, “Hengetoronemur nenge e tung hotote nei, iau sipoklek ia ero. At pengpengnge i nenge kulosiaiau at. 17Nenge tekemelemutena ke nana-sia NeHalang lemene ngana, lape eteia kelek hengetoro nemur teat nge NeHalang.Pe iau sipok lek ero. 18 Pe iri nenge tehetottoro nga iri siporia reria kerkerenga,te teke hehei pe hana te heto hekeke iri.Pe mele nenge lemene ke hehei pe hanate heto heke i nenge kulosia i ke at, heleiahelenga nge manmanna pe pallaklaka ero.19Moses tunge hotongamur lange imo. Peamo e nge imo longo taua hotonga nemurero. Pe pomerei toto nenge a teke a huneiaumam?” 20Pe hana nemur te hele, “Iongnge lape uneinei tuteu nge iong iam. Iteinenge teke hunune iong mam e?”

21 Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Ehele mana pe ute e lohot pe imo lochlochletemo una mana ia. 22 Pe Moses tungehotonga nenga us rir ngana lange imo.(Hotonga nem talun nge Moses ero. Talunnge lemo tete mur nike.) Pe imo arir usnga Sapat ana etue. 23 Imo a nanas taupengpeng ia hotonga nem ke nenge tekea riria mamau sune nga Sapat ana etue,a teke ute pele ero. Pe pomerei nengeletemo inin taua iau nge e hemasia nonenga etue nem pule? 24 A henonou pulutmene perimo langa mele na poinga ero. Aamnei teu la ke nek totomukam. Ke het pea heleia ke ma ke pengpeng.”

Iesus Mai I Non Nenge Mene TuangaolaNge Heo Ngana Kai?

25Nga etue neu pengpeng hana hel ngeIerusalem te talun ke te ontei sapele, “Nonnenge te teke te hunune kaloi? 26 Nganapaiam haliuliu nga hulua leteria pe te poiahelenga unne lange i ero mana pamam.Eh, lape hana nenge iri mukmuka te tekenon nei i Kristus kai? 27 Ero nike. Ita taeteia non nei na kileng. Pe nga etue nengeKristus at, mele eteia at ngana ero.”

28 Iesus hetottoro nga NeHalang nenapele ana sauach kura pe alngana hot, “Oe,imo a eteia iau pe a eteia eat ngak. Pe eatlamai nga iau sipok lemek ngak ero. Pe inenge kulosia iau at tu ke manmanna peimo a eteia i ero. 29 Pe iau e eteia i iangeetu luluch nge i pe i kulosia iau at.”

30 Iesus hele ke mau pe hana nemur teteke te laua i, pe ero. Iange ana etue toto atero kura. 31 Pe hulua halang nga iri nengetemes neu, leteria manmanna nge Iesus.Pe te hele, “Iok, non nei poia ure halangke te lohot ke ulolo, pe non nenge menetuangaola nge heo ngana at pe lape poiaure halang toto ke te lohot ol?”

Hana Papalauna Mur Te Teke TelauaIesus

32 Ol pe Paresio mur te longe huluange te hele chunuchnuch ia ure nemurnge Iesus. Pomalam tunginga ana hanapapalauna mur pe Paresio mur te kulosiaNeHalang nena pele ana naungaalamur kete laua Iesus.

33Pe Iesus hele, “Iau lape etu luluch ngeimo ke etue choromana ol pe lape elamule

7:15: Mat 13:54; Luk 2:47 7:16: Ioa 12:49; 14:10 7:18: Ioa 8:50 7:19: Ume 7:53; Rom 2:21-24 7:20:Ioa 8:48; 10:20 7:22: Gen 17:9-13; Lev 12:3 7:23: Ioa 5:8-10, 16 7:27: Ioa 7:41; 9:29 7:28: Mat11:27; Ioa 8:55 7:30: Ioa 7:44 7:34: Ioa 8:21; 13:36

Ioanes 7:34 138 Ioanes 8:11nge i nenge kulosia iau at. 34 Pe lape atango rere iau pe a hottaua iau ero. Peaat nga kileng nenge etu ia ero.” 35 Ol peIuta mur te ontei hel nge iri, “Non nei maiteke la langai nenge lape ta hottaua i eromai? Ita rera hana mur tetu nga kilengpapalauna nemur nge Krik. Pe lape nonnei lange iri ke hetottore iri kai? 36 Nahelenga nei luna merei? Nenge hele keteke, ‘Lape a tango rere iau pe a hottauaiau ero. Pe kileng nenge etu ia, amo e at iaero.’ ”

Iesus Heleia Ech Nenge Tunge Maulinga37 Iok, nga ngaunga matana neu ana

etue nenge het ia, i etue palaungana ia. PeIesusmes haka pehele ke palaungana toto,“Mele nenge meteana ech, at nge iau kein ech. 38 Mele nenge letena manmannange iau, NeHalang nena alalaha hele keteke, ‘Lape ech tana nenge tungemaulingake koko lape lelele nga letena.’ ” 39 Nganenge nei Iesus helele ia Opepengpeng.Opepengpeng nem te tung hote ero kura.Pe nga etue nenge Iesus lohaka mule kemene hemalmalinga palaungana ol, irinenge leteria manmanna nge Iesus lape temene Opepengpeng nem ol.

Hulua Te Echachala Helia Iesus40 Hulua te longe Iesus nena helenga

mur pe hel te hele, “Manmanna toto kenon nei i Hetatalonga.”

41 Pe hel te hele, “Non nei, i Kristus.”Pe hel pule te hele, “Kristus at nga

kileng nenge Kalelea ero. 42 NeHalangnena alalaha hele ke teke, Kristus at ngePetlehem nga kileng nenge ne Teuit tutuia. Pe lohot pengpeng nge ne Teuit na tetemur.” 43 Nenge nei poia hulua nemur ketelas lele hel. 44Ke hel te teke te laua Iesuspe mele pele sie i ero.

Hana Papalauna Nenge Iuta LeteriaMan-manna Nge Iesus Ero

45 Ol pe NeHalang nena pele ana naun-gaala mur tela mule pe tunginga ana hanamur aria papalaunamur pe Paresio mur teonteia iri, “Pomerei nenge a mene Iesus atero mam?”

46 Pe naungaala nemur te hele, “Non ehele ngana pomange non nei ero i.”

47 Pe Paresio mur te hele, “Luna po-manga a teke i pallaka ia imo pule. Ae?

48Pe a longehanapapalaunahel peParesiohel nge leteria manmanna nge i pule? Erole. 49 Pe hulua pa nemur nenge te eteiahotonga mur ero, NeHalang lape hemeteiri.”

50 Pe non Paresio e nge ene Nikotemusla tala ke esia Iesus lo. Ana non lohaka pehele ke teke, 51 “Ita rera hotonga hele keteke talau pulut mene none ero. Ta longoteu lange i ke nek pe tanau urume urenemur nenge popoia mukam.” 52 Pe hananemur te hele, “Iongmam lemnge Kaleleapule ma? Onau teu langa NeHalang nenaalalaha ke nek mukam. Pe lape o eteiake hetatalonga pele at nge Kalelea ero.”[53 Ke het pe iri lochloch tela mule ngareria kileng mur.

8Te TakueHei Salaunga Kina E Lange Iesus

1 Pe Iesus langa hengene nge Oliua.2 Iok, nga uach uruna Iesus la mule ngaNeHalang nena pele palaungana. Pe ngalamau hulua teat nge i. Ol pe Iesus aresio pe hetottore iri. 3 Pe hotonga anahetoronga mur pe Paresio mur te meneteua hei salaunga kina e pe te poia hei neuke mes nga hulua mataria. 4 Pe te helelange Iesus, “Hetoronga, hei nei te hottauai nge salaulau. 5 Pe hotonga nenge Moseshele ke teke hei nenge pomai ta tamalhune ana um. Iok o hele, lape mopoi kemere?” 6 Iri te teke tetua laka hote i keheleia helenga poreke ngana e. Pomalamte tamal hote onteinga neu.

Pe ero. Iesus tatuch sio ke has nga ichnga penna kukanna. 7 Pe hana nemur teonteitei kura. Pomalam Iesus mes hakape hele, “Nenge teke amo e nge imo poiapoinga poreke ngana e ero toto, i mukaia imo ke tamal tele hei nem.” 8 Pe Iesustatuch sio mule ke has nga ich.

9Hananemur te longe helenga neupe teua ke iri ellechle. Hana tuauna ngana murte ua tala pe kulpo mur te nanasia iri. Lalakela Iesus i toromana tu ol pe hei neu pulemes nga munna kura. 10 Ol pe Iesus meshaka pe onteia hei neu, “Hei nem, hananemur ol? Pomere, mele e nge tu ke palotam melmelenga ana helenga ero kai?”

11 Pe hei neu hele, “Non Soke, mele erool i.”

7:37: Lev 23:36; Isa 55:1; Ioa 4:14 7:38: Isa 58:11 7:39: Ioa 16:7; 20:22; Ume 2:4 7:40: Ioa 6:147:41: Ioa 1:46 7:42: Psa 89:3-4; Mic 5:2 7:46: Mak 1:22 7:48: Ioa 12:42 7:50: Ioa 3:1-2 7:52:

Ioa 7:41-42 8:5: Lev 20:10; Deu 22:22-24 8:7: Deu 17:7 8:11: Ioa 5:14

Ioanes 8:12 139 Ioanes 8:36Pe Iesus hele, “Iau lape e hele hote iong

ero pule. Ola pe o poia poinga porekengana ero ol.”]

Iesus I Lemenge Nenga Ich12 Iok, nga etue nenge Iesus hele la

mule nge hehei pe hana, hele ke teke,“Iau lemenge nenga ich nei. Mele nengenanasia iau lape i nga kileng au nganaero ol. Iange lape mene lemenge nengamaulinga.” 13 Ol pe Paresio mur te hele,“Nga etue nenge o hele urumrume iong,iong toro mana o teke ure nemur man-manna. Pe imem mo teke o channanga.”

14 Pe Iesus hele, “Oe, iau sipok e heleurumrume iau. Pe lek helenga nemurmanmanna iange iau e eteia eat ngak pee eteia ela ngak. Pe imo a eteia eat ngakpe ela ngak ero. 15 Imo a amnei teu ngamonga ure mur, a poia nga poinga nemur ngaich. Pe iau e henonouperik langemele ngapoinga poreke ngana e ero. 16 Pe nengeteke e amnei teu langa mele nena poinga,lek helengamurmanmanna iange iau toroe poia ero. Temek nenge kulosia iau attu luluch nge iau pe e poia. 17 Imo lemohotonga hele ke teke, ‘Nenge teke hananai te hele hote helenga elle, helenga nemmanmanna.’ 18 Pe iau, iau toro koi nengee hele urumrume iau nei. Pe neingak lakaTemek nenge kulosia iau at.”

19 Ol pe hana nemur te ontei, “KeTemem ngai?”

Pe Iesus hele, “Imo a eteia iau ero pe aeteia Temek ero. Nenge teke a eteia iau,lape a eteia Temek pule.” 20 Iesus hetot-toro nga NeHalang nena pele palaunganaletena nga tunginga mur tema ngaria, pehelele ia helenga nemur. Pemele pele lauai ero iange ana etue at ero kura.

Iesus Hele Urume La Mule Ngana21Pe pule Iesus hele lange hehei pe hana

ke teke, “Iau e lala lo koi. Pe lape a tongorere iau pe amete hite lemo poinga porekengana mur. Pe lape a at nga kileng nengee lala ia nei ero.”

22 Iuta mur te longe helenga neu pe teontei hel mule nge iri ke mai, “Pomereinenge hele ke teke, ‘Imo lape at nga kilengnenge e lala ia nei ero mai?’ Lape i siponahun mule i kai?”

23Pe Iesus hele, “Imo lemonge sio pe iaulek nga lut. Imo lemo nga ich nei pe iaulek nga ich nei ero. 24 Pe e hele ke e tekelape amete hite lemopoinga porekenganamur. Iau laka nenge e teke iau koloi. Penenge teke letemomanmanna nga nei ero,manmanna toto ke lape a mete hite lemopoinga poreke ngana mur.”

25 Pe hana nemur te ontei, “Ke iong iteinemam?”

Pe Iesus tuacholia, “Iau itei? Nem eheleia lange imo ke ulolo. 26Pe lek helengahalang nge lape e hele hote lemo poingaporeke ngana mur. Pe i nenge kulosiaiau at na poinga mur pengpeng toto. Peure nemur nenge e longe nge i, e heleiake pengpeng lange hehei pe hana nga ichnei.”

27 Iesus helele ia Temene pe hehei pehana te eteia ero. 28 Ke pomalam Iesushele, “Nga etue nenge a heon heke NonTuna, lape a eteia ke iau laka nenge e tekeiau koloi. Pe lape a eteia ke e poia ute pelenga lemek ngak ero. E hele ke pomangaTemek hetoro iau ia. 29 Iange i nengekulosia iau at, ngana koi tu luluch nge iau;Hile iau ke iau toro ero iange e nanasmenelemene ngana ke kokoes.” 30 Iesus hele kemau pe hulua leteria manmanna nge i.

Apraham Nena Tete Mur31Ol pe Iesus hele lange Iuta mur nenge

leteria manmanna nge i ke teke, “Nengeteke a rahite lek hengetoro mur ke kerk-ereng, lape lek hana mur toto laka imo.32 Pe lape a eteia helenga manmannangana. Pe helenga manmanna ngana nemlape un hote ure mur nenge rahit ele imope poia imo ke a umemanmanna ngemeleero ol.”

33 Pe iri te hele, “Apraham nena tetemur i imem. Pemo ume ngemele ero kurai. Pe pomere nenge o hele ke o teke lapemo ume manmanna nge mele ero ol?”

34 Pe Iesus tuacholia, “E hele ke man-manna lange imo. Iri lochloch nengete popoi poinga poreke ngana, poingaporeke ngana nem chiu hit tote iri ke tepoimanmana poinga poreke ngana ke kokoes.35 Hekuleileinga ana non nenge tu luluchnge none pe nehei pe tutuna mur, i tuteutoto nge iri ero. Pe non nem tuna manalape tu teu toto nge temene pe tana. 36Ke

8:12: Isa 49:6; Ioa 1:4-9; 9:5; 12:46 8:14: Ioa 5:31-32; 7:28 8:15: Ioa 12:47 8:16: Ioa 5:30; 8:29 8:17:Deu 19:15 8:18: 1Io 5:9 8:20: Ioa 7:30 8:21: Ioa 7:34; 13:33 8:23: Ioa 3:31 8:28: Ioa 3:148:33: Mat 3:9 8:34: Rom 6:16, 20

Ioanes 8:37 140 Ioanes 9:3nenge tekeNeHalang Tuna poia imo ke atuke nek, lape atu ke nek toto sapele. 37 Eeteia ke Apraham nena tete mur imo. Peimo a teke a hune iau iange a mene lekhengetoro mur ero. 38 Pe e helele ia urenemur nenge Temek henonou iau ia lalange imo. Ke imo a poia laka ure nemurnenge Tememo NeHalang teke a poia.”

39 Pe iri te tuacholia, “Imem temememlaka Apraham.”

Pe Iesus hele, “Toinge Apraham tutunamur imo ke manmanna, lape lemo poingamur pomanga Apraham nena poinga murnike. Pe ero. 40Helenga manmanna nganamur nenge e longe nge NeHalang e helehote lange imo. Pe ero, a teke a hununeiau kura. PeAprahampoia poinga pele ngepomai ero. 41 Tememo nena poinga lakanenge a popoia nem.”

Pe iri te hele, “Ouo! Iong o teke imemtememem itei? Imem tamem hei salaungakina e ero i! Imem Tememem laka NeHa-lang i toro.”

42 Pe Iesus hele lange iri, “Nenge tekeTememo toto NeHalang toinge lememotaua iau. Iange iau etu luluch nge i koinenge eat nei. Pe eat nga iau sipok lemekngak ero; i sipona kulosia iau ke eat. 43 Pelek helenga mallaha nge imo ero iangelememo ero ia lek hengetoro mur. 44 Imotememo laka non poreke ngana ke a nanastau menmene nena poinga mur. I hununhana ke te metmete nga tele ngana totonike. Pe i nge lemene ero ia helenga man-manna ngana iange helenga manmannangana e tu nge i ero toto. I hetei hotpengpeng ia i nga nena pallakanga mur.Iange i pallaka hali pe pallakanga kinai toto. 45 Pe iau e heleia helenga ngemanmanna pe letemo manmanna ia lekhelenga ero. 46 Amo tei hottaua iau ngee poia poinga poreke ngana e lo? Iaue helele ia helenga nge manmanna. Pepomerei letemo manmanna nge iau ero?47 NeHalang tutuna mur laka iri nenge telongo taua nena helenga mur. Pe imo alongo taua nena helenga mur ero. Lunapomanga NeHalang tutuna mur imo ero.”

Iesus I Palaungana Toto Nge Apraham48 Pe Iuta mur te hele inin taua i, “Iong

uneinei laka tuteu nge iong iange lem ngeSamaria iam.”

49 Pe Iesus hele, “Iau uneinei tu teu ngeiau ero. Iau e heto heke tote Temek peimo atal sio tote iau. 50 Iau lemek ke heheipe hana te heto heke iau ero. Mele e pulelemene ke teke hehei pe hana te heto hekeiau. Pe i, ana ume nenge amnei urumrumepoinga mur. 51 Pe e hele ke manmannatoto lange imo. Mele nenge longo taua lekhengetoro mur lape mete ero.”

52 Pe Iuta mur te hele, “Nenge nei moeteia ke uneinei tu teu nge Iong! IangeApraham pe hetatalonga mur te mete lo.Pe iong o teke, ‘Mele nenge nanasia lekhengetoromur ke nek lapemete ero.’ 53 Itarette Apraham mete ke ulolo. Pe pulehetatalonga mur te mete lo. Pe iong mam!O teke iong palaungana toto nge i ma? Oteke iong itei panem mam?”

54 Pe Iesus hele, “Nenge teke e hetoheke iau sipok ek, lape luna ero toto. PeTemek NeHalang nenge a heto amo Sokeia, i sipona hemalmalia iau. 55 Iau e eteiai pe imo a eteia i ero toto. Pe nengeteke e hele ke e eteia i ero, lape iau nonnenge e pallaklaka ke mange imo. Pe iaue rahite nena helenga mur iange e eteiai. 56 Tememo Apraham iech toto nge lapeesia iau nga ak etue. I esia pe iech ele tote.”

57 Pe Iuta mur te hele lange i, “Ia iongmam o naue Apraham lo ma? Am hesingairi ana non kina nai pe analoch ero kuraiam.” (30)

58 Pe Iesus hele, “E hele ke manmannatoto lange imo. Apraham tana hoe i erokura pe iau etu tala lo.” 59 Iesus hele kemau pe Iuta mur te lolochia um ke te tekete tamal hune i. Pe ero. Iesus erue siongamataria pe i hot nga NeHalang na pelepalaungana neu ke lange hot.

9Iesus Hemas Mule None Nge Tehoe I Pe

Matana Hit1 Iok, Iesus i olole pe naue none nge

matana hit. Non neu tehoe i pe matanahit nike. 2 Ol pe nena hana mur te onteiai, “Hetoronga, itei toto poia poinga porekengana nenge non nei te hoe pe matana hitmai? Isipona ma alona mur?”

3 Pe Iesus hele, “Non nei tehoe pematana hit. Isipona pe alona mur te poiapoinga poreke ngana e ero. Pe ure neilohot ke hemallaha hote NeHalang nena

8:39: Mat 3:9 8:41: Isa 63:16 8:44: 1Io 3:8 8:46: 2Ko 5:21; 1Pi 2:22 8:47: 1Io 4:6 8:48:Mak 3:21-22 8:51: Ioa 5:24 8:58: Ioa 1:1 9:2: Ezk 18:20; Luk 13:2, 4 9:3: Ioa 11:4

Ioanes 9:4 141 Ioanes 9:32kerkerenga nge non nei. 4Heueu nei uachmana kura pe ta popoia i nenge kulosia iauat nei ana ume. Iange miliko at pe melelape ume ero ol. 5 Nga etue nenge e tutunga ich nei, iau sipok iau lemenge nengaich.”

6 Iesus hele ke mau ke het pe ulut sionga ich pe poia melete nga melona. Kehet pe unhite nga non neu matana. 7 Olpe hele lange non neu, “Ola ke onun ngaech matana nenge Siloam.” (helenga neuluna, Kulosia la.) Ke non neu la ke nun peat mule pe nau ke nek sapele.

8 Pe non neu na kileng ngana mur pe irinenge te naue i nge long usus ure nga telengana te ontei, “Non nenge arare pe longusus ure nge hehei pe hana mam lom?”9 Pe hel te hele, “Oe, i laka lom.”

Pe hel teke, “Ero, i mele e pule penakuna mange non nem iam.”

Pe non neu hele, “Iau sipok i loi.”10Pe iri te ontei, “Pe matam urana mule

ke merei?” 11 Pe non neu hele, “Nonnenge te hetue ene ke Iesus, poia meletepe unhite nga matak. Pe hele at nge iaukela enun nge Siloam. Iok, ela ke enun peenau mule sapele!”

12 Pe iri te ontei, “Ke ana non nemngai?” Pe non neu tuacholia, “E etei eroi.”

Paresio Mur Telas Lele Hel13 Ol pe hana nemur te mene non mata

hit neu lange Paresio mur. 14 Pe Iesus unemelete nga non neumatana ke uranamulenga Sapat ana etue. 15 Pomalam Paresiomur te onteia non neu, “Iong mam onaumule ke merei?”

Pe non neu hele, “Iesus poia melete ngamatak pe enun pe enau mule sapele.”

16Ol pe Paresiomurhel te hele, “Nakunanenge non nei NeHalang kulosia at ero i,ngana kai nenge nanasia hotongamur ngaetue palaungana nei ero mai.”

Pe hel te hele, “Nenge teke non nei inon nge popoi poinga poreke ngana, poihote ure palaungana e nge pomai ero.”Pomalam telas lele hel sapele.

17Ol pe te ontei mule non neu, “O amneilange non nenge poia matam ke uranamule nem, non tei toto ia mau?”

Pe ana non tuacholia, “Non nem i het-atalonga ia laka.” 18 Non neu matana hittala mukam pe heueu nei nau mule ke nek

ol. Pe Iuta mur leteria manmanna nga neuero. Ol pe te hekulo non neu temene petana aria 19pe te onteia iri, “Tumo nenge ateke ahoe pe matana hit ka loi? Iok, heueunei matana urana mule ke merei?”

20 Pe non neu temene pe tana te hele,“Mo eteia ke i tumem ia nge mo hoepe matana hit. 21 Pe heueu nei matanacharchara pe es ke nek mule. Nenge nemimemmo etei teu la ero ol. Itei toto nengepoia matana ke charchara mule? Ana noni palaungana lo. A onteia i pe hele langeimo la.” 22 Non neu temene pe tana tehele ke mai iange te mataua Iuta mur ariapapalauna mur nge te hele ke te teke,nenge teke mele heleia Iesus nge i Nonnge Hemasinga, lape tepoi ele mele nemke langa hetoronga ana pele ero ol. 23 Kengana laka nenge temene pe tana te heleke te teke, “Ana non i palaungana lo. Aonteia i pe hele lange imo la.”

24 Iok, te iua nonmata hit nengematanauranamule neuhenai ngana, pe te hele, “Oheto haka tote NeHalang ene pe o hele kemanmanna. Imem mo eteia ke non nengeo helele ia nem i non poreke ngana.”

25 Pe non neu tuacholia, “A teke nonnem i non poreke ngana, nem e eteia ero.Pe ute elle mana nge e eteia. Ngana lakanenge; iau matak hit mukam pe heueu neie es mule ol.”

26 Ol pe hana nemur te ontei, “Iok, poiautar lange iong? Pe poia iong ke matamcharchara ke merei?”

27 Pe non neu tuacholia, “E hele langeimo ke ulolo pe lememo ero nge a longe.Pe pomerei toto nenge a teke a longomule? A teke a lohot ke nena hana murimo pule? Ae?”

28 Ol pe te hele inin taua i ke te teke,“Non nem nena non laka iong. Imem,Moses nena non mur koi imem. 29 Pe moeteia ke NeHalang hele lala nge Moses lo,pe non nem mo eteia at ngana ero iam.”

30 Pe non neu hele, “Apoi letek lilil iam.Non nei poia matak ke charchara mule. Pepomere a teke a eteia at ngana ero? 31 Italochloch ta eteia ke NeHalang longo lalange iri nemur nenge te heto hekeke i pete longo tautaua i. Pe iri nemur nengete popoi poinga poreke ngana NeHalanglongo lange iri ero. 32 A longe mele ngetehoe pe matana hit pe none hemas mule

9:5: Mat 5:14; Ioa 8:12 9:6: Mak 8:23 9:17: Ioa 4:19 9:31: Psa 34:15 9:34: Psa 51:5

Ioanes 9:33 142 Ioanes 10:18i lo? 33 Nenge teke NeHalang kulosia nonnei ke at ero, lape poia ute pele ero.”

34 Pe hana nemur te hele, “Iong tamhoe iong pe poinga poreke ngana tu luluchnge iong nike. Pe o teke o hetoro mulekai imem mai?” Ol pe telope hote i ngahetoronga ana pele.

Iri Nenge Leteria Manmanna Ero, TepoiKe Mange Mata Hit Mur

35 Iok, Iesus longe non neu nge te lopehote i nga hetoronga ana pele pe la ke hot-taua i. Pe Iesus hele, “Letem manmannange Non Tuna?”

36 Pe non neu ontei, “Non Soke, NonTuna mam itei toto ia? O heleia at nge iau.Pomalam lape letek manmanna nge i.”

37 Pe Iesus hele lange non neu, “Nganaiam o esesia i nemam lom. Non Tuna lakanenge hele lululuch nge iong nem.”

38 Pe non neu hele, “Non Soke, letekmanmanna nge iong.” Ol pe non neutualou sio pe heto heke Iesus.

39 Pe Iesus hele, “Eat nga ich nei ke etatalo ele hehei pe hana nga etue palaun-gana nenge atat. Pe eat ke iri nemur nengemataria hit tenau mulmule pe iri nenge tenachnau mataria hitit.”

40 Pe Paresio mur hel nge tetu rochroinge Iesus, te longe Iesus nge hele ke maupe te ontei, “Ke pomerei? Imem neimatamem hit pule kai?”

41Pe Iesus hele, “Nenge tekematamohitlape lete meena ngana nga poinga porekengana ero nge imo. Pe heueu nei a heleke a teke a nachnau kura. Pomalam letemeena ngana nem tu nge imo kura.”

10Sipsip Mur Pe Aria Naungaala

1 Pe Iesus hele pule ke teke, “E hele kemanmanna toto lange imo. Sipsip murtetu teu nga mapuo letena. Pe mele nengei teu nga mapuo nem matana ero pe tamutote mapuo ke lange teu, mele nem i nonnenge kemkeme pe hunun. 2Pe non nengei teu nga mapuo nem matana, mele nem inon nenge nauelele sipsip mur. 3 Pe nonnenge nauelele mapuo nem matana lohepiungange i. Pe sipsipmur te longourumenon nenge nauelele iri kanna. Pe hetetuenena sipsip mur eria pe koko hote iri ketela nge hot. 4 Nga etue nenge koko hotenena sipsip mur, ana non i ke i mukmuka

nge nena sipsipmur. Pe nena sipsipmur tenanasia i iange te longo urume kanna. 5Pesipsip nemur te nanas pulut mene noneero. Iri lape te ua mule non nem ana iangete longo urume kanna ero.” 6 Iesus nenenananga nei lange hehei pe hana pe teeteia luna ero toto.

7 Ol pe Iesus hele mule, “E hele kemanmanna lange imo, sipsip nemur reriapiunga matana koi iau. 8 Pe iri nemurnenge teat tala nge iau, iri hana nenge tekemkeme pe iri hana nenge te hunun. Pesipsip nemur te longo urume karia ero.9 Iau nge iau piungamatana koloi. Pe melenenge iteu pengpeng nge iau, lape NeHa-langmenemule i. Pe lape i teueu pe i hototke menmene ana ngaunga. 10 Kemengekina mur teat ke te kemkeme pe te hununpe te heporeke sipsip mur. Pe iau eat iamaulinga nge iri. Pe maulinga nem lapemuta toto nge iri.

11 “Iau sipok, iau non urana ngananenge enau elele sipsip mur. Pe nonurana ngana nenge nauelele sipsip mur,tung heke i sipona ke mete ke halaua nenasipsip mur. 12 Pe non nenge umume kenauelele sipsip mur pe te ololia i, nenasipsip toto nemur ero. Nga etue nengenonnem naue kaone hinolo nge atat, lape uape sipsip nemur iri toro tetu ol. Pe kaonehinolo nem at ke hun lapue sipsip nemurpe telot parai. 13Non nem poia poinga neiiange ume nenge teol mene i. Pe letena tutoto nge sipsip nemur ero.

14 “Iau sipok, iau non urana ngananenge enau elele sipsip mur. E etei totelek sipsip mur pe iri te etei tote iau.15Pomalammana nge Temek nge etei toteiau pe iau e etei tote i. Pe e tung heke iauke e mete ke e halaua lek sipsip mur. 16 Pelek sipsipmur hel pule tetu teu ngamapuonei ero. Iri pule te longo urume kalik pelape e mene iri at pule. Ke lape sipsip muraria tuluk elle pe aria naungaala ellemana.17Temek mutena tau tote iau iange e tungheke iau ke e mete pe lape e maul hakamule. 18 Mele pele nakuna ero toto ngehemete tote iau. Iau sipok e tung hekeiau nga lemek ngak. Nga iau sipok lekkerkerenga e tung heke iau ke e mete. Penga iau sipok lek kerkerenga e lohakamulenga metenga. Nenge nei Temek i siponaheleia at nge iau.”

9:40: Mat 15:14 10:8: Jer 23:1-2; Ezk 34:2-3 10:11: Psa 23:1; Hem 7:17 10:12: Ume 20:29 10:15:Mat 11:27; 1Io 3:16 10:16: Isa 56:8; Ezk 34:23 10:17: Pil 2:8-9

Ioanes 10:19 143 Ioanes 11:519 Iuta mur te longe Iesus na helenga

nemur pe telas hel mule. 20 Pe halang ngeiri te hele, “Uneinei tu teu nge i pe poia ike ana hauaua tototo lola. A longo lange ike?”

21 Pe hel te hele, “Non e nenge uneineipoia ke ana hauaua toto, heleia helenganemur nenge pomai ero. Uneinei pelemam poia non mata hit e ke matana char-chara mule loma, ae?”

Iuta Mur Lemeria Ero Ia Iesus22 Iok laol, hetalaulaunga ana etue

palaungana lohot nge Ierusalem. Nga etueneu leteria metene mule nenge te tungepele palaungana lange NeHalang ke nenaia nge nike. Pe etue neu lohot laka ngakileng lololo ngana ana etue. 23 Iok, Iesusii nga NeHalang na pele palaungana. Peii nga pele palaungana nem unne nengete etue ke ene Ne Solomon Nena Sauach.24 Pe Iuta mur te heliliu hite i pe te hele,“Nge ngingie ol pe o hemallaha hote iongat nge imem? Ohele pengpengmana, iongKristus mam lom ae?”

25 Pe Iesus hele, “E hele lange imo keulolo pe letemo manmanna ero. Ure ne-mur nenge e hele pe te lohot manmana,e poia nga Temek ene. Pe ure nemur tehemallaha hote iau. 26Pe imo letemoman-manna nge iau ero toto iange lek sipsipmur imo ero. 27 Iau e eteia lek sipsip murpe iri te longo urume kalik pe te nanasiaiau. 28 Pe iri lape te mete ero ol iange etunge maulinga ke koko lange iri pe tetunga perik. Pe mele pele mene hote iri erototo. 29 Temek tunge sipsip nemur at ngeiau. Pe i, i palaungana toto nga hehei pehana lochloch. Pe mele pele mene hote iringa Temek penna ero toto. 30 Imem naiTemek imem elle mana.”

31 Ol pe Iuta mur te lochloch um ke teteke te tamal hun mule Iesus. 32 Pe Iesushele lange iri, “Iau e henonou hote Temeknena kerkerenga lange imo, nga nenge ehele pe ure te lohot manmana. Pe tei totonenge poia imo ke a teke a tamal hun iauia, e?”

33 Pe Iuta mur te hele, “Mo tamal huneiong nga ure nemur ero. Mo tekemo tamalhune iong iange, iong nonemana pe o heleporeke tote NeHalang, nga nenge o tekeimo nai NeHalang imo elle mana!”

34 Pe Iesus hele lange iri, “NeHalangnena helenga masio nga lemo hotongapule nenge hele ke teke, ‘Imo nehalang.’35Nge nike hana nenge te longe NeHalangnena hotonga, NeHalang hetue iri ke irinehalang. Pe helenga nenge masio ngaNeHalang nena alalaha helenga nemman-manna. 36 Iau NeHalang i sipona hesileihote iau pe kulosia iau ke esio at ngaich nei. Pe pomerei a hele ke a teke ehele poreke NeHalang nenge e hele ke eteke, ‘Iau NeHalang Tuna’? 37 Nenge tekee poia Temek ana ume ero, urana ngeletemo manmanna nge iau ero. 38 Pe neie popoia Temek ana ume. Pe pomereiletemo manmanna nge iau ero? Pomam,letemomanmanna nga ure nemur nenge ehele pe te lohot manmana. Pomalam lapeletemo mallaha pe a eteia ke Temek tuteululuch nge iau pe iau etu teu luluch ngeTemek.” 39 Ol pe Iuta mur te teke te lauaIesus, pe Iesus sereha mana nga peria pela.

40 Iok, Iesus lotele nga ech nge Iortankela mule nga kileng nenge Ioanes he-nunun hehei pe hana ia nge nike, kelatu lamau. 41 Pe hulua halang tela nge ipe te hele, “Ioanes hele pe ure mur telohotmana ero. Ure lochlochngana nengeIoanes helele ia nge non nei, lohot kemanmanna.” 42Pe hulua halang nga kilengneu leteria manmanna nge Iesus.

11Lasarus Mete

1 Iok, nonenge ene Lasarus singinahale-les. Pe ana non tu nge Petani nga kilengnenge Maria iri nai tina Marta te tutu ia.2 Pe Maria nei, i laka nenge nga hoenapasiling heke ure inangana ehech ngananga Iesus apena pe unhite nga palpalnaina. Pe Lasarus nenge singina haleles neu,liliunamur koi hehei nai nei. 3KeMaria irinai Marta te hekulo helenga lange Iesus,“Non Soke, non nenge mutem tau tote koisingina haleles.”

4 Iok, Iesus longe ke mau pe hele, “Nonnem lape mete hot ia haleles nem ero.Haleles nem lape poia hehei pe hana kete naue NeHalang nena kerkerenga pe teheto heke tote NeHalang ene. Pe nga kuenem mana lape te heto heke tote NeHa-lang Tuna ene pule.” 5 Iesus mutena tau

10:28: Ioa 3:16; 6:39 10:33: Lev 24:16 10:34: Psa 82:6 10:38: Ioa 14:10-11 10:40: Ioa 1:2811:1: Luk 10:38-39 11:2: Ioa 12:3 11:4: Ioa 9:3

Ioanes 11:6 144 Ioanes 11:41toteMarta pe tina pe Lasarus. 6Penga etuenenge longe Lasarus pingana nge singinahaleles la sapele ero. Tunga kileng nengetutuia neu ke etue nai mule.

7 Ol pe Iesus hele lange nena hana mur,“Tala mule nge Iutea.” 8Pe nena hana murte hele, “Hetoronga, Iuta mur nga lamaute teke te tamal hune iong nga um. Pe etuehalang la ero kura. Pe ngana ma o teke olamulmule mam pulom?”

9 Pe Iesus hele, “Chaia matana hakanga uach pe sio mule nga ulei. Pe melenenge ii nga etue nem lape losio ero, iangenachnau nga lemenge nenga ich nei. 10 Pemele nenge ii nga miliko lape losio iangekileng au.”

11 Iesus hele kemau ke het pe helemule,“Pekngara Lasarus koumamani lo, pe lapeela ke e hengo heke i.”

12 Pe nena hana mur te hele, “NonSoke, nenge tekemamanimana lape uranamule.” 13 Iesus helele ia Lasarus nge metelo, pe nena hanamur te tekema Iesus heleke teke mamani mana.

14 Ol pe Iesus hele hot sapele, “Lasaruskoumete lo. 15Pe letekia imo pe e iech ngee tunga etue neu ero. Iange lape e poia imoke letemo manmanna. Iok, tala nge i ol.”

16 Ol pe Tomas (nenge ene e puleTitimus) hele lange pekngana mur, “Iok,ita lochloch tala kela ta mete luluch nge i.”

Iesus Lange Petani17 Iok, Iesus la ke lohot nge Petani

pe Lasarus koluna ma nga polo ke etuehenel ke ulolo. 18 Kileng nenge Petanirochroi mana nga kileng nenge Ierusalem.(sase ngana pomanga kilomita iri mol)19 Pomalam Iuta mur halang tela ke telohot nge Maria iri nai Marta ke tetu hiteiri nga liuria nge mete. 20 Iok, nga etuenenge Marta longe Iesus pingana nge teteke, “Iesus koi atat lo.” Ana hei hilesue tina Maria ke tunga pele pe i la kesaolia Iesus nga kue. 21 Saolia i pe hele,“Non Soke, toinge o tunga lamai nike, liuklape mete ero. 22 Pe iau e eteia. Nengeteke o onteia NeHalang nga ute heueu nei,NeHalang lape tunge lange iong.” 23 PeIesus hele, “Lium lape maul haka mule.”

24 Pe Marta hele, “E eteia ke i lapemaul hakamule ngametenga nga etue ngarume, nga maulinga ana etue.”

25 Pe Iesus hele, “Maulinga haka nemngana i iau lo. Pe iau pule iau maulinga ke

koko. Iri nenge leteria manmanna nge iaupe te mete, lape te maul haka mule. 26 Peiri nenge leteria manmanna nge iau (pete tutu kura), lape te mete ero ol. Letemmanmanna nga nei pule kai?”

27 Pe hei neu hele, “Oe Non Soke, peletek manmanna pule ke iong Kristus. PeiongNeHalangTunanenge te teke atat ngaich nei.”

Iesus Tang28Hei neu hele ke mau ke het pe la ke iu

hot kome tina Maria pe hele, “Hetorongakoloi, pe ontei rerere iong.” 29Maria longeke mau pe lohaka ke ueiuei mana pe langeIesus. 30 Pe Iesus i teu at nga kileng neuero kura. Ngana kou tutu nga kileng unnenenge Marta saol i ia kura. 31 Maria kilanga pele pe Iuta mur te kila luchluch ngei ke te hemaluchluche letena. Pe Iutanemur te naue Maria nge lohaka ke ueiueimana pe i hot. Ol pe te nanas hote i iangete teke ma la ke tangtang nga tina kolunama ngana. 32 Pe ero. Maria langa kilengunne nenge Iesus tuia pe esia Iesus. Ol petualou sio toto langa Iesus apena pe hele,“Non Soke, toinge o tunga lamai nike, lapeliuk mete ero.”

33 Iesus naueMaria nge tangtang pe Iutanemur nenge tela luluch nge i te tang pule.Ol pe Iesus letena poreke toto ke teke tang.34 Ol pe ontei, “A alo hite i langai?” Pe irite hele, “Non Soke, oi at ke oes.”

35 Pe Iesus tang.36 Ol pe Iuta mur te hele, “Non nei

mutena tau tote Lasarus.”37Pe Iutamur hel te hele, “I hemasmule

iri nenge mataria hit ke tenau mule. Pepomerei Lasarus mete pe halaua i ero?”

Iesus Hemaul Heke Mule Lasarus NgaMetenga

38 Iesus langa polo neu pe letena meenatoto kura. Polo neu pomanga rika nenge tehekom hitite hanna ana um. 39Ol pe Iesushele, “A alele um nem.”

Pe Marta nenge liuna mete neu hele,“Non Soke, i mete ke etue henel lalo. Peheueu nei inangana poreke lo.”

40 Pe Iesus hele, “E hele lange iong keulolo. Nenge teke letem manmanna lapeo naue NeHalang nena kerkerenga.”

41Ol pe alele sapele um nga polo hanna.Ke het pe Iesus nau haka langa lut pehele, “Temek, e teke e hele urana toto

11:16: Mak 14:31 11:24: Ioa 6:40 11:27: Ioa 6:69 11:37: Ioa 9:6-7

Ioanes 11:42 145 Ioanes 12:8lange Iong nge o longo at nge iau. 42 Eeteia ke kokoes o longo atat nge iau. Pee teke e heleia helenga nemur ke halauahehei pe hana nenge temes nei, ke leteriamanmanna nge o kulosia iau at.”

43 Iesus hele ke mau ke het pe alnganake soke toto, “Lasarus, oi hot at.” 44 Ol peLasarus i hot at sapele. I hot pe malengasachanchana nenge telul hite nga pennape apena pe nga ramana tetu kura.

Ol pe Iesus hele lange iri, “A unhotemalenga nemur nge i pe a poia i kela ol.”

Tetal Helenga Ke Te Hune Iesus(Mat 26:1-5; Mak 14:1-2; Luk 22:1-2)

45 Pe Iuta mur halang nenge tetu luluchnge Maria te naue ure neu nge Iesus poiape leteria manmanna nge i. 46 Pe hel ngeiri tela ke te heleia ure nenge Iesus poialange Paresio mur. 47 Ol pe etue nengehana papalauna te eukirau lohot sapele.Ke tunginga ana hana mur aria papalaunamur pe Paresio mur te eukirau pe te hele,

“Non nei hele pe ure halang te lohotmanmana. Pe ita, lape tapoi ke merei?48 Nenge teke ta kila mana pe ta nachneimene i nge popoi ke mau, lape hulualochloch ngana leteria manmanna nge i.Pe lape Rom mur teat ke te heporekeNeHalang nena pele pe te heporeke rerahehei pe hana mur pule.”

49 Ol pe elle nge iri ene Kaipas. Kaipasi tunginga ana hana mur aria soke nengepalaungana toto nga hesinga neu. Ananon lohaka pe hele, “Imo a eteia ute peleero toto! 50 Nenge teke anau ke nek lapea eteia. Urana toto nge mele elle manamene hehei pe hana muria ke mete. Po-malam lape rera hehei pe hana tetu kenek.” 51 Ne Kaipas sau hote helenga neunga i sipona letena matana ngana ero. Itunginga ana hana mur aria soke nengepalaungana toto nga hesinga neu. Pe helengana neu hetatalo ke teke lape Iesusmetekehalaua Iutamur lochloch. 52Pe Iutamuriri toromana ero. Iesusmete kehalauaNe-Halang nena hana mur nenge telot paraike tetu nga kileng lochloch ngana nga ich,pe mene mule iri at ke muria elle pe poiairi ke te lohot ke iri elle mana. 53 Ke ngaetue neu te talun sapele ke te henininiakue nemur nenge lape te hune Iesus.

54Pomalam Iesus i rara sakilil luluchngeIuta mur nga mallaha ero ol. Ol pe Iesus

ua nga lamau pe la ke tu luluch nge nenahanamurnga kilengnenge te hetue ke eneEpraim. Ana kileng tu rochroi nga ich sanalomona.

55 Iok, ngaunga matana palaungananenga Ingatoto heroi lo. Pomalam huluahalang nga kileng mur te lohaka ke telange Ierusalem ke te helemlem tettele irinike, (iange ngaunga matana palaungananem mam pe lohot.) 56 Pe hulua nemur tetango rerere Iesus. Te mes nga NeHalangnena pele pe te ontei hel rara nge iri,“Imo letemo ma ke merei? I mai lapeat nga ngaunga matana palaungana neipule ma ero?” 57 Hulua nemur te heleke pomai iange tunginga ana hana mur,aria papalaunamur pe Paresiomur te tunghote helenga kerkereng ngana lo ke teteke, nenge tekemele eteia Iesus tu ngana,hele hote pe tela ke te laua i.

12Maria Eusiling Heke Surumong Nga Iesus

Apena(Mat 26:6-13; Mak 14:3-9)

1 Iok, ngaunga matana nenga Ingatotonem, ana etue iri rahtele elle (6) tu kurape Iesus lange Petani nga kileng nengeLasarus tu ia. Pe Lasarus i non nenge Iesushemaul heke mule i nga metenga. 2 Ngalamau te poia ngaunga unne ke lange Iesuspe Lasarus kila luluch nge iri nenge tekila nga hatanga. Pe Marta ichichia ariangaunga. 3 Ol pe Maria mene ure nengeinangana halang nge uruna haka toto pela ke pasiling heke nga Iesus apena petaunune nga palpalna ina. Pe pele neuletena muta ia ure neu inangana.

4 Pe Iesus nena none ene Iutas Iskariot.Pe nga hoena lape tung heke Iesus langahana porekreke ngana mur peria. Ananon hele, 5 “Toinge te laia ure nei ke teolia nga umtutuna nge halang toto. Peuruna nem te tunge lange iri nenge reriaure ero.” 6 Non neu hele ke mau iangei kemenge kina. Pe iri nenge reria ureero, non nem letena tu nge iri ero toto.Iange i nauelele umtutuna ana kole pekokoeses mene hotote umtutuna pe i torongaungaua.

7 Pe Iesus hele, “O hele lange hei nemero. Atong tatalo ele ke ak metenga anaia nike. 8 Iange iri nemur nenge reria ure

11:45: Ioa 7:31 11:46: Luk 16:31 11:52: Ioa 10:16 11:53: Ioa 5:18 12:1: Ioa 11:1, 43 12:2:Luk 10:40 12:3: Luk 7:37-38 12:8: Deu 15:11

Ioanes 12:9 146 Ioanes 12:33ero tetu luluch nge imo ke kokoes. Pe iaulape etu luluch nge imo ke kokoes ero.”

9 Ol pe Iuta mur halang toto te longeIesus nge tu lamau pe tela sapele. Tela kete teke tenau Iesus pe pule te teke tenauLasarus nenge Iesus hemaul heke mulenga metenga. 10 Ol pe tunginga ana hanamur aria papalauna mur, tetal helenga kete teke lape te hune Lasarus pule. 11 IangeLasarus pingana song pe nem mana poiaIuta mur ke te ua aria papalauna muraria pe leteria manmanna nge Iesus pe tenanasia i.

Iechinga Palaungana Lohot(Mat 21:1-11; Mak 11:1-11; Luk 19:28-40)

12 Iok, pomange rou hulua nenge telanga ngaunga matana neu te longe ngete teke Iesus kou lala nge Ierusalem lo.13Pomalam te choloua akau perpernamurpe tela ke tei ele i. Pe alngaria ke te teke,“Ta heto heke NeHalang!

NeHalang pete i nenge at nga NonSoke ene!

NeHalang pete Israel mur aria Naungaalaana non!”

14 Iok laol, Iesus hottaua tongki heueungana e pe are haka ia ke pomanga NeHa-lang nena alalaha hele ngana nenge heleke teke,15 “Imo hehei pe hana nenge Ierusalem, a

matau ero ol!Anau la, amo naungaala ana non kou

are haka nga tongki tuna ke atat.”16 Ure nemur te lohotot pe Iesus nena

hana mur leteria mallaha ero toto ngaluria. Pe nga etue nenge NeHalang hemal-malia Iesus ke het ol, leteriametene sapeleke helenga nemur nenge te tetu nga Ne-Halang nena alalaha, helele ia Iesus nge tepoia poinga nei lala nge i.

17 Iok laol, hulua nemur nenge temes peIesus iu hote Lasarus nga polo pe hemaulheke mule i nga metenga, te hekerkerengia hehei pe hana leteria nga ume nemurnenge Iesus popoia. 18 Pe hulua tela ketei ele i iange te longe i nge poia urepalaungana nei. 19 Ol pe Paresio mur tehele tele hel nge iri ke te teke, “Ita nakuraero toto nge ta poia ute pele. Anau langahulua lochloch te nanas ngana ia i ke.”

Iesus Hele Tote Mete Ngana

20 Iok, Krik mur hel te koko luluch ketela nga ngaunga matana neu pule. 21 Iritela nge Pilipus pe te hele, “Non soke, moteke monau Iesus.” Pe ne Pilipus nena ngePetsaita nga kileng nenge Kalelea. 22Ol pePilipus heleia lange Antreas pe iri nai telake te heleia lange Iesus.

23 Pe Iesus hele, “Etue at lo nenge lapete hemalmal heke Non Tuna. 24 Pe e heleke manmanna toto lange imo. Nenge tekeuit nganangana elle losio hot ke langa ichpe punich ero lape tu ke elle ke pomammana. Pe nenge teke punich lape matanahot ke haka pe hei ke nganangana halangtoto. 25Mele hel nenge leteria tumana ngeiri siporia, lape te mene maulinga ke kokoero. Pe mele hel nenge leteria tumanange iri siporia ero, nga te tungaria ngaich nei, lape te mene maulinga ke koko.26Mele nenge lemene ke teke ume nge iaunanasia iau. Pe mele nenge umume ngeiau nem lape tu luluch nge iau nga etungak. Pe Temek lape tal heke tote melenenge umume nge iau.

27“Heueu nei letekmeena pe lape e heleke merei? Lape e hele lange temek ke poiele ure meena ngana nei ke lohot nge iauero? Nem ero, iange esio at nga ich nei kee takisia melmelenga nem.

28 “Temek o hetei hote iong lange heheipe hana ke iong non nge urana toto pe teheto heke tote em.”

Ol pe NeHalang hele sio at nga tapa keteke, “E hetei hote iau lange hehei pe hanake iau non nge urana toto pe te heto heketote iau ke ulolo, pe lape epoi mule pule.”29Pe hulua nemur nenge tetu nga lamau telonge pe te teke ma kileng kurung ngana.Pe hel te teke angkelo e hele lala nge i.

30Pe Iesus hele, “Helenga nenge a longenem lape halaua iau ero. Helenga nemlape halau tote laka imo. 31 Pe etue nengeNeHalang nau teu langa hulua lochlochngana nga ich reria poinga mur nganakoloi at lo. Pe mele nenge nauele ichnei lape te lope hote i. 32 Pe Iau, ngaetue nenge e mete pe e maul haka mulepe e mene kerkerenga nenge enau eleure lochloch, lape e mene hehei pe hanalochloch ke teat nge iau.” 33 Iesus helengana nei hele urume i nga ana metenga.

12:11: Ioa 11:45 12:13: Psa 118:25-26; Ioa 1:49 12:15: Zec 9:9 12:16: Ioa 2:22 12:23: Ioa13:31-32; 17:1 12:24: 1Ko 15:36 12:25: Mat 16:25 12:27: Psa 6:3; 42:5; Mat 26:38 12:32: Ioa 3:1412:33: Ioa 19:6 12:34: Psa 110:4; Isa 9:7; Dan 7:14

Ioanes 12:34 147 Ioanes 13:5

34 Ol pe hulua nemur te hele, “Imemmo eteia nge lemem hotonga hele ke teke,Kristus i non nenge tu ke koko. Pe pomereinenge o hele ke o teke, lape te heon hekeNon Tuna? Non Tuna mam itei toto ia?”

35Pe Iesus hele lange iri, “Lemenge lapetu luluch nge imo kemala pol. Pe a esapelelemo inga mur nga etue nenge lemenge tukura. Pomalam lape kileng au ngana poihite imo ero. Pe mele nenge ii nga kilengau ngana eteia la nganngana ero. 36 Kenga etue nenge lemenge tu luluch ngeimo ke mai, letemo manmanna nge i nike.Pomalam lape a lohot ke imo hehei pehana nenge tetu manmana nga lemenge.”Iesus hele ke mau ke het pe erue sio manape la sapele.

Hehei Pe Hana Leteria Manmanna Ero37 Iesus hele pe ure halang te lohot

mana pe hulua nemur leteria manmannaero. 38 Pe poinga neu te poia ke pete totehetatalonga Isaias nena helenga mur.“Non Soke, itei hel leteria manmanna nga

rera helenga mur?Pe Non Soke hetei hote nena kerk-

erenga lange itei hel?”39 Leteria manmanna ero iange hetata-

longa Isaias hele pule ke teke,40 “NeHalang poia iri ke mataria hit

pe poia leteria ke au ala toto.Pomalam te naue iau ero pe leteria mal-

laha nge iau ero.Pe e hemasia iri ero iange teat nge iau

ero.”41 Isaias naue hemalmalinga palaungananenge Iesus ke ulolo, pomalamheleia Iesuske pomam.

42Pe hana papalauna nemur, halang ngeiri leteria manmanna nge Iesus. Pe te helehote leteriamanmanna ngana ero iange temataua Paresio mur. Pe pule te matau ngelape tepoi ele iri ke tela nga hetoronga anapele ero ol. 43 Iange hana nemur muteriatoto nge te teke hehei pe hana te heto heketotote iri. Pe leteria tu nge NeHalang ero.

44 Ol pe Iesus haliu hot ke palaunganatoto ke teke, “Mele nenge letena man-manna nge iau, letena manmanna nge iautoro ero. Letena manmanna pule ngei nenge kulosia iau at nei. 45 Pe melenenge esia iau esia i nenge kulosia iau atpule. 46 Esio at nga ich nei ke pomanga

lemenge. Ke pomalam iri lochloch ngananenge leteria manmanna nge iau lape tetunga kileng au ngana ero ol.

47 “Mele nenge longe lek helenga penanasia ero, iau sipok lape e amnei teulanga nena poinga poreke ngana nem ero.Iange iau eat nga ich nei ke e amnei teulanga hehei pe hana reria poinga porekengana mur ero. Eat nga ich nei ke e menemule hehei pe hana. 48 Pe mele nengehile hote iau pe nanasia lek helenga murero, lape te amnei teu lange i ke nek toto.Pe helenga nenge e heleia nem i siponalape amnei teu lange mele nem nga etuenga rume. 49 Iange helenga nem e tamalhote nga iau sipok lemek ngak ero. Temeknenge kulosia iau at hele ke kerkereng atnge iau ke e heleia pe hele urume e helengak ia. 50 Iau e eteia ke nena helengakerkereng ngana nem, i kue nenge langamaulinga ke koko. Ke pomalamutar nengee heleia, e heleia ke pomanga Temek helengana ia at nge iau.”

13Iesus Lome Nena Hana Mur Aperia

1 Etue nenga ngaunga matana nengaIngatoto heroi lo. Pe Iesus eteia ke anaetue heroi pule, nenge lape hile ich neipe lange Temene. Pe mutena tau toteiri nemur nga ich nenge saria kikina ngei. Mutena tau tote iri kela het nga metengana.

2 Iok, nga ulei Iesus pe nena hana murte kila hirau nga ngaunga. Te kila hirauero kura pe Satan roro heke Iutas Iskar-iot nenge Simon tuna pe tung teua letematana ngana lange i ke tung heke Iesuslanga hana porekreke ngana mur peria.3 Iesus eteia ke i at nge NeHalang pe lapela mule nge NeHalang. Pe pule eteiake Temene tunge kerkerenga lange i kenauele ure lochloch. 4 Pomalam nga etuenenge te ngaungaunga hatanga, Iesusmeshaka pe haka hote nena hengeron nengehot ana pe kale loua tauninga nga luana.5 Ke het pe eusiling teua ech langa kaliupe talun ke lomo sapele nena hana muraperia. Lomlome nena hanamur aperia petaunune nga tauninga nenge kale loua ngaluana.

12:35: Ioa 8:12 12:36: Epe 5:8 12:38: Isa 53:1 12:40: Isa 6:10 12:41: Isa 6:1 12:42: Ioa9:22 12:43: Ioa 5:44 12:45: Ioa 14:9 12:47: Ioa 3:17 13:2: Luk 22:3; Ioa 13:27 13:3: Ioa 3:35;16:28

Ioanes 13:6 148 Ioanes 13:316 Iok, Iesus teke lake lome Simon Petrus

apena pe Simon Petrus hele, “Non Soke,lape o lome apek pule kai?”

7 Pe Iesus hele, “Iong, o eteia ure nengee popoia nei ero, pe nga hoena lape o eteiaol.”

8 Pe Petrus hele, “Ero! Lemek ero nge olome apek.”

Ol pe Iesus hele, “Nenge teke elomeapem ero, lape lek non iong ero ol.”

9 Pe Simon Petrus hele, “Non Soke po-malam iok, o lomo mene apek ero. O lomeperik pe palpaluk pule.”

10 Iesus hele, “Mele nenge nun kesingina lemlem ke ulolo, nun mule ero ol.Lape lomo mene apena ol. Pe imo nemursingimo lemlem ke ulolo pe mele elle ngeimo singina lemlem ero.” 11 Iesus eteiamele nenge milmil ana ke pomalam heleke teke, “Mele elle nge imo singina lemlemero.”

12 Iok, Iesus lome nena hana mur aperiake het pe heron heke mule nena hengeronnenge hot ana. Ke het pe la ke are mulenga munna nga hatanga pe onteia iri keteke, “Ure nenge e poia lange imo nei maia eteia luna pule kai? 13 Imo, nga etuenenge a hele atat nge iau, a hetue iau keHetoronga pe Non Soke. Pe a heto ng-amo nem pengpeng iange iau non nengepomam. 14 Ke iau, amo Non Soke pe amohetoronga. E lome apemo pe imo a lomepekngamomur aperia pule. 15E poia langeimokeulolo. Pomalamapoia langepekng-amo mur pule ke pomanga epoi ngak ialange imo. 16 E hele ke manmanna totolange imo, hekuleileinga ana hana muriri papalauna nge aria aehuna mur ero.Pe pule non nenge hesongong helenga, ipalaungana nge non nenge hekule i ero.17 Heueu nei a eteia ke helenga nenge eheleia nei manmanna. Pe nenge teke apoia ana ume, iechinga lape lohot nge imo.

Iesus Hele Talue Ana Metenga18 “Iau e heleia imo lochloch ero, iau

e etei tote mele hel nenge e hesilei hoteiri ke ulolo. Pe nei nenge poia NeHalangnena helenga nenge masio nga alalaha lo,ke lohot kemanmanna nenge hele ke teke,‘Non nenge ngau luluch nge iau lape hulrumena mule nge iau.’

19 “Ure nem, lape lohot nga hoena kurape e hele tele lala nge imo nike. Pe ngaetue nenge ure nem lohot, lape letemomanmanna ke iau non nenge tu ke koko.20 E hele ke manmanna lange imo, melenenge long teua lek hana mur nenge ekulosia iri, long teua iau pule. Pe melenenge long teua iau, long teua i nengekulosia iau.”

21 Iesus poia helenga nei ke het pe letenameena toto. Ol pe hele, “E hele ke man-manna lange imo. Amo e nge imo lapetung heke iau langa hana porekreke nganamur peria.”

22 Pe nena hana mur ngaria lohot ngahelenga neu pe leteria una toto. Olpe tenau tele hel nge iri pe te onteihel ke te teke, “Itei toto nenge non neihelele ia mai?” 23 Pe elle nge iri nengeIesus mutena tau tote, kila rochroi totonge Iesus. 24 Pomalam Simon Petrus palnakuna lange i nenge Iesus mutena tautote pe mangun lange i ke onteia Iesus, “Oonteia Iesus. I mam helele ia itei toto?”

25 Pomalam non neu matu haka totonge Iesus pe onteia i ke teke, “Non Soke ohelele ia itei toto?”

26 Pe Iesus tuacholia, “Iau lape e pa-nun teua ngaunga nei nga kaliu pe etunge lange none. Pe non nenge e tungengaunga nei lange i, ana non lalom.” Iok,Iesus panun teua ngaunga neu ke het petunge lange Simon Iskariot tuna. Ana nonene laka Iutas. 27 Pe nga etue nenge Iutasmene ngaunga nei, non poreke ngana roroheke i sapele.

Ol pe Iesus hele lange i ke teke, “Utarnenge o teke o popoia, o poia ke ueiuei.”28 Pe helenga nenge Iesus heleia lange Iu-tas, mele e nga hatanga neu eteia luna ero.29 Iutas i non nenge nauelele umtutunaana kole. Pe pekngana nemur te teke maIesus hele lala nge i ke olol ngaunga. Pepule te teke ma Iesus hele lange i ke meneumtutuna unne pe laia nge iri nenge reriaure ero. Pe ero. 30 Iutas mene ngaunga eleneu nge Iesus pe i hot sapelpele ngamilikoneu.

Hotonga Heueu Ngana31 Iok, Iutas i hot kela pe Iesus hele,

“Heueu lape te heto haka tote Non Tuna.Pe lape te heto haka tote NeHalang pule

13:10: Ioa 6:64, 70-71; 15:3 13:14: Mat 20:28; Luk 22:27 13:15: Pil 2:5; Kol 3:13; 1Pi 2:21 13:16: Mat10:24 13:18: Psa 41:9 13:19: Ioa 14:29; 16:4 13:20: Mat 10:40 13:27: Ioa 13:2 13:31: Ioa12:23 13:32: Ioa 17:5

Ioanes 13:32 149 Ioanes 14:16iange Non Tuna hemallaha hote nenahemalmalinga. 32 Pomalam NeHalang isipona lape hemalmalia i pe lape poia keueiuei toto.

33 “Pe imo, apoi ke pomanga tutuk murimo toto. Pe lape etu luluch nge imoke etue choro mana pe nga hoena lapea tango rere iau. Pe helenga nenge ehele ia lange Iuta mur aria papalaunamur,heueu nei lape e hele ia lange imo pule.Ana helenga koi, ‘Imo lape a at nga kilengnenge etu ia ero.’

34 “Pe e tunge hotonga heueu ngana elange imo: Mutemo taua pekngamo mur.Iau, mutek tau tote imo pomalam imo pulemutemo taua pekngamo mur. 35 Nengeteke mutemo taua pekngamo mur, lapehulua te eteia ke iau lek hana mur imo.”

Iesus Hele Talue Petrus Pallaklaka Ngana(Mat 26:31-35; Mak 14:27-31; Luk 22:31-34)

36Ol pe Simon Petrus onteia Iesus, “NonSoke, iong mam lape o lala langai?”

Pe Iesus tuacholia, “Iong lape o nanasiaiau nga lek inga nenge eii ia heueu neiero. Pe lape o nanasia iau nga hoenakura.” 37 Pe Petrus ontei mule, “Non Soke,pomerei nenge e nanasia iong heueu ero?E teke e mete ke e mene mullim.”

38 Pe Iesus tuacholia, “O teke o mete keo mene mullik ma? E hele ke manmannatoto lange iong. Nge rou nga uachuachpareo tang ero kura pe o channanga hemolke o teke o eteia iau ero.”

14Iesus Hemaluche Nena Hana Mur

1 Ol pe Iesus hele lange nena hana mur,“Letemo meena ero. Samo kikina ngeNeHalang pe samo kikina nge iau pule.2Temek nena pele ana tokola halang. Nemmanmanna iange ela ke e tatalo ele mul-limo. 3 Ela ke e tatalo ele mullimo ke hetpe lape eat tau mule imo pe e mene imokela atu luluch nge iau. 4 Imo a eteia kuenenga kileng nenge e lala ia nei.”

Iesus I Esinga Tele Nenge Lange Temere5 Pe Tomas hele lange Iesus, “Non Soke

mo eteia kileng nenge o lala ia nem ero i.Ke lape mo eteia ana kue ke merei?”

6 Pe Iesus tuacholia, “Iau sipok iauesinga tele nenge e hemallaha hote he-lengamanmanna toto ngana nenge NeHa-lang, pe iau kue nenge langa maulinga kekoko nenge NeHalang tunge. Pe iau sipokiau kue nenge song ke lange Temek. Kuee ero ol.” 7 Pe Iesus hele lange iri, “Nengeteke a etei tote iau lape a eteia Temek pule.Pe nga etue nei kela ol lape a eteia i iangea naue ramana nge iau ke ulolo.”

8 Ol pe Pilipus hele lange Iesus, “NonSoke, imem lape mo ontei mule iong ngaute e ero ol. Pe ure nenge mutemem tautote ngana koi nei; O henonoua imem ngeTemere ke mo naue nga matamem.”

9 Pe Iesus hele lange Pilipus, “Pilipusetu luluch nge imo ke mala ke ulolo, pepomerei nenge o teke o eteia iau ero? Melenenge naue iau lo, naue Temek pule. Pepomerei nenge o teke e henonoua Temeklange imo? 10 Letem manmanna nga neiero kai? Iau etu teu luluch nge Temekpe Temek tu teu luluch nge iau. Helenganenge e heleia lala nge imo nei, iau sipoklek helenga mur ia ero. Temek nengetu teu luluch nge iau pe e popoia anaume koi nena helenga nemur. 11 Letemomanmanna nga lek helenga nenge e tekeTemek tu teu luluch nge iau pe iau etu teululuch nge Temek. Pe nenge teke letemomanmanna nga lek helenga nem ero, iokletemomanmanna nga urelu nenge e helepe te lohot manmana. 12 E hele ke man-manna toto lange imo. Mele nenge letenamanmanna nge iau, lape hele pe urelute lohot manmana ke pomange iau. Pei lape poia ure hel nge papalauna totonga nenge e popoia, iange iau e lala ngeTemek lo. 13 Ure lochloch ngana nengea hetalaulau pe a onteia nga iau ek lapee poia. Pomalam lape e hemallaha hoteTemek nena hemalmalinga palaungana.14Ke ure lochloch nenge a ontei iau ia, iaulape e poia la.”

IesusNenaHelengaKerkerengNganaNgaOpepengpeng

15 Nenge teke mutemo taua iau, lape alongo taua lek helenga mur. 16 Pe iau lapee onteia Temek ke tunge amo halaunga epule nenge lape tu luluch nge imo ke koko.

13:33: Ioa 7:33-34 13:34: Ioa 15:12, 17; 1Io 3:23; 2Io 5 14:3: Ioa 12:26 14:6: Ioa 11:25; Rom 5:1-214:7: Ioa 8:19 14:9: Ioa 12:45; Kol 1:15; Hip 1:3 14:10: Ioa 12:49 14:11: Ioa 10:38 14:12: Mak

16:19-20 14:13: Mat 7:7; Ioa 15:16 14:15: Ioa 15:10; 1Io 5:3 14:16: Ioa 14:26; 15:26; 16:7 14:17:Ioa 16:13

Ioanes 14:17 150 Ioanes 15:817 Ke imo amo halaunga laka Opepeng-peng. Pe Opepengpeng nem lape hemal-laha hote helenga manmanna toto nganamur nge NeHalang lange hehei pe hana.Pe hehei pe hana nga ich nenge leteriamanamanna nge NeHalang ero, lemeriaero ia i iange te naue i ero pe te eteia i eropule. Pe imo a eteia i iange tu teu luluchtoto nge imo. 18 Iau lape e hile sio meneimo ke pomanga hatuong mur ero. Lapeela pe eat tau mule imo. 19 Etue choromana tu ol pe hehei pe hana nga ich lapetenau mule iau ero ol. Pe imo lape anaumule iau iange lape e maul haka mule peetu ke e maulul ke koko. Ke pomalamimo lape a mene maulinga ke koko ngeiau. 20 Pe nga etue nenge e maul hakamule a eteia ke imem nai Temek imemelle mana pe imo pe iau ita elle manapule. 21 Mele hel nenge muteria taua iautera hite lek helenga mur pe te nanasiape Temek mutena taua iri nenge muteriataua iau. Pe e hetei hote iau lange iri iangemutek taua iri.

22 Ol pe Iutas ontei, (Iutas nenge eneIskariot ero, Iutas e pule) “Non Sokepomerei toto nenge o hetei hote iong atnge imemmana pe o hetei hote iong langehehei pe hana nga ich nei ero?”

23 Pe Iesus tuacholia pe hele lange i keteke, “Mele nenge mutena taua iau, longotaua lek hengetoro mur pe Temek lapemutena taua mele nem. Pomalam lapeimem nai Temek moat ke motu luluch ngei. 24 Pe mele nenge mutena taua iau erorahite lek hengetoro mur ero. Pe helenganemur nenge a longlonge nem Temeknenge kulosia iau at laka nena helenganemur.

25 “E heleia ure nemur lange imo ngaetue nenge etu luluch nge imo. 26 PeOpepengpeng nenge halaulaua imo lapeTemek hekulo sue at nge imo nga iau ek.Pe i lape hetore imo pe helete meteneimo nga ure lochloch ngana nenge e heleialange imo ke ulolo. 27 Ke iau e lala lo pee teke e tunge letek urana ngana langeimo ke letemo ma ke nek pe atu ke nek.Letemo meena ero pe a matau ero iangemele nga ich nei tunge lete urana ngananenge pomam lange imo ero.

28 “Imo a longe iau nge e hele lange imoke ulolo nenge e hele ke e teke, ‘Lape ela

pe lape eat mule nge imo.’ Pe nenge tekemutemo taua iau lape letemo iech manange ela nge Temek iange i palaunganatoto nge iau. 29 E heleia ure nemur langeimo nike ke nga etue nenge te lohot, lapeletemo manmanna. 30 Iok, lape e helesakilil lange imo ero ol iange non nengenauele ich nei ngana koi atat lo. Pe iaukikik ngak palaungana toto nga i kikinangana. 31 Iau e teke kileng lochloch ngananga ich te eteia ke iau mutek tau toteTemek. Ke pomalam e poia ume lochlochngana nenge i sipona heleia at nge iau.

“Iok a lohaka pe tai!”15

Iesus I Uain Tana Nenge Urana Toto1 Iesus hele, “Iau uain tana toto ngana.

Pe Temek i non nenge nauelele pe umumenga ume nenge tetue ana uain. 2Pe Temeklape chato hote uain perperna mur nengetetu teu nge iau pe tehei erochro. Peperperna nemur nenge tehei, Temek lapeute iri ke almas mule iri ke te chorchoro.Pomalam, nga hoena lape nganangaria ha-lang toto ol. 3 Pe imo, lek helenga nengee heleia lange imo almasia imo ke ulolo.4 Nenge teke atu teu luluch toto nge iau,iau etu teu luluch toto nge imo. Nengeteke uain penna e tuteu toto nga uain tana,uain penna nem lape hei. Pe uain penna ehei mana nge i ero. Ke pomalammana ngeimo, nenge teke atu teu luluch nge iau ero,lemo kerkerenga pele ero toto nge a poiaute pele ke lohot.

5“Ke iau uain tana pe imouain perpernamur. Nenge teke mele tu teu luluch ngeiau pe iau etu teu luluch nge i, mele nemlape poia ure urana ngana halang. Iangemele nenge tu teu luluch nge iau ero lapepoia ute pele ero toto. 6 Pe iri nenge tetuteu luluch nge iau ero lape tepoi ke poma-laka nga uain perperna mur nenge tesauhote iri ke te kalum. Pe uain perperna ne-mur nenge pomam lape te lochloch hekepe tesau heke iri langa oan ngingina nganake te ngaulala. 7Nenge teke atu teu luluchnge iau pe lek helenga mur tetu teu totonga letemo, lape Temek tunge utar nengelememo taua pe a ontei i ia. 8 Pe Temeklape mene hemalmalinga palaungana ngaetue nenge a poia ure urana ngana mur pea hetei hote imo ke lek hana mur imo.

14:20: Ioa 17:21-23 14:24: Ioa 7:16 14:28: Ioa 20:17 14:29: Ioa 13:19 15:2: Mat 3:10 15:6:Mat 7:19; 13:42 15:8: Mat 5:16 15:10: Ioa 14:15; 1Io 2:5

Ioanes 15:9 151 Ioanes 16:69 “Mutek tau tote imo ke pomange

Temek ngemutena tau tote iau. Pomalam,letemo tu mana nge iau. 10 Ke nenge tekea longo taua lek hotonga mur letemo lapetu mana nge iau. Pomange iau nge e longotaua Temek nena hotonga mur pe letektu mana nge i. 11 E heleia helenga nemurlange imo ke lek iechinga tu hite letemo.Pe lape a iech toto. 12Pe lek hotonganengee teke a nanasia ngana koi nei; Mutemotaua pekngamo mur ke pomange iau ngemutek taua imo. 13 Nenge teke mele tungheke i sipona ke mete ke halaua peknganamur, mele nemmutena tau tote peknganamur. 14 Ke nenge teke a poia ure nengee heleia lange imo ke e teke a poia, iaupekngak mur imo. 15 Pe lape e hetue imokehengekuleilei anahanamur ero ol iangehengekuleilei ana hana mur te eteia utarnenge non nenge nauele iri popoia ero.Iau e hetue imo ke pekngak mur iangeutar nenge Temek hetoro iau ia e hetorelange imo ke a eteia pule. 16 Imo a hesileihote iau ero, iau e hesilei hote imo. Ehesilei hote imo pe etal hote imo ke a poiaume urana ngana mur pe amo ume uranangana nemur nganangana lohot pe tu kekoko. Pomalam lape Temek tunge uremurlange imo nenge teke a hetalaulau pe aonteia i nga iau ek. 17Pe lek hotonganengee tunge lange imo ngana laka nenge e tekemutemo taua pekngamo mur.”

Hehei Pe Hana Nga Ich Te Hesisia IesusNena Hana Mur

18 “Pe nenge teke hehei pe hana nga ichnei te hesisia imo a eteia ke te hesis teleiau ke ulolo. 19 Pe te hesisia imo iange etalhote imope emenehote imonga ichnei keulolo. Pe nenge teke lemo nga ich nei kuralape muteria tau tote imo pe nei ero ol.Ke pomalam hehei pe hana nga ich nei tehesisia imo. 20 Letemo metene utar nengee heleia lange imo ke ulolo. ‘Hengekuleileiana none i palaungana nge ana aehunaero.’ Ke pomalam nenge teke tepoi porekeiau lape tepoi poreke imo pule. Pe nengeteke te longo taua lek hengetoro mur lapete longo taua lemo hengetoro mur pule.21 Pe iri te poia poinga nemur lange imoiange iau lek hana mur imo. Pe pule teeteia i nenge kulosia iau at nei ero. 22 Iauela nge iri nga tele ngana pe e hele lange

iri lo, pe nenge teke e hele lange iri ero,lape te etei teu nga poinga poreke nganaero. Pe nei ero. E hele lange iri ke ulolo pete longo ole, pomalam reria helenga e erototo ol. 23Pemele nenge hesisia iau hesisiaTemek pule. 24 Pe mele pele kikina erototo nge hele pe ure te lohot manmana.Pe iau, e helele pe urelu te lohotot. Penenge teke e poia ume nem nga matarianga tele ngana ero, lape te etei teu ngapoinga poreke ngana ero. Pe nei ero. Iri tenaue ure nemur nge epoi hote iri ke ulolo.Pe pomerei toto nenge te hesis apeia imemnai Temek mai? 25 Pe reria poinga neilohot ke pete tote helenga hel nenge tehassue nga reria hotonga mur ana alalaha lonenge hele ke teke, ‘Iri te hesisia iau pe iaulek huna nga ute e nge iri ero.’

26 “Pe imo amo Halaunga, ngana kou tululuch nge Temek kura. Pe i Ope nengehele hote helenga manmanna toto nganamur nge Temek iange lohot pengpeng ngeTemek. Pe iau lape e hekule i ke at ngeimo. Pe i lape at ke hemallaha hote iaulange imo pule. 27 Pe imo pule lape a helehote helenga manmanna toto ngana murke mallaha, iange atu luluch nge iau ngaetue nenge e talun ke e hetottoro ke atheueu nei.

161 “E heleia ure lochloch ngana nei lange

imo ke a rahite letemo manmanna nganamur ke kerkereng. 2 Iange lape te hile hoteimo pe lape ala ke a hetalaulau luluch ngeiri nga hengetoro ana pele ero ol. Pe ngahoena etue e lape at. Pe iri nenge te tekete hunune imo, te teke ma reria poinganempengpeng ngaNeHalangmatana. 3Pete popoia imo ke pomam iange te eteiaTemek ero pe te eteia iau ero pule. 4 Eheleia ure nemur lange imo nike. Pe anaetue teke lohot ho olo, letemo metene kee heleia ure nemur lange imo ke ulolo.E heleia ure nemur lange imo nga telengana ero iange etu luluch nge imo kura.5 Pe heueu nei ela mulmule nge Temeklo. Temek nenge kulosia iau at nei. Pepomerei amo e onteia iau ke pomai ero?‘O lala langai?’ 6 A onteia iau ero iangeletemo una nga ure nemur nenge e heleialange imo ke ulolo.”

15:12: Ioa 13:34 15:13: Ioa 10:11; 1Io 3:16 15:14: Mat 12:50 15:17: Ioa 13:34 15:19: Ioa 17:1415:20: Ioa 13:16 15:23: Luk 10:16 15:25: Psa 35:19; 69:4 15:26: Ioa 14:26 16:2: Mat 24:9; Luk

6:22; Ioa 9:22 16:3: Ioa 15:21 16:7: Ioa 14:16

Ioanes 16:7 152 Ioanes 16:30Opepengpeng Ana Ume

7 “Pe helenga nenge lape e heleia langeimo nei manmanna toto koi. Urana ngeela iange ela ngak nei lape halau tote imo.Pe nenge teke ela ero halaunga e lape atnge imo ero. Ke pomalam ela pe e kulosiahalaunga nem ke at nge imo. 8 Pe ngaetue nenge ana non at, lape hemallahahot tote ure nemur lange hehei pe hananga ich nei. Ngana laka; Poinga porekengana huuna mur pe poinga mur nengetatu ke pengpeng nga NeHalang matanape NeHalang nena haliunga lohot nganange he. 9 Pe lape hemallaha hot totepoinga poreke ngana hu una mur iangeleteria manmanna nge iau ero. 10 Pe pulelape hemallaha hot tote poingamur nengetatu ke pengpeng nga NeHalang matanaiange lape ela nge Temek pe a naue iauero ol. 11 Pe pule lape hemallaha hottote NeHalang nena haliunga lohot nganange he iange non poreke ngana nengenauele ich nei, NeHalang hekou sue nenakerkerenga ke ulolo.

12 “Lek helenga halang tetu kura pe lapee heleia lange imo ero iange lape a meneke nek ero. 13 Pe Ope nenge hele hototehelengamanmanna nganamur lape at. Penga etue nenge at i lape hepengia imo pepoia imo ke a eteia helenga manmannangana mur nge NeHalang. Pe helele iai sipona nena helenga mur ero. I lapelonge helenga mur pe at ke heleia langeimo. Pe ure nemur nenge te lohotot ngahoena lape heleia lange imo pule. 14 Ke ilapemene lek helengamur pe heleia langeimo. Nga poinga nei lape hemallaha hotelek kerkerenga pe hehei pe hana te hetoheke iau. 15 Ure lochloch ngana nengeTemek nena ia iau lek ia pule. Ke nganalaka nenge e hele ke e teke lape e tungelek helenga lange Opepengpeng pe i lapeheleia lange imo.

16 “Etue choromana tu ol pe lape a naueiau ero ol. Pe musuna pol mana lape anaumule iau.”

Tanginga Lohot Ke Iechinga17Ol pe Iesus nena hanamur hel te ontei

hel nge iri, “Helenga nenge heleia at ngeita nei luna merei? Nenge hele ke teke,‘Etue choro mana tu ol pe lape a naue iauero ol. Pe musuna pol mana lape anaumule iau.’ Pe pule hele ke teke, ‘Iange lape

ela nge Temek’. ” 18 Pe te ontei hel mule,“Helenga nenge, ‘Etue choro mana tu ol’luna merei? Ita ta eteia utar nenge heleleia luna ero i.”

19 Iesus eteia nge te teke te onteia i. Po-malam hele lange iri, “Iau e hele ke e teke,‘Etue choro mana tu ol pe lape a naue iauero ol pemusuna polmana lape anaumuleiau.’ A ontei helelia imo kai nga helenganeimai? 20E hele kemanmanna toto langeimo. Iechinga palaungana lape lohot ngehulua nga ich nei. Pe imo lape a tangtangpe letemo kolkol ulu ke ahet. Pe lemotanginga nem lape het pe a iech mule.21 Hei e nge hoe nena mamau a amneiamelmelenga palaungana nga hohonga anaetue. Pe nga etue nenge hoho ke hetletena metene melmelenga nem ero ol,iange iech toto ia nena mamau nge ha ngaich nei. 22 Pomalammana nge imo. Heueunei lape a tangtang pe letemomilang toto.Pe iau lape enau mule imo kura. Pe ngaetue nenge enaumule imo lape a iech totope mele pele mene tote iechinga nem ngeimo ero. 23 Nga etue nem lape a onteiaiau nga ute ero ol. Temek lape tunge utarnemur nenge a onteia lange i nga iau ek.Helenganenge eheleia neimanmanna koi.24 Nge nike ke at heueu nei a ontei ke amene ute e nga iau ek ero kura. Ana etueat koloi. A ontei pe NeHalang tunge la.Pe lape a iech ele tote ure nemur nenge amene.

Ames Ke Kerkereng25 “E heleia ure nemur nga helenga

opene pe nga etue nenge atat nei, lape epoia helenga e nge pomam ero ol. Lape ehele ke e hemallaha hot tote Temek langeimo. 26 Nga etue nem lape a hetalaulaulange Temek ke halaua imo nga iau ek.Pe iau ak ume nenge e onteia i ke halauaimo ero ol. 27 Temek i sipona mutena tautote imo pe mutena tau tote imo iange,mutemo tau tote iau pe letemomanmannake iau eat nge i. 28 Iau, eat nge Temek keetu teu nga ich nei pe heueu nei lape e hileich nei pe ela mule nge Temek.”

29 Ol pe Iesus nena hana mur te helelange i ke te teke, “Lem helenga nem mal-laha nge imem ol. Pe o hele nga helengaopene ero ol. 30 Pe heueu nei mo naueke iong o eteia ure lochloch pe lape melepele onteia iong nga onteinga e ero. Pe

16:11: Ioa 12:31 16:12: 1Ko 3:1-2 16:16: Ioa 14:19 16:23: Mat 7:7 16:27: Ioa 14:21, 23

Ioanes 16:31 153 Ioanes 17:19nem poia imem ke letemem manmannatoto nge oat nge NeHalang.”

31 Pe Iesus tuacholia, “Letemo man-manna nge iau lo? 32 Etue nenge atatngana koloi at lo nenge lape imo lochlochalot parai ke ala nga lemo kileng mur. Pe ahilesue iau ke iau toro etu. Pe iau toro etuero iange Temek tu teu luluch nge iau kekoko.”

33 “E heleia ure nemur lange imo ke atuteu luluch nge iau pe letemo ma ke nek.Oe, hehei pe hana nga ich nei lape tepoiporeke imo. Pe imo ames ke kerkerengiange iau e hekou sue ich nei ke ulolo.”

17Iesus Hetalaulau Nge Isipona

1 Iesus hele lange nena hana mur kehet pe nau haka langa lut nga tapa pehetalaulau ke teke,

“Temek, etue nei sauhot lo. O tungehemalmalinga nem lange Tum ke oheneue hehei pe hana. Pomalam manalape e heneue hehei pe hana ke te hetoheke tote iong. 2 Pe o tunge kerk-erenga nge iau ke e muka nge hehei pehana lochloch. Ke pomalam, e tungemaulinga ke koko nge iri nemur nengeo poia iri ke lek hana mur ia iri. 3 Pemaulinga ke koko luna, ngana kai neimai: Te eteia iong nge iong toro iongNeHalang toto ngana pe te eteia IesusKristus nge o kulos ia at. 4 Ume nengeo tunge at nge iau e poia ke het lo.Ke e hemallaha hote lem hemalmalinganga ich nei ke ulolo. 5 Temek, ngaetue nenge oala hote tapa pe ich erokura, etu luluch nge iong pe o tungehemalmalinga palaungana at nge iau.Pe heueu nei eat ke etu luluch mule ngeiong pe lape o tung mule hemalmalinganem at nge iau.”

Iesus Hetalaulau Hana Nenge Te NanasiaI Aria

6 “Iau, e hemallaha hote em langehana nenge o tunge iri at nge iau nga ichnei. Hana nemur iong lem hana mur iairi pe o tunge iri at nge iau pe te longotaua lem helenga ke ulolo. 7 Pe heueunei te eteia ke ure lochloch ngana nengeo tunge at nge iau teat pengpeng ngeIong. 8 Pe e tunge hengetoro nenge o

tunge at nge iau lange iri pe te mene.Pe te etei tote ke iau eat nge iong peleteria manmanna toto nge o kulosiaiau. 9 Pe iau e hetalaulau hehei pe hananenga ich nei aria ero. E hetalaulaumana hana nenge o tunge iri at nge iauaria iange lem hana mur ia iri. 10 Pelek hana mur lochloch iong lem hanamur ia iri. Pe iong lem hana murlochloch iau lek hana mur ia iri. Pe irite hemallaha hotote lek hemalmalingake ulolo. 11 Iau e lala nge iong heueulola pe lape etu nga ich nei ero ol. Peiri te tutu nga ich nei kura. Temek,Iong Non nge Heongana toto. O heneueiri nga kerkerenga nenga em, nga emnenge o tunge at nge iau. Pomalam, irilape tetu ke elle ke pomange iong pe iaunge ita elle mana. 12Nga etue nenge etululuch nge iri e nekia iri nga kerkerenganenga em nenge o tunge at nge iau. Peelle nge iri erue ero. Non elle manange iri iskeke hot ke mete ke amneiamelmelenga palaungana. Pe ure nemlohot ke pete tote lem helenga nengemasio nga alalaha.

13 “Iau e lala nge iong heueu lola. Pee heleia ure nemur nga etue nenge etunga ich kura ke hana nemur leteria iechtoto ke mange iau nge e iech toto. 14 Eheleia lem helenga lange lem hana murke ulolo pe hehei pe hana nga ich neisingiria sisia iri. Iange iri reria nga ichnei ero. Ke pomange iau nge lek ngaich nei ero pule. 15 Iau e onteia iongke o mene hote iri nga ich nei ero. Eonteia iong ke o nauele iri ke nek ngenon poreke ngana. 16 Iange iri reria ngaich nei ero ke pomange iau nge lek ngaich nei ero pule. 17 Lem helenga lohotke manmanna ke ulolo pe o poia lemhelenga nem ke tuteu toto nge iri. Keo mene iri ke lem hana mur ia iri pe ohelemlem ia iri. 18 Iong o kulosia iauke eat nga ich nei, pomalam mana iaue kulos hote iri ke te haliu hote lemhelenga nga ich nei. 19 Pe e tung toteiau lange iong ke e halaua iri. Pomalam,nga lem helengamanmanna ngana lapete tung tote iri lange iong pule.”

Iesus Hetalaulau Iri Nenge Leteria Man-manna Aria

16:32: Mat 26:31, 56 16:33: Ioa 14:27; Rom 5:1; 1Io 5:4 17:3: 1Io 5:20 17:4: Ioa 4:34 17:5: Ioa1:1 17:12: Ioa 6:39; 13:18 17:15: Mat 6:13; 2Te 3:3 17:18: Ioa 20:21

Ioanes 17:20 154 Ioanes 18:1520 “Pe e hetalaulau lek hana mur

mana aria ero. Iri hel pule nenge telonge lek hana mur reria helenga peleteria manmanna nge iau, e hetalaulauaria pule. 21 Temek, e hetalaulau ariake iri elle mana ke pomange ita nai.Iange iong otu teu luluch nge iau peiau etu teu luluch nge iong. Pe pulee hetalaulau ke iri tetu teu luluch ngeita nai. Pomalam hulua lochloch ngananga ich leteria manmanna ke iong okulosia iau. 22 Pe e hemalmal ia iri kepomange iongnge ohemalmal ia iau. Pee hemalmal ia iri ke iri elle ke pomangeita nai nge ita elle. 23 Iong otu teu luluchnge iau pe iau etu teu luluch nge iri kelape te lohot ke iri elle toto. Nga poinganei kileng lochloch nga ich te eteia keiong o kulosia iau pe mutem taua iri kepomange iong nge mutem taua iau.

24 “Temek, lemek ke hana nenge otunge iri at nge iau nei tetu luluch ngeiau ke te naue lek hemalmalinga nengelape lohot. Hemalmalinga nem o tungeat nge iau iangemutem tau tele iau nikenga etue nenge oala hote tapa pe ich erokura.

25 “Temek, iong non nge pengpengtoto pe hehei pe hana nga ich nei teeteia iong ero. Pe iau e eteia iong pelek hana mur nenge te nanasia iau teeteia ke iong o kulosia iau at. 26 Pee hemallaha hote iong lange iri ke teeteia iong ke ulolo. Pe kokoes lapee hemallaha hottote iong lala nge iri.Pomalam lape muteria taua pekngariamur ke pomange iong nge mutem tauaiau pe pule lape etu teu luchluch ngeiri.”

18Palinga Hel Ana Hana Mur Te Laua Iesus(Mat 26:47-56; Mak 14:43-50; Luk 22:47-53)

1 Iesus hetalaulau kemau ke het pe iri ulnena hana mur te lotele langa ech nengeKitron ilina ele. Pe nga lamau ume e nengete tue ae oliua tu pe Iesus pe nena hanamur tei teu langa ume neu.

2 Iutas i non nenge lape tung heke Iesuslange hana porekreke ngana mur. Ananon eteia kileng neu iange kokoes Iesus penena hana mur te eukiraurau nga lamau.3 Pomalam ana non sauhot nga ume neu.Pe tunginga ana hana mur aria papalauna

murpeParesiomur te kulosia palpal hussumur hel ke tela luluch nge Iutas. Pe pule,palinga hel ana hana mur nenge Rom tekoke iri pe te lochloch ia reria lemengemur pe rir pe palinga hel ana ure mur.

4 Pe Iesus eteia ure lochloch ngananenge lape lohot nge i ke ulolo. Pomalami hot lange iri pe onteia iri, “A tango rereitei?”

5Pe iri te tuacholia ke te teke, “Mo tangorerere Iesus nenge Nasaret.”

Pe Iesus hele, “Iau i loi.” (Pe Iutas inon nenge teke tung heke Iesus lange iri.Ngana kou mes luluch nge iri pule.) 6 Telonge Iesus nge hele ke teke, “Iau i loi.” Pete ruka pe te losio langa ich.

7 Pe Iesus ontei mule iri, “A tango rereitei?”

Pe iri te hele, “Mo tango rerere Iesusnenge Nasaret.”

8 Pe Iesus hele la mule nge iri, “E helelange imo ke ulolo ke e teke iau koloi. Penenge teke a tango rerere iau, iok a hilehote lek hana nemur ke tela.” 9 (Iesus heleke mau pe pete tote nena helenga nengehele talue ke ulolo. Nenge hele ke teke,“Temek, hana nenge o tunge iri at nge iaulape enau ele iri ke nek toto.”)

10 Pe Simon Petrus lachasiu hote nenapalinga hel mese pe pasasal hote tungingaana hana mur aria soke nena none tal-ngana ele nenga pen tamalmal. (Ana nonene laka Malkas.)

11 Pe Iesus hele lange Petrus, “Otal teumulemese langa anamanga teu! Pomerei,ak melmelenga lape lohot ke pomangaTemek letena tuanin hot ngana ia. Pe iongmam o teke lemek ero ia kai?”

Te Mene Iesus Lange Anas12 Iok laol, Palinga hel ana hana mur

nenge Rom (pe aria soke) pe palpal hussumur nenge Iuta te laua Iesus pe temanpakiua penna pe te kale hite. 13Pe temeneke tela tala ia i nge Anas. Pe Anas i neKaipas uene. Pe i, tunginga ana hana muraria soke ia nga hesinga neu. 14Ne Kaipasi non nenge hetoro hite Iuta mur ke teke,“Urana nge non elle mana mete ke menehulua muria.”

Petrus Hele Ke Teke Eteia Iesus Ero(Mat 26:69‑70; Mak 14:66-68; Luk 22:55-57)

15 Pe Simon Petrus pe neingana e tenanasia Iesus ke tela. Pe neingana nem

17:22: Ume 4:32 18:9: Ioa 17:12 18:11: Mat 26:39 18:14: Ioa 11:49-51

Ioanes 18:16 155 Ioanes 18:37nanas teua Iesus langa Kaipas nena peleana kileng koana nge hot iange non sokeneu eteia i. 16 Pe Petrus kulkulala nge hotnga kue matana. Ol pe Petrus neingananem at mule pe hele lange hei nengenauelele kue matana pe mene teua Petrusla.

17Ol pe hei neu onteia Petrus, “Non neunena none laka iong pule, ae?”

Pe Petrus tuacholia ke teke, “Ero! iauero i!”

18 Iok, palpal hussu mur pehekuleileinga ana hana mur temes ke tealelel oan iange kileng lololo. Pe Petrusmes luluch nge iri ke alelel oan pule.

Tunginga Ana Hana Mur Aria Soke On-teia Iesus

(Mat 26:59-66; Mak 14:55-64; Luk 22:66-71)19 Pe tunginga ana hana mur aria soke

onteia Iesus nge nena hana mur pe ngahetoro nganngana mur.

20 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Iau, ehetottoro nga mallaha nga hulua lochlochmataria. E hetottoro nga hengetoro anapele pe nga NeHalang nena pele palaun-gana nenge Iutamur te eukiraurau ia. Pe eheleia helenga e nga kileng e nge talkomeero. 21 Pe pomerei nenge o onteia iau? Oonteia iri nenge te longe lek helenga iangeiri te eteia utar nenge e heleia.”

22 Iesus hele ke mau pe palpal hussu etepele i nga hengene pe hele, “Pomereinenge o heleia tunginga ana hanamur ariasoke ke pomam?”

23 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Nengeteke e heleia ute e nge poreke iok, o helehote lange hulua nemur. Pe nenge tekee heleia ure nenge manmanna, pomereinenge o tepele iau?”

24 Ol pe Anas kulosia Iesus lange Kaipaspe rur tu hite penna kura.

Petrus ChannangaHenai peHemolNgana(Mat 26:71-75; Mak 14:69-72; Luk 22:58-62)

25 Pe Simon Petrus mes ke alelel oan pete onteia i, “Non neu nena none laka iongpule, ae?”

Pe Petrus channanga pe hele, “Ero, iauero i.”

26 Petrus hele ke mau pe tunginga anahana mur aria soke nena none tu lamaupule. Non neu alona laka non nengePetrus pasasal hote talngana. Ana nonlohaka pe hele lange Petrus, “E naue iong

pule nge otu luluch nge Iesus nga ae oliuaana ume nem.”

27 Pe Petrus channanga mule pule. Penga etue neu pengpeng pareo tang sapele.

Te Mene Iesus Lange Ne Pilatus(Mat 27:1-2, 11-14; Mak 15:1-5; Luk 23:1-5)

28 Nga uach uruna toto te mene hoteIesus nga ne Kaipas nena pele pe te laiai nga non soke nenge Rom nena pele. PeIuta mur teteu la ero iange non Rom neu,ne Pilatus, i Iuta ero. Pe nenge te teketeu la lape singiria muna nga NeHalangmatana pe lape te ngaua ngaunga nengaIngatoto ero ol. 29 Ol pe ne Pilatus i hotla pe ontei, “Huna nga utar toto nenge amene non nei at nge iau?”

30 Pe iri te tuacholia ke te teke, “Nengeteke non nei poia poinga poreke ngana eero lape mo mene i at nge iong ero.”

31 Pe ne Pilatus hele, “Imo sipomo amene pe a amnei teu langa nena poingamur. Pe a poia ke a nanasia lemo hotongamur.”

Pe iri te hele, “Imem, heo ngana ngemo hune mele ke mete.” 32 Reria helenganemur pete tote Iesus nena helenga nengehele talue ke ulolo nenge Rommur lape tehune i.

33Ol pe ne Pilatus i teu la mule nga pelepalaungana neu pe iua Iesus pe onteia ike teke, “Iuta mur aria soke ma iong mamae?”

34 Pe Iesus onteia i, “Helenga nem lohotnge iong sipom ma mele hel te heleia iaulange iong?”

35 Pe ne Pilatus tuacholia ke teke, “Iongmam o teke iau Iuta kai ae? Lem kilengnganangana mur pe lem tunginga anahana papalauna mur laka nenge te meneiong at nge iau. Iong mam o poia utar totoe?”

36 Pe Iesus hele, “Iau, lek naualangape nekinga ich nei ana ero. Toinge leknaualanga pe nekinga tunga ich nei lapelek hana mur nenge te umume nge iau,tepal pe poi ele Iuta mur nge te laua iau.Pe ero. Lek naualanga pe nekinga ich neiana ero.”

37 Ol pe ne Pilatus ontei, “Ke hehei pehana aria naungaala ananonma iongmamae!?”

Pe Iesus tuacholia, “Lem helenga nemmanmanna. Hehei pe hana aria naun-gaala ana non koi iau. Pe nga nem mana

18:27: Ioa 13:38 18:31: Ioa 19:6-7 18:32: Ioa 3:14; 12:33 18:35: Ioa 1:11

Ioanes 18:38 156 Ioanes 19:17hetak hoe iau pe eat nga ich nei ke e helehote helenga manmanna ngana. Pe irilochloch nenge te longo lala nga helengamanmanna ngana mur te longo atat ngeiau.”

38 Pe ne Pilatus ontei, “Helenga man-manna ngana mam i utar ia?”

NePilatusHele Ke TeHeonHeke IesusNgaManga Toto

(Mat 27:15-31; Mak 15:6-20; Luk 23:13-25)Ol pe ne Pilatus i hot mule lange Iuta

mur pe hele, “Iau, e hottaua ute e ngenon nei poia ke poreke ero. 39 Nga sok-soko lochloch nga ngaunga matana nengaIngatoto ana etue, e tung hotote nonenga tuele au ngana lange imo. Poinganem e poia ke nanas urume lemo poinga.Lememo ke e tung hote Iuta mur arianaungaala ana non, ae?”

40 Pe iri alngaria la mule, “Ero, i ero! Otung hote Parapas at nge imem!” Pe Para-pas i non nenge hunun hana pe kemkeme.

191Ne Pilatus hele ke palinga hel ana hana

mur te nosia Iesus. 2 Pe te helule rurnge matantana nenge pomanga pale petetal heke nga palpalna pe te heron hekehengeron kunkun ngana nge i. 3 Pe emulemana te songlele ia i ke te teke, “Masin!Iuta mur aria naungaala ana non! Lapeomes ke kerkereng ol!” Pe te tepele ngaramana.

4 Ol pe ne Pilatus i hot la mule pe helelange Iuta mur, “A longo at! Lape e heleke te mene hote i at nge imo ke anaunge i. Ke lape a eteia nge iau e hottauapoinga poreke ngana e nge poia ero.” 5 Iok,Iesus i hot la luluch nga rur matantanangana nenge tetal heke nga palpalna pehengeron kunkun ngana neu. Pe ne Pila-tus hele lange iri, “Anau at ana non koi!”

6 Pe tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur pe palpal hussu mur te naueIesus pe alngaria ke te teke, “O heon heke inga manga toto! O heon heke i nga mangatoto!”

Pe ne Pilatus tuacholia lange iri ke teke,“Imo sipomo amene i pe a heon heke i ngamanga toto. Iange iau, e hottaua poingaporeke ngana e nge poia ero.”

7 Pe Iuta mur te hele, “Imem lememhotonga e tu. Pe mo teke non nem mete

urume hotonga nem hele ngana iange isipona hele ke teke i NeHalang Tuna.”

8 Ne Pilatus longe hana nemur reriahelenga pematau toto. 9Ol pe iteu la mulenga pele palaungana neu pe ontei muleIesus, “Iong mam lem langai toto?”

Pe Iesus heleia helenga e ero. 10 Pe nePilatus hele, “Pomerei nenge o tuacholiaiau ero? Iau lek kerkerenga nenge e heleala am pe lek kerkerenga nenge e hele kepalinga hel ana hana mur te heon hekeiong nga manga toto. O eteia nei ero kai?”

11 Pe Iesus hele, “NeHalang tunge kerk-erenga nem lange iong. Pe nenge teke eromele pele nge tunge iau lange iong ero. Penon nenge tunge iau lange iong, na poingaporeke ngana mur ele haka toto nga lempoinga poreke ngana mur.”

12Ne Pilatus longe helenga nei pe letenatuanin rara ke teke hele ala Iesus ana. Peero Iuta mur alngaria ke te teke, “Nengeteke o hele ala ana lape neingam ne Kaesaero ol. Ne Kaesa nena ngarang toto lakamele nenge hele ke teke i naungaala ananon.”

13Ne Pilatus longe helenga nei pe menehote Iesus lange hot pe la ke are ngaarenga nenge te amnei urumrume he-lenga mur. Nga kileng unne nenge tehetue keUmArenga. NgahelengaHipru tehetue ke Kapata. 14 Iok, ngaunga matananenge Ingatoto ana etuemam pe lohot. Peetue neu i etue nenge te tatalo elele uremur pe lala ke sinanga luana lo. Pe nePilatus hele lange Iuta mur, “Anau at amonaungaala ana non koi.”

15 Pe iri alngaria ke te teke, “A menehote i kela aheon heke nga manga toto.”

Pe ne Pilatus onteia iri, “A teke e heonheke amo naungaala ana non nga mangatoto?”

Pe tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur te tuacholia ke te teke,“Imem emem naungaala ana none ero ol,ne Kaesa i toro mana.”

16Pomalam ne Pilatus tunge Iesus langeiri ke te heon heke nga manga toto.

Palinga Hel Ana Hana Mur Te Heon HekeIesus Nga Manga Toto

(Mat 27:32-44; Mak 15:21-32; Luk 23:26-43)Ol pe Palinga hel ana hana mur te mene

Iesus kela. 17 Pe Iesus i sipona takisiaana manga toto kela nga Kittol ana kileng

19:2: Luk 23:11 19:9: Mat 27:12 19:11: Ioa 10:18; Ume 2:23; Rom 13:1 19:12: Luk 23:2; Ume 17:7

Ioanes 19:18 157 Ioanes 19:38(nenge iri Hipru te hetue ke Kolkota.)18 Nga lamau te heon heke i nga mangatoto pe te heone hana nai pule nga Iesusilina ele pe ele. Elle heon nga pen tamal-mal pe e nga pen hoihoi pe Iesus ngatunangana. 19 Pe ne Pilatus hele ke tehasia helenga toto e pe tetal heke nga mangatoto. Helenga toto neu hele ke pomai,“IESUS NENGE NASARET, IUTA MUR ARIANAUNGAALA ANA NON.” 20 Helenga totoneu tehas ia nga helenga Hipru pe helengaLatin pe helenga Krik. Pe hulua halangte sisia helenga neu iange kileng nengete heon heke Iesus ia, tu rochroi mananga tuele tana palaungana neu. 21 Ol petunginga ana hana mur aria papalaunamur te hele lange ne Pilatus ke te teke,“Iong ohas ia ke ‘Iuta mur aria naungaalaana non’. Pe imem mo teke ohas ia kepomai koi, ‘Non nei hele ke teke i Iuta muraria naungaala ana non.’ ”

22 Pe ne Pilatus hele, “Utar nenge e heleke tehas ia tu ke pomalalom.”

23 Iok, palinga hel ana hana mur te herohite Iesus nga manga toto ke het pe temene nena hengeron mur nenge hot anape te heronge nge iri. Pe te mene nenahengeron nenge teu ana pule nenge anasimanga nga ilina ero.

24 Pe te hele tele hel nge iri ke te teke,“Nena hengeron nei lape ta chachia ero.Ta poia hesalanginga e ke henonou hotenon tei nenge lape mene ke nena ia.”

Poinga nei lohot ke pete tote NeHalangnena helenga nenge masio nga alalaha keulolo nenge hele ke teke,“Temene lek hengeronmur nenge hot ana

pe te heronge nge iri.Pe te poia hesalanginga e nga lek

hengeron nenge teu anake henonou hote non tei nenge lape

mene ke nena ia.”Ke palinga hel ana hana mur te poiapoinga nei.

25 Iok, Iesus tana pe tana tina pe Marianenge Klopas nehei pe Maria nenge Mak-tala, temes rochroi nga manga toto nengeIesus heon haka ia. 26 Pe Iesus nena nonnenge mutena tau tote mes pule. Ol peIesus naue i pe hele lange tana ke teke,“Etak o naue i ke pomanga tumia.” 27 Pepule Iesus hele lange nena non neu, “Peiong o naue i ke pomanga tamia.” Ke nga

etue neu pengpeng Iesus nena non neumene he Maria langa nena pele ke nauelei.

Iesus Mete(Mat 27:45-56; Mak 15:33-41; Luk 23:44-49)

28 Iok, Iesus eteia ke ure lochloch nganaumeia ke het lo. Ol pe hele, “E teke einech.” Iesus nena helenga nei lohot ke petetote NeHalang nena helenga nenge masionga alalaha ke ulolo.

29Kaliu e nge muta ia uain ehech nganama. Pe temeneute ngemakukpe te panunteua la ke rumia uain neu. Ke het pe tekale taua nga memeta kina pe tetul hekelanga Iesus hanna. 30 Iesus inia uain neu kehet pe hele, “Het lo.” Ol pe Iesus palpalnatuakolo sio pe ngana iuch hot sapele.

31 Iok, ngaunga matana nenga Ingatotoana etue mam pe lohot. Pe etue neu ietue nenge te tatalo elele ure mur. PeIuta mur aria papalauna mur lemeria erohana nge te heon ngamanga toto nga etuepalaungana neu. Pomalam te onteia nePilatus ke te teke, “O longele imem ke mopal hoa hana nemur aperia kina pe momene sue koluria mur nga manga toto.”32Ol pe palinga hel ana hana mur tela talange hana nai nempe te pal hoa aperia kinake temete ke ueiuei. 33 Iok, te teke tela ngeIesus pe tenau pe mete lo. Pomalam te palhoa apena kina ero. 34 Pe palinga hel ananone tua teua io nga Iesus alalina. Ol peIesus eina pe ech te pasiling hot. 35 Melenenge naue ure nei nge lohot heleia keteke ure nei lohot ke manmanna. Pe eteiake teke i hele ke manmanna. Ke imo pulelape letemo manmanna. 36 Ure nemur telohot ke pete tote NeHalang nena helenganenge masio nga alalaha ke ulolo, nengehele ke teke, “Lape te pal hoa kina e ero.”37 Pe NeHalang nena helenga e pule ngemasio nga alalaha lo hele ke teke, “Lapetenau lange non nenge tetue ana io.”

Tealo Hite Iesus Koluna(Mat 27:57-61; Mak 15:42-47; Luk 23:50-56)

38 Iok, urelu lochloch ngana nemur telohot ke ulo pe Iosep nenge nena ngeArimatea lake ontei tote Iesus koluna ngene Pilatus ke teke alo hite. Pe ne Pilatuslongala. Pomalam, Iosep lake mene sueIesus koluna. Iosep i Iesus nena non iapule pe talkome letena manmanna ngana

19:24: Psa 22:18 19:25: Mat 27:55-56 19:26: Ioa 13:23 19:28: Psa 22:15 19:29: Psa 69:2119:31: Deu 21:22-23 19:35: Ioa 21:24 19:36: Exo 12:46; Num 9:12; Psa 34:20 19:37: Zec 12:10; Hem

1:7

Ioanes 19:39 158 Ioanes 20:20peheleia langemele ero toto iangematauaIuta mur aria papalauna mur hel pule.39 Pe Nikotemus i non nenge lake naueIesus nga miliko nga etuene lo, i pule laluluch nge Iosep. Ana non mene sini anamonri nge meena toto. Sini nemur teumehote ae nai eiria nge te heluluch tele peinangaria ehech toto. 40 Iri nai te meneIesus koluna pe te ruchite nga ruchinga hithussu ngana. Pe teun hite Iesus kolunaana sini nemur. Te poia ke te nanasiapoinga nenge Iuta mur te popoia nga ariapum mur, nenge tealo hitite iri. 41 Iok,metenga ana ich unne tunga kileng nengete heon haka Iesus ia. Pe polo heueu nganaengemele kolunamateu ia ero kura, tungametenga ana ich unne neu. 42 Pe tetal teumene Iesus kolunanga polo neu iange poloneu tu ke rochroi mana. Pe pule etue neui etue nenge te tatalo elele ure mur ngaIsrael mur aria etue palaungana nenge tehetalaulau ia.

20Iesus Maul Haka Mule(Mat 28:1-8; Mak 16:1-8; Luk 24:1-12)

1 Iok, nga Sante nga uach uruna totokileng nonenone kura peMariaMantalenaoala ke langa polo nenge Iesus kolunamateu ia. Oala kela pe um nenge tetalele nga polo hanna tunga munna ero ol.2Ana hei naue kemau pe song langa kilengnenge Simon Petrus iri nai Iesus nena nonnenge mutena tau tote te tutu ia. Song lape hele, “Te hemou hote Non Soke kolunalo pe mo eteia tetal ngaria ia ero.”

3 Ol pe Petrus iri nai i nenge Iesusmutena tau tote neu, te song sapele ketela nga polo nenge Iesus koluna mateuia. 4 Te song ke te lala pe Iesus nena nonnenge mutena tau tote ris tote Petrus pesong kela sauhot tala, 5 pe teu langa poloero. Tatuch sio ke teke nau pe es meneruchinga hit hussu ngana mur nge tema.6 Pe Simon Petrus at ke sauhot pe teu lapengpeng nga polo pe naue ruchinga hithussu ngana nemur nge tema. 7 Pe nengete ruch hit Iesus palpalna ia, te loua kema ke altoto nga ruchinga hit hussu ngananemur. 8 Iok, Iesus nena non nenge sauhottala i pule nanas teu la. Teu la pe naue urenemur pe letena manmanna. 9 NeHalangnena helenga nenge masio nga alalaha ke

ulolo hele ke teke, “Iesus lape maul hakamule nga metenga.” Helenga nei mallahange iri ero kura. 10 Ol pe iri nai te lohakape tela mule nga tetu ngaria.

Iesus Lohot Nge Maria Mantalena(Mat 28:9-10; Mak 16:9-11)

11 Pe Maria mes ke tangtang nga polohanna ol. Pe tatuch sio ke teke nau teu la,12 pe naue angkelo nai nge reria hengeronhussu pe teare nga Iesus kolunama ngana.Elle are nga Iesus palpalna ma ngana peelle are nga Iesus apena ma ngana. 13 Pete onteia hei neu, “O tangtang ia utar?”

Pe hei neu hele, “E tangtang ia ak Sokekoluna, ngana i mele hel te hemou hote pee eteia tetal ngaria ia i ero koi.” 14Ana heihele ke mau pe ralele pe naue Iesus ngemes pe lekleke i.

15 Ol pe Iesus onteia i, “O tangtang iautar? Pe o tango rerere itei?”

Pe hei neu teke ma non nenge nauelelemetenga ana ich unne neu ke hele lange ike teke, “Kole, nenge teke o hemou hoteIesus koluna, o heleia at nge iau pe molake mo lolo mule at.”

16 Pe Iesus hetue hei neu ene, “HeMaria!”

Pe Maria ralele lange Iesus pe hele ngahelenga Hipru ke teke, “Raponi!” (Helenganei luna, “Hetoronga.”)

17 Ol pe Iesus hele lange i, “Ora at ngeiau ero iange e haka lange Temek ero kura.Ola ke o hele lange titik mur nenge leteriamanmanna nge iau ke o teke, iau e hakalala nge Temek nenge iri pule Temeria pei ak Soke ia nenge iri pule aria Soke.”

18 Iok laol, Maria Mantalena lange Iesusnena hana mur pe hele ke teke, “E naueNon Soke lo.” Pe nene ure nemur nengeIesus heleia lange i nge iri pule.

Iesus Lohot NgeNenaHanaMurNenge TeNananasia I

(Mat 28:16-20; Mak 16:14-18; Luk 24:36-49)19 Iok, nga Sante nga ulei Iesus nena

hanamur te eukirau nga pele e pe tepiu eleiri ke kerkereng toto iange te mataua Iutamur aria papalauna mur. Pe Iesus lohotmana ke mes nga tunangaria pe hele keteke, “E hetalaulau amo ke letemo maluchsio ke nekmule.” 20 Iesus hele ke pomau kehet pe heteia penna mur pe alalina langeiri. Iesus nena hana mur leteria iech totonge tenau mule i.

19:39: Ioa 3:1-2 20:9: Ume 2:24-32; 1Ko 15:4 20:14: Luk 24:16; Ioa 21:4 20:17: Rom 8:29; Hip 2:11-1220:20: Ioa 16:22; 1Io 1:1

Ioanes 20:21 159 Ioanes 21:1021 Pe Iesus hele mule lange iri, “E het-

alaulau amo ke letemo maluch sio ke nekmule. Temek kulosia iau ke eat pomalammana lape e kulosia imo ke ala.” 22 Iesushele ke mau ke het pe ula hote einganalange iri pe hele, “A mene Opepengpeng.23 Nenge teke a saua hehei pe hana reriapoinga poreke ngana ke te lasus toto, Ne-Halang lape poia ke pomalam pule. Penenge teke a saua hehei pe hana reriapoinga poreke ngana mur ero, poingaporeke ngana nemur lape tetu kura.”

Iesus Hetei Hote I Lange Tomas24 Iok, Iesus nena hana mur iri analoch

pe nai pe elle nge iri ene Tomas (nengetehau keke ke ene Titimus). Pe nga etuenenge Iesus lohot nge nena hana murTomas tunga etue neu ero. 25 Ol pe pekn-gana mur tela pe te hele lange i ke te teke,“Mo naue Non Soke lo!”

Pe Tomas hele lange iri, “Imo a tekea naue Iesus pe iau letek manmanna ngalemo helenga nemur ero. Nenge teke enaue kirum munna nga penna mur pe iomunna nga alalina pe e rahite iri lape letekmanmanna.”

26 Iok, etue iri rahtele nai mule ngahoena Iesus nena hana mur tetu teu mulenga pele letena. Nga etue neu Tomas tululuch nge iri ol. Pe tepiu ele pele matanamur ke kerkereng toto. Pe Iesus atmana kemes nga tunangaria pe hele, “E hetalaulauamo ke letemo maluch sio ke nek mule.”27 Ol pe Iesus hele lange Tomas, “O talueperim kukana at nga kirum munna nengaperik pe onau. Pe otul hote perim peopoi teua nga alalik. Letem manmanna peletem nachnai ero ol.”

28 Pe Tomas tucholia pe hele ke teke,“IongNeHalang nenge e heto hekeke pe akNon Soke iong!”

29Ol pe Iesus hele lange i ke teke, “Uranahatong! Iong o naue iau pe letem man-manna pe iri nenge te kolkol ia iau peleteria manmanna lape te iech toto.”

Pomerei Toto Nenge Ioanes Has Hote Alal-laha Nei?

30Tehas hote alalaha nei iange nga etuenenge Iesus tu luluch nge nena hana mur,poi hote merakulo mur nge halang toto.Pe ure nemur nenge Iesus poi hote irinem, halang tehas sue nga alalaha nei ero.31 Pe nemur nenge ehas sue iri nei, nenge

poia ita ke letera manmanna ke Iesus iNeHalang Tuna pe i Kristus. Ke nenge tekeletera manmanna nga nem, lape ta menemaulinga ke koko nga Iesus ene.

21Iesus Hetei Hote I Nge Nena Hana Mur

Nge Kalelea1 Iok, nga hoena Iesus hetei hot mule

nge nena hana mur nga ech nge Kalelea.(ech nem ene e pule Tiperius) Pe hetei hotngana ia i poi ke pomai: 2 Simon Petrus peTomas (nenge tehau keke ke ene Titimus)pe Nataniel (nenge nena nge Kana ngeKalelea) pe ne Sepeti tutuna mur pe Iesusnena hana nai pule, tetu ke muria elle ngalamau. 3 Pe Simon Petrus hele lange iri keteke, “Iau lape e lohot kela euas.” Pe iri tehele, “Mo koko nge iong ke itaul ta uas.” Olpe tela ke te lohaka sapele nga sulang. Penga miliko neu ruo e ha nga aria hoat erototo.

4 Pe nga uach uruna kileng matale sisiope Iesus mes nga peipei nga ech ilina penena hana mur te naue pe te lekleke i.

5 Ol pe Iesus ontei hot lange iri ke teke,“Hana, a uasia ruo hel kau?”

Pe iri te tuachol ia ke teke, “Ero toto i!”6 Pe Iesus hele lange iri, “A hesue amo

hoat lakou nga sulang ilina ele nenga pentamalmal. Nga lamam lape aole ruo hel.”Iok, te hesue hoat nem la pe te alker ngetetak haka mule iange ruo halang tototeha nga hoat.

7 Pe Iesus nena non nenge mutena tautotote hele lange Petrus, “Non Soke lakanengehele hot atat nge ita nem!” Nga etuenenge Simon Petrus longe non neu ngehele ke teke “Non Soke laka nenge hele hotatat nge ita nem,” ueiuei mana kale louanena hengeron nenge hot ana nga luana(iange i haka hot tele ke ulolo) pe tamusio nga ech pe pasu sio ke langa peipei.8 Pe pekngana mur teote sulang pe teolehoat luluch nga ruo ke tesio langa peipeiiange malang nenge sio langa peipei saseero. Sase ngana ana lome iri ana non kinalime mana. (100 mita) 9 Iok, tela ke temesnga peipei pe te naue oan ngingina ngana.Pe nga oan matana te naue ruo hel ngemakmak pe ngaunga hel tema pule.

10Ol pe Iesus hele lange iri ke teke, “Ruonenge aole iri nem, a mene hel at.”

20:23: Mat 16:19 20:29: 1Pi 1:8 20:31: Ioa 3:15; Rom 1:17; 1Io 5:13 21:3: Luk 5:4-7 21:7: Mat14:29; Ioa 13:23 21:11: Luk 5:6

Ioanes 21:11 160 Ioanes 21:2511 Iok, Simon Petrus tamu haka nga

sulang pe halaua pekngana mur ke teolesue hoat ke langa peipei. Pe hoat neumutaia ruo papalaungana mur nge iri ana nonkina rahtele nai pe analoch pe mol (153).Ruo nemur iri halang pe hoat neu chachporeke. 12 Ol pe Iesus hele lange iri, “Aiatke angau ol.” Iesus nena hana mur te eteiake i Non Soke. Pe iri te here tau heliaonteinga nenge, lape elle nge iri ontei lilhote i ke teke, “Ia iong itei mam?” 13 Olpe Iesus lake mene ngaunga nem pe tungelange iri pe poia ruo ke pomalam pule.14 Ke Iesus maul haka mule nga metengake ulolo. Pe hetei hot ngana ia i lange nenahana mur hemol ngana koi nga nenge nei.

Iesus Ontei Hote Petrus15 Iok, te ngau ke het pe Iesus onteia Si-

mon Petrus, “Simon, iong ne Ioanes tuna.Imo lochloch ngana nei mutemo taua iau,pe iong mutem tau tote iau ma ero?”

Pe Petrus tuacholia, “Oe Non Soke. Oeteia ke iau mutek tau tote Iong.”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “O nauelelek hana mur ke nek ke pomanga o nauelesipsip mur.” 16 Pe Iesus ontei henai ngana,“Simon iong ne Ioanes tuna. Mutem tautote iau ma ero?”

Pe Simon tuacholia, “Oe Non Soke, oeteia ke iau mutek tau tote Iong.”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “Onek hitelek hana mur ke pomanga onek hite sipsipmur.” 17 Pe Iesus ontei hemol ngana keteke, “Simon iong ne Ioanes tuna. Mutemtau tote iau ma ero?”

Pe Petrus letena huna iange Iesus onteihemol ia i ke ulolo ke teke. “Mutem tauaiau ma ero?” Ol pe Petrus hele, “Non SokeIong o eteia ure lochloch ngana pe o eteiake mutek tau tote iong!”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “O nauelelek hana mur ke nek ke pomanga o nauelesipsip mur. 18 Pe e hele ke manmannatoto lange iong; Nga iong lomele ngamiong sipom o hemele iong pe oi ke olanga lemem ngam. Pe nga etue nenge otuauna ol lape otul hote perim pe meleat ke hemele iong. Pe lape mene ionglanga kileng nenge lemem ero nge ola ia.”19 (Petrus mete ngana lape lohot ke maukou nga Iesus hele ngana neu. Pe nganem lape te heto heke tote NeHalang ene.)

Iesus hele ke mau ke het pe hele, “Oi at keo nanasia iau.”

Iesus Heleia Nena Non Nenge MutenaTautote

20 Ol pe Petrus ralele pe naue Iesusnena non nenge mutena tau totote ngenananasia iri. (I laka nengematuhaka totonge Iesus nga etue nenge te ngaungau peonteia i ke teke, “Non Soke itei toto nengelape tung heke iong langa hana porekrekengana mur peria?”) 21 Ke Petrus naue i peonteia Iesus ke teke, “Non Soke, pe nonneu lape te poia i ke pomerei?”

22 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Nengeteke lemek non nem lape tu kemaulul kelahet nga etue nenge eat mule. Pe pomereinenge letem una sakilil nga ure nei? O iatke o nanasia iau!” 23Ol pe Iesus nena hanamur nenge te nananas ia i, iri halang telonge pe te hele ke te teke Iesus nena nonnem lape mete ero. Helenga nenge nonnem lape mete ero Iesus heleia ero. Iesushele mana ke teke, “Nenge teke lemek nonnem lape tu ke maulul kela het nga etuenenge eat mule. Pe pomerei nenge letemhuna sakilil nga ure nei?”

24 Iesus nena non nenge mutena tautote esia ure lochloch ngana nei pe heleiahelenga nemur pe has sue iri. Pe ita taeteia ke nena helenga nemur manmanna.

Iesus Poia Ure Nge Halang Toto25 Iesus poia ure lochloch ngana hel

pule. Pe nenge teke tehas sue ure lochlochngananemurnga alalaha, iau e teke ichneikino mana pe alalaha nemur lape muriaero nge tema ia.

21:14: Ioa 20:19, 26 21:16: Ume 20:28 21:19: Mat 16:24-25; 2Pi 1:14 21:20: Ioa 13:23-25 21:24:Ioa 19:35 21:25: Ioa 20:30

Ume 1:1 161 Ume 1:19

Hekulkulonga Mur AriaUme

Apostel Mur Aria Ume1Oe, Teopilos mur, iau Lukas koi ehas ia

alalaha nei lange imo pe e teke e helemulelange imo. Nga lek alalaha nenge ehastele lange imo, e has urume ure lochlochngana nenge Iesus popoia pe hetottorenga etue nenge talune ana ume, 2 kelahet nga etue nenge haka langa lut ngatapa. Ana non haka langa lut nga tapaero kura pe Opepengpeng halaua i ke helelange nena hana mur nenge hesilei hoteiri. Pe i hele urume reria ume nengelape te poia. 3 Iesus mete ke ulolo pelohot mulmule nge nena hana mur keetue iri ana non kina nai (40). Pe ngaetue nemur, popoia ure halang ke te esiape leteria manmanna ke Iesus maul hakamule nga ana metenga lo. Nena hanamur te esia i pe heleia NeHalang nenanaualanga pe nekinga lange iri. 4 Ngaetue nenge Iesus tu luluch nge iri kura petunge helenga kerkereng ngana nei langeiri ke teke, “Atu nge Ierusalemmukam ke akulele tunginga nenge e hele ia lange imolo. Tunginga nenge Temek heleia ke teketunge lange imo. 5 Ioanes henune imo ngaechmana. Pe nge rou pongnai lape amenehenuninga nga Opepengpeng.”

NeHalang Mene Heke Iesus Langa LutNga Tapa

6 Iesus nena hana mur teare luluch ngei pe te onteia i ke te teke, “Non Soke,lape otal haka mule Israel kai? Nga etuenemai?”

7 Pe Iesus hele, “Ure papalaungana ne-mur aria etue, Temek i sipona talue iri.Iange i nauele ure lochloch. Ke imo a eteiaure nemur te lohot ngaria ero. 8 Pe ngaetue nenge Opepengpeng sio at nge imo,lape amene kerkerenga nenge a haliu hoteiau langehehei pe hana lochloch. Ke lape ahaliu nge Ierusalem pe nge Iutea lochlochpe nge Samaria pe nga kileng lochlochngana nga ich.” 9 Iesus helele kura peNeHalang mene heke i ke la sapele nga lut

nga tapa. Pe hana nemur temes ke tenauala tote i kela lele teu nga ulu.

10Hana nemur mataria tu mana nga lutkura pe hana nai nge reria hengeron hussute lohot ke temes luluch nge iri. 11 Pe tehele, “Imo hana nenge Kalelea, pomerenenge ames ke anau haka lamana nga tapamam? A esia Iesus laka NeHalang meneheke i ke la nga lut nga tapa lo! Pe at mulengana, lape pomalam mana nga haka langana nem.”

Mateas Mene Iutas Munna12 Ure nemur te lohotot pe Iesus nena

hana mur tetu nga hengene nenge Oliua.Ke het pe tei sio ke tela mule ngeIerusalem. Pe kue sase ngana nenge langeIerusalem ana lome iri ana non kina irilime iri analoch. (kilomita elle) 13 Iok laol,tei teu lange Ierusalem pe tei haka langalut nga pele letena unne nenge te tutuia.Iri lochloch eria koi: Petrus, Ioanes, Ieims,Antreas, Pilipus, Tomas, Patolomius, Ma-teus, Ieims nenge Alpeus tuna, Simonnenge seilil kina, pe Iutas nenge Ieimstuna. 14 Iri lochloch te eukirau ke kokoesmana ke te hetalaulau. Iri ul hehei nemurpe Maria nenge Iesus tana, pe Iesus titinamur.

15 Nga etue hel nga hoena iri lochlochngana nenge leteria manmanna te euki-rau. Iri nenge te lohot, iri ana non kinairi rahtele elle (120). Pe Petrus mes hakape hele, 16 “Titik mur pe liliuk mur, imo aeteia poinga nenge Iutas poia nem. NeHa-lang nena helenga lohot ke manmanna lo.Ke Opepengpeng hele hote nga Teuit annake teke, Iutas lape i non nenge henonouhote hana nenge te laua Iesus. 17Nga telengana, imem pekngamem Iutas pe i rahiteume ellemana nenge pomange imemnei.”

18 (Iok Iutas poia poinga poreke ngananem pe te olia i nga umtutuna. Pe meneumtutuna nem pela olia ich unne. Penga ich unne nem, ana non losio ke metepe sana chach pe makanna pararai hot.19 Hulua lochloch ngana nenge tetu ngeIerusalem, te longe pe te hetue kileng neunga reria helenga ke ene Akaltama. Luna:Eina lele ich.)

1:1: Luk 1:3 1:2: Mak 16:19; Luk 24:49-51 1:3: Luk 24:36-49; Ume 10:41 1:4: Luk 24:49; Ioa 14:16-17;Ume 2:33 1:5: Mat 3:11 1:6: Luk 24:21 1:7: Mak 13:32 1:8: Mat 28:19; Luk 24:48 1:11: Mat26:64; Luk 21:27 1:12: Luk 24:50-53 1:13: Mat 10:2-4 1:16: Psa 41:9 1:18: Mat 27:3-8 1:20:Psa 69:25; 109:8

Ume 1:20 162 Ume 2:1820 Pe Petrus hele mule, “Helenga nenge

Teuit has sue nga alalaha nenge Sam heleke pomai,“ ‘Lape na pele nganngana ero

pe mele tuia ero.’ ”Pe hasinga e pule hele ke teke,“ ‘Mele lape mene munna nga ana ume.’21 Ke pomlam lape ta henonou hote meleke mene munna ol. Pe mele nem lapeta henonou hote nga iri hana nenge te ilululuch nge ita nga etue lochloch nengeNon Soke Iesus i luluch nge ita. 22 Talunngana nga etue nenge Ioanes henunun,ke la het nga etue nenge NeHalang meneheke Iesus langa lut nga tapa.”

23 Iok laol, te henonou hot ke hana nai.E ene Iosep nenge te hetue ke Pasapas (peene e pule Iastus). Pe e ene Mateas. 24 Olpe te hetalaulau langeNeHalang ke pomai,“Non Soke iong o eteia utar nenge tuteunga hulua lochloch leteria. Ke pomalamo hemallaha hote non elle nge iri nai neiol, nenge o henonou hote 25 ke mene Iutasmunna. Iange Iutas hile sue ume nei lo.Pe i kou lake amnei ana nga kileng unnenenge lape laia.”

26 Laol pe te mene um nai nenge hananai neu eria maia, pe te saua ana maelpape Mateas ene mahot ia. Pomalam tesisluluche i lange Iesus nena hana analoch peelle neu, ke mene Iutas munna.

2Opepengpeng Sio At Ngana

1 Pentekos ana etue at pe iri lochloch teeukirau ke muria elle. 2 Pe ueiuei manaute sio at nga tapa pe alngana pomangatuttula palaungana. Sio at pe hemute peleletena nenge te tuia. 3 Ol pe te esia utehel nge pomanga oan remen ngana ngela ke rongo heke iri elle pe elle pe tuhaka mana nga houngaria. 4 Te muta ngaOpepengpeng pe te talun ke te hele ngahelenga altoto ngana mur nenge tungelange iri.

5 Pe nge Ierusalem, Iuta mur hel nengeleteria metene NeHalang ke kokoes, te tupule. Pe iri teat nga kileng lochloch ngananga ich. 6 Te longe ure neu nge lohot peteat ke te eukirau. Teat ke te eukirau pe terura toto iange te longe hananemurnge tehelele nga kileng elle pe elle reria helengamur pengpeng. 7 Ol pe ngaria lohot pe te

hele, “Hana nemur reria nge Kalelea pechauling mur ia iri. 8 Pe pomere nengeta longe iri nge te hele nga ita sipora rerahelenga mur mai? 9 Ita lochloch ngananei ta at nga kileng nemur nge Patia pengeMitia, pe nge Ilampe nga kileng nengeMesapotamia pe nge Iuta pe nge Kapatosiape nga kileng nenge Pontus pe Eisia pe nge10 Prikia pe nge Pampilia pe nge Ekipto.Pe nga kileng nemur nenge Lipia nengerochroi lange Sirini. Pe ara hel nge itateat nge Rom. 11 ( Iri nenge teat nge Rom,hel iri Iuta pengpeng nike. Pe hel, iri Iutaero mukam pe nga hoena te lohot ke iriIuta.) Pe ara hel nge ita teat nge Krit penge Arapia. Pe ita lochloch ngana ta longehana nemur nge te heleia ure papalaun-gana nemur nenge NeHalang popoia iri.Pe te heleia ure nemur nga ita sipora rerahelenga mur pengpeng.” 12 Ngaria lohotpe leteria lilil toto pe te ontei hel mulmulenge iri ke te teke, “Ure nenge lohototnemai, luna mere toto mai?”

13Pe hel tetua sal haka ke te teke, “Hananemur tein iam.”

Petrus Hemellehe Hulua Ramaria14 Iok, Petrusmes haka luluch nge pekn-

gana mur nenge analoch pe elle nempe haliu ke palaungana toto lange hulualochloch ngana ke teke, “Iuta mur pe imolochloch ngana nenge atu nge Ierusalem,a longo at nge iau pe e hemallaha hote urenenge te lohotot nei luna lange imo. 15 Imoa teke hana nemur tein. Pe iri tein ero iam,iange kileng uach mana kura! 16 E helelange imo pengpeng, ure nenge te lohototnei, hetatalonga Ioel hele talue ngenike lo.Hele ke teke,17 “ ‘NeHalang hele ke pomai koi;

Etue nemur nga hoena nge te lohottala nga etue hetala ngana,

iau lape e tunge Opepengpeng ke rongoheke iri lochloch.

Tutumo mur tatamanna pe tutumomur heheina,

lape te haliu hote lek helenga mur.Pe lape lemo lolomele mur,

lape tenau operia ia ure murpe amo hana papalauna mur,

lape tema operia rara.18 Pe lek hekuleileinga ana non mur,

manmanna toto ke te mene Opepengpengnem pule,

1:22: Mak 1:9; 16:19; Ioa 15:27 2:1: Lev 23:15-21; Deu 16:9-11 2:3: Mat 3:11 2:4: Mak 16:17; Ume4:31; 10:44-46; 19:6 2:17: Jol 2:28-32

Ume 2:19-20 163 Ume 2:36

ke iri pule te haliu hote lek helengamur.

Iri nenge tatamanna pe heheina pule.19-20 Pe lape epoi hote ana lala hel nga lut

nga tapa ke pomai,lape chaia tua ero ol, pe kileng au

mana.Pe teio matana lape hul ke pomanga toho.

Pe lape epoi hote ana lala hel nge sionga ich ke pomai,

lape e heremenia kileng nga tohope e poia kileng ke oan ngaulele pe

kileng pulu ala mana.Pe ure nemur lape te lohot tala

nga NeHalang ana etue nengepalaungana toto.

21 Pe iri lochloch ngana nenge te tang lange Non Soke ke halaua iri,

lape tetu ke te maulul.’ ”22 Pe Petrus hele pule, “Imo hana nenge

Israel, a longo at nga lek helenga. E tekee hele urume Iesus nenge Nasaret langeimo. Imo sipomo a eteia ume papalaun-gana pe lala mur nenge Iesus poi hotelange imo ke a esesia lo. Nga NeHalanglemene ngana toto, poia ure nemur ke telohot ke pomalam. Iange i teke heneueimo ke a eteia ke i sipona kulos sue Iesusat. 23 Pe nga NeHalang lemene ngana,tung heke Iesus langa perimo ke pomangai sipona letena tuanin hot ngana ia ngenike, pe heleia ke teke poia. Ke imo sipomoa hune Iesus nenge a tunge i langa hanaporeke ngana mur peria ke te heon hekei ke mete. 24 Pe NeHalang hemaul hekemule Iesus nga metenga. Hile hote i kemete sapele ero, iange kerkerenga pelenga metenga nakuna ero nge hekou sueIesus. 25 Non Soke Teuit heleia Iesus kepomai,“ ‘Kokoes mana e esesia Non Soke.Pe ute pele ero nge heloiloi ia iau.

Iange ana non tu ke rochroimana ngeiau.

26 Ke pomalam letek urana toto pe e heleke e iech mana.

Pe pule singik nei lape tuke angalamana nge NeHalang.

27 Iange NeHalang iong, o hile siomene iauke etu nga hana nenge te mete reria

kileng ero.Pe lape o hile sio mene lem non nge peng-

peng

ke ma ke punich nga ich letena ero.28 Iong, o henonoua iau nga maulinga ana

kue lo.Ke lape o poia iau ke etu luluch nge iong

pe o poia iau ke e iech toto.’ ”29 Iok Petrus hele mule, “Titik mur e

teke e hele hot pengpeng lange imo ngerette Teuit. Ana non mete ke tealo hitei lo. Pe ana polo tu luluch nge ita keat nga etue nenge heueu nei. 30 Pe nonsoke Teuit nem i hetatalonga. Pe i eteiautar nenge NeHalang heleia ke teke poia.NeHalang talue helenga kerkereng nganange teke hemes heke Teuit nette e ke lohotke i naungaala ana none, ke pomange NonSoke Teuit i sipona. 31 Iok, Non Soke Teuiteteia utar nenge NeHalang teke popoia,pomalam hele urume Mesias nem maulhaka mule ngana ke teke, ana non lapetu ke lasus nga hana nenge te mete reriakileng ero. Pe pule lape koluna ma kepunich nga polo letena ero. 32 Ke Ne Iesusnei, ngana kou NeHalang hemaul hekemule i nga metenga lo. Ke imem lochlochngana nei, Iesus maul haka mule pe at kelohot nge imem. Ke ngana koi nenge mohele hotote ure nemur, iange mo esia lo.33 Ke Ne Iesus nem, ngana kou maul hakamule kela are ngaTemenepenna tamalmallo. Pe mene Opepengpeng nga Temenepenna lo. Ke pomanga Temene hele talaialo ke teke tunge lange i. Pe nena tunginganenge hekulo sue at nge imem, ngana koinenge a esesia pe a longlonge heueu nei.

34 “Iange Non Soke Teuit haka langa lutnga tapa ero. Pe Iesus i toro mana hakalanga lut nga tapa. Pe Non Soke Teuit heleke pomai,“ ‘Non Soke hele lange ak Non Soke ke

pomai:“O haka at ke oare lakoi nga ilik ele

nenga perik tamalmal.Oare lamai kela het nga etue nenge,

35emene lem ngarangmur, ke e talueiri nga apem sana ene,

ke apem ana manga mur ia iri.” ’36 “Ke imo hana nenge Israel, nenge nei

a etei tote ol, iange Iesus nenge a heonheke i nem, NeHalang tal heke tote i ke isoke toto ol. Ke i Mesias nengemenemuleNeHalang nena hana mur nenge hesileihote iri lo.”

2:25: Psa 16:8-11 2:29: 1Ki 2:10 2:30: 2Sa 7:12; Psa 89:3-4; 132:11 2:31: Psa 16:10 2:33: Ume5:32; 7:55-56 2:34: Psa 110:1 2:36: Ume 5:30-31

Ume 2:37 164 Ume 3:1037 Iok laol, Petrus na helenga nemur tua

tote hehei pe hana leteria, ol pe heheipe hana nemur te hele lange Petrus pepekngana mur ke mai, “Oe atong mur, peimem lape mopoi ke pomere mai ol?”

38 Pe Petrus hele lange iri ke mai koi,teke, “Imo lochloch ngana nem, imo ellepe elle, a hulia letemo nga lemo poingaporeke ngana mur, pe a mene henuninganga Iesus Krisus ene. Pomalam lape NeHa-lang letena ia imo nga lemo poinga porekengana mur. Pe lape a mene tunginganengaOpepengpeng pule nengeNeHalanghekulo sue at nei. 39 NeHalang taluehelenga kerkereng ngana lo, nenge teketunge Opepengpeng lange imo pe nge tu-tumo mur pe nge hulua lochloch ngananenge tetu nga tau. Oe, tunge lange irinenge i sipona iua iri.”

40 Pe Petrus hele hote helenga e pulelange iri pe hele ke kerkereng toto langeiri ke mai, “Anau ala amo, iange lapemelmelenga palaungana nenge NeHalangtunge lange hana poreke ngana mur, lapemene imo pule!” 41 Petrus na helenga tuatote leteria pe hulua halang toto leteriamanmanna nga helenga nemur. Ke poma-lam te mene henuninga. Ke hehei pe hanairi ana non kina lime iri analoch iri mol(3,000) te lohot ke Iesus nena hana murnga etue neu pengpeng.

Iri Nenge Leteria Manmanna Nge IesusTetu Ngaria

42 Iok, iri lochloch ngana nenge te hulialeteria pe temene henuninga nem, kokoesmana tela nge Iesus nena hana mur kete hetottore iri. Pe tetu ngaria pomai,tenau hel mule nge iri ke pomanga irilochloch titiria mur hel. Te eukirau pe tengau ke elle pe te eukirau ke te hetalaulau.43 Pe Iesus nena hana mur tepoi hototelala mur pe ure papalaungana mur pehulua te esesia pe te rura toto. Pe hariakangkanga manmana. 44 Ke iri lochlochngana nenge leteria manmanna nge Iesustetu manmana ke muria elle, pe te tunghelel aria ure. 45 Nenge teke tetu pe melena ure unne sune mana, te mene reria urehel langa ingala, nem pe mele hel te oliareria ich unne pe uruna te laia nge melenem. 46Kokoesmana tela ke te eukiraungaNeHalang nena pele palaungana. Pe puletela ke te eukirau ke te ngau nga reria pele

mur. Te ngau pe te iech pe te tung heliaaria ngaunga. 47Pe te heto heke NeHalangene pe te iech toto iange hehei pe hanalochloch nenge Ierusalem, leteria uranamanange iri. Nga etue lochloch, NeHalanghesilei hotote nena hana mur. Ke ngapoinga nem mana, iri nenge NeHalangmene mule iri pe leteria manmanna ngeIesus, te lohot ke iri hulua toto.

3None Nge Apena Lul

1 Nga ulei nga etuene e, Petrus iri naiIoanes tei teu lala nga NeHalang nenapele palaungana. Tei teu lalamau ke tehetalaulau ke pomanga kokoes te popoialo. 2 Pe NeHalang nena pele palaungananeu matana, te hetue ke ene Rerere. Penone nge apena lul nga i kino ngana nikearare lamau. Kokoes mana te takisia i kete laia nga pele matana neu, ke longlongumtutuna nge hehei pe hana nge tei teulala nga NeHalang nena pele palaungananeu. 3 Iok, esia Petrus iri nai Ioanes nge teiteu lala, pe long umtutuna lange iri. 4 Olpe Petrus iri nai Ioanes te nachnei hite i,pe Petrus hele, “Onau at nge imem!” 5 Iok,ana non naula nge iri nai pe teke ma lapete tunge ute lala nge i.

6 Pe Petrus hele mule lange i, “Iau lekumtutuna ero toto koi, nenge lape e tungelange iong. Pe lek ure nenge e teke e tungelange iong ngana koi nei; Nga Iesus Kristusnenge Nasaret ene, e hele lange iong keomes haka pe oi!” 7 La Petrus rahit hekenon neu nga penna tamalmal pe ueiueimana ananon apena takaha pemes sapele.8Non neu mes nga apena pe tamu haka petalun ke i rara sapele. Pe i pe Petrus peIoanes tei teu la sapele nga NeHalang nenapele palaungana neu letena. Pe non neuii pe tamtamu pe heto hekeke NeHalangene. 9 Pe hulua lochloch ngana nga lamaute esia non neu nge ii pe te longe i ngeheto hekeke NeHalang, 10ol pe te rura totope leteria tuanin rara ke te teke, “Utartoto nenge poia non nem ke urana mule?”Iange tenau urume ke i non nenge arare kelongmanmana umtutuna nga pelematananenge Rerere.

Petrus Haliu Nga NeHalang Na PelePalaungana

2:39: Isa 57:19 2:41: Ume 2:47; 4:4 2:42: Ume 20:7 2:44: Ume 4:32-35 2:47: Ume 6:7; 11:213:4: Ume 14:9 3:6: Ume 4:10; 16:18

Ume 3:11 165 Ume 4:211 Iok laol, hulua lochloch ngana te

longe ure neu nge lohot pe te song ke telanga sauach nenge te hetue ke Solomon naSauach. Tela pe non neu lau hite Petruspe Ioanes ke temes. 12Pe Petrus esia hulualochloch ngana nemur nge te rura ia nonneu nge i mule pe hele, “Imo hana nengeIsrael, pomere nenge a nachnei sakililiaimem ke pomam? Imo a teke lememkerkerenga palaungana pe imem toto kai,nengemopoia nonnei ke imulemai? 13Ratete mur aria soke NeHalang nenge Apra-hampe Isak pe Iakop te heto hekeke, tungehemalmalinga lange nena hekuleileinga,Iesus lo. I laka nenge a tunge i langahana nenge Rom peria. Pe Pilatus heleke teke hottaua ute nge non nem poia keporeke ero, pomalam teke papa ala ananga helenga pallaklaka ngana nenge a poialange i. Pe imo a hulia patangamo lange ipe a toto ita toto lange Pilatus ke a teke,non nei mete. 14 Non nei, NeHalang nenanon toto. Ke na poinga pe na ume murpengpeng mana. Pe imo lememo ero iai ke a teke lake mete. Pe a hele langePilatus ke mene non nenge hunun hanamunna. 15Ke imo a hune non nenge tungemaulinga at nge ita laka. Pe ana non,NeHalang hemaul heke mule i lo. Imemnai mo esia ke ngana koi nenge mo heleia.16 Ke imem nai letemem manmanna totonge Iesus. Imo a esia non nenge apena lulnem, i urana mule nga kerkerenga nengaIesus ene. Ke letemem manmanna nganange Iesus laka nenge poia non nem keurana mule.

17 “Pe titik mur, e eteia ke ulolo. Imoul amo papalauna mur, a poia poinga neilange Iesus iange a eteia ero. Ke nganalaka nenge lememo ero ia i. 18 Pe e helelange imo pengpeng, NeHalang hele hotenga hetatalonga mur haria nge nike lo.Nenge hele ke teke, ‘Non Mesias nengeat ke mene mule nena hana mur, lapetakisia melmelenga palaungana.’ Ke ngapoinga nenge a poia nem, pete tote Ne-Halang hele ngana. 19 Pomalam apoi kepomai koi; A hulia letemo nga lemo poingaporeke ngana mur pe a nanasia NeHalang.Pomalam lape NeHalang letena porekeiaimo nga lemo poinga poreke ngana mur.20Nenge teke apoi ke pomam, lape NeHa-langhekulo sue opemoanangaunga at nge

imo. Ke lape kulosiaMesias nenge i siponahenonou hote lo, ke at mene mule nenahana mur nenge hesilei hote iri lo. KeMesias nem laka Iesus i sipona. 21Pe i lapetunga tapa mukam ke kulele etue nengeNeHalang talue ke teke, poia ure lochlochngana ke te lohot ke heueu ngana mule.Helenga nem, NeHalang i sipona hele hotenga nena hetatalonga mur haria nge nike.Pe hetatalonga nemur, NeHalang talue irike altoto ke te poia ume nem pengpeng.22Ke nge nike, Moses hele tote Ne Iesus kemai,“ ‘Amo Soke NeHalang lape henonou hote

mele e nge imo sipomo,pe talue i ke i hetatalonga ke mange

iau.Pe teke hele ke mere lange imo,

a longo taua nena helenga mur.23 Pe mele hel nenge te longo taua hetata-

longa nem nena helenga ero,lape tetu teu langa NeHalang nena

hana mur ero.Pe lape NeHalang hun sue iri ke

tehet.’24 “Pe hetatalonga lochloch ngana nge

nike, te hele hote utar nenge te lohototheueu nei. Talun nge hetatalonga Samuelpe ole lange pekngana nemur nenge tenanasia i. 25 Pe imo lape a mene urenemur nenge hetatalonga mur te heleia.PeNeHalang hele hote ure nemur nga etuenenge, i pe lemo tete mur te talue helengatomunga hel nem. Iange i hele langeApraham ke pomai, ‘Lape e pete hulualochloch nga ich, pe petanga nem lape atnge iong sipom alom.’ Nge nike, NeHalangtunge helenga nem lange Apraham, peheueu nei, petanga nem sio at nge imool. 26KepomalamNeHalanghenonouhotenena non pe kulosia i ke at tala nge imo kepete imo pe halaua imo elle pe elle, ke ahile lemo poinga poreke ngana mur.”

4Hana Papalauna Leteria Inin Taua Petrus

Iri Nai Ioanes1 Iok, Petrus iri nai Ioanes te hele lala

nge hehei pe hana kura pe tunginga anahana mur pe non soke nenge nauelele Ne-Halang nena pele palaungana ana naun-gaala mur pe Satiusi mur hel teat ke tepuris. 2 Teat pe leteria inin toto iange

3:13: Exo 3:6, 15; Luk 23:13-25; Ume 2:23 3:17: Luk 23:34; 1Ti 1:13 3:19: Ume 2:38 3:22: Deu 18:15,18-19 3:25: Gen 22:18 3:26: Ume 13:46

Ume 4:3 166 Ume 4:27Petrus iri nai Ioanes te hetottore hehei pehana nga Iesus nge maul haka mule ngametenga. Ke nem hemallaha hot tote ke,iri nenge te mete lape te maul haka mule.3 Laol pe hana papalauna nemur te lauaPetrus iri nai Ioanes ke te teke te onteiairi nai pe ero. Iange kileng ulei sio lo. Po-malam tetal teua iri langa tuele au ngana.4 Pe hulua lochloch ngana nenge te longeiri nai reria helenga, leteria manmanna.Ke iri nenge leteria manmanna te lohot keiri ana non kina lime iri analoch iri lime(5,000).

5 Iok, pomange rou almasinga ana hanamurpehananenge irimukmukange Israelmur pe hotonga ana hetoronga mur, teatke te eukirau nge Ierusalem. 6Pe tungingaana hana mur aria non soke, ene Anas.Ke Anas pe Kaepas pe Ioanes pe Aleksantape iri hel pule nenge te lohot nga matanenge tunginga ana hanamur, iri lochlochtela ke te eukirau luluch nge hana nemur.7 Laol pe te hemesia Petrus iri nai Ioanesnga mataria pe te onteia iri ke pomai, “Apoia ure nei ke mere mai? A mene lemokerkerenga langai nenge a poia ure nei? Pea poia nga itei ene?”

8 Pe Opepengpeng teu ke muta toto ngePetrus pe tuacholia hana nemur reria he-lenga ke mai, “Imo almasinga ana hanamur pe imohananenge imomukmukangeIsrael mur: 9 A onteia imem nga halaunganenge mo poia nge ape lul nei. Maul kemere? 10 Imo lochloch pe imo Israel mura longo ke nek. Non ape lul nei uranamule nga IesusKristus nengeNasaret nenakerkerenga. Pe imo a hune ana non kemete nga ana manga toto. Pe NeHalanghemaul heke mule i. Pe NeHalang nenahelenga hele ia Iesus ke mai:11 “ ‘I laka, i um nenge imo hana nenge a

lelele pele lememo ero ia.Pe i, lohot ke i um palaungana nenge

rahtua ele pele.’12 Maulinga at nge mele ero ol. At mananga Iesus ene.”

13Hana papalauna nemur te esia Petruspe Ioanes pe te rura. Iange iri nai temesia aria seilil. Pe te eteia iri lo, nge iri hanamana nge ramaria alchach ero. Pomalamte eteia iri nai nge tetu luluch nge Iesus.14 Pe te esia non ape lul nem nge mesluluch nge iri pe te reng toto ke te hele

ia helenga e ero ol. 15 Hana papalaunanemur te kulos hote iri nai pe te heletele el nge iri, 16 “Lape ta poia iri nai kepomere? Hehei pe hana lochloch nganange Ierusalem te esia iri nge tepoi hoteure palaungana nem nge hemallaha hoteNeHalang na hekerkerenga. Ure nei, tatalkome ero ol i! 17 Teke poi, pe ta heleke kerkereng lange iri nai ke te heto hekeIesus ene ero ol. Pomalam ure nei het lakoloi pe te heloloune ero ol.”

18 Te iua iri nai pe te hele ke kerkerenglange iri nai ke te hetottoro pe te haliu ngaIesus ene ero ol.

19Pe Petrus iri nai Ioanes te hele, “A milteu la. Nga NeHalang matana, poinga teinge urana? Mo longo taua NeHalang mamo longo taua imo? 20 Imem, ute pele ngera ele halimem ero ol iange mo longe pemoes tote lo.”

21 Pe hana papalauna nemur te hottauaute ero toto nge poreke nge iri nai ngetetal teua iri nga tuele au ngana. Poma-lam, te keres taua iri pe te kulos hote irinai ke tela. Iange hulua te esia ure nemnge lohot pe te heto heke NeHalang. 22 Penon nenge te hemasia i nei ana hesinga elehaka nga ana non kina nai (40).

23 Te kulos hote Petrus iri nai Ioanes kehet pe tela sapele nge pekngaria mur pe teheleia ure lochloch nenge almasinga anahana mur pe tunginga ana hana mur ariapapalauna mur te hele ia lange iri. 24 Irite longe helenga nemur pe iri lochlochleteria elle pe te hetalaulau lange NeHa-lang ke pomai, “Non Soke, iong sipom oalahote tapa pe ich pe ruach pe ure lochlochngana. 25 Nge nike toto, Opepengpenghele hot nga lem hekuleileinga, lemem tene Teuit hanna ke pomai:“ ‘Pomere nge hana lomonmona mur lete-

ria inin hali?Pomere nge tetal hel ia helenga ke te

heporeke Non Soke?26Kileng mur nga ich aria naungaala mur

tetal helenga ke tei ia polong.Hana papalauna mur pule tetal helenga

ke te hekou sue Non Sokepe Mesias nenge Non soke tal hote ke

mene mule ita.’27 Oe Non Soke. Manmanna nge Herotiri nai Pilatus te heua hana lomonmonamur pe Israel mur ke teare nga tuele tana

4:4: Ume 2:41 4:10: Ume 3:6, 13-16 4:11: Psa 118:22 4:12: Mat 1:21 4:18: Ume 5:28 4:19:Ume 5:29 4:24: Exo 20:11; Neh 9:6; Psa 146:6 4:25: Psa 2:1-2 4:27: Mat 27:1-2; Luk 23:7-11; Ume 3:13

Ume 4:28 167 Ume 5:16nge Ierusalem. Tetal helenga ke te hekousue Iesus, lem hekuleileinga nenge otalhote. 28 Iri te poia poinga nem, nanasmene iong lemem ngam. Iange lohot ngalem kerkerenga nike. 29 Iok, Non Soke onau sio at nge imem, lem hekuleileingamur ke o halaua imem. Iange hana kai tehemataua imemmai. Ke o halaua imem kemomes ke kerkereng toto kemo haliu hotelem helenga. 30 Otul hote perim ke mohemasia haleles mur pe mopoi hote urepapalauna ke hemallaha hote lem kerk-erenga. Mo poia ure nemur nga Iesus ene,lem hekuleileinga nenge iong sipom otalhote.”

31 Te hetalaulau ke ulo, pe kileng nengete hetalaulau ia nem rur. Pe Opepengpenghemute iri lochloch ke aria seilil ke te helehote NeHalang na helenga.

Iri Nenge Leteria Manmanna Te HalauHel Iri

32 Iri nenge leteria manmanna, leteriape ramaria elle mana. E nge iri teke itoro nena ute ero, iange ure lochloch teteke iri lochloch reria. 33 NeHalang tungsue hekerkerenga palaungana lange Iesusnena hekulkulonga mur ke te haliu hoteIesus maul haka mule ngana. Pe petetote iri lochloch. 34 Iri lochloch reria urepe ute e nge alpapa nge iri ero. Iangeiri nenge reria ich pe reria pele, te hilehotote ke mele hel te ololia iri. 35 Pe temene ure nemur ururia pe te tunge langehekulkulonga nemur. Pe hekulkulonganemur te heronge lange iri nenge reriaure mur ero. 36 None nge ene Iosep, tanahoe i nge Saipras. Pe ana mata, Liuai.Pe hekulkulonga nemur te hetue i ke eneParnapas. (Luna, non nge hekerkereng iahehei pe hana leteria pe halachlaua iri.)37 Ana non pule hile hote na ich unne kemene uruna pe tunge lange hekulkulonganemur.

5Ananias Iri Nai Sapaera

1 Iok laol, none nge ene Ananias iri nainehei Sapaera reria ich unne, mele hel teolia pule. Pe Ananias rahite umtutunanenge ich neu uruna ele. 2 Nehei puleeteia pe ngata mana. Ol pe Ananias meneumtutuna elemana, pe laia nge Iesus nenahana mur iange ele kou talkome lo.

3Pe Petrus hele lange Ananias, “Pomerenenge ongata lange Non Poreke ngana keo pallakaia Opepengpeng, ke o rahit muleumtutuna ele nga ich uruna nenge omenenem? 4 Ich nem te olia ero kura pe ionglem nike. Pe te olia ke het pe umtutunanem, iong lem pengpeng. Pe utar nengepa heke iong ke o poia poinga nei? Iongo pallaklaka ia none mana ero, o pallakaiaNeHalang laka nem.”

5 Ananias longe helenga nem, pe losiope mete sapele. Pe iri nenge te longe urenemnge lohot, mataunga palaungana lauairi. 6 Ol pe hana lolomele hel tela ke teruchite non neu koluna pe te takis hotekela tealo hite.

7 Etue mala pol lo pe Ananias nehei iteuat. Pe i eteia utar nenge lohot tala nga etueneu ero. 8Ol pe Petrus onteia i, “O hele atnge iau mukam, lemo ich unne nenge teolia lange imo nai, uruna kaloi?”

Pe ana hei hele, “Oe, uruna lochlochlakalom.”

9 Ol pe Petrus hele mule lange i,“Pomere nenge imo nai em a ngata hel kea totoia NeHalang opene ke pomam? Onaula, hana nenge tealo hite em iau temes ngapele matana neu pe lape te takis hote iongla pule!”

10Nga etue unne neu pengpeng, hei neulosio pe mete sapele. Pe hana lolomeletei teu at pe ana hei mete lo, pomalam tetakis hote kela tealo hite i nga ene rikena.11 Ol pe iri lochloch ngana nenge leteriamanmanna nge Iesus, pe iri hel pule nengete longe ure nemur nge te lohotot, iri tematau toto ol.

Iesus Na Hekulkulonga Mur Te HemasMule Hulua Halang

12 Iesus nena hekulkulonga mur tepoihote ure papalaungana halang ke hulualochloch te esia. Pe iri nenge leteriamanmanna, te lala ke te eukiraurau ngaSolomon Nena Sauach. 13 Pe iri nenge tetu nge hot, leteria urana mana nge iri peteteu pulut mana pe teare luluch nge iriero. 14 Pe hulua halang toto, leteria man-manna nge Iesus pe teteu kela te koko teunge Iesus nena hanamur. 15Ol pe hehei pehana tela ke te takis hote iri nenge singiriahaleles ke teat ke te emara sue iri nga hetemur nga kue ilina. Pomalam, Petrus itotope openema hite iri pe temaul. 16Pe hulua

4:28: Ume 2:23 4:29: Epe 6:19 4:32: Ume 2:44 4:34: Ume 2:45 5:2: Ume 4:34-35 5:3: Ioa13:2 5:12: Ume 2:43; 14:3

Ume 5:17 168 Ume 5:37lochlolch ngana nga kileng nemur nengetetu rochroi nge Ierusalem, te longe pe iripule te takis hote haleles kina mur pe irinenge uneinei poia iri. Te atia iri pe Iesusnena hanamur te hemasmule iri lochloch.

Tetal Teua Petrus Iri Nai Ioanes Nga TueleAu Ngana

17Ol pe tunginga ana hanamur aria sokepe pekngana mur nenge iri Satiusi, te esiaure nemur nenge Iesus nena hana mur tepoia pe saria keke iri. 18Pomalam te lohakape telaua Petrus iri nai Ioanes pe tetal teuairi langa tuele au ngana, kela tetu luluchnge hana porekreke ngana mur. 19 Pe ngamiliko NeHalang nena angkelo e loe tueleau ngana neumatana pemene hote Petrusiri nai Ioanes pe hele lange iri ke mai,20 “Ala ke a mes nga NeHalang nena pelepalaungana letena pe a hemallaha hotehelenga lange hehei pe hana ke nek ngatunga heueu ngana nei.”

21 Iok laol, uach sio pe iri nai teteu lasapele nga NeHalang nena pele palaun-gana pe te talun ke te hetottore hehei pehana ke pomanga NeHalang nena angkeloneu heleia lo. Pe Anas iriul peknganamur te iua hana papalauna nenge Israelte eukirau. Pe te hekulo helenga langatuele au ngana ke te mene Petrus iri naiIoanes at. 22 Iok palpal hussu mur tela kete lohot nga tuele au ngana pe Iesus nenahana nai neu iri ero lo. Ol pe tela mulepe te hele lange hana papalauna nemurke mai, 23 “Mola ke mo lohot lamau pemo esia piunga lochloch ngana nga tuelechantom ngana neu, aria chaunga tetu ketekerkereng. Pe naualanga nemur nengete umume lamau, temes ke te ronge pi-unga lochloch. Iok, mo lohe piunga e kemoi teu la, pe hana nemur iri ero.” 24Ngaetue nem, hana papalauna mur pe nonsoke nenge nauelele palpal hussu mur ngaNeHalang nena pele pe tunginga ana hanamur aria papalauna mur te longe ke mau,pe ngaria lohot pe leteria tuanin rara ke teteke, hana pane tela ke merei?

25Ol pe none at pe hele, “A nau at, hananenge atal teua iri langa tuele au ngananem, ngaria kou te hetottore hehei pehana nga NeHalang nena pele palaunganaletena.” 26 Ol pe palpal hussu mur iriularia soke, tela ke te mene iri pe te meneiri ke nek mana pe te poia ute hel lange iri

ero, iange temataua hulua lochloch ngananemur nge lape telope aria um.

27 Iok laol, palpal hussu nemur te meneiri ke tela te hemesia iri nga hana nengete longlongo helenga mataria. Pe Anas lo-haka pe hele, 28 “Imemmoheo ele tote imonge a hetore hehei pe hana nga non nemene. Pe ero. Imo a hetottoro pe kura, kehehei pe hana nga kileng lochloch nganange Ierusalem te longe lemo helenga murlo. Pe pule, imo a tue helenga at nge imemke a teke mo hune non nem ke mete.”

29 Pe Petrus iri ul Iesus nena hekulku-longa mur te tuacholia hana nemur reriahelenga ke mai, “Imem mo nanas tau pu-lut mene hana pele hel nga ich nei reriahelenga ero. Mo nanas mene NeHalangna helenga mur!” 30 Imo a heon hekeIesus nga manga toto, ke nga poinga nem,a hune i ke mete. Pe ratete mur ariaSoke NeHalang hemaul heke mule i ngametenga lo. 31 Pe mene heke i kela het-akile nga ilina nga penna tamalmal. Ngalamau Iesus lohot ke i naungaala ana nonpe hemasinga ana non. Iange NeHalangteke Israel mur te hulia leteria pe te menemaulinga ke koko. 32 Imem mo esia utarnenge NeHalang poia lo. Pe imem toroero. Imem ul Opepengpeng. I laka, NeHa-lang nena tunginga nenge tunge lange irinenge te longo taua i.

33 Iri hana papalauna nemur nge Is-rael, te longe ke mau pe leteria inin totonenge te teke te hune Iesus nena hanamur ke te mete. 34 Pe ero, Non Paresioe nge ene Kamaliel mes haka nga hanapapalauna nemur leteria pe hele ke teke,te mene hote Iesus nena hana mur kelatemes pol nge hot mukam. Ana non ihotonga ana hetoronga ke hulua lochlochngana tepoi ke nek lala nge i. 35 Pehele lange hana papalauna nemur ke mai,“Imo hana nenge Israel, anau ke nek totonga utar nenge a teke a popoia lala ngehana nemur. 36 A eteia, nga lia manmananone nge ene Tiutas lohot pe teke i nonpalaungana pe na kerkerenga halang. Pehana iri ana non kina iri ana non kinaelle (400) leteria manmanna nge i pe tenanasia i. Pe nga etue nenge te hune i kemete, nena hana mur te ua parai pe tepoihote ume pele ero. 37 Iok, nga hoena Iutasnenge na nge Kalelea lohaka. Lohaka ngaetue nenga sisalanga nge hehei pe hana

5:19: Ume 12:7-10 5:28: Mat 27:25 5:29: Ume 4:19 5:31: Ume 2:33-34; Epe 1:20; Hip 2:10; 12:25:36: Ume 21:38

Ume 5:38 169 Ume 6:12lohot, ke tehas susue eria. Ana non teunga hulua leteria ke te nanasia i ke tepoiheke hunelinga, iange lemeria ero ure neunge lohot. Iok te hune i ke mete pe irilochloch ngana nenge te nanasia i nem teua parai pule. 38 Pe nga ure nenge lohotheueu nei, e hele lange imo pengpeng, apoia ute lange hana nemur ero toto. Ahile hote iri ke tela! Iange nenge tekeure nenge te popoia nei, iri siporia tepoihekemene, lape ure nem sisparai siomule.39 Pe nenge teke NeHalang i sipona poiheke, imo nakumo ero toto nge apoi eleiri. Nenge teke apoi poreke iri heueu, apoiporeke NeHalang ke ulolo!” Laol pe hanapapalauna nemur te nanas mene Kamalielnena helenga.

40 Iok, teiu teu mule Iesus na hekulku-longa nemur at pe te palia iri. Te palia irike het pe te hele ke kerkereng toto mulelange iri ke te hetore hehei pe hana ngaIesus ene ero ol. Ke het pe te kulos hoteiri ke tela sapele.

41 Iok laol, hekulkulonga nemur te hilesue hana papalauna nemur ke tela ol pete iech toto iange NeHalang teke nakuriange te mene meinga palaungana toto ngaIesus ene. 42 Pe kokoes mana nga etuelochloch tela ke te haliu hotote NeHalangnena helenga urana toto ngana lala ngehehei pe hana nge reria pele mur, pepule nga NeHalang nena pele palaunganaletena. Te haliu hote helenga urana totongana nenge Iesus i sipona i Mesias, nengeNeHalang kulosia ke at mene mule heheipe hana nengeNeHalanghesilei hote iri lo.

6Te Henonou Hot Ke Hana Iri Rahtele Nai

1 Iok nga etue nemur iri nenge leteriamanmanna nge Iesus te lohot ke iri halangtoto. Ol pe ngunngunuga e lohaka ngeIuta mur nenge te helelia helenga Krik iriul Iuta mur nenge iri Iuta pengpeng. Pengunngununga nem, huna nga ngaunganenge te heronge ke kokoes lange pakarmur nga etue elle pe elle. Iange hei pakarmur nenge Krik nem, te menmene ariangaunga ke nek ero. Pomalam te ngungunge iri nemur nenge Iuta pengpeng. 2 Olpe Iesus nena hana iri analoch pe nainem te eukiraua iri lochloch nenge leteriamanmanna nge Iesus pe te hele lange irike pomai, “Nenge teke mo hilesue ume

nenge mo hetottore hehei pe hana ngaNeHalang nena helenga pela mo herongomulmule amo ngaunga, panem urana ero.3 Ke pomalam, kole mur, imo sipomo ahesilei hot ke hana iri rahtele nai nge imomule, ke tenau ele ume nem. A henonouhote mele hel nge Opepengpengmuta ngeiri, pe leteria pe reria poinga mur uranamana. 4Pe imem, lapemotu pengpeng ngaumenengemohetalaulau pemohetottorehehei pe hana nga NeHalang nena helengamur.”

5 Iok laol, iri lochloch lemeria ke teteke tepoi ke pomanga Iesus nena hanamur te hele ngaria. Pomalam te henonouhote Stipen, non nenge letena manmannangana tuke kerkereng toto, pe Opepeng-pengmuta nge i. Pe pule Pililpus pe Proko-rus pe Nikanor pe Timon pe Parmenas peNikolaus. Nikolaus i nena nge Antiok pe ikoko teu luluch nge Iuta mur nge leteriamanmanna nge NeHalang. 6 Iok, te menehana nemur ke te laia iri nge Iesus nenahana mur ke tetal heke peria nge iri pe tehetalaulau haka nge iri.

7 Pe NeHalang nena helenga song keronge kileng lochloch ngana. Pe heheipe hana halang nge Ierusalem te lohot keIesus nena hana mur ia iri. Pe tungingaana hana mur halang, leteria manmannanga NeHalang nena helenga pule pe tenanasia.

Te Laua Stipen8 Iok, Stipen i non nenge NeHalang pete

tote i, pe tunge na kerkerenga palaungananenge poi hote ure papalaungana hel ngahulua leteria ke te esesia. 9Ol pe hana helteat ke iriul Stipen tetak huluelia helenga.Pe hana nemur ria hetoronga ana pelee nge te hetue ke ene, hana nenge irisiporia tenau ele iri. Pe hana nemur reriange Sirini pe Aleksantria, pe pekngaria helpule teat nga ich nenge Silisia pe Eisia.10 Pe Opepengpeng helete matana toteStipen ke hana nemur nakuria ero nge tehekou sue Stipen nga helenga.

11 Ol pe la teol hite hana hel, nenge tepallaklaka ke te teke, “Mo longe Stipenngehele poreke tote NeHalang iri nai Moses.”

12 Ke nga poinga nei te hesosolos heketote hehei pe hana pe hana papalaunape hotonga ana hetoronga mur leteriake telaua Stipen. Pe la te hemesia nga

5:40: Ume 4:18 5:41: Mat 5:10-12; 1Pi 4:13 6:1: Ume 4:35 6:7: Ume 2:41; 16:5 6:10: Luk 21:15

Ume 6:13 170 Ume 7:18hana papalauna nenge te longlongo he-lenga mataria nga NeHalang nena pelepalaungana letena. 13 Pe te mene teuahana hel pule kela te channanga ke teteke, “Non nei, kokoes mana, hele porekeNeHalang na pele pe Moses nena hotongamur. 14 Pe pule, mo longe i nge hele keteke, Iesus nenge Nasaret nem lape totosue NeHalang nena pele palaungana nei,pe hetaua rera poinga mur nenge retteMoses tung sue at nge ita nge nike.”

15Ol pe hana papalauna nemur te nach-nei hit tote Stipen, pe te esia Stipennge nakuna pomalaka nga NeHalang nenaangkelo toto.

7Stipen Hele Nga Hana Papalauna Nemur

Mataria1 Iok, non soke nenga tunginga ana hana

mur, onteia Stipen ke teke, “Ure nemurnenge hana nei te hele hotote atat ngeimem nemai, manmanna kai?” 2Pe Stipentuacholia lange hana papalauna nemur kemai, “Titik mur pe temek mur, a longoat nge iau mukam! Nge nike, rette Apra-ham tu nge Haran ero kura pe NeHalangNon Palaungana nenge nena hemalma-linga nenge sina ala toto, lohot nge i ngatuele tana nge Mesapotamia. 3 Pe helelange i ke teke, ‘O hile sue lem kileng pelem hana mur pe ola ke otu nga ich ngelape e henonoua lange iong.’

4 “Pomalam Apraham lohaka nga nakileng huna nge Saltea pe la ke tu ngeHaran. Iok, Apraham temene mete ke hetpe NeHalang kulosia i ke at nga ich nengea tutuia nei. 5 NeHalang tunge ich unnelange Aprahamero toto. PeNeHalang heleke manmanna toto ke teke tunge ich neulange Apraham pe na tete mur ke rea ich.NeHalang hele hote helenga kerkerengngana nem pe Apraham hoe tutuna murhel ero kura. 6 Ke NeHalang hele langeApraham ke mai koi, ‘Iong lem tete murlape tetu nga kileng tau ngana e nga ichnenge iri siporia reria ia ero. Pe lape tetuke te hekuleilei menmene iri nga kilengnem. Pe hana nga kileng nem, lape tepoiporeke tote iri ke hesinga iri ana non kinairi ana non kina elle. (400) 7 Pe lape e poia

ure meena ngana ke lohot nge hana nengelemtete mur te umume nge iri nem. Pelape nga hoena lem tete mur te ua hot ngakileng neu pe teat ke te heto heke iau ngakileng nei.’ 8 Ol pe NeHalang hele langeApraham ke terir us. Ke nga poinga nengeterir us, poinga nem helete metene iringa NeHalang nena helenga tomunga helnenge heleia lange Apraham. Ke Aprahami Isak temene. Pe Isak, tana hoe i ke anaetue iri rahtele mol, pe temene Aprahamrir us sapele. Pe nga hoena Isak lohot ke iIakop temene. Pe Iakop hoe ra tete mur kehana analoch pe nai nem.

9“Pe Iakop tutunanemur saria keke tiriaIosep pe te mene i lange hana lomonmonangana mur ke te olia i pe te mene sapelei ke lange Ekipto. Pe NeHalang tu luluchtoto nge Iosep. 10 Ke nauele tote i nga uremeena ngana mur nenge lohotot nge i. Pepule tunge letematana ngana palaunganatoto lange i. Ke nem poia Parao, nonsoke nenge Ekipto, ke lemene tau totei. Pomalam Parao talue Iosep ke nauelekileng nenge Ekipto, pe pule nauele urelochloch ngana nenga Parao na pele.

11 “Laol pe uringa palaungana lohotsapele nga kileng lochloch ngana nengeEkipto. Pe nge Kanan, rera tete nemurte uri. 12 Ol pe Iakop longe nge te tekengaunga kou nge Ekipto. Pomalam kulosiatutuna mur ke tela. 13 Iok, tela mule henaingana pe Iosep hemallaha hote i langetitina mur pe Parao eteia ke Iosep titinamur teat. 14 Ke het pe, Iosep hekulo langetemene Iakop pe hele lange i ke teke, irilochloch te lohaka pe tela nge Ekipto. Peiri lochlochngananenge tetu lamau iri ananon kina iri mol pe analoch pe lime (75).15 Iok laol, Iakop sio la sapele nge Ekipto.Pe nge Ekipto i pe ra tete hana nemur temete. 16Pe te takis mule koluria kela tealohite iri nge Sekem, nga metenga ana polonenge Apraham olia nga umtutuna langehana nenge te lohot nga mata nenge iriHamor.

17 “Iok, etue at rochroi lo, nenge lapeNeHalang nena helenga utona nengeheleia lange Apraham lape lohot kemanmanna. Pe Israel mur nenge tetunge Ekipto neu iri hulua toto ol. 18 Iok,

7:2: Gen 11:31; 12:1 7:4: Gen 11:31—12:5 7:5: Gen 12:7; 15:18; 17:8 7:6: Gen 15:13-14; Exo 12:407:7: Exo 3:12 7:8: Gen 17:9-14; 21:4 7:9: Gen 37:11, 28; 39:2, 21-23 7:10: Gen 41:37-44 7:11:

Gen 41:54; 42:1-2 7:13: Gen 45:1-4, 16 7:14: Gen 45:9-11; 46:27 7:15: Gen 46:1-7; 49:33 7:16: Gen23:2-20; 33:19; Jos 24:32 7:17: Exo 1:7-8 7:19: Exo 1:11-22

Ume 7:19 171 Ume 7:42none nge altoto ol lohot ke i naungaalaana non nge Ekipto. Pe i eteia Iosep eroiange Iosep mete ke mala lo. 19 Pe ananon pallakaia rera tete hana nemur kepoia poinga poreke toto ngana lange iri.Poia iri ke tesau hote tuturia mur nengekinkino ke te mete.

20 “Pe nga etue nenge Moses tana hoei, NeHalang lemene tau tote Moses. Petenau ele i nga temene na pele ke teio irimol. 21 Pe nga etue nenge tesau hote i,naungaala ana non nem tuna hei nganamene i pe nauele i ke pomanga tuna toto.Pe nauele i kela i soke. 22 Iok laol, Moseshele ngana pe ana umemur lohot ke uranatoto, iange mene tote hengetoro nengeEkipto mur ke nek toto.

23 “Iok nga etue nenge Moses anahesinga iri ana non kina iri nai, (40) tekeirara kela nau toto pekngana Israel mur.24 Ol pe esia non Ekipto e nge poi poreketote non Israel e. Pomalam Moses halauanon Israel neu ke hune non Ekipto neu.25 Pe Moses teke ma hana nenge Israel teeteia ke, i sipona nge NeHalang talue i kehalaua iri ke mene hote iri nge Ekipto.Pe ero! Leteria mallaha ero toto! 26 Iokpoma ngerou, Moses esia hana Israel nainge tepal helel. Ol pe Moses lake poi heleiri pe hele lange iri ke mai, ‘Imo nai nem!Imo elle mana iam, iange lemo nge Israel.Pe pomere apal hel mule nge imo?’

27 “Pe non nenge teke palia neingananeu hepuo sose Moses pe hele, ‘Itei pa-nenge talue iong ke emem soke iong pe onauele imem pamam? 28O teke o hune iauke pomanga non Ekipto nenge o hune ngelona ma?’ 29 Moses longe helenga neu peua sapelpele kela tu nga Mitian mur reriaich pe lei ke tutuna mur nai.

30 “Iok, hesinga iri ana non kina nai (40)het, pe NeHalang nena angkelo e lohot ngeMoses nga ich sana lomona e nge rochroilanga hengene nenge Sinai. Angkelo neulohot nge Moses ke manga oan remenmennganangengau lalala nga ae tana sunengemes. 31Moses esia kemau pe letena tuaninrara ia ke halang pe teke nau ke nek toto.Iok, la rochroi toto ke teke nau ke nek pelonge Non Soke nge hele lange i ke teke,32 ‘Iau NeHalang, lem tete mur aria NonSoke. Lem tete mur Apraham pe Isak pe

Iakop, te heto hekeke iau.’ Moses longeke mau ol pe loiloi pe matau toto ke naulamule ero ol.

33 “Pe Non Soke NeHalang hele langei, ‘Opoi hote ae ulina nenga apem, iangeich unne nenge o mesia nem, heo nganatoto. 34 E esia poinga poreke ngana nengete poia lange lek hana mur nge Ekipto keulolo. Pe e longe iri nge te tangtang kengana koi nenge esio at ke e teke e menemule iri nga hana nenge Ekipto peria.Pomalam, oat nge iau ol pe lape e kulosiaiong ke ola mule nge Ekipto.’

35 “Pe Moses nei, i sipona laka nengeIsrael mur lemeria ero ia i, pe te helelange i ke te teke, ‘Itei panenge talue iongke emem Soke iong pe o nauele imempamam?’ Ke ana non i sipona koloi nengeNeHalang kulosia na angkelo ke hele lalange i nga oan sapelala ngana nei. Nengehele lange i ke teke, la mule nge Ekiptoke mukaia Israel mur ke te ua toto ngakileng nem. 36 Iok, Moses mene hote Israelmur nge Ekipto. Pe nge Ekipto, NeHalanghekerkereng ia i ke poi hote merakulomur. Pe poia hel pule nenge tei tele ngaruach nenge ene Ruach Remenmen. Pepule nga ich sana lomona nge teii ia kehesinga iri ana non kina nai (40).

37 “Pe Moses nei, i sipona laka hele keteke, ‘NeHalang lape kulosia hetatalonga enge mange iau ke lape at. Pe hetatalonganem, i mele e nge imo pengpeng.’ 38Pe anaMoses laka nenge tu luluch nge rera tetemur nga ich sana lomona, pe NeHalangnena angkelo hele lala nge i, nga hengenenenge Sinai. Pe i ngemeneNeHalang nenahelenga urana toto ngana nengemaulingaana pe tunge at nge ita.

39 “Pe ero! Ratete mur lemeria ero ngete longo lange i. Te hile hote i iangelemeria toto nge tela mule nge Ekipto.40 Ke pomalam te hele lange Aron ke teteke, ‘O ume hote ara ae tapuna e ke imukange ita ol. Iange Moses nenge mene hoteita nge Ekipto koi, ta eteia la ngana ero ol!’41 Ke nga etue neu, te les hote ae tapunae nge nakuna pomalaka nga pulumakautuna. Pe te tunge reria tunginga mur pe teheto hekeke aria soke ae tapuna nenge irisiporia te umehote nga peria. 42Pomalam,NeHalang hul patangana lange iri pe iri te

7:20: Exo 2:2 7:21: Exo 2:3-10 7:24: Exo 2:11-15 7:28: Exo 2:14 7:29: Exo 2:21-22; 18:3-47:30: Exo 3:1-10 7:35: Exo 2:14 7:36: Exo 7:3; 14:21; Num 14:33 7:37: Deu 18:15 7:38: Exo 19:37:40: Exo 32:1 7:41: Exo 32:2-6 7:42: Amo 5:25-27

Ume 7:43 172 Ume 7:58

heto heke itoch mur, pe teio pe chaia ngatapa sana. Pe poinga nenge te poia nem,pete tote hetatalonga mur tehas ngarianenge te teke:“ ‘Imo hana nenge Israel!

Hesinga iri ana non kina nai (40)nenge atu manaia nga ich sana lomona

nem,a hunune pulumakau pe sipsip mur,

ke a teke lemo tunginga mur nenge at ngeiau.

Pe tunginga nemur, at nge iau erototo.

43 Amo soke Molek, nenge imo sipomoaume hote,

laka nena pelpele ana as palaungananenge a takis rerere nem.

Pe itoch Repan opene laka nenge a takisrerere nem pule,

amo soke itoch nenge a heto hekeke.Imo, a heto hekeke ae tapuna nemur

nenge imo sipomo ales hote iri.Ke pomalam, lape e kulos hote imo ke a

umeke a amnei amo nga kileng tau ngana

e.Ana kileng, lape ai ke a hile kileng Papilon

pe ala toto.’44 “Iok, nga etue nenge ratete mur tetu

nga ich sana lomona, te umeia NeHalangnena pelpele ke nanas tau pengpeng iaopene nenge NeHalang henonoua langeMoses. 45 Iok, ita ratete mur te meneloloune pelpele nem nge tetemeria mur,pe Iosua i muka nge iri kela te mene ich.Ich neu, hana lomonmona ngana mur tetuia mukam. Pe nga etue nenge ratetemur iriul Iosua tela, NeHalang helope hotehana lomonmona ngana nemur pe iri temene ich nem sapele. Pe te hemes hekemule pelpele nem nga ich neu, pe tu kemala toto ke langa Teuit ana etue. 46 PeNeHalang poi ke urana toto lange Teuit. PeTeuit hetalaulau lange NeHalang pe heleke teke lape umeia Iakop ana soke NeHa-lang na pele urana toto ngana e. 47 Pe ero.Nga hoena toto ol, Solomon hemes hekeNeHalang nena pele palaungana nem.

48 “Pe NeHalang Nge I Soke Nga LutToto, tu teu nga pele nenge hana te umeianga peria ero. Ke pomanga hetatalongahele ngana nge hele ke teke,49 “ ‘Non Soke NeHalang hele ke teke,

Mullik nenge eare pe enau ele kilenglochloch ngana nga ich,

ngana kou tu nga lut nga tapa.Pe ich nei apek munna nge etal hekeke ia.Ke imo mam a teke a umeia lek pele e nge

mere?Pe lape kileng unne nenge lape e

arare ia, tu langai?50Pe iaumanenge e umehote ure lochloch

ngana nemur mam.’ ”51 Iok, Stipen hele lange hana papalauna

nemur ke mai, “Imo hana nemur, a longoole tototo iam! Letemo pe ramamo hittoto ke pomange hana nenge lemeria erototo NeHalang. Pe talngamo nemur, tehittoto nge te longe NeHalang nena helengamur! Apoi ke pomalaka nge lemo tetemur toto, ke lememo ero toto nge a lon-glonge Opepengpeng nena helenga mur.52 Nge nike, NeHalang nena hetatalongamur te haliu ke te teke, lape NeHalangi sipona nena none nge pengpeng totolape at. Pe imo lemo tete mur te hunlapue hetatalonga nemur. Pe heueu nei,imo sipona a tunge NeHalang nena nonnenge hetatalonga mur te helele ia nem,ke langa hana porekreke ngana mur peria,ke te hune i ke mete lo. 53 Imo sipomoa mene NeHalang nena hotonga mur ngaNeHalang nena hekulkulonga mur peria.Pe pomere nenge a nanasia ero?”

Tetamal Hune Stipen54 Iok laol, Stipen na helenga nemur

poia hana papalauna nemur ke leteria inintoto, pe te hala hit ngingiria nenge lapete hun tote i ol. 55 Pe Opepengpeng teuke muta toto nge Stipen, pe nau hakalanga lut nga tapa, pe esia NeHalang nahemalmalinga nge tualeme ke palaunganatoto, pe esia Iesus nge mes nga NeHalangilina ele nenge tamalmal. 56 Ol pe Stipenhele, “A longo at, e esia kue matana nengelanga lut nga tapa pau kou tu pa neu. PeNon Tuna pule, ngana pau kou mes ngaNeHalang ilina ele nenge tamalmal.”

57 Hana papalauna nemur te longeStipen nge hele ke mau, pe te alngariahaka ke soke toto. Pe tepoi ele talngarianga peria mur pe te song ke te latau peng-pengia Stipen ke te laua i. 58 Ol pe teolehote i langa kileng neu ana mapuo patan-gana, pe te talun ke te tamal sapelpeleana um. Pe iri hana nenge tetua tettele

7:45: Jos 3:14-17 7:46: 2Sa 7:1-16 7:47: 1Ki 6:1-38 7:49: Isa 66:1-2 7:51: Isa 63:10 7:52:Mat 23:31 7:55: Psa 110:1 7:56: Kol 3:1

Ume 7:59 173 Ume 8:23Stipen nga helenga mur, tepoi hote reriahengeron sasase ngana mur, pela tetal suenga kol kulpo e apena huna ke nauele iri.Ana non ene laka Sol.

59 Iok, hana nemur te tamalmalia Stipenpe i hetalaulau ke mai, “Non Soke Iesus, omene heke opek lange iong.” 60 Ke het petualou sio pe alngana haka ke soke toto kemai, “Non Soke o tuacholia poinga porekengana nei lange iri ero!” Stipen hele kemau ke het pe mete sapele.

81 Pe Sol esia poinga nenge hana nemur

te tamal hune Stipen ke mete, pe tekepengpeng toto nga matana.

Sol Heporeke NeHalang Nena Hana MurIok, nga etue nenge te hune Stipen ke

mete, te talun sapele ke heporeke toteNeHalang nena hana mur lochloch ngeIerusalem. Ol pe hehei pe hana lochlochngana nenge leteria manmanna nge Iesus,te ua parai ke tela nga kilengmurnge Iuteape nge Samaria. Pe Iesus na hekulkulonganemur mana tetu ol. 2 Pe atong hana helnge te nanas tau totote NeHalang lemenengana, tela ke tealo hite Stipen koluna,pe te tangia i ke halang. 3 Pe Sol poiporeke tote NeHalang nena hehei pe hanamur. Ana non iteu nga pele elle pe elle ketakrung hote hehei pe hana, pe la tal teuairi nga tuele au ngana.

Pilipus Haliu Nge Samaria4 Iok, iri nenge te ua parai neu, te haliu

hote NeHalang nena helenga mur ngakileng nemur nenge te tuia. 5 Iok, Pilipuslanga kileng e nge Samaria pe haliu hoteIesus nge i Kristus. 6Hulua halang toto telongo ke nek toto nga Pilipus nena helengamur. Te longe i nge helele pe te esiamerakulo mur nge Pilipus poi hotote iri.7Pilipus poia uneinei halang ke te alngariahaka ke soke toto, pe te iuch hot nge huluahalang ke tela. Pe iri nenge aperia elemete pe aperia lul te urana mule. 8 Ol peiechinga palaungana toto lohot nga kilengneu.

Simon Nenge Popoi Ure Paluna9 Pe none nge ene Simon tu nga kileng

neu. Ana non popoi ure paluna pe heruraia hehei pe hana pe heto heke tote i keteke i non palaungana. 10 Pe hana pa-palauna pe hehei pe aina kinkino ngana

mur te longo ke nek toto langa ana nonnena helenga mur, pe leteria manmannange i. Ol pe te hele, “NeHalang nenakerkerenga palaungana toto koi tunge nonnei.” 11 Hehei pe hana te kerkereng totoke te nanasia i, iange kokoes mana popoianena ure paluna nemur pe hulua ramariasong raraia ke halang.

12 Iok laol, Pilipus at pe haliu hotehelenga urana toto ngana nenge IesusKristus pe NeHalang nena naualanga penekinga. Haliu hote pe hehei pe hanalochloch leteria manmanna pe te henunsapele iri. 13 Pe Simon neu pule, letenamanmanna nga helenga nemur pe menehenuninga pule. Ol pe kokomanmana ngePilipus ol. Pe esia merakulo halang, pe urepapalauna hel pule nge Pilipus popoia peletena tuanin rara ke halang.

14 Iok, Iesus nena hana mur nenge tetunge Ierusalem, te longo nge iri nengeSamaria te mene NeHalang nena helengalo. Pomalam te kulosia Petrus iri naiIoanes lange iri. 15 Iok, iri nai tela ke telohot pe, te hetalaulau lange NeHalang kehekulo sue Opepengpeng lange Samariamur. 16 Iange iri te mene Opepengpengero kura. Te mene mene henuninga nemnga Non Soke Iesus ene. 17 Iok, Petrus irinai Ioanes te hetalaulau ke het pe tetalheke peria nge iri ke te mene Opepeng-peng. 18Ol pe Simon esia hana nemur ngete mene Opepengpeng, nga etue nengePetrus iri nai Ioanes tetal heke peria ngeiri. Pomalam, mene umtutuna pe tungelange Petrus iri nai Ioanes 19pe hele, “Imonai a tunge kerkerenga nem at nge iaupule. Ke nenge teke etal heke perik ngemele,mele nemmeneOpepengpengpule.”

20 Pe Petrus lohaka pe hele, “Iong lapeola ke ohet luluch nga lem umtutuna nemnga oan remenmen ngana. Mele peleolia tunginga nenge at nge NeHalang ngaumtutuna ero! 21 Pe iong, lem unne erototo pule nge o hele teu ia at nga umenei. Iange iong, letem ma ke pengpengnga NeHalang matana ero toto. 22 O hulialetem nga lem poinga poreke ngana ne-mur pe o hetalaulau lange Non Soke keletena porekeia iong nge letem tu mananga poinga poreke ngana nemur. 23 Ehele ke mai lange iong iange onau leletote NeHalang nena tunginga nei. Ke ngaletem toto, o teke opoi kemange imem. Pe

7:60: Luk 23:34 8:3: Ume 9:1, 13; 22:4; 26:9-11 8:17: Ume 19:6

Ume 8:24 174 Ume 9:4poinga poreke ngana lau hit tote iong lakanga onau lele ngam nem.”

24 Ol pe Simon tuacholia Petrus ke mai,“Imo nai a hetalau ak lange Non Soke keure e nge pomanga imo nai a heleia nem,lohot nge iau ero.”

25 Iok, Petrus iri nai Ioanes te haliu hoteNon Soke nena helenga pe te hele langehehei pe hana nga ure nemur nenge NonSoke poia lange iri ke ulolo. Ke het pe irinai tela mule nge Ierusalem. Pe nga telamule ngaria, te haliu hote helenga uranangana nga kileng kinkino ngana halangnge Samaria.

Pilipus Pe Non Itiopia E26 Ol pe Non Soke na angkelo e hele

lange Pilipus ke teke, “O lohaka pe oike ramam sio langa kue nenge song ngeIerusalem kela nge Kasa.” Kue nei, ngaetue nei, tei ia ero ol. 27 Laol pe Pilipuslohaka pe i kela sapele. Pe nga kue neu,saolia non soke e nge nauelele hei sokeKantasi nena umtutuna mur. Pe hei sokenem nauele kileng nenge Itiopia. Pe nenanon soke neu, lange Ierusalem ke hetohekeke NeHalang. 28 La ol, ana non tekela mulmule lo. Pe are teu nga arenga enenge oriong mur te takrungrunge pe sisolole alalaha nenge hetatalonga Isaias ha-sia. 29 Pe Opepengpeng hele lange Pilipuske mai, “Oi ke ola rochroi toto nga arenganeu.”

30 Ol pe Pilipus song kela rochroi totope longe non neu nge sisisia alalaha neunenge hetatalonga Isaias. Pe Pilipus onteisapele ke mai, “O eteia ure nenge o sisisianem luna pule laka?”

31 Pe ana non hele, “Ke lape e eteia kemere? Nenge teke mele hele urume at ngeiau laka lape e eteia. Pe nei ero i.” Ol penon neu hele lange Pilipus ke haka lange ikela are luluch nge i.

32 Helenga nemur nenge non soke neusisisia nga alalaha neu tang ke mai koi,“Ana non heleia helenga unne e ero toto.Hanna hit mana pe maluch mana

ke pomanga sipsip nenge te takisiakela te hunune.

Pe pulemaluchmana kemanga sipsip tunanenge te ut susue pulpunna.

33 Te hemeia i pe mele mes luluch kehalaua i ero.

Tutuna mur lape iri ero ol iange tehune ke mete lo.”

34Non soke neu sisia helenga nemur kehet pe onteia Pilipus kemai, “O hele at ngeiau mukam, hetatalonga nemai heleleiaitei nemai? Heleleia i sipona kai, ma melee pule?” 35Ol pe Pilipus hele hote helengaurana toto ngana nenge Iesus lange nonneu. Pe talun ke hele nga helenga ne-mur nenge non neu i sipona sis hote ngaalalaha nenge hetatalonga Isaias. 36 Iok, tesong ole ke te lala pela te lohot nga kilengunne nge ana ech. Pe non soke neu helelange Pilipus ke teke, “O naula, ech i loi. Ohenune iau ol. Ute pele poi ele iau nge emene henuninga ero.”

[37 Pe Pilipus hele, “Nenge teke letemmanmanna toto, lape e henune iong.”

Pe non neu tuacholia ke mai, “Iau, letekmanmanna toto nge Iesus Kristus nge iNeHalang tuna.”]

38 Iok laol, non soke neu hele lange hananemur nenge te songongia oriong nemurke tetak ele iri ke temes. Pe iri nai Pilipuste i sio langa ech neu kela Pilipus henunei.

39 Iri nai tei hot nga ech neu pe ueiueimana NeHalang opene mene tote Pilipuske non neu kolkol sapelpele. Ol pe ananon lohaka mule ke nanas mule kue neupe iech ole ke laol. 40 Pe Pilipus la ke lohotnge Astot pe talun sapele ke hele hotehelenga urana ngana lange hehei pe hananga kileng lochloch ngana nga lamau, keramana ole lange Kaesarea.

9Sol Hulia Letena(Ume 22:6-16; 26:12-18)

1 Pe nga etue neu, Sol hele ke kerkerengtoto ke teke lape hun lapue Non Sokenena hana mur. Ana non, lange tungingamur aria soke 2 pe hele lange i ke hasiaalalahamur. Ke alalaha nemur rongo hekehana nenge temukmuka nga Iutamur reiahetoronga ana pelemur nge Tamaskus. Pealalaha neu tehas ia ke te teke, Sol tangorere hehei pe hana nenge tetu teu ngatuluk nenge Esinga Tele pe teke hottauairi, kale hite peria pe laia iri kela tal teuairi nga tuele au ngana nge Ierusalem.

3 Iok laol, Sol lohaka nge Ierusalem pela sapele nge Tamaskus. Sol i kela rochroinge Tamaskus pe ueiuei mana lemengepalaungana e tua nga tapa pe at tualemehite i. 4Ol pe Sol losio ke langa ich pe longe

8:32: Isa 53:7-8 8:36: Ume 10:47 8:40: Ume 21:8 9:1: Ume 8:3

Ume 9:5 175 Ume 9:26helenga e ke pomai, “Sol, Sol, pomerenenge opoi poreke iau ke pomam?”

5 Pe Sol hele, “Non Soke, iong itei ne-mam?” Pe non neu hele, “Iau Iesus.Iau laka nenge opoi porekreke iau nem.6Heueu nei, o lohaka pe oiteu langa kilengneu. Pe nga lamau, lape te hele lange iongnga utar nenge lape o poia.” 7 Pe hananenge tela luluch nge Sol neu, te rura totonga ure neu nge lohot pe reia helenga eroke temes mana ol. Iri pule te longe nonenge hele, pe te kolkolia ana non. 8 Ioklaol, Sol lohaka ke mes pe teke nau pe ero,kolkol toto. Matana nai ape ke teau alamana. Pomalam hana nemur tera hite inga penna pe te apea i ke iriul tei teu langeTamaskus. 9 Pe Sol matana hit ke etue molpe ngau pe inia ute e ero toto.

10 Iok, nge Tamaskus, Non Soke nenanone tu. Ana non ene laka Ananias. PeAnanias nau openene ia Non Soke nge iuai ke teke, “Ananias!”

Pe i tuacholia ke teke, “Non Soke, utar?”11 Pe Non Soke hele lange i ke mai, “O

lohaka pe ola nga kue nenge ene, ‘KuePengpeng’. Pe ola nga Iutas na pele pe oontei rere none nge na nge Tarsus. Ananon ene laka Sol, pe i la hetalaulau. 12 I,matana hit pe nau opene pule ke esia nonenge ene Ananias nge iteu lange i ke talheke penna nge i, pe hele lange i ke tekenau mule.”

13 Ol pe Ananias tuacholia Non Sokenena helenga ke mai, “Non Soke, iau elonge helenga halang toto nge non nei.I, poi poreke totote lem hana mur ngeIerusalem. 14 Pe heueu nei, tunginga anahana mur aria papalauna mur, te longeleSol ke te teke, Sol at kemenehehei pe hananga kileng nei nenge te hetalaulau pe teheto hekeke iong.”

15 Pe Non Soke hele lange Ananias kemai, “Ola! Non nem e henonou hote ike lek non i lo. I lape lake haliu hote eklange hana lomonmona nganamur pe ngearia soksoke ngana mur pe nge Israel murlochloch. 16 Ke nga iau ek mana, i lapetakisia melmelenga pe ure meena nganahalang lape lohot nge i.”

17 Iok laol, Ananias i la pe la ke i teusapele nga pele neu. Pe tal heke pennange Sol pe hele lange i ke mai, “Tik Sol,Non Soke Iesus nenge lohot nge iong nga

kue nenge oi atat ia nem, ngana koi nengekulosia iau ke eat nge iong nei. Ke po-malam lape onau mule pe Opepengpengmuta nge iong.” 18 Ananias hele ke mauke het pe ueiuei mana ute e nge pomangaruo kilkilana nge maele Sol matana, losiope Sol es ke nek mule sapele. Ke het pe Sollohaka pe mes haka pe mene henuninga.19 Iok, Sol ngau ke het pe amneia i ngekerkereng mule.

Sol Haliu Hote Helenga Urana Ngana NgeTamaskus

Iok, Sol tu luluch nge Non Soke nenahana mur nge Tamaskus ke ana etue helpule. 20 Tu pe langa hetoronga ana pelemur nenge Iuta mur pe haliu hote Iesus,ke teke, “Iesus i NeHalang tuna.”

21 Hulua lochloch te longe i nge heleke mau, pe te rura toto pe te hele kete teke, “Aina! Non nenge hunune Iesusnena hana mur nge Ierusalem iam lom. Atngana nem, at ke lololoch Iesus nena hanamur pullo la. Ke lalaia iri nge tungingaana hana mur aria papalauna mur ngeIerusalem.” 22 Pe ero. Sol hetoro nganasong ke kerkereng toto pe palaungana totool. Pe halot tote helenga lange Iuta murnenge tetu nge Tamaskus ke mai, “Iesusi Mesias nenge NeHalang kulosia ke atmene mule nena hana mur lochloch.” PeIuta nemur te longe Sol na helenga pe nahelenga ma hoa iri. Pomalam te hetakinei nga helenga unne ero toto.

23 Iok, etue halang lalo pe Iuta mur teeukirau pe tetal helenga ke te teke te huneSol. 24 Pe ero. Sol longo rusia utar nengete teke te popoia ke het lo. Iok, Iuta murtemes ke tenau ala Sol ke nek toto ngakileng neu ana kue matana mur, ke te tekete hunune i. Kokoes mana temes ke tenaualala, nga sinanga pe ngamiliko pule. 25Peero. Sol nena hana mur hel te mene inga miliko ke te haka langa kileng neu anamapuo ona, ke te teke te halaua i ke uahotnga kileng neu. Pomalam te hele lange ike are teu nga chasang palaungana e. Olpe te heon ole sue i nga mapuo neu hilinaele nenge hile hot, ke sio langa ich pe uasapele.

Sol Lamule Nge Ierusalem26 Iok laol, Sol lange Ierusalem ke teke

koko teu luluch nge Iesus nena hana mur.Pe Iesus nena hana mur te mataua i. Iange

9:15: Ume 26:2, 6; 27:24; Rom 1:5 9:16: 2Ko 11:23-28 9:21: Ume 8:3 9:22: Ume 18:28 9:25:2Ko 11:32-33 9:26: Kal 1:17-19

Ume 9:27 176 Ume 10:6iri, leteria manmanna ero nga nenge teteke, Sol hulia letena pe lohot ke i Iesusnena non lo. 27 Ol pe Parnapas at pe neneSol lange Iesus nena hekulkulonga mur.Pe nana urume Sol nge esia Non Soke ngakue pe Non Soke hele lange i. Pe pule Par-napas nana urume Sol nge haliu ke kerk-ereng toto nga Iesus ene nge Tamaskus.28 Iok laol, Sol tu luluch sapelpele nge Iesusnena hekulkulonga nemur. Pe iteu pe ihotia ana seilil nga pele lochloch ngana ngeIerusalem ke haliu hotote Non Soke ene kesoke toto.

29 Ol pe Iuta mur nenge te helele he-lenga Krik te teke te hune i, iange helelala nge iri pe iriul ke te hemes hakahelelia helenga. 30 Iok, iri nenge leteriamanmanna nge Iesus te longe kemau pe tetau hote Sol lange Kaesarea pe te kulosia ike la sapele nge Tarsus.

31 Ke hulua lochloch ngana nenge teekiraurau nga Iesus ene nge Iutea pe ngeKalelea pe nge Samaria tetu ke nek manaol. Iangemele hel nge teat ke tepoi porekeiri ero ol. Pe Opepengpeng hekerkerengia iri pe halaulaua iri. Pe hulua halang tekoko teu nge iri ke iri halang toto ol. Pete nanasia poinga nenge tetal sio mene iringa Non Soke matana.

Petrus Lange Lita Pe Iopa32 Petrus i ke langa kileng lochloch

ngana, pe pule lake nau tote NeHalangnenahanamurnga kilengnenge Lita. 33Penge Lita, none nge ene Aeneas tu. Ananon ma manmana nga hete ke hesinga irirahtele mol, iange singina mete lochloch.34Ol pe Petrus hele lange i kemai, “Aeneas,Iesus Kristus hemaul mule iong ke o uranamule lo. O lohaka pe olou heke lemmangaol.” Petrus hele ke mau ke het, pe ueiueimana Aeneas lohaka sapele. 35 Pe hulualochloch ngana nga kileng nenge Lita peSaron, te esia non neu nge urana mule, peleteria manmanna nge Non Soke.

36 Pe nge Iopa, heie nge letena man-manna toto nge Iesus tu. Ana hei enelaka Tapita. Pe nga helenga Krik te hetuei ke ene Tokas. Hei neu kokoes manahalaulaua hehei pe hana nenge reria ureero. 37 Pe nga etue neu pengpeng halelesmene ana hei pe mete. Iok, telome kolunape te talue nga nena pele letena e ngalut. 38 Iok, kileng nenge Iopa, tuke rochroimana langa kileng nenge Lita. Pe iri nenge

leteria manmanna nge Iesus, te longe ngete teke Petrus kou tunge Lita. Pomalam,te kulosia hana nai ke tela pe te tungehelenga nei lange i. Te teke, “Kole, oatluluch nge imem ke itaul tala ke ueiueimana.”

39 Iok laol, Petrus lohaka pe la luluchsapele nge iri. Petrus lake la puris pete mene i ke tei haka langa pele letenanenga lut. Pe hei pakar mur lochlochngana teat ke temes ite i pe te tangtangol. Te tangtang pe te henonoua Petrus lalanga hengeronmur pemalengamur, nengeTokas umemeia iri nga maulul ngana.

40 Ol pe Petrus kulos hot sapele irilochloch ngana nga pele letena unne neu,pe tualou sio nga palana pe hetalaulau ol.Ke het pe, nau langa hei neu koluna pehele ke mai, “Tapita, o lohaka!” Ol pe heineu matana charchara, pe esia Petrus peare haka sapele. 41 Iok laol, Petrus rahitheke hei neu nga penna, pe halaua i kemeshaka. Ke het pe Petrus iu lange iri nengeleteria manmanna nge Iesus, pe hei pakarmur ke teat. Teat ol pe eteia hei neu ngemaul haka mule lange iri, pe tung mulelange iri. 42 Iok laol, ure nenge Petrus poianeu, ana helenga song ke hulua lochlochngana nge Iopa te longe. Pomalam, huluahalang leteria manmanna nge Non Soke.43 Iok, Petrus tu nge Iopa ke etue halangtoto. Pe i tu luluch nge none nge eneSimon. Pe Simon ana ume nenge lomepulumakau pe sipsip mur uliria.

101Nge Kaesarea, none nge ene Kornelius

nge tutu. I non nenge i mukmuka ngapalinga hel ana hana mur nge Itali. 2 Ananon pe na pele ngana mur te matau toteNeHalang. Pe kokoes hetalaulau pe halautotote Iuta mur nenge reria ure ero. 3Ngaetuene e nga ulei, chaia matana pallele lope Kornelius nau opene ia NeHalang nenaangkelo nge at nge i pe hele, “Kornelius!”

4Kornelius nachnei ia i pematau toto peontei, “Non Soke, pomere mai?”

Iok, angkelo hele lange Kornelius ke po-mai, “NeHalang longe lem hetalaulaungalo pe iech toto nga lem poinga nenge ohalaua iri nenge reria ure ero. Pe i letenametene kura. 5 Heueu, o kulosia hana helke tela nge Iopa pe te tango rere none ngeene Simon. Ene nei ngana laka, Petrus. Pete hele lange i ke at. 6 Ana non tutu nga

9:27: 1Ko 9:1

Ume 10:7 177 Ume 10:33pele nenga none nge ene Simon pule. Pei rahite ume nenge lomlome pulamakauulina. Na pele mes nga ruach ilina.”

7 NeHalang nena angkelo hele ke het,pe Kornelius iua nena ume ana hana nailuluch nge palinga hel ana none. Palingahel ana non nem, i non nenge nanas tautote NeHalang nena poinga mur. 8 Iuahanamol nem pe hele urume ure lochlochnenge lohot. Ke het pe kulosia iri ke telange Iopa.

9 Pomange rou, chaia matana heurungape hana mol nem te heroi hot lange Iopa.Pe nga etue neu pengpeng, Petrus hakanga pele ona ke hetalaulau. 10Petrus meteana pe teke ngau. Te tatatal ngaungakura, pe Petrus nau opene ia ute nge hotnge i. 11 Pe esia tapa sana nge alchachpe malenga palaungana sio at. Pe ute erahite ana oro henel ke pongponga ke sioat nga ich. 12 Pe huros lochloch nganatema teu nga malenga nem. Huros nemurnenge aperia henechnel pe nemur nengepomanga hole pe hilimo pe ngiemur temateu pule. 13 Pe helenga e lohot nge Petruspe hele, “Petrus, o lohaka pe o hune hurosnemur ke o ngaua iri.”

14 Petrus tuacholia helenga ke pomai,“Non Soke, heo ngana toto nge e ngauahuros nenge muna pe lemlem ero.”

15 Helenga hot henei ngana mule kepomai, “Ure nenge Non Soke ume ia kelemlem pe urana, o hetue ke muna peporeke ero.” 16Ure nei hot hemol pe ueiueimana pemalenga neu haka lamule nga lutnga tapa.

17Petrus letena tuanin rara ia nau openengana nem luna kura, pe hana nenge Ko-rnelius kulos ia iri te puris pe temes ngapelematana lo. Iange iri te onteitei ia hanahel nga Simon nena pele. 18 Pe Korneliusna hana nemur teiu lange iri pe te onteiairi, “Simon nenge ene e pule Petrus, nganakau tutu mau?”

19 Petrus letena tuanin rara ia openengana kura pe Opepengpeng hele lange i,“Hana mol kou, te tango rerere iong. 20Keo lohaka pe osio la ke ola luluch nge iri. Omatau ero iange iau sipok e kulos ia iri.”

21 Petrus sio la pe hele, “Non nenge atango rere, ngana koi. A at ke a potar?”

22 Pe hana nemur te tuacholia, “Kor-nelius, non nenge mukmuka na palingahel ana hana mur, kulos ia imem ke moat.

I non urana ngana ia pe matautau nenange NeHalang. Iri lochloch nenge Iutea tehele ia i ke teke non urana ngana ia. PeNeHalang nena angkelo e hele lange i keteke iong oat nga nena pele ke longo langalem helenga.”

23Ol pe Petrusmene teua iri ke temangei.

Iok, pomange rou Petrus pe hana helpule nge Iopa te koko luluch sapele ngeiri. 24 Pe nga etue naingana te lohot ngeKaesarea. PeKornelius eukirauapeknganamur pe alona mur nga nena pele ke tekulele hana nemur nenge Kornelius ku-losia iri ke tela taua Petrus. 25 Iok, Petrusteu ke lala nga pele letena pe Korneliussong kela tamal sue i nga Petrus apenahuna pe tualou sio lange i. 26 Pe Petrushele, “Omes haka, iau non mana ke mangeiong i.” 27 Petrus hele lala nge Korneliuspe i ke teu lala nga pele. La pe saolhaka nge hulua lochloch ngana nemur ngapele letena. 28 Pe hele lange iri ke pomai,“Imo sipomo a eteia lo ke Iuta mur reriahotongo hele ke teke iri nenge Iuta tetu kete kangkanga nge hana lomonmona nganamur. Pe nei ol, NeHalang henonouhot toteat nge iau ol ke teke, E hetuemele kemunape lemlemero toto. 29Kengana laka nengeo hekulo ak pe e lohaka ke ueiuei mana keeat. Iok, e onteia iong ol, pomere nenge ohekulo ak ke eat mai?”

30 Pe Kornelius hele, “Etue iri mol koulalo pe kileng nakuna pomai. Pe iau ehetalaulau nga lek pele letena nga ulei.Ol pe none nge nena hengeron hussu pesina ala toto mes hot mana nga matak,31 pe hele, ‘Kornelius! O hetalaulau peNeHalang longe ke ulolo. Pe pule, esia lempoinga nenge o popoia lala nge iri nengereria ure halang ero. 32 Ke pomalam okulosiamele lange Iopa ke lataua none ngeene Simon Petrus. Ana non la tu luluchnge none pule nge ene Simon, nenge anaume nenge nauelele huros mur singiria.Reria pele laka tu rochroi langa ruachilina.’ 33 Pomalam e hekulo am sapele. Peiong o poia nga poinga urana ngana keoiat. Ke heueu nei, ita lochloch tames ngaNeHalang matana koi, pe mo kulala manange mo longo nga utar nenge NeHalanghele ke teke oat ke o hele hote.”

Petrus Nena Helenga10:14: Lev 11:1-47; Ezk 4:14 10:15: Mak 7:15, 19 10:26: Ume 14:13-15; Hem 19:10 10:34: Deu 10:17;

Rom 2:11

Ume 10:34 178 Ume 11:1034 Ol pe Petrus lohaka pe hele, “Oe, nei

ol e eteia ke NeHalang poia hulua lochlochnga kileng lochloch ngana ke elle mana.35NeHalang poi ke urana lange iri lochlochngana nenge te mataua NeHalang pe tenanas tau tote i, NeHalang lape iech manange mene mule iri. 36 Imo a eteia helenganem nenge NeHalang hesongia lange Is-rael mur lo. Ana helenga urana totongana nenge Iesus Kristus i Non Soke, pei palaungana toto pe nauele ure lochloch.37 Imo a eteia ure palaungana nem nengelohot nge Israel. Talun laka nge Kale-lea, nanasia henuninga nenge Ioanes haliuhote. 38Pe imo a eteia Iesus nengeNasaret.NeHalang hemuta ia i nga Opepengpengpe hekerkereng tote i. Pe ana non i raranga kileng mur pe popoia poinga uranangana mur. Pe hemasmas ia iri nengeNon Poreke ngana rahite ke kerkereng.NeHalang tu toto nge Iesus ke ngana lakapopoia ure nemur.

39 “Imem mo esia nga matamem, urenemur nenge Iesus popoia nge Israel penge Ierusalem. Te hune i nga ana mangatoto ke mete. 40 Pe nga etue mol ngananga ana metenga nga hoena, NeHalanghemaul heke mule i ke hana hel te esiai. 41 Hana lochloch te esia i ero. Imemtoro nenge NeHalang hesilei hote nike.Ke imem mo esia i nga ana metenga ngahoena pe mo ngau pe mo in luluch ngei. 42 Pe hele at nge imem ke mo haliuhote na helenga urana toto ngana langehehei pe hana. Pe tunge ume palaungananenge mo hele ke Iesus i sipona NeHalangnena non toto nenge lape nau teu ngahehei pe hana lochloch reria poinga mur.Iri nenge te maulul pe iri nenge te metelo. 43 Hetatalonga mur lochloch te heleurume i ke te teke, Nga Iesus ene, irilochloch nenge leteria manmanna nge ilape NeHalang saua reria poinga porekengana mur ke te lasus toto.”

44 Petrus helele kura pe Opepengpengsio at pe hemuta ia iri lochloch nenge telonglonge helenga nem. 45 Iuta mur helnenge leteria manmanna nge Non Soke,nenge te koko luluch nge Petrus te rura.Iange te esia hana lomonmona ngana murnge NeHalang hekule Opepengpeng kerongo heke iri ke pomanga hemuta heke

nge imem pule. 46 Pe te longe iri nge tehelele ia helenga nge altoto pe te hetoheke Non Soke ene.

47 Ol pe Petrus hele, “Itei nenge heo eleech nenge te henune hana nemur? Iangeiri temene Opepengpeng ke pomange ita.”48 Pomalam hele ke kerkereng ke te he-nune iri nga Iesus Kristus ene. Ol pe te helelange Petrus ke tu luluch nge iri nga etuehel pule.

11Petrus Lange Ierusalem Pe Hele Urume

Utar Nemur Nenge NeHalang Poia Lange I1 Iok laol, Iesus nena hekulkulonga mur

pe iri lochloch ngana nenge leteria man-manna nge Iesus, te longe helenga e ngete heleia ke te teke, hehei pe hana lomon-mona ngana mur, iri pule te mene NeHa-lang nena helenga ke ulolo. 2 Ke nga etuenenge Petrus la mule nge Ierusalem, iri(Iuta mur) nenge leteria manmanna ngeIesus pe te nanasia poinga nenge teririrus, te hele inin taua i ke pomai, 3 “Opoia poinga utar panenge oteu langa hanalomonmona ngana mur reria pele pe on-gau luluch nge iri pamam? Hana nem terirus erochro iam!”

4 Iok laol, Petrus lohaka pe nana hoteure lochloch ngana lange iri ke nek toto.Pe hele, 5 “Iau etu nge Iopa pe e heta-laulau. Ol pe enau opek ke e esia ute e ngepomanga malenga palaungana, nge sio atnga lut nga tapa. Pe ana ure, te rahit elenga ana horomur nge iri henel pe te hesueke at toto nga matak. 6 Iok, e teke enau teupe e esia huros mur nenge aperia henel penenge nakuria manga hole, pe ngie mur.7 Ol pe e longe helenga e nge hele at ngeiau ke teke, ‘Petrus, o lohaka ke ohun amhuros ke o ngau!’

8 “Pe iau e tuacholia, ‘Non Soke, heongana toto iam, nge e ngaua huros nengemuna pe lemlem ero.’

9 “Ol pe helenga neu sio at henei ngananga lut nga tapa pe hele mule at nge iau kemai, ‘Ure lochloch ngana nenge NeHalangpoia iri ke te lemlem, a hetue iri ke telemlem ero, ero.’ 10 E longe helenga neunge hele at nge iau ke hemol. Ke hetpe tetak heke mule ure lochloch ngananemur la mule nga tapa.

10:37: Mat 4:12-17 10:38: Mat 3:16; Luk 4:17-21 10:41: Luk 24:42-43; Ume 1:8 10:42: Ume 17:31;1Pi 4:5 10:43: Isa 53:5-6; Jer 31:34; Ume 2:38 10:44: Ume 11:15; 15:8 10:46: Ume 2:4; 19:6 10:48:Ume 19:5 11:3: Ume 10:28; Kal 2:12 11:5: Ume 10:9-48

Ume 11:11 179 Ume 12:411 “Pe nga etue neu pengpeng hana mol

nge te kulosia iri at nge Kaesarea, teat kete lohot nga pele nenge e tutuia. 12 PeOpepengpeng hele at nge iau ke teke, ‘Omatau ero. O koko mana nge iri. Pe titikmur hana rahtele elle nei, tela luluch ngeiau kela mo iteu nga non neu na pele.’

13 “Pe ana non, nana at nge imem ngeteke esia angkelo e nge mes nga na pele.Pe angkelo neu, hele lange i ke pomai, ‘Okulosia hana hel ke tela taua Simon ke at.Ana non ene e pule laka Petrus. I koututu nge Iopa. 14 I lape atia helenga e ngeiong. Pe nga helenga nem, iong pe hulualochloch ngana nenge tetu nga lem pelenem, lape a mene maulinga nge koko.’

15 “Iok laol, e talun ke e helele peOpepengpeng sioat nge iri ke pomanganenge sio at nge ita nga Pentikos ana etuenem. 16Ol pe letek metene Non Soke nenahelenga nenge teke, ‘Ioanes henune heheipe hana nga ech pe imo lape a mene he-nuninga nga Opepengpeng.’ 17 Ita, leteramanmanna nge Non Soke Iesus pomalamNeHalang tunge tunginga nem at nge ita.Pe heueu nei, NeHalang tunge tunginganem lange iri pule. Pe iau utar toto nengelape epoi ele umenengeNeHalang i siponapoia lange iri?”

18 Hana nemur te longe Petrus nenahelenga mur pe leteria maluch sio mulepe leteria inin ero ol. Pe te heto hekeNeHalang pe te hele, “Eh! NeHalang tekehana lomonmona nganamur pule, te hulialeteria pe te mene maulinga nge koko.”

Hehei Pe Hana Nge Antiok Leteria Man-manna Nge Iesus

19 Iok, iri nenge leteria manmanna ngeIesus pe ua parai nga etue nenge Stipenmete, hel tela toto nge Poenesia pe ngamimio nge Saiprus pe nga kileng nge An-tiok. Pe nga kileng nemur, te haliu hoteNeHalang nena helenga lala nge Iuta murmana. 20 Pe hana hel nge iri, reria ngamimio nge Saiprus pe nga kileng nengeSirini. Iri nemur tela nge Antiok pe tehaliu hote helenga urana toto ngana ngeNon Soke Iesus lange Krik mur pule. 21 PeNon Soke nena kerkerenga palaungana tululuch nge iri, pomalam hehei pe hanahalang leteria manmanna pe te nanasiaNon Soke.

22Helenga nei, song kelaNeHalang nenahana mur nenge Ierusalem te longe, po-malam te kulosia Parnapas ke lange An-tiok. 23 Iok, Parnapas lake puris, pe es totenga matana nga NeHalang halaungana iahehei pe hana mur nga lamau. Ol pe iechtoto pe hekerkereng ia hehei pe hana kemuteria tau tote Non Soke pe te nanasiai ke kokoes. 24 Parnapas i non uranangana toto. I, letena manmanna ngana tuke kerkereng toto, pe Opepengpeng tukemuta toto nge i. Ke nga etue neu, huluahalang toto mule, te koko teu luluch ngeiri nenge leteriamanmanna ngeNon Soke.

25 Ke het pe Parnapas lange Tarsus ketango rere Sol. 26 Tango rere Sol kelahottaua i pemene i ke iri nai tela mule ngeAntiok. Ke Parnapas iri nai Sol tetu luluchnge NeHalang na hana mur nge Antiokpe te hetottore iri halang toto ke hesingaelle. Ke nge Antiok, iri nenge leteriamanmanna nge Iesus, te hetue iri hananenge te lohot nga mata nenge Kristus peeria nem talun pengpeng nge Antioch.

27 Pe nga etue neu pengpeng, hetata-longa mur hel te lohaka nge Ierusalem, ketela nge Antiok. 28 Elle nge iri ene lakaAkapus. Ana non mes haka nga Opepeng-peng na kerkerenga pe haliu hote uringapalaungana e nge lape lohot nga kilenglochloch ngana nga ich. (Uringa nei lo-hot ke manmanna nga etue nenge Klatiusnauele kileng nem.) 29 Ol pe Non Sokenena hana mur te longe helenga neu pete hele ke te teke lape te halaua pekngariamur, nenge Iutea nga aria ngaunga uruna.30 Iok, te takiraua umtutuna ke het pete tunge lange Parnapas iri nai Sol ke telaia lange pekngaria nemurnge Ierusalem,aria almasinga ana hana.

12Petrus Lohot Nga Tuele Au Ngana

1 Iok, nga etue nem, naungaala ana nonsoke ne Herot talun ke heporeke matanenge NeHalang. 2 Pomalam, mene Ieimsnenge tina Ioanes ke hune i nga kakop.Pe Iuta mur te esia poinga nei pe te iechmana. 3 Ke nga ngaunga matana nengeIngatoto ana at, Herot hele ke te lauaPetrus. 4Te laua i ke het pe tetal teu sapelei langa tuele au ngana. Pe Herot hele kepalinga hel ana hana mur ana tuluk iri

11:14: Ume 16:31 11:15: Ume 2:4 11:16: Ume 1:5 11:18: Ume 13:48; 14:27 11:19: Ume 8:1-411:22: Ume 4:36 11:25: Ume 9:30 11:28: Ume 21:10 11:30: Ume 12:25

Ume 12:5 180 Ume 12:20henel tenau ele i. Pe nga tuluk elle pe elleanahana iri henechnel ke tenau ele Petrus.Iange Herot teke Ingatoto ana etue het pemene hote Petrus ke ontei hote i nga huluamataria.

5 Pomalam, Petrus tumana nga tuele aungana. Pe hehei pe hana nemur nengeleteria manmanna toto nge Iesus, te heta-laulau ke kerkereng toto lange NeHalang,ke halaua Petrus.

6 Pomange rou, Herot lape mene hotePetrus kela ontei hote i nga huluamataria.Pe nga miliko, Petrus mamani mana ngapalinga hel ana hana nai tunangaria petekale hite Petrus penna pe apena ngeiri nai nem. Pe palinga hel ana hanahel pule temes ke tenau ele i nga piungamatana. 7 Ol pe NeHalang na angkelolohot, pe lemenge tualeme nga tuele aungana letena. Pe angkelo neu, lake rahitePetrus nga ekena pe hengo heke i pe hele,“O lohaka ke ueiuei mana.” Ol pe rurkerkereng ngana nenge tekale hite ngaPetrus apena pe penna neu, un hot mana.

8 Ke het pe angkelo neu hele lange i, “Omele am tal pe o heron heke lem ae ulina.”Pe Petrus poia ure nemur Pe angkelo neuhele mule lange Petrus, “Iok, o heron hekelem hengeron nenge hot ana pe o nanasiaiau.” 9 Pe Petrus nanas hot sapele angkeloneu, nga tuele au ngana. Pe angkelo neupoia ure neu ke lohot ke manmanna. PePetrus eteia ero toto. Teke ma nau openemana ia ure nemur. 10 Iok, tei hot ke tela pete saolia palinga ana hana mur hel pe telamana. Te i ke la pe te saolia hel pule pe iripule tepoi ele iri ero. Te la mana. Iok, teila taua piunga matana nenge palaunganatoto. Pe piunga matana neu, te chauhite ke kerkereng toto. Pe pule, piungamatana neu, nau hot la pengpeng nga kuetana. Tela pe piunga neu, i sipona olha.Pomalam, tei hot sapele ke tela. Tei ke sasepol nga kue tana, pe angkelo neu erue siosapele.

11 Ol pe Petrus, ramana mallaha peletena matana ke nek toto ol, nga urenemur nenge te lohot nge i. Ol pe hele,“Nei ol, e etei tote ke ure nemur te lohot kemanmanna toto. Nenge Non Soke hekulenena angkelo ke mene hote iau nga Herotna kerkerenga. Pe pule, ure nenge hanaIuta mur te teke te esia nge lohot nge iau,lape lohot ero ol.”

12 Iok, Petrus ramana mallaha pe letenamatana ke nek toto ol, pe i sapele ke langapele nenge he Maria, nenge Ioanes Makustana. Pe nga pele neu, hulua halang teeukirau ke te hetalaulau. 13 Iok, hei mal-olong e nge hekuleileinga ana tu lamaupule. Pe ene laka Rota. Ana hei, longePetrus nge ischongchong nga piunga, peteke lake loe piunga. 14 Pe ero. Iangelongo il mene Petrus hele ngana pe letenaiech toto. Ol pe song ke la mule pe heleke teke, “Petrus laka ischongchong ngapiunga matana nem!”

15 Pe iri nemur nga pele neu letena, tehele lange i, “Iong, lape am hauaua iam!”Pe ana hei helele kura ke teke ure nei lohotke manmanna. Ol pe iri te lohaka pe tehele ke te teke, “Lape Petrus na angkeloiam.”

16 Pe ero, Petrus kou ischongchong ngapiunga kura. Ol pe tela ke teloe piunga pete esia i ngemes. Te esia Petrus pe ramariaau ala toto. 17 Pe Petrus penna poi langeiri ke te reng, pe nana urume i nge NonSoke mene hote i nga tuele au ngana. Kehet pe hele, “A heleia ure nei lange Ieims,pe titira mur lochloch ngana nenge leteriamanmanna nge NeHalang.” Petrus hele kemau ke het pe loloun ke langa kileng unnepule.

18 Pe nga uach ol, palinga hel ana hananemur te poia chauchainga pe tango-raranga palauangananga utar nenge lohotnge Petrus nga miliko. 19 Pe Herot tunghot sapele nena helenga kerkereng ngana,nenge te nanasia ke te tango rere Petrus.Tenau rere i pe tehot taua i ero toto. Po-malam, mene palinga hel ana hana nemur,pe ontei hote iri ke nek. Ontei hote iri kehet pe hele ke teke iri lochloch temete. Kehet pe Herot lohaka nge Iutea pe la ke tupol mana nga kileng nenge Kaesarea.

Herot Mete20 Nga Herot tu pol ngana nenge Kae-

sarea, letena inin tau totote hana nengeTir pe Siton. Ol pe hana nemur nga kilengnai neu, te eukirau ke elle ke la te esia i petepoi ke nek lange i. Pe nga tele ngana, telatala nge Plastus pe te hele lange i ke halauairi. Iange Plastus i non nenge nauele Herotna pele. Ke het pe te hele lange Herotke poi ke urana mule lange iri, iange irinemur nga kileng nai neu, te menmenearia ngaunga nga Herot na kileng.

12:10: Ume 5:19 12:18: Ume 5:22-24

Ume 12:21 181 Ume 13:1721 Iok laol, etue nem at nenge hana

nemur te teke tela ke te esia Herot. PeHerot heron heke hengeron mur nengenaungaala ana pe la ke are haka nga nenaarenga palaungana pe tung hote nenahelenga mur. 22 Ol pe hulua nemur tealngaria haka ke te teke, “Non pa nei talhaka tote i sipona ke i pomanga NeHalangtoto i! Nakuna nenge NeHalang i siponakoi helele nei, iange non pulut ngana pelehele ngana pomai ero.” 23 Pe Herot helengana nemur, heto heke NeHalang ia erototo. Pomalam, Non Soke nena angkelopoia i ke singina haleles pe matmata tolei pe mete sapele.

24 Pe NeHalang nena helenga mur, puoke lala ke hehei pe hana halang te long-longe. 25 Ke Parnapas iri nai Sol te poiaaria umenge Ierusalemkehet pe telamulenge Antiok. Pe temene IoanesMakus ke laluluch nge iri.

13Tekulos Hote Parnapas Iri Nai Sol

1 Nge Antiok, iri nenge leteria man-manna pe te heto hekeke Iesus te tutu.Pe hana hel nge iri, iri hetatalonga. Pehel iri hetoronga. Hana nemur eria koi;Parnapas pe Simon (nenge singina muna)pe Lusius (nenge nena nge Sirini) pe Man-aen (nenge ana lala Herot Antipas) pe Sol.2 Iri nemur te hetalaulau pe te heto hekekeNon Soke pe teheo nga ngaunga pule. PeOpepengpeng hele lange iri ke pomai, “Ahenonou hote Parnapas iri nai Sol. Iri lapete poia ume palaungana nenge e iua iri naike te poia.” 3 Iok, teheo nga ngaunga pe tehetalaulau ke het pe tetal heke peria ngeParnapas iri nai Sol pe te kulosia iri ke telasapele.

Parnapas Iri Nai Sol Tela Nge Saiprus4 Iok laol, Opepengpeng poia iri nai

ke tei sio lange Selusia pe te mene imotpe tela sapele nga mimio nenge Saiprus.5 Tela te lohot nge Salamis pe te helehote NeHalang nena helenga nga Iuta murreria hetoronga ana pele letena. Pe IoanesMakus, kokoko nge iri ke halaulaua iri.

6 Iok, tela sapelpele ngamimio nem ilinaele nge Papos. Pe nga lamau, te saolianon Iuta e nge popoi ure paluna. Ene lakaPar-Iesus pe i teke i hetatalonga pe ero.

I chanangnanga mana. 7 Pe ana non tuke rochroi nge non soke e nenge nauelemimio nem, ene laka Serkius Paulus. PeSerkius Paulus nem, letena matana ngaure lochoch. Pe i hekulo Parnapas iri naiSol aria, iange teke longo nga NeHalangnena helenga. 8 Pe Elimas non nengepopoi ure paluna nem, ramana urana ngeiri ero toto. (Nga helenga Krik, te hetuenon nenge popoi ure paluna nem ke eneElimas) Ana non teke poi ele non sokeneu nge letena manmanna nge Iesus. 9 Olpe Opepengpeng hemuta heke sapele Sol,nenge ene epule Paulus. Pe Sol naulapengpeng nge Elimas pe hele, 10 “Iongnem, Non poreke ngana tuna laka iong!Iange lemem ero toto ia ure lochlochngana nenge te urana! Pe iong, o pallakangam kou kura. Ure lochloch ngana nengete poia nga Non Soke ene, ure nemurman-manna. Pe iong, o hele ke o tekeurenemurte pallaklaka ia iri. 11 Ke heueu nei lapeo amnei am nga Non Soke penna mukam.Lapematamhit ke o kolkol ia chaiamatanamukam.” Ol pe non neu matana auala pepal rara sapele, ke teke tango rara mele keapea i.

12 Iok laol, non soke Serkius Paulus esiaure nei nge lohot ke mau pe letena man-manna toto sapele. Iange rura toto ngaNon Soke nena hetoronga mur.

Tela Nge Antiok Nga Kileng Nenge Pisitia13 Paulus iri ul pekngana mur te mene

imot nge Papos pe tela nge Perka, ngakileng nenge Pampilia. Pe nga lamauIoanes Makus hile sue iri pe la mule ngeIerusalem. 14 Iok, iri nemur te lohaka ngePerka pe tela nge Antiok nga kileng nengePisitia. Pe nga Sapat ana etue, tei teu kelateare sio nga hetoronga ana pele letena.15 Iok, te sisia alalaha nemur nenge Mosespe hetatalonga mur ke het pe te hekulehelenga lange Paulus iri nai Parnapas kete teke, “Atong mur, nenge teke lemo he-lenga hel nge a teke a hekerkereng ia heheipe hana leteria, ames haka pe a hele.”

16 Ol pe Paulus mes haka sapele pe tulheke penna pe hele, “Imo hana nengeIsrael pengpeng pe imo hana lomonmonangana mur nenge a heto heke NeHalang,a longo at nge iau. 17 Israel mur aria sokeNeHalang, henonou hote rera tete mur

12:23: Dan 5:20 12:24: Isa 55:11 12:25: Ume 11:29-30; 15:37 13:2: Ume 9:15 13:3: Ume 6:613:5: Ume 12:12; 15:39 13:11: Ume 9:8 13:13: Ume 15:38 13:17: Exo 1:7; 6:6; 12:51

Ume 13:18 182 Ume 13:38nge nike. Nga etue nenge tetu nge Ekipto,poia iri ke iri hulua. Pe nga i sipona nakerkerenga nenge palaungana toto, menehote iri nga kileng nem. 18 Pe nga etuenenge te ii nga ich sana lomona, nauele irike nek toto ke hesinga iri ana non kina nai(40). 19 Pe hekou sue tuele tana iri rahtelenai nga ich nenge Kanan. Pe tunge ichnemur lange nena hana mur pengpeng kereria ia. 20Urenemur te lohotot ke hesingairi ana non kina lime iri henel pe ana nonkina nai pe analoch (450).

“Ke het pe NeHalang henonou hotehana mur hel ke iri muka ia nena hanamur, ke la het nga etue nenge hetatalongaSamuel. 21 Ol pe hehei pe hana lemeriake te teke none lohot ke iri aria naungaalaana non ia. Pomalam te onteia NeHalangpe NeHalang henonou hote Sol nenge neKis tuna. Sol lohot nga mata nenge Pen-samin pe nauele hehei pe hana ke hesingairi ana non kina nai. (40) 22 Iok, NeHalangmene tote Sol pe henonou hote Teuit kemene Sol munna. Pe NeHalang heleiaTeuit ke teke, ‘Teuit i Iesi tuna. Pe utarnenge e hottaua nge i, i non nge urana. Keiau lemek tau tote nonnengepomai. Iangei poia ure lochloch ngana nga iau lemekngak.’

23 “Pe nge he, lape Iesus nenge Israelmur aria hemasinga lohot nge non nei natete mur. Ure nem lohot iange NeHalangi sipona hele talue lo ke teke poia. 24 PeIesus lohot ero kura pe Ioanes haliu keteke hehei pe hana lochloch ngana ngeIsrael te hulia reria poingamur pe temenehenuninga. 25 Iok, Ioanes poia ana ume kehetet lo pe hele lange hehei pe hana, ‘Imoa teke iau itei mai? A longo ke nek. Nonnenge a kulelele, ngana kou atat kura. Pea teke i nge iau ero. Iau e urana ero totonge e halaua i ke epoi hote nena ae ulinanenge heronronia nga apena.’

26 “Titik mur, imo nenge a lohot ngeApraham pe imo hana lomonmona nganamur nenge a heto hekeke NeHalang, he-lenga nenga maulinga nge koko, te hekuleat nge ita. 27 Iange hana nenge Iersalempe aria papalauna mur ramaria mallahange Iesus ero. Pe pule te eteia hetata-longa mur ria helenga luna ero, nenge

tesis hote ke kokoes mana nga Sapat anaetue. Ke pomalam tetal sio tote Iesus.28 Pe te tango rere kue e nge te teke tehune Iesus ia. Pe ero. Ol pe te hele langePilatus ke te teke, lemeria toto nge Iesusmete. 29Pe poinga nenge te poia nem, petetote NeHalang nena helengamur lochlochnenge tehas sue ke ulolo. Ke te takis suei nga ana manga toto pe la tetal teua ngapolo. 30 Pe NeHalang hemaul heke mulei nga metenga. 31 Pe Iesus hetei hote i keemule mana lange iri nenge tei luluch ngei nge Kalelea ke lange Ierusalem. Ke heueunei, iri nemur te hele hotote ure nemurnenge lohotot nge iri, lala nge Israel mur.32 Ke imem mo hele hote helenga uranatoto ngana nem lange imo pule. Nga utarnenge NeHalang hele ke kerkereng ke tekepoia lange ratete mur nge nike. 33 Ke po-malam heueu nei, NeHalang nena helenganem lohot ke manmanna ke tuturia murita ta naue. Nga nenge hemaul heke muleIesus nga metenga, ure nenge lohot nemtehas urume tele nike nga alalaha chonnanaingana nenge Sam. Ke ana helenga heleke teke,“ ‘Tuk laka Iong;

ke heueu nei Temem koi Iau’ ”34 Manmanna toto ke NeHalang hemaulheke mule Iesus nga metenga. Pe i make punich nga polo letena ero. Pomalam,NeHalang hele ke pomai,“ ‘Imo lape a mene petanga pengpeng

ngananenge e hele talue lange Teuit ke lape

e tunge.’35Penga alalaha nenge Sam, chonna e pulehele ke teke,‘Iong onau sio mene lem non nenge peng-

peng totoke ma ke punich ero.’

36 “Iok, Teuit nanas tau mene NeHalanglemene ngana nga tungana nga ich. Penga etue nenge mete, tealo hite i ngana tete mur tema ngaria pe make punichnga polo letena. 37 Pe i nenge NeHa-lang hemaul hekemule ngametenga nem,ma ke punich mana nga polo letena ero.38Titikmur a longo ke nek, nge Iesus i toromana, NeHalang lape ul rumena ia lemopoinga poreke ngana mur pe nau la mule

13:18: Num 14:34; Deu 1:31-32 13:19: Deu 7:1; Jos 14:1 13:20: Jdg 2:16; 1Sa 3:20 13:21: 1Sa 8:5, 19;10:20-24 13:22: 1Sa 13:14; 16:12; Psa 89:20 13:23: 2Sa 7:12-16 13:24: Mat 3:1-2 13:25: Ioa 1:20,27 13:28: Mat 27:22-23 13:29: Mat 27:59-60 13:31: Ume 1:3, 8 13:33: Psa 2:7 13:34: Isa55:3 13:35: Psa 16:10 13:39: Rom 10:4

Ume 13:39 183 Ume 14:7nge iri ero ol. 39 Pe Iesus, i sipona lapemene mule iri nenge leteria manmannange i. Mene mule iri nga reria poingaporeke ngana mur nenge rahit tote irike kerkereng. Iange Moses na hotongae nakuna ero toto nge poia poinga nem.40 Iok, a nauala amo ke nek ol iange lapeure nem nenge hetatalonga mur te heleia,lape lohot nge imo. Hetatalonga nemur tehele ke pomai,41 “ ‘Imo nenge a tua salaklaka halali, a

longo at.Lape ramamo auala mana pe a mete.

Iange lape epoi hote ute nga atu ngamonga ich.

Pe imo lape letemo manmanna ia erototo.

Pe nenge te hele urume lange imo,lape letemo manmanna ero pule.’ ”

42 Iok, Paulus iri nai Parnapas te lohototnga hetoronga ana pele lo, pe hehei pehana te hele lange iri ke te teke, iri nailape teat mule nga Sapat ana etue e puleke te hetore iri ke nek toto nga ure nemur.43 Iok, tehot lange hot lo pe Iuta murpe hana lomonmona ngana mur nenge tenanasia Iuta mur te hetalaulau ngaria, tenanasia Paulus iri nai Parnapas. PomalamPaulus iri nai Parnapas te hekerkereng iahulua nemur leteria, ke te teke kokoesmana, leteriamanmannangeNeHalang petenau la mana nge i nga nena tungingaurana ngana mur nge tunge lala nge iri.

44 Iok laol, Sapat ana etue neu atpe nakuna nenge hulua lochloch ngananenga kileng neu te lohaka ke la te longonga Non Soke na helenga. 45 Ol pe Iutamur, te esia hulua lochloch ngana neu pesaria keke Paulus pe te hele poreke i. 46 PePaulus iri nai Parnapas te haliu hot kesoke toto ke te teke, “Imem mo teke mohele hot tele NeHalang na helenga langeimo. Pe imo, aulo ala pe lememo eronge a mene helenga nei. Ke poinga nemhenonou hote imo ke nakumo ero toto ngea mene maulinga nge koko. Pe pomalamlape mo hile sue imo pe mola nge hanalomonmona nganamur. 47 Iange Non Sokehele ke kerkereng at nge ita ke teke,“ ‘E poia imo ke pomanga lemenge

nenge lange hana lomonmona nganamur.

Ke pomalam lape kileng lochloch ngananga ich

te mene maulinga nge koko.’ ”48 Iok laol, hana lomonmona ngana mur

te longe ke mau pe te iech toto, pe teheto heke Non Soke na helenga. Pe irinenge NeHalang henonou hote ke temenemaulinga nge koko, leteria manmannatoto sapele nga helenga nemur.

49 Ol pe Non Soke na helenga puo kepalaungana toto nga tuele kina neu. 50 Penge Antiok, Iuta mur teteu heke hehei pehana papalauna leteria ke te talun ke tepoiporeke Paulus iri nai Parnapas pe telopehote iri nga reria tuele kina neu. 51 Iok laol,Paulus iri nai Parnapas tepasis sue kilengneu ana maruchrue nga aperia pe tei ketela nge Ikonium. 52Pe hulua nenge leteriamanmanna nga NeHalang na helenga ngeAntiok, te iech toto pe Opepengpeng tu kemuta toto nge iri.

14Paulus Iri Nai Parnapas Tela Nge Ikonium

1 Pe nge Ikonium, Paulus iri nai Parna-pas tei teu nga hetoronga ana pele. Pete haliu hote NeHalang na helenga ke nektoto. Ol pe Iuta mur pe hana lomonmonanganamur halang leteria manmanna. 2Peiri Iuta mur nenge leteria manmanna ero,teteu nga hana lomonmona ngana murleteria ke tetua lele sue leteria manmannangana. 3 Ke Paulus iri nai Parnapas tetulamau ke mala toto, pe te haliu hote NonSoke na helenga ke kerkereng toto. Poma-lam, Non Soke tunge kerkerenga nenge tepopoia ure papalauna mur. Ke nga poinganem, Non Soke hekerkereng ia iri nai. Tehaliu hote Non Soke nge letena ia ita pemenemule ita. 4Pe hana nenga kileng neutelas hel. Ke hel tela nge Iuta mur pe heltela nge Paulus iri nai Parnapas.

5 Ol pe hana lomonmona ngana mur peIuta mur te hele tele hel nge iri ke teteke tepoi poreke iri nai neu pe te tamalhune iri nga um. 6 Iok laol, Paulus irinai Parnapas te eteia lo nge hana nemurte teke te poia poinga neu lala nge iri.Pomalam, te ua sapele ke tela nge Listrape Tepi nga kileng nenge Likaonia. 7 Pe tehele hote NeHalang na helenga urana totongana nga tuele kina nem.

Tela Nge Listra Pe Tepi13:41: Hab 1:5 13:46: Ume 3:26; 18:6 13:47: Isa 49:6 13:51: Mat 10:14; Ume 18:6 14:3: Mak

16:20; Hip 2:4 14:5: Ume 14:19

Ume 14:8 184 Ume 14:288 Iok, nga kileng nenge Listra, none tu.

Non neu apena lul nga tana hoho ngana ianike pe i rara ero toto. 9 Ana non are pelongo ke nek toto nga Paulus na helengamur. Pe Paulus esia i pe eteia ke non nemletena manmanna toto. Ol pe teke hema-sia i. 10 Iok laol, Paulus naula pengpengnge non neu pe hele ke kerkereng totolange i ke teke, “Apem kerkereng pe omeshaka.” Ol pe non neu tamu haka pe talunke irara sapele.

11 Pe hulua nemur, te esia ure neu ngelohot pe alngaria haka nga ria helenganenge Likaonia ke te teke, “Ara soksokengana nai koi! Te hul ke iri non ke tesioat nge ita nei lo!” 12 Pomalam, te hetueParnapas ke ene Seus pe Paulus te hetueke ene Hemes. Iange i, i mukmuka ngeiri ke haliu hotote NeHalang na helengamur. 13 Iok laol, non nenge mene Seushanna munna, mene pulumakau pe aerorana mur ke laia nga kileng neu ana kuematana. Iange Seus na pele, te umeia kerochroi mana nga kileng neu pe nge hot.Te teke te makia ure nemur ke pomangaria tunginga nenge lange Paulus iri naiParnapas.

14 Pe nga etue nenge Paulus iri nai Par-napas te longe, te tachach ia rea hengeronmur pe te song tele hulua nemur pe al-ngaria ke te teke, 15 “Imo hana nemur,pomere nenge a teke a poia poinga nei atnge imem? Imemmo pomange imomana.Pe imemhanamana ke pomange imo pule.Moat ke mo hele hot mene helenga uranatoto ngana lange imonengemo teke ahetoheke aetapuna mur ero pe a heto hekemene NeHalang i sipona nenge ala hotetapa pe ich pe ruach pe ure lochloch ngananenge tetu teu nga ure nemur. 16Nge nike,poia hehei pe hana lochloch ke tela ngalemeria ngana mana. 17 Pe i sipona tekehemallaha hot tote i ke teke manmannatoto nge i koi tu. Pomalam poia poingaurana toto ngana nenge tung sue pitte atnge ita pe poia ngaunga alona mur ke tehaka pe tehei nga aria etue pengpeng. Pepule poia ita ke ara ngaunga halang pepoia letera ke iechmanmana.” 18Paulus irinai Parnapas te hele hote helenga nemurke te teke, tepoi ele hana nemur pe ero.Hana nemur leteria kerkereng toto ke teteke te poia tunginga lange iri nai kura.

19 Iok, Iuta mur hel teat nge Antiok peIkonium. Iri, te ngai heke hehei pe hana ketehul rumeria nge Paulus iri nai Parnapas.Pomalam, te tamalia Paulus ana um petehole hote lange hot. Pe iri, nga leteriate teke Paulus kou mete lo. 20 Pe ero. Irinenge leteria manmanna nge Non Soke,teat ke te emurung hite Paulus. Ol pe ananon lohaka mule pe iteu langa kileng neu.Iok, poma nge rou Paulus iri nai Parnapastela mule nga kileng nenge Tepi.

Tela Mule Nge Antiok Nga Kileng NengeSiria

21 Iok, Paulus iri nai Parnapas te helehote NeHalang nena helenga nge Tepi pehulua leteria manmanna pe te koko teunge iri nenge te nanasia Iesus. Ol pePaulus iri nai Parnapas tela mule nge Lis-tra pe Ikonium pe Antiok. 22 Pe te heleke kerkereng toto lange iri nenge leteriamanmanna ke tetu ke kerkereng toto ngaleteria manmanna ngana mur. Pe te hele,“Nenge teke tateu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga, lape tai rurungteu langa kileng chatala ngana mukam.”23 Pomalam iri nai te henonou hote hanapapalauna hel nga kileng nemur ke temukaia iri nenge leteria manmanna ngeNon Soke. Pe iri nai te hile ngaunga pete hetalau aria pe te talue iri langa NonSoke nena naualanga. Iange iri leteriamanmanna toto nge Non Soke.

24 Paulus iri nai Parnapas teteu langatuele tana nenge Pisitia ke het pe tela ngePampilia. 25 Pe nge Perka te haliu hoteNeHalang nena helenga pe tesio la sapelenge Atalia. 26 Pe nge Atalia, te haka ngaimot pe tela sapele nge Antiok nga kilengnenge te talune aria ume ia. Pe nga etuenenge te talune aria ume, hehei pe hanalamau te hetalaulau aria ke kerkereng totoke NeHalang tunge poinga urana nganalange iri kela het nga etue nenge te heulohot mule aria ume neu.

27 Iok, nga etue nenge te lohot mule ngeAntiok, Paulus iri nai Parnapas te eukirauahehei pe hana lochloch pe te hele hoteure lochloch ngana nenge NeHalang poiake pengpeng nge hana lomonmona nganamur ke leteriamanmanna. 28Ke pomalam,iri nai tetu ke mala toto lamau luluch nge

14:11: Ume 28:6 14:15: Psa 146:6; Ume 10:26 14:16: Ume 17:30 14:17: Jer 5:24 14:19: Ume17:13; 2Ko 11:25 14:22: Ume 15:32; 1Te 3:3 14:26: Ume 13:1-2 14:27: Ume 15:4, 12

Ume 15:1 185 Ume 15:19hehei pe hana nenge leteria manmannange NeHalang.

15Hana Papalauna Teole Aria Nge

Ierusalem1 Iok, hana hel nge Iuta tela nge An-

tiok pe te talun sapele ke te hetorehana lomonmona ngana mur nenge lete-ria manmanna nge Iesus. Pe te hetore irike mai, “Imo, lape NeHalang mene muleimo ero toto iange te riria imo ero. Nengeteke lememo nge atu ke a maul, iok lapeteriria imo ke pomanga hotonga nengeMoses hetoro ita ia.” 2 Pe Paulus iri naiParnapas, te longe helenga nei pe ma kenek nga iri nai leteria ero toto. Ol pe iriul hana nemur te hele inin tau hel nga urenei. Pomalam iri nenge Antiok te teke lapePaulus pe Parnapas pe hana hel tela ngeIerusalem ke te esia Iesus nena hana murpe hana papalauna mur nga helenga nei.

3 Iok laol, iri nenge leteria manmannange Iesus nge Antiok te kulosia iri ke telasapele. Pe tei ke tela nga kileng nengePoenisia pe Samaria pe te nana urumehana lomonmona ngana mur nge leteriamanmanna nge NeHalang. Pe helenga neipoia iri nenge leteriamanmanna ke te iechtoto. 4 Iok, tela te lohot nge Ierusalem peIesus nena hekulkulonga mur pe hana pa-palauna mur pe iri lochloch ngana nengeleteria manmanna nge Iesus te iech eleiri. Pe Paulus pe Parnapas pe hana nemurte nana urume ure lochloch ngana nengeNeHalang halaua iri ke te poia.

5 Iok, Parisio mur hel leteria manmannange Iesus. Pe iri te lohaka mule pe tehele ke te teke, “Hana nenge iri Iuta erope leteria manmanna nge Iesus, lape teriria iri. Pe lape ta hetore iri ke te nanasiahotonga nenge Moses.”

6 Iok, Iesus na hekulkulonga mur pehana papalauna nemur te emurung ke teteke te hepeng hote helenga nei. 7 Te poiaana helenga ke lala ol pe Petrus mes hakape hele, “Titik mur, imo a eteia lo ke Ne-Halang henonou hote iau nga tuna ngamo,ke e hele hote helenga urana toto nganalange hana lomonmona ngana mur. Kepomalam te longe pe leteria manmannaia. Pe e talune ume nei ke mala toto lo.8 Pe NeHalang nenge eteia hulua lochloch

ramaria ume ngana, hetei hot pengpengia i lange hana lomonmona ngana murke hekulo sue Opepengpeng ke lange iri,ke pomalam mana nga nenge hekulo sueat nge ita. 9 NeHalang poia iri ke mangapoingana ia ita. Nenge leteria manmannange i, lape helemlem ia operia ke operialemlem pule. 10 Pe imo heueu nei, a tekea totoia NeHalang. Iange a teke a poiahana lomonmona ngana mur nenge lete-ria manmanna ke singiria meena toto. Pee hele pengpeng lange imo, rera tete murnge nike pe ita heueu nei pule, nakura erototo nge ta takisia uremeena ngana nengepomanga nenge a poia nem. 11 A longoke nek, nenge teke letera manmanna totonge NeHalang lape NeHalang mene muleita ke pomange iri. Pe poinga nem lo-hot mana nga ara Non Soke Iesus letenaporeke ngana pe lemene tau ngana ia ita.”

12 Ol pe hulua lochloch ngana nenge teemurung neu te reng toktok. Pe Paulus irinai Parnapas te lohaka pe te hele hote urepapalauna nemur nenge NeHalang hek-erkereng ia iri ke te poia pe hana lomon-mona mur te esia pe leteria manmanna.13 Iri nai te hele ke het pe Ieims lohakape hele, “Titik mur, a longo at nge iau!14Simon hele hote lange imo lo, nga nengeteke NeHalang lemene taua hana lomon-mona ngana mur pule. Ngana laka nengehesilei hote hana hel nge iri ke i siponanena hana mur. 15 Pe ure nenge lohot nei,lohot ke pomanga hetatalongamur te helengaria ia nge nike. NengeNon Sokehele keteke,16 “ ‘Nga hoena lape eat mule

pe Teuit na pele nei losio lo.Pe lape e hemes heke mule.

Pe ure nemur nenge te poreke ngapele nei,

lape eume heke mule iri ke nekpe etal mule iri nga muria mur.

17 Pomalam, hana lomonmona murlochloch

nenge iau lek non mur ia iri,lape te song ke teat mana nge iau.Iau, Non Soke, epoi hote ure nemur pe e

hele ia18 ke te eteia nga halang nike lo.’ ”

19 Iok, Ieims lohaka pe helemule kemai,“Iau letek tuanin ke mai! E teke tanaupe hana lomonmona ngana nemur te teke

15:1: Kal 5:2 15:2: Kal 2:1 15:4: Ume 14:27 15:7: Ume 10:1-43 15:8: Ume 10:44; 11:1515:10: Mat 11:30; Kal 3:10 15:11: Kal 2:16; Epe 2:5-8 15:13: Kal 2:9 15:16: Amo 9:11-12

Ume 15:20 186 Ume 15:41leteriamanmanna nge NeHalang, ita tapoilange iri ero. 20 Pe e teke tahas menealalaha e ke lange iri pe ta hele lange iri kete ngaua ngaunga nenge tepoi tunginga ialange aetapuna mur ero. Pe tema luluchnge hehei ero pe te ngaua huros nemurnenge te roke iri ero pe pule te inia tohoero. 21 Iange Moses na hotonga mur tehaliu hotote nga NeHalang na pele murnga kileng pe kileng. Pe te haliu hotote kemala toto lo nga Sapat ana etue lochloch.”

Alalaha Nenge Lange Hana LomonmonaNgana Mur

22 Ol pe Iesus na hekulkulonga murpe hana papalauna mur pe iri lochlochnenge te eukirau neu, te teke te henonouhote hana hel nge iri ke tela luluch ngePaulus iri nai Parnapas nge Antiok. Iok,te henonou hote Iutas (nenge ene e puleParsapas) iri nai Sailas. Te henonou hoteiri nai iange hulua nemur nenge leteriamanmanna neu, tenau haka aria soksokengana mur nge iri. 23 Pe te hekule alalahanei nenge hele ke teke;

“Imem, Iesus nena hekulkulongamurpe hana papalauna mur koi, mohas iaalalaha nei lange imo hana lomonmonamur nenge a tu nge Antiok pe Siria peSilisia. Imem titimem mur laka imoiange letemo manmanna nge Ne Iesus.

Uach pe miliko toto lange imolochloch.

24 Imemmo eteia lo nge hana hel ngeimem tela ke te poia imo ke ramamo auala pe lemo arenga poreke toto ia reriahelengamur. Pe imemmo hele lange irike te poia poinga nem ero. 25 Pomalammo eukirau pe mo henonou hote melehel ke te mene helenga lange imo. Keiri lape te koko luluchngepekngaramurtoto Paulus iri nai Parnapas. 26 Iange irinai te matau singiria ero toto nga NonSoke Iesus Kristus nena ume mur. 27 Keiri nenge mo kulosia at nge imo heueunei, ngaria koi Iutas iri nai Sailas. Peiri lape te hele lange imo pengpeng kete hekerkereng ia helenga nemur nengemohas sue iri nei.

28 Imem mo nanas mene Opepeng-peng lemene ngana nenge mo teke atakisia ure meena ngana ero ol. Pemo teke a nanas tau mene koi hotonganemur;

29 A ngaua ngaunga nenge tepoitunginga ia lange aetapuna mur ero. Ain toho ero pe a ngaua huros nemurnenge te roke iri ero. Pe pule, amaluluch nge hehei mur ero. Nenge teke ananas tau tote hotonga nemur lape atungamo urana toto.

Urana toto nge a olonge helenga neipe atu malalom.”30 Iok laol, iri nemur te lohaka pe tela

sapele nge Antiok. Pe nge Antiok te euki-raua iri lochloch ngana nenge leteriaman-manna pe te tunge alalaha neu lange iri ketesisia. 31 Hulua nemur te sisia pe te iechtoto iange helenga nemur nga alalaha neuhekerkereng ia iri nga leteria manmannanganamur. 32Pe Iutas iri nai Sailas, iri het-atalonga pule. Pomalam te tunge helengaurana ngana mur nenge hekerkereng totehulua nemur leteria. 33 Pe iri nai tetu kemala pol nge Antiok. Ke het pe iri nengeAntiok tetal heke petanga nenga tungangenek lange iri pe te kulosmule iri ke telamule nge iri nemur nenge te kulosia iri keteat.[34Pe Sailas letena haka ke teke tungeAntiok ol.] 35 Pe Paulus iri nai Parnapastetu mana nge Antiok, pe iri ul hana helpule ke te hetore hehei pe hana halangnga NeHalang na helenga, pe te hele hotehelengaurana toto ngananengeNonSoke.

Paulus Iri Nai Parnapas Techachel36 Iok, etue hel nga hoena, Paulus hele

lange Parnapas ke teke, “Lape ita nai tai ketalamule nga kileng lochlochngana nengeta haliu hote Non Soke na helenga muria lo, ke tanau nga hehei pe hana tepoingaria.” 37 Iok, Parnapas teke mene IoanesMakus ke iri ul. 38 Pe Paulus teke uranaero nge te mene i iange nga tele nganareria ume het ero kura pe ua mule ariange Pampilia. 39 Paulus iri nai Parnapaste hele inin tau helia ure nei ke halang.Pomalam iri nai te chach hel. Ke Parnapasmene Ioanes Makus ke iri nai te lohakanga imot pe tela sapele nga kileng nengeSaipras. 40 Pe Paulus mene Sailas ke irinai tei sapele. Pe iri lochloch ngana nengeleteria manmanna te hetalaulau aria kete teke Non Soke tunge nena tungingange urana lange iri pe nauele iri ke nek.41Paulus langa kileng nenge Siria pe Silisiape hekerkereng mule hehei pe hana murnga leteria manmanna ngana.

15:20: Exo 34:15-17; Lev 17:10-16 15:28: Mat 23:4 15:37: Ume 12:12, 25 15:38: Ume 13:13; Kol 4:10

Ume 16:1 187 Ume 16:2216

Timoti Laluluch Nge Paulus Iri nai Sailas1 Paulus langa kileng nenge Tebi pe Lis-

tra. Pe none nge ene Timoti tunga lamaupule. Pe ana non, iri ul tana leteria man-manna nge Iesus. Pe tana i Iuta pe temenei Krik. 2 Iri lochloch ngana nenge lete-ria manmanna nge NeHalang nga kilengnenge Ikonium pe Listra, te neue Timotike te teke i non urana ngana ia. 3 Iok,Paulus teke mene Timoti ke la luluch ngei pe Iuta mur te eteia ke Timoti temene iKrik. Pomalam Paulus riria Timoti singinake Iutamur te esia i kemanga i Iuta ol. 4 Ioklaol, tei ke tela nga kileng mur pe te helehote hotonga nemur nenge Iesus nenahekulkulonga mur pe hana papalauna ne-mur tetal hote nge Ierusalem. 5 PomalamNeHalang nena hana mur temes ke kerk-ereng toto nga leteria manmanna nganapenga etue lochloch, huluahalang te hulialeteria pe te koko teu nge iri.

Paulus Nau Opene Nge Troas6 Iok laol, Paulus pe pekngana mur tela

pe te sapele mana nga kileng mur nengePrikia pe Kalasia. Iange Opepengpengpoi ele iri nge te hele hote NeHalang nahelenga nga tuele kina nenge Eisia. 7 Iok,tei kela te lohot nga kilengMisia het nganape te teke teteu langa kileng nenge Pitiniape Opepengpeng nenge Iesus poi ele iriiange kileng nem tu teu nga tuele kinanenge Eisia. 8 Pomalam te sapele mana ketela nge Troas. 9 Iok, nga miliko Paulusnau opene ke esia none nge nena ngeMesatonia. Non neu mes pe hele ke kerk-ereng toto pe ech ia i ke teke, “O iat ngeMesatonia ke o halaua imem!” 10Ke Paulusnau opene ngana neu het pe mo kik hakasapele nenge mola nge Mesatonia. Iangemo eteia ke NeHalang i sipona iua imemke tekemola kemohele hote nena helengalange iri nemur nga kileng neu.

Litia Mur Te Hulia Leteria11 Iok, mo tamuhaka nga imot nge Troas

pe mo song tele ke mola nge Samotras penga etue naingana mo song ke mola ngeNeapolis. 12Ke het pe moi nga apemem kemoteu lange Pilipai. Kileng Pilipai, i tueletana nge Mesatonia pe Rom mur te umeheke pe tenau ele kileng nem. Oe, ke motuia etue hel nga lamau.

13 Pe nga Sapat ana etue, moi hot ngakileng neu kemola nga ech ilina. Iangemoteke lape Iutamur te eukirau nga lamau kete hetalaulau. Iok, mo are sio pemohetorehehei hel nge te eukirau nga lamau. 14 Peheie nge iri ene Litia. Ana hei nena ngeTaiatira. Pe hehei pe hana tela ke teololmalmalenga mur nge i. Malenga nemurururia haka toto. Ana hei heto hekekeNeHalang pule. Ke Non Soke i siponapoia i ke letena mallaha nga Paulus nenahelenga mur. 15 Ke pomalam ana hei peiri lochloch ngana nenge tetu luluch ngei nga na pele, te mene henuninga. Ke hetpe hele ke teke, “Imo nenge a teke letekmanmanna toto nge Non Soke, aiat ke atululuch nge iau nga lek pele.” Hei neu echtote imem ke mola nga nena pele.

Te Laua Paulus Iri Nai Sailas Nge Pilipai16Nga etue e moi ke mo lala nga kileng

unne nenge te hetalaulau ia, pe mo saolhaka nge heie nge uneinei tuteu nge i.Hei neu, mele hel te olia i ke umume ngeiri. Pe te ololia i iange hele hot tetteleure nemur nenge te lohotot. Pomalamiri nenge tenau ele i, te mene umtutunahalang toto nga ana hei na ume neu.

17 Iok ana hei nanasia imemul Paulus pealiuliu ke teke, “NeHalang Nge I Soke NgaLut Toto nena hana mur koi teii nei! Irilape te hetore imo nga kue nenge NeHa-lang mene mule imo ia.” 18 Etue halang,hei neu helele ke machmau. Ol pe Paulustalngana pe letena inin pe ralele lange heineu pe hele langa uneinei neu, “E helelange iong, nga Iesus Kristus ene, o lohotnge hei nem ol!” Ueiuei mana pe uneineineu ua hot sapele nge hei neu.

19 Pe iri nenge tenau ele hei neu teeteia ke reria umtutuna ana kue ero ol.Pomalam te laua Paulus iri nai Sailas pete tak runge iri kela nga ingala matanape te hemesia iri nga hana papalauna ne-mur nenge tenau ele kileng neu, mataria.20 Iok, te mene iri lange hana Rom murnenge te longlongo helenga pe te hele,“Hana nai nei iri Iuta koi. Iri teat ke teheporeke arenga nge urana nga kileng neilo. 21 Iri te hetoro koukoua imem nga urenemur nenge ita nenge Rom rera hotongamur teheo ele tote nge ita ke ta nanasiaero.” 22 Iok laol, hulua te koko teu sapelenga iri nai aria palinga. Pe hana Rom

16:1: Ume 14:6; 2Ti 1:5 16:2: Pil 2:19-22 16:4: Ume 15:23-29 16:6: Ume 18:23 16:17: Mak 1:2416:20: Mak 13:9 16:22: 2Ko 11:25; 1Te 2:2

Ume 16:23 188 Ume 17:2nemur nenge te longlongo helenga te heleke palinga hel ana hana mur te haka hotePaulus iri nai Sailas reria hengeron petenos ule iri. 23 Tenos poreke ule iri kehet pe tetal teu sapele iri langa tuele aungana. Pe hana papalauna nemur te helelange non nenge nauelele tuele au ngananeu ke chiu hit tote iri nai ke kerkerengtoto. Pomalam iri nai ria kue ero toto ngete ua hot. 24 Non neu longe ke mau ol pemene Paulus iri nai Sailas ke la tal teua iringa tuele aungananeu letenange teu toto.Ol pe ha hite iri nai aperia nga ae chonnae nge meena toto.

25 Iok laol, nga miliko tunangana iri helpule nenge tema teu nga tuele au ngananeu, te longe Paulus iri nai Sailas ngete hetalaulau pe te peupeua peunga murnenge te heto hekeke NeHalang. 26Te ruramana pe mangila palaungana rur sapele.Pe mangila neu rur ke palaungana totonga kileng unne nenge tuele au ngana neumesia. Pomalam piunga mur nga tuele aungana neu te uchulu sio. Pe iri lochlochngana nenge tetu nga tuele au ngana neu,peria pe aperia ana kalenga mur te uchulusio pule. 27Ol pe non nenge nauelele tueleau ngana neu rura haka. Pe nau pe piungalochloch ngana nemur te uchulu sio tachlo. Ol pe mene nena kakop ke teke hunmule i, iange tekema iri lochloch ngananenge tetu teu nga tuele au ngana kou teua hot talo. Pe ero. 28Ol pe Paulus alnganataua i ke teke, “Ei! Ohun mule iong ero!Imem lochloch ngana i motu kura.”

29 Ol pe non neu iua mele nga lemengape song kela tamal sue i nga Paulus irinai Sailas aperia huna pe loiloiloi ke tekemete. 30 Iok, mene hote iri nai lange hotpe onteia iri, “Hana nai nem, lape epoi kepomere toto nenge e mene maulinga ngekoko?”

31 Pe iri nai te hele, “Letem manmannange Non Soke Iesus! Iong pe iri lochlochngana nenge tetu luluch nge iong nga lempele. Pomalam lape o mene maulinga ngekoko.” 32Ke Paulus iri nai Sailas te hele hotsapele Non Soke nena helenga lange nonneu pe iri lochloch ngana nenge tetu lu-luch nge i. 33 Iok laol, non neu poia Paulusiri nai Sailas ke la lome ria chanchan murnga etue neu pengpeng. Ke het pe Paulusiri nai Sailas te henun sapele non neu peiri lochloch ngana nenge tetu luluch nge

i. 34 Laol pe non neu mene iri nai kela hengaua iri nga na pele. Pe non neu pe irilochloch ngana nenge tetu luluch nge i, teiech toto iange leteriamanmanna toto ngeNeHalang.

35 Pe nga uach hana Rom nemur nengete longlongo helenga, te kulosia palpalhusu mur ke te laia helenga nei nge nonnenge nauelele tuele au ngana neu. Tehele ke te teke, “A lohe hote Paulus irinai Sailas nga tuele au ngana ke tela ol.”36Pomalamnonneu lake hele lange Pauluske teke, “Hana papalauna nemur te hekulehelenga at ke te teke imo nai Sailas lapea lohot nga tuele au ngana ol. Ke lape ai malalom, pe ai ke nek.”

37Ol pe Paulus lohaka pe hele lange pal-pal hussu nemur ke teke, “Hana papalaunanemur te hottaua ute e nge imem nai neimo poia ke poreke ero. Pe pule imemlememnge Rom. Pe pomere tenos ulu hiteimem nai nga hulua mataria mai? Ke hetpe tetal teua imem langa tuele au ngana.Pe heueu nei te teke te kulosia imem kemoi hot ke nek mana ke mola. Poinga neiporeke toto i! Teke pomam iri siporia teatke te mene hote imem nga lamai.”

38 Iok laol, palpal hussu nemur tela kete tetetere Paulus na helenga lange hanapapalauna nemur. Hana papalauna nemurte longe ol pe te matau iange te longePaulus na helenga nenge teke iri nai Sailasreia nge Rom pule. 39 Pomalam iri siporiatela kela te hele ke nek mule lange Paulusiri nai Sailas pe te mene hot sapele iri nainga tuele au ngana. Pe te kulos hot sapeleiri nai nga kileng neu. 40 Iok laol, iri naite lohot nga tuele au ngana pe tela sapelenga he Litia na pele. Pe nga pele neutesaol haka nga hulua halang nge leteriamanmanna nge Non Soke. Pomalam tehekerkereng ia hulua nemur nga leteriamanmanna nganamur pe iri nai tei sapele.

17Nge Tesalonika

1 Iok, Paulus iri nai Sailas tei teu langakileng nenge Ampipolis pe Apolonia ketela nga kileng nenge Tesalonika. Pe ngalamau Iuta mur ria hetoronga ana pelee kou tu. 2 Pe Paulus kokoes lala ngahetoronga ana pele nem, pomalam lakehemol nga Sapat ana etue palaungana pe

16:27: Ume 12:18-19 16:30: Ume 2:37

Ume 17:3 189 Ume 17:21te echachala helel. 3 Pe Paulus hele urum-rume NeHalang nena helenga lala nge iri.Nenge hele ke teke, Non nenge NeHalangkulosia at ke mene mule nena hana mur,lape takisia ana melmelenga ke mete pemaul haka mule. “Pe ne Iesus nenge eheleia lala nge imo nei, i sipona lakalomnengeNeHalang kulosia i at.” 4Paulus helekemau pe na helenga tua tote Iutamur helleteria. Pomalam leteria manmanna pe tenanasia Paulus iri nai Sailas. Pe Krik murhalang nenge te heto hekeke NeHalang,pe hehei papalauna mur, iri pule leteriamanmanna nga Paulus nena helenga mur.

5 Ol pe Iuta mur saria keke Paulus. Po-malam tela ke te loloch heke pulut menehana porekreke ngana mur hel, ke te eu-kirau pe tepoi heke hunelinga palaungananga kileng neu. Iok, te song teu ke te tangorere Paulus iri nai Sailas nga none nge eneIason na pele. Te tango rere iri nai neu kete teke te takrung hote iri kela te hemesiairi nga hulua mataria. 6 Pe ero. Te hottauairi nai nga lamau ero. Pomalam te takrunghote Iason pe pekngana mur hel pule kelate hemesia iri nga hana papalauna murmataria. Iange hana papalauna nemurtenau ele kileng neu. Pe te haliu hakake te teke, “Hana nemur tela nga kilenglochloch pe te poia hehei pe hana ke reriaarenga poreke lo pe heueu nei teat kete lohot nge ita. 7 Pe Iason nauele iringa na pele. Pe iri te nanasia hotonganenge ne Kaesa ero. Pe tetal hote arianaungaala e pule nge ene Iesus luluch ngeKaesa.” 8Hana papalauna pe hulua nemurte longe helenga neu pe leteria huna pe tehele rara mana. 9 Ol pe hana papalaunanemur te poia Iason pe pekngana mur kete saua umtutuna palaungana. Ke het pete kulosia iri ke tela ol.

Tela Nga Kileng Nenge Ene Perea10 Iok laol, kileng miliko sio pe iri

nenge leteria manmanna nge Iesus te ku-los sapele Paulus iri nai Sailas ke telange Perea. Tela nga kileng neu pe teteulanga hetoronga ana pele. 11 Pe heheipe hana nenge Perea tepoi ke mange irinenge Tesalonika ero. Iri te iech totonge te longe Paulus na helenga pe kokoeste sisia NeHalang na helenga pule ke teeteia nge Paulus na helenga manmannama ero. 12 Pomalam Iuta mur halangleteria manmanna. Pe Krik mur halang

pule, nenge tera hite ume papalauna, irileteria manmanna pule.

13 Ol pe Iuta mur nenge Tesalonika telonge Paulus nge hetottore hehei pe hanange Perea nga NeHalang na helenga. Po-malam te lohaka pe tela ke teteu nga heheipe hana leteria ke te lope hote Paulus irinai Sailas nge Perea. 14 Pe ero. Ueiueimana NeHalang nena hana mur te kulosiaPaulus ke ramana hot langa ruach ilina. Pehana hel tela luluch nge i. Pe Sailas iri naiTimoti tetu nge Perea ol. 15Pe hana nemurnenge tei luluch nge Paulus, iri lochlochtela kela te lohot nga kileng nenge Atens.Ke ulo pe tela mule nge Perea. Pe te menePaulus nena helenga nenge lange Sailasiri nai Timoti nenge teke, iri nai te nanasmule i ke ueiuei mana.

Nge Atens16 Iok, Paulus tu nge Atens ke kulele iri

nai neu. Pe tu ke mala pe singina tuakikero iange kileng neu ana aetapuna halangmana. 17 Pomalam eukiraua Iuta mur peKrik mur nenge te heto hekeke NeHalangke hetottore iri pe te echachala helel ngahetoronga ana pele. Pe pule, kokoes lalanga ingala matana ke iri ul hehei pe hananga lamau te echachala helel. 18 Ol pehetoronga mur hel nenge te hetue iri keEpikarin pe Stoik mur, teat ke iri ul Pauluste hele inin tau hel. Pe hel te heleiaPaulus ke mai, te teke, “Non hauaua kinanei hele ia utar mai? I nge lape heleleiamaopene ngana i.” Pe hana hel pule teheleia Paulus ke te teke, “Non nei heleleiahana hel nga tau toto reria aetapuna muri.” Hana nemur te hele ke mau iangePaulus hetottoro nga Iesus nge mete pemaul haka mule.

19 Pomalam te mene Paulus lange Are-opakus, ke teole aria. Pe nga lamau, teontei hote i ke nek toto. Pe te hele langePaulus ke mai, “Mo teke mo longo teu lake nek toto nga hetoronga heueu ngananenge oiat ke o hetoro sue nga lamai.20 Imemmo longe pemakeneknga samemero toto, ke heueuneimo teke ohemallahahot tote luna at nge imem ol.” 21 (Tepoike pomau iange iri nenga kileng nengeAtens pe iri hel pule nenge tela ke tetu ngakileng neu teare manmana pe te helele pete longo manmana nga ure heueu nganamur nenge te lohotot.)

17:7: Luk 23:2; Ioa 19:12 17:17: Ume 18:19

Ume 17:22 190 Ume 18:622 Iok laol, Paulus mes haka sapele nga

hana papalauna nemur mataria pe hele,“Imo hana nenge Atens. Nga enau

ngak, e esia ke pomai. Imo amo neha-lang halang toto. 23 Ei rara nga lemokileng pe e neue ure pane mur nenge aheto hekeke iri. Pe e hottaua helenga enga tungingamunna nenge amakmakiape a tunge lala nge nehalang. Helenganeu tehas ia ke mai; ‘Lange nehalangnenge ta eteia ero.’ Imo a eteia nehalangnenge a heto hekeke nem ero. Pe e helelange imo pengpeng, I toto koloi nengee heleleia nei.

24 NeHalang nenge ala hote tapa peich pe ure lochloch, i palaungananga lutnga tapa pe i palaungana nga ich pule.Pe tuteu ero nga pele nenge hana periaumeia. 25 Isipona poi hote ita pe urelochloch ngana nenge tetu ke te maululheueu nei. Pomalam i nauele ita peure lochloch ngana. Pe ita ta nauele inga ute e ero toto. 26 Nga talun nganatoto NeHalang ala hote non elle mana.Pe nga non elle nem mana ita lochochngana nga ich nei, rette ia. Nenge poiaita hana ke tatu ke ta purpure ich nei.Poi hote ita pe i sipona taluemurape araetue mur nenge tatu ia.

27 Isipona poi hote ita ke ta song ketala nge i pe ta tango rere i. Pe tu kesase nge ita ero, ngana iam lom tu kerochroi mana nem lo. 28 Pomanga meleheleia lo nenge teke, ‘Nga i sipona nahekerkerenga, tunge eingana at nge itake tai rara pe tatu ke ta maulul heueunei.’ Pomanga none nge imo sipomo,has sue ke pomai, ‘Ita pule NeHalangtutuna mur ita.’

29 Ke ita NeHalang tutuna mur itake ulolo ke pomalam, ta nanas ia hananemur leteria tuanin ngana ero nengete teke, NeHalang nakuna pomanga urenemur nenge hana te ume hot menenga peria. Nenge pomanga te umeia ae-tapuna mur nga um chalemlem nganamur pe sinaha ngana mur pe um nemurnenge ururia haka toto. 30 Nge nike,hehei pe hana leteria matana nganange NeHalang, lohot ke nek ero. Pei letena metene poinga nenge te poialange i nem ero. Pe heueu nei hele kekerkereng ke teke hulua lochloch ngana

nga ich nei tehul rumeria ia poingaporeke ngana mur ol. 31 Iange i talueetue palaungana e lo. Pe nga etuepalaungana nem, NeHalang lape amneiteu la ke nek toto nga hehei pe hanalochloch ngana ria poinga mur. Pe ihenonou hote nena none lo, nenge lapepoia ure nem ke pengpeng toto. PeNeHalang i sipona hemaul heke mule inga metenga ke hemallaha hote i langehulua lochloch!”32 Iok laol, hana nemur hel te melmel

iange te longe Paulus nge hele ke tekeNeHalang hemaul heke mule hana nengete mete. Pe hel te hele, “Lape moat kemo longo mule helenga nemur nge iongkura.” 33 Pomalam Paulus lohaka pe uasapele aria. 34 Pe hana hel te longe Paulusnena helenga pe leteria manmanna. Ellenge iri, ene Tonisius. Ana non i non sokee nge tu teu nga Areopakus nem. Pe heiepule nge ene Tamaris. Iri nai neu pe huluahel pule leteria manmanna.

18Paulus Lange Korin

1 Iok laol, Paulus lohaka nge Atens pe lasapele nge Korin. 2 Pe nge Korin Paulussaolia non Iuta e nge ene Akuila. Non neutana hoe i nga kileng nenge Pontus. Peiri nai nehei Prisila te lohaka nge Itali keteat nge Korin pe tetu ke mala ero kura.Iange Ne Klatius hele ke teke te lope hoteIuta mur lochloch nenge tetu nge Rom.Pomalam Akuila iri nai nehei te ua ke telange Korin. Iok laol, Paulus la kela nau toteiri nai. 3 Paulus lake nau tote iri nai iangetera hite ume nenge te umume pelpele kepomange Paulus pule. Pomalam lake tupe ume luluch nge iri. 4 Pe kokoes ngaSapat ana etue, Paulus hele ke kerkerengtoto lala nge Iuta mur pe Krik mur ngahetoronga ana pele. Iange teke poi taoleiri ke leteria manmanna nge Iesus.

5Sailas iri nai Timoti teat ngeMesatoniape Paulus tung teu tote i nga ume nengehetottore Iutamur nga helenga urana totongana. Pe hemallaha hot tote lange irike Iesus i toto nenge NeHalang kulosia atke mene mule nena hana mur. 6 Pe ero.Te mene Paulus nena hetoronga mur erope tesau hote helenga porekreke ngana

17:24: 1Ki 8:27; Ume 7:48 17:25: Psa 50:12 17:27: Psa 145:18; Jer 23:23 17:29: Isa 40:18-20; 44:10-17;Ume 19:26 17:31: Psa 96:13 18:2: Rom 16:3 18:3: Ume 20:34 18:5: Ume 17:14-15 18:6:Ume 13:46, 51; 20:26

Ume 18:7 191 Ume 18:27mur hel lange i. Pomalam Paulus rur suemaruchrue nga nena hengeron pe hele,“Nenge NeHalang letena inin ngana hep-oreke imo, atue helenga unne at nge iauero toto. Imo sipomo a takisia pe a hemasmule imo ol. Pe ehet ngak koloi. Ela ngehana lomonmona ngana mur ol.”

7 Iok laol, Paulus i hot nga hetorongaana pele pe la iteu nga Titus Iastus na pele.Non neu na pele mes ke rochroi manalanga hetoronga ana pele neu. Pe ananon heto hekeke NeHalang pule. 8 Pe nonnenge ene Krispus, nauelele hetorongaana pele neu. Ana non pe iri lochlochngana nenga na pele leteria manmannange Non Soke. Pe hulua lochloch nganahel nge Korin te longe Paulus na het-oronga mur pe leteria manmanna. Poma-lam te mene henuninga.

9Pe ngamiliko Paulus esia Non Soke nganau opene ngana nge hele lange i ke teke,“O matau ero pe o hele hot manmana peo reng ero. 10 Iau lape etu luluch nge iongpe mele pele nge lape poi poreke iong ero.Iange iau e hesilei hote lek hana mur kehalang lo pe leteria kerkereng ero kura.”11 Paulus tu nga lamau ke hetottore heheipe hana nga NeHalang nena helenga murke ana hesinga elle pe akekena.

Te Mene Paulus Lange Kalio12 Iok, nga etue nenge non soke Kalio

nauele kilengAkaia, Iutamur te eukiraupetelaua Paulus pe te mene i kela te hemesiai nga non soke neu matana pe te hele,13 “Non nei poi olole hehei pe hana ke teheto heke NeHalang ke pomanga ita rerahotonga hele ngana ero.”

14 Iok, Paulus lohaka ke teke helele lope ne Kalio pule lohaka pe hele lange Iutamur ke teke, “Imo Iuta nemur, a longoat nge iau. Toinge non nei i non porekengana nge hunun hana pe poia poingaporeke ngana hel pule, nem lape e longoke nek toto langa lemo helenga mur. Penei ero koi. 15 Imo alau mene non neinga nena helenga mur pe nga imo sipomolemo hotonga mur. Pomalam, imo sipomoa hepengia. Iau lemek ero nge e hepengiahelenga nemur.” 16 Iok laol, Kalio poiairi ke te lohot sapele nga kileng unneneu. 17 Ol pe hana nenge te eukirau neutelaua ne Sostinis pe te palia. Pe non neui nauelele hetoronga ana pele, pe hana

nemur te poia poinga neu lange i pe neKalio teke na ute pele langa neu ero ol.

Paulus Lamule Nge Antiok18 Iok, Paulus tu luluch nge NeHalang

nena hana mur nge Korin ke mala pol pelohaka sapele nga imot ke lange Siria. PeAkuila iri nai nehei Prisila tela luluch ngei. Nga kileng nenge Kenkrea, Paulus utsuepalpalna ina iange poia helenga kerkerengngana e lange NeHalang. 19 Iok, tela telohot nge Epeses pe Paulus hile sio sapeleAkuila iri nai nehei e Prisila. Pe Pauluslanga hetoronga ana pele pe iri ul Iutamurte echachala helel. 20 Ol pe te hele langei ke tu ke mala pol nge iri mukam pe ananon lemene ero. 21Pe hele lange iri kemai,“Nenge teke NeHalang lemene, lape eatmule nga lamai.” Iok, Paulus tamu hakamule nga imot e nge Epeses pe temana hotke tela.

22 Iok, Paulus lohot nge Kaesarea peloaka sapele ke nau tote NeHalang nenahana mur nge Ierusalem. Ke het pe sio lamule nge Antiok. 23Tu pol nge Antiok pe ike langa kilengmurnga kilengnengeKala-sia pe Prikia. I rara nga kileng nemur kehekerkereng mule iri nemur nenge leteriamanmanna nge Iesus.

Apolos Hetoro Nge Epeses Pe Nge Korin24 Iok, nga etue neu non Iuta e nge ene

Apolos at nge Epeses. Pe ana non na kilenghuna toto nge Aleksantria nga kilengnenge Ekipto. Pe i etei teu la ke nek totonga NeHalang nena helenga mur nengetehas sue iri ke ulolo. Pe hetoro nganaurana toto. 25Apolos mene hetoronga ngaKue Nenge NeHalang Henonoua Ke TekeTa nanasia, pe singina kik nge hetottorehehei pe hana ke nek toto nge Iesus. Pei eteia ke nek ero kura iange hetei menehenuninga nenge Ioanes. 26 Iok, Apolostalun ke haliu pe hetottoro nga hetorongaana pele. Pe Akuila pe nehei Prisila telonge i pe tepoi sapele i ke tela nga reriapele. Pe te hele urumepe te hetore i ke nektoto nga Kue Nenge NeHalang HenonouaKe Teke Ta nanasia. 27 Iok Apolos lohakake teke lange Akaia. Pomalam NeHalangnena hanamur nge Epeses tehas ia alalahalange pekngaria mur nge Akaia pe te helelange iri ke te iech ele Apolos nge lapelange iri. Pe iri leteria manmanna ngeIesus iange NeHalang poi ke urana lange

18:10: Jos 1:9; Isa 41:10 18:18: Num 6:18; Ume 21:24 18:28: Ume 9:22

Ume 18:28 192 Ume 19:21iri. Iok Apolos lange iri pe halaua iri kenek toto. 28Apolos hekou sue Iutamur ngahelenga nga hulua mataria ke teke Iesus inon nenge NeHalang kulosia at ke menemule ita lochloch. Pe hemallaha hot totenga NeHalang nena helenga nemur nengetehas sue iri ke ulolo.

19Paulus Lange Epeses

1 Iok, Apolos tu nge Korin pe Paulus lo-haka nge Antiok pe i ke nau toto mulmulekileng nemur nga uraurau kela lohot ngeEpeses. Pe nge Epeses Paulus tapang teunge iri hel nenge leteria manmanna 2 peonteia iri ke mai, “Imo mam letemo man-manna nge Iesus pe a mene Opepengpengpule?”

Pe iri te hele, “Ero! Imem mo eteia utenenge ene Opepengpeng ero koi.”

3 Pe Paulus ontei mule iri, “Iok, he-nuninga tei toto nenge a mene?”

Pe iri te hele, “Imem mo mene he-nuninga nenge Ioanes nenge henunun.”

4 Pe Paulus hele, “Ioanes nena he-nuninga nem i henuninga nenga hulmu-lenga. Ioanes hele lange hehei pe hana keleteria manmanna nge mele nenge nana-sia i. Pe mele nenge nanasia nem nganalaka Iesus i sipona lo.”

5 Hana nemur te longe ke mau pe temene sapele henuninga nga Non SokeIesus ene. 6 Paulus tal heke penna nge iripe Opepengpeng sio at nge iri. Pomalamte hele rara sapele nga helenga hel ngealtoto. Pe te hele hote helenga mur nengeat ngeNeHalang. 7Hana nemur iri analochpe nai.

8 Iok Paulus lala nga hetoronga ana peleke teio iri mol. Pe hetottoro pe poi ololehehei pe hana ke leteria manmanna ngaNeHalang nena naualanga pe nekinga ngeita. 9 Pe hel nge iri lemeria ero toto ngete longo langa Paulus nena helenga mur.Pe leteria manmanna ero pule. Ol pe tesauhote helenga porekreke ngana mur helnga hulua mataria nga tuluk nenge EsingaTele. Pomalam Paulus mene iri nengeleteria manmanna pe te ua ke tela nga NeTairenes nena hetoronga ana pele. 10 KePaulus hetottoro pe popoi helenga ngapele neu ke hesinga iri nai. Ke pomalamIuta mur pe Krik mur pe hulua lochloch

ngana nga kileng nenge Eisia te longe NonSoke nena helenga ke purpur.

Ne Sekeua Tutuna Mur11 Iok, NeHalang hekerkereng ia Paulus

ke poi hote ure papalaunamur nenge alto-toto. 12Ol pe hehei pe hana temene Paulusana hines ana tangaun pe na hengeronmur ke te laia nge haleles kina mur pe irinenge uneinei tu nge iri. Te laia pe halelesnemur te hetet pe uneinei nemur teua hotke te lala. 13 Iok, Iuta mur hel nenge te irara pe tepoi ure paluna ke te helope hototuneinei mur tetu pule. Pe iri te totoi kete heto mene Iesus ene nga ure palunanem. Pe te hele ke pomai, “Nga Iesusnenge Paulus haliu hotote, e hele langeiong ke olohot!” 14Hana nemur iri lime perahtele nai pe titiria hel. Pe temeria laka,ne Sekeua nenge i non soke nga iri nengete umume nga NeHalang na pele.

15 La ol, nga etuene e te teke te helopehote uneinei e pe uneinei nem tuacholiairi ke mai, “Iau e eteia Iesus pe e eteiaPaulus. Pe imo? Imo itei hel mam?” 16 Olpe non nenge uneinei tuteu nge i neu pallapue iri ke eiria lele ele iri, pe ta chachule reria hengeron mur. Pomalam singirialachlach mana pe teua hot sapele nga nonneu na pele ke tela sapele. 17 Iuta mur peKrik mur pe hulua lochloch ngana nengetetu nge Epeses te longe ure nei nge lohotpe te matau toto. Pe te heto heke toteNon Soke Iesus ene. 18 Ol pe hulua halangnenge leteria manmanna te hele hote re-ria poinga poreke ngana mur nga huluamataria. 19 Iri halang nenge te popoi urepaluna, te loloch hote reria alalaha murnenge ure paluna ana ke te chacharuchheke nga oan nga hulua mataria. Pealalaha nemur nenge te chacharuch hekeiri neu, te sisele iri pe ururia lohot kehalang nge halang toto. 20 Pomalam NonSoke nena helenga puo ke kikina toto pesong ke langa kileng pe kileng.

Chauchainga Palaungana Lohot Nge Epe-ses

21 Iok, ure lochloch ngana nei lohotke het pe Paulus teke lohaka ke langeIerusalem. Pe Opepengpeng poia i keletena tuanin ke teke la tala nga kilengnemur nge Mesatonia pe Akaia. Ke het pelange Ierusalem ol. Pe Paulus hele pule ke

19:1: 1Ko 3:6 19:2: Ume 8:16 19:4: Mat 3:11 19:6: Ume 8:17; 10:44, 46 19:11: Ume 14:319:12: Ume 5:15 19:17: Ume 5:11 19:21: Ume 23:11; Rom 1:13

Ume 19:22 193 Ume 19:41teke, “Lape ela tala nge Ierusalem ke hetpe ela nge Rom.” 22 Iok laol Paulus kulosiahana nai nenge te halaulaua i ke iri mukalange Mesatonia. Eria laka Timoti iri naiErastus. Pe Paulus tu ke mala pol manange Eisia. 23 Nga etue neu chauchaingapalaungana lohot nge Epeses nga tuluknenge Esinga Tele. 24 Non e nge eneTimetrius talune chauchainga palaungananeu. Ana non pe pekngana mur hel teumehotote aria soke na pele opene mur ngaure chalemlem ngana. Pe iri, te hetohekeke aria hei soke e nge ene Atemis. Pete teke aria soke hei neu na pele openemur kou nenge te umume ia iri neu. Pe irite mene um tutuna palaungana nga reriaume neu. 25 Iok, Timetrius iua nena hanamur ke eukiraua iri pe iua hana nengereria ume elle kemange iri ke teat pule. Pelohaka pe hele, “Imo hana lochloch ngananem, a eteia lo ke ita ta mene umtutunapalaungana toto nga ume nenge ta popoianei. 26 Pe heueu nei a esia lo, pe a longehelenga nemur nenge Paulus heleleia iri.Paulus nena helenga nemur poia huluahalang nge Epeses pe nga kileng lochlochngana nge Eisia ke leteria manmanna erototo nga ure nemur nenge ta popoia irinem. Paulus hele ke teke mele pele umehote NeHalang nga penna ero toto. Pehele ke teke ure nemur nenge hana teumehote iri nga periamana, luna ero toto pule.27 Pe iau e matau toto iange lape heheipe hana te hele poreke ara ume nenge tamenmene umtutuna ia nei. Iange lapera ume losio pe ta mene umtutuna erool. Pe pule, hulua halang nge Eisia penga kileng lochloch ngana te heto hekekehei soke Atemis. Pe e matau mana ngelape hulua ramariamene ke te teke Atemisnena pele opene nenge ta umumeia neii ure palaungana ia ero ol. Pe pingananenge iuiu lape het toto sio.” 28 Ol pehulua nenge te eukirau neu te longe peleteria inin toto pe te alngaria haka ke teteke, “Atemis nenge Epeses i palaunganatoto!” 29 Ol pe makulinga song ke rongoheke kileng neu pela te laua ne Kaius irinaiAristakus pe te songia iri ke te laia iri ngapele palaungana nenge te eukiraurau ia.(hana nai neu te halaua Paulus nga i nganange Mesatonia) 30 Ol pe Paulus teke lakemes nga hana nemur mataria ke hele kenek lange iri pe ero. Iri nenge leteria

manmanna nge NeHalang te longele i kela ero. 31Pe pule, Paulus neinganamur heliri hana papalauna nga kileng nenge Eisia.Iri te hekule helenga hel lange Paulus ke teteke la ke hetei hote i lange hulua nemurero. 32 Iok laol, hulua halang te leklekelanga te eukirau ngaria nem. Iange helte hele pe te makul ke mai, pe hel tehele pe te makul ke altoto. Ol pe leterialilil mana ol. 33 Ol pe Iuta mur te hesisihote Aleksenta ke langa muka, pe hanahel te alngaria lange i nga utar nenge lapepoia. Pomalam ana non tul heke penna kehereng ia iri pe teke hele ala pol pekngariamur aria. 34 Pe ero. Hulua te eteia keAleksenta i Iuta, pomalam te alngaria totohaka pe temakul ke te teke, “Atemis nengeEpeses i palaungana toto!” Hana nemurte alngarngaria pe te makulkulia helenganeu ke mala toto.

35Ol pe non soke nenge hasas alalaha penauelele kileng neu mes hot ke poia huluanemurke te rengpehele, “ImohananengeEpeses, hulua te eteia ke kileng nei manange nauele tote hei soke Atemis nena pele.Pe pule, nauele um heo ngana nem nengelosio at nga lut nga tapa. 36 Pe mele pelehele ke teke urenei ta channangaia ero. Kepomalam a reng pe a are ke nek. Letemomatana ke nek pe a poia ure. Apoi pulutmene ure ero. 37 Hana nenge a mene iriat nei, te hele poreke hei soke Atemis eneero. Pe pule te kemeia ure heo nganangana mur nga nena pele ero. 38 Nengeteke Timetrius pe na hana mur iriul melehel te hele hel, urana nge tela nga etue ne-mur nenge hana papalauna te longlongohelenga mur ia. Pomalam lape te longe pete hepengia helenga nemur. 39 Pe nengeteke o helele nga ute e pule, o laia ngehana nemur nenge te longo teu lala ngaure nemurnenge te lohotot nga kileng nei.40 E hele ke mai iange hehei pe hana ngekileng nei teare ke nek ero ol nga poinganenge ta poia heueu nei. Hulua lape tehele poreke ita heueu iam. Pe lape ta heleke mere? Iange ta eukirau ngara heueunei, luna ero toto.” 41 Non soke neu heleke het pe kulos sapele hana nemur ke terongo mule reria pele mur.

20Paulus Lange Mesatonia Pe Nge Kris

19:23: 2Ko 1:8 19:29: Ume 20:4; 27:2; Kol 4:10; Plm 24

Ume 20:1 194 Ume 20:231 Iok, chauchainga palaungana nenge

lohot neu het lo pe Paulus hekulo sapeleiri nenge leteria manmanna aria ke teatnge i. Teat ke Paulus hekerkereng muleleteria manmanna ngana pe te sisa peria.Te sisa peria ke het pe Paulus i sapele kelanga kilengnengeMesatonia. 2 Iok Paulusi ke langa kileng mur nge Mesatonia pehekerkereng mulmule hehei pe hana nganena helenga mur. Ke het pe la sapele ngeKris. 3 Pe nga lamau Paulus tu ke ana teioiri mol. Iok Paulus teke tamu haka ngaimot ke lange Siria pe longe nge Iuta murhel te teke te hunune i. Pomalam Paulusteke la mule ke nanas mule kue nengeMesatonia ke lange Siria. 4 Pe hana nengetela luluch nge i eria mur koi nei, Sopatanenge ne Pirhus tuna. Pe i nena ngePerea. Pe Aristakus iri nai Sekuntus ngakileng nenge Tesalonika pe Kaius nengenenangeTepi, pe Timoti peTaikikus iri naiTrompimus nenge reria kileng nge Eisia.5 Hana nemur iri muka emem pe la tekulele imem nga kileng nenge Troas. 6 Iokngaunga matana nenga ngaunga meniningana lohot ke het pe momana hot sapelenge Pilipai. Mo mana ke mo lala pe ngaetue lime ngana mo saolia iri nenge Troas.Pe nga lamau motu ke emem etue rahtelenai.

PaulusNena IngaNenge LangeTroasHet-ala Ngana

7 Iok, nga Sarere nga miliko imemlochloch mo eukirau ke mo ngau pe monanasia poinga nenge Iesus iriul nenahana mur nenge te rekreke ngaunga. PePaulus hetottore hehei pe hana kelamilikotuna iange teke uach sio pe i mulmule.8 Imem lochloch motu nga pele letena enga lut toto pe lemenge halang te einteleiri ke te remenmen. 9 Pe kol kulpo enge ene Iutikas are hot langa pele matananenge kino nenge tuttula song teueu ia.Iok Paulus hele ke lala pe ana non tu-anongnongo. Ol pe mamani hun toto olpe losio hot sapele nga pele neu ana lalamol ngana nenga lut toto. Iange pele neute hemes hoho heke iri. Iok tela ke te loloheke i pe mete lo. 10 Iok Paulus sio la pema haka nge kol neu pe lau hite i pe hele,“Letemoia i ero, konei maul mule lo.” 11Kehet pe Paulus haka lamule pe reke beret pengaua pe hetottore iri ke la uachuach toto.

Pe nga uach uruna toto ana non lohaka pei sapele. 12Pe hehei pe hana nemur te iechmule ia kon neu ngemaulul pe iriul ke telamule sapele.

Paulus Lohaka Nge Troas Ke Lange Mile-tus

13 Iok, Paulus hele ke teke i mana ngaapena ke lange Asos. Pe imem mo meneimot pe mo mana ke imem muka kela mokulele i nga ana kileng. 14 Iok, Paulus la kesaolia imem nge Asos pe mohul heke i pemo mana ke mola nge Mitilin. 15 Iok, momana hot nge Mitilin nga etue neinganape la mo mana teu nge Kaios. Pe nga etuemol ngana mo mana ke mola nge Samos.Ke het pe mo mana hot mule pe mo manateu nge Miletus nga uach. 16 Pe Paulushele ke teke hesilia etue unne nge Eisiaero. Pomalammosio nge Epeses ero. IangePaulus heusach mana ke teke la ke tu ngeIerusalem nga Pentikos ana etue.

Iesus Nena Hana Papalauna Nge Epeses17 Iok, Paulus tu nge Miletus kura pe

hekulo Iesus na hana papalauna nge Epe-ses aria ke tela nge i. 18 Hana nemur teatpe Paulus hele lange iri ke mai, “Imo aetei tote iau ke nek toto, talun nga etuenenge eat ke e lohot nge imo nge Eisia.Pe a etei tote etu ngak iange kokoes etululuch nge imo. 19 E umume ia ak umemur ke pomanga Non Soke nena non totope e heto heke ek ia ero toto. Pe etue hele tangtang iange ure meena ngana hel telohotot nge iau, nenge Iuta mur te tekete hunune iau. 20 Helenga urana nganamur nenge e eteia ke e halaua imo, e helehot lochloche lange imo ke ulolo. Pe etalkome unne sune e ero toto. Pe e hetottoreimo nga hulua mataria, pe pule nga lemopele letena mur. 21 Pe e tunge helengakerkereng ngana lange Iuta mur pe Krikmur ke e teke tehul rumeria nga reriapoinga poreke ngana mur pe tenau la polaria nge NeHalang pe leteria manmannange ara Non Soke Iesus.

22 “Pe heueu nei e longo tau meneOpepengpeng ke ela nge Ierusalem pe eetei la ero, utar lape lohot nge iau ngalamau. 23 E eteia ke nga kileng murnenge e lalaia, Opepengpeng hele atat ngeiau nge hana lape tetal teua iau langatuele au ngana. Pe pule lape te poiaure meena ngana mur ke lohot nge iau.

20:17: Ume 18:21 20:18: Ume 18:19–19:10 20:23: Ume 9:16; 21:11 20:24: Ume 21:13; 2Ti 4:7

Ume 20:24 195 Ume 21:824 Pe iau e matau ele singik nga ume neiero. Nenge teke te hune iau, panem utepele ero. Pe ure nenge palaungana totongana koi; nenge e teke e heulo hot toteume nenge Non Soke Iesus tunge at ngeiau. Nenge e hetottore hehei pe hana ngahelenga urana toto ngana nga NeHalangnena nekinga nge nena hana mur.

25“Iok, imonemur, ei rara ke e hetottoreNeHalang nena naualanga pe nekinga ngeita lala nge imo. Pe amo e nge imo lapenau mule ramak ero ol. 26 Ke heueu nei ehele pengpeng lange imo, nenge teke amoe nge imo mene maulinga nge koko ero,atue helenga at nge iau ero. 27 Iange urelochloch ngana nenge NeHalang lemeneke teke a eteia, ngana laka e hele hotlochloch e lange imo ke ulolo. Pe e topeleunne e ero toto. 28 Ke a nauala amo kenek. Pe pule a nauele hehei pe hana nengeOpepengpeng tunge lange imo ke a naueleiri. A nauele NeHalang nena hana murke pomanga hana nenge tenau elele reriasipsip mur, iange olia iri nga tuna Iesuseina. 29 Iange iau, elala lokoi pe e eteiake hana hel lape teat pe te channanga iaNeHalang nena hana mur pe te helosioia iri nga leteria manmanna ngana mur,pomalaka nga kaone hinolo mur nengeteteu rurung taua sipsipmur ke te hununeiri. 30Pe pule mele hel nge imo lape temeshaka pe te channanga ia hehei pe hana petepoi taole iri ke te hile helenga mamannangana pe te nanasia iri. 31 Ke a naualaamo ke nek toto nga ure nemur! Letemometene, iau matak eina sisio pe e heletemetene imo nga ure nei. Pe e popoia umenem nga miliko pe nga sinanga ke hesingairi mol.

32 “Iok heueu nei e tunge imo langaNeHalang penna ke nauele imo. Pe NeHa-lang nena helenga pe nena nekinga nengea mene nem, nauele imo pule. Pe lapehekerkereng ia imo pe poia ure uranangana mur ke te lohot nge imo. Ure uranangana nemur NeHalang tung hote ke tekenena hana mur pengpeng reria ia. 33 Iaulemek taua amoe nge imo nena umtutunape nena hengeron ero toto. 34 Imo sipomoa eteia lo ke perik nai nei umume ke meneiau pe pekngakmur ememngaunga pe uremur nenge lememem taua. 35 Nga umelochloch ngana nenge e umume ia iri, e

teke e henonoua imo ke ta ume ke kerk-ereng ke mai ke ta halaua atong nemurnenge singiria haleles. Pe e hetore imo keletemo metene Non Soke Iesus nena he-lenga nenge teke, ‘Nenge teke mele tungeute langemele, nem poia i ke iech toto nganenge mene ute nge mele’ ”

36 Iok Paulus hele lange hana nemur kehet pe tualou sio luluch nge iri pe heta-laulau lange NeHalang. 37 Iok hana nemurte sisa peria nge Paulus pe telau hite i pe tetangia i ke halang. 38 Hana nemur leteriaporeke toto ia Paulus iange hele ke tekelape tenau mule ramana nga lamau ero ol.Ke het pe iri lochloch ke tetau hote Pauluslanga imot.

21Paulus Lange Ierusalem

1 Iok, mo sisa perimem luluch nge hananemur, mo tang pe molau hit hel ke hetpe mo mana hot sapele, pe mo manapengpeng ke mola nga mimio nenge Kos.Pe nga etue naingana mo song teu ngeRotes ke het pe mola nge Patara. 2 Pe ngePatara mo hottaua imot e nge teke lalange Poenisia, pomalammo tamu haka ngaimot nempemo song kemola sapele. 3 Iok,mo song ke mo lala pela mo esia mimionenge Saiprus. Pe monau heke ana mimionge tu ke ile haka langa lut pe imem mosong nge sio ke mola nge Siria. Iok momana teu lange Tir kela te tatach sue imotneu nganngana hel nga lamau. 4 Pe ngakileng neu mo saolia hana hel nge leteriamanmanna nge Iesus, pomalam mola kemotu luluch nge iri ke etue iri rahtele nai.Pe Opepengpeng poia iri ke te hele elePaulus ke lange Ierusalemero. 5 Iok, ememetuenengemotu luluchia nge iri het pemohile sue iri pe mo mana hot mule ke mola.Hana lochloch ngana nga kileng neu pehehei pe tuturia mur, tetau hote imem. Tetaua imem kela te mesia imem nga peipei,pe imem lochloch mo tualou sio pe mohetalaulau lange NeHalang. 6Ke het pemosisa perimem luluch nge iri pe mo hakamule nga imot, pe iri tei ke tela mule ngaria pele mur.

7 Iokmomana hot nge Tir pemo song kemola nge Tolemis. Pe nga lamaumo saoliairi hel pule nge leteriamanmanna pemotululuch nge iri ke etue elle mana. 8 Iok

20:28: 1Ti 4:16; 1Pi 5:2-4 20:29: Mat 7:15; Ioa 10:12 20:31: 1Te 2:11 20:33: 1Ko 9:11-12 20:34:Ume 18:3; 1Te 2:9 21:4: Ume 20:23 21:8: Ume 6:5; 8:40

Ume 21:9 196 Ume 21:27nga etue nei nganamo lohaka nge Tolemispe mola nga kileng nenge Kaesarea pelamotu nga Pilipus na pele. Pilipus i nonnenge hetottore hehei pe hana nga He-lenga Urana Toto Ngana. Pe i none ngahana iri rahtele nai nenge te henonouhoteiri nge Ierusalem, ke te halaua Iesus nenahana mur. 9Ana non tutuna mur iri henelnge iri malolong pe te popoia ume nengehetatalonga mur. 10 Iok, motu nga lamauke etue hel lalo pe non hetatalonga e ngeene Akapus lohaka nge Iutea pe i ke at.11 Ana non iat nge imem pe mene Paulusana tal ana kalenga pe kale hite i siponapenna pe apena pe hele, “Opepengpenghele ke teke, ‘Iuta mur nge Ierusalem lapetekale mele nenge nena ure nei ke maikoi. Ke het pe te tunge i lange hanalomonmona ngana mur!’ ”

12 Mo longe ke mau pe imem hul hanahel pule nenge teat kemo eukirau neu, mohele ele Paulus kemo teke lange Ierusalemero toto. 13Ol pe Paulus hele, “A tangtangia utar? A poia iau ke letek kolkol sakilil.Nenge teke te laua iau pe te hune iau, letekmeina nga nem ero, iange e nanas meneIesus lemene ngana.” 14Pomalammo rengmana ol iange mo teke mopoi ele i pe ero.Pe mo hele mana ke mo teke, “Iok la, pelape mo hetalaulau mana ke ure lochlochngana nenge lohot nem, lohot mana ngaNeHalang lemene ngana.”

15 Ke het pe mo takirau teua lemem urenga lemem kole mur pe mola sapele ngeIerusalem. 16 Pe NeHalang nena hana murhel nge Kaesarea, te koko nge imem pete taua imem langa Nason na pele kelamotu lamau. Pe Nason nena nge Saiprus.Ana non longe hengetoro nenga NeHalangnena helenga pe letena manmanna ke iNon Soke nena none ia tala nike.

Paulus La Ke Sauhot Nge Ierusalem PeLake Nau Tote Ieims

17 Iok mola ke mo lohot nge Ierusalempe NeHalang nena hana mur te iech eleimem. 18 Pe pomange rou imem lochlochmola ke mo esia Ieims. Mola pe almasingaana hana mur tetu pule. 19 Pe Paulus siseperia pe nana lange iri ke nek toto ngauremur nengeNeHalang poia ke lohot ngehana lomonmona ngana mur, nga etuenenge Paulus la ke hetottore iri. 20 Hana

nemur te longe pe te heto heke tote Ne-Halang ene. Pe te hele lange Paulus kemai, “Paulus, timem laka iong pe uranange mo hele lem pule. Heueu nei Iutamur nge halang toto leteria manmannape iri lochloch lemeria toto ke ta nanastau tote rera hotonga mur nenge Mosesmene at. 21 Pe iri te longe hana hel riahelenga nge te teke iong o hele langeIuta mur nenge tetu teu luluch nge hanalomonmona nganamur ke tesaua hotongamur nenge Moses. Pe pule te teke iongo hele lange iri ke te riria tuturia mursingiria ero pe te nanasia Iuta mur riapoinga ero. 22 Iri lape te longe iong ngeoat lo. Ke lape tapoi ke mere? 23 Lape opoi ke pomai koi: Hana hel nge imem neite poia helenga kerkereng ngana hel ke teteke te poia ume nemur nenge NeHalangtunge lange iri. Pe helenga kerkerengngana nem te takho mule ero ol. 24 Moteke o mene hana nemur kela o poia iri kete lemlem mule nga NeHalang matana. Peo olia uruna nga nenge tepoi ke pomau.Pe o ut sue palpalria ina. Hulua lochlochngana lape te esia poinga nei nge o poiape te eteia ke helenga nenge te longe irinem, manmanna ero. Iange iong o nanastau tote reria hotonga mur nenge Mosesmene iri at. 25 Pe hana lomonmona ngananemur nenge leteria manmanna, mohasia alalaha e lange iri lo, ke mo teke tengaua ngaunga nenge te tunge lange aetapuna mur ero pe mo teke te inia tohoero pule. Pe pule mo teke te ngaua hurosnenge teroke ero pe tepoi pulut rara langehehei ero.” 26 Iok laol, pomange rou Paulusmene hana henel neu kela helemlemmuleiri. Pe poia poinga neu lange i sipona kehelemlemia i pule. Ke het pe Paulus langahetoronga ana pele ke hele tote ure nengete poia neu nge ana etue lape het. Iangenga ure neu ana etue het ngana, lape temakia iri elle pe elle reria tunginga nengelange NeHalang. (Ure nenge te poia neuana etue iri rahtele nai.)

Iuta Mur Telaua Paulus Nga HetorongaAna Pele

27 Iok, etue rahtele nai ngana teke hetetlo pe Iuta mur hel nga kileng nenge Eisiate esia Paulus nga hetoronga ana peleletena. Ol pe tela ke teteu nga pek ngariaIuta mur leteria pe te poia iri ke leteria

21:10: Ume 11:28 21:11: Ume 20:23; 21:33 21:13: Ume 20:24 21:19: Ume 15:12 21:20: Ume15:1, 5 21:23: Num 6:1-20; Ume 18:18 21:25: Ume 15:29 21:26: 1Ko 9:20

Ume 21:28 197 Ume 22:5inin toto. Pomalam tela sapele ke te lauaPaulus. 28 Te laua i pe alngaria ke mai,“Imo hana nenge Israel a at ke a halauaimem. Non nei i rara nga kileng lochlochke hetottore hehei pe hana pe hele porekehana nenge ita pe rera hotonga mur peNeHalang nena pele palaungana nenga rakileng nei!” 29 (Te hele kemau iange te esiaTropimus nenge na nge Epeses nge iri naiPaulus te i rarara nga kileng neu pe te tekePaulusmene teua i langaNeHalangna pelepalaungana letena.)

30Ol pe hulua lochloch ngana nga kilengneu te longe pe talngaria mes. Pe te songke teat nga kileng koana mur lochoch kete laua Paulus pe te takrung hote i ngapele neu. Te takrung hote i ke het petepiu hit sapele ana piunga mur. 31 Iokte teke te hune i, pe helenga kou songke la lohot nge palinga hel ana hana murnenge Rom aria soke lo. Ke helenga neutang ke teke, “Hana lochloch ngana nengeIerusalem kou te hele inin hel pe alngariahaua rara.” 32 Ueiuei mana pe non neumene nena palinga hel ana hanamur pe tesong ke tela nga kileng unne nenge huluate emurungrung ia. Hulua nemur te esiairi ke mau pe te palia Paulus ero ol. 33 Iokpalinga hel ana hana mur aria soke neulake laua Paulus pe hele ke nena hana murte mene ke rur nai pe te kele i. Ol pepalinga hel ana hana mur aria soke neuontei, “Non tei nemai? Pe imo mam alaua i ia potar?” 34 Pe hulua nemur helalngaria ke te teke non nei poi ke mai,pe hel alngaria ia ute e nge altoto. Ol penon soke neu etei ero ol, helenga tei ngemanmanna. Pomalam hele lange palingahel ana hana mur ke te mene teua Pauluslanga palinga hel ana hana mur reria pelekerkereng ngana e. 35 Iok Paulus teke ihaka nga pele neu ana hakanga pe palingahel ana hana mur te takis heke sapele iiange hulua nemur te teke teora sio totei ol. 36 Hulua nemur te nanasia iri pe tealngarngaria ke te teke, “Tala ke ta hunei!”

Paulus Hele Lange Hulua37 Iok laol, palinga hel ana hana mur te

teke te mene teua Paulus lala nga reriapele neu lo pe Paulus hele lange aria sokeke mai, “E teke e heleia ute lange iong.”Pe non soke neu onteia i ke teke, “Iong

mam o helele helenga Krik ma? 38 NonEkipto tana e at tala nga lamai lo pe poiahunelinga palaungana ke lohot nge hananga lamai. Pe mene ke hana iri ana nonkina lime iri analoch iri henel (4,000) pe temene reria palinga hel ana ure mur pe teike tela nga ich sana lomona ngana e. Pee esia iong pe e teke ma i iam atat nempullo.”

39 Pe Paulus tuacholia lange i ke teke,“Ero! Iau Iuta koi, etak hoe iau nge Tarsusnga kileng nenge Silisia. Ke iau ek masionga alalaha pule nga kileng palaungananem. Pe e teke o longele iau ke e hele pollange hana nemur mukam.”

40 Iok laol, non soke neu ngata pe Paulusmes sapele nga pele neu ana hakanga pepenna poi lange hulua nemur ke te reng.Iok hulua nemur tereng ol pe Paulus helela sapele nge iri nga Iuta mur ria helengake teke,

22Paulus Hele Lange Iuta Mur Nge

Ierusalem1 “Imo Israel mur, neingak mur pe imo

hana papalauna. Apoi rara tangai ero pe ehele lemomukam.” 2Hana nemur te longePaulus nge hele nga ria helenga pengpengpe tereng toktok sapele. Pe Paulus hele,3 “Iau Iuta, pe hetak hohe nge Tarsus ngakileng nenge Silisia pe etu ke iau soke ngalamai nge Ierusalem. Pe ela nga hengetoroke ne Kamaliel hetottore iau. Pe te hetoreiau ke nek toto nga hotonga nemur nengete hesio tele lange rera tete mur. Pe etung teu tote iau langa NeHalang nenaume mur, ke pomange imo nenge amesheueu nem. 4 Iau nei epoi poreke totote irinenge te nanasia Esinga Tele nenge Iesus.E laulaua hehei pe hana pe etal teua iri lalanga tuele au ngana. 5 Nenge teke a teke echannanga ia imo, a onteia tunginga anahana mur aria palau iri ul pekngana mur.Iri lape te hele ke te teke, ‘Oe aua nemhele ke manmanna.’ Tehas ia alalaha murlange pekngara Iuta mur nge Tamaskuspe te tunge at nge iau. Pomalam ela kee laua iri nemur nenge te nanasia EsingaTele nenge Iesus, pe e kale hite peria murpe e mene mule iri at nge Ierusalem. Pehana papalauna nemur lape te poia iri kete amneia melmelenga palaungana toto.

21:29: Ume 20:4 21:36: Luk 23:18 21:38: Ume 5:36-37 22:3: Ume 5:34 22:4: Ume 8:3

Ume 22:6 198 Ume 22:27Paulus Hele Urume Letena Hul Ngana(Ume 9:1-19; 26:12-18)

6 “Iok lala ke sinanga tuch ngana lo pe esong ke e lala nge Tamaskus. Ela rochroinge Tamaskus pe lemenge palaungana elohot nga lut nga tapa pe tuasio at taupengpeng ia iau. Pe lemenge neu sinaala toto nenge sina ele matak ke e kolkol.7 Ol pe elosio ke la ema nga ich pe elongemele nge hele atat nge iau ke pomai,‘Sol, Sol, pomere nenge opoi poreke iau kepomam?’

8 “Ol pe iau e hele, ‘Ia Non Soke, iong iteinemam?’

“Pe mele neu hele, ‘Iau Iesus nengeNasaret laka opoi porekreke iau nem.’9 Pe hana nenge te koko nge iau te esialemenge palaungana neu nge lohot. Pe irite longe mele neu nenge hele atat nge iauero.

10“Iok laol, iau e ontei kemai, ‘NonSoke,lape epoi ke mere mai ol?’

“Pe Non Soke hele, ‘O lohaka pe o iteu langa kileng nenge Tamaskus. Pe ngalamau lape te hele lange iong nga urelochloch ngana nenge NeHalang heleia keteke o poia.’ 11 Iok laol, pekngak mur terahite iau nga perik pe te apeia iau ke e langeTamaskus iange lemenge neu poia iau kematak hit lo.

12“Pe none nge ene Ananias kou tu. Ananon heto heke totote NeHalang pe nanastau tote nena hotonga mur. Pe Iuta murlochloch nga kileng neu te teke i non ngeurana ke tepoi ke nek toto lala nge i. 13Ananon at ke mes sio nga ilik pe hele, ‘Sol,atong onau mule ol! Pe nga etue neupengpengmatak uranamule pe e es sapelei.’ 14 Ol pe ana non hele, ‘NeHalang nengeratete mur te heto hekeke, henonou hoteiong ke teke o eteia utar nenge teke poiape teke o esia i sipona nena non nengepengpeng toto pe o longe helenga ngelohot nga hanna pengpeng. 15 Pomalamomes ke kerkereng toto nga letem man-manna ngana pe o hele hote lange hulualochloch nga utar nenge o longe pe o esiake ulolo. 16 Ke heueu nei o kulkulele uteero ol. Omes haka pe o mene henuningape o tang lange Non Soke. Iange kue nemmana nge lome iong ke lem poinga porekengana mur te lasus toto ol.’

17 “Iok laol, e la mule nge Ierusalem peela ke e hetalaulau nga NeHalang nena

pele palaungana letena. 18 Ol pe enauopek ke e esia Non Soke nge hele at ngeiau ke teke, ‘O lohaka pe o ua hot ngakileng nei ke ueiuei mana iange hana ne-mur nga kileng nei lape te longe helengamanmanna ngana nemur pe tetal teua ngaleteria ero toto.’ 19 Pe iau e tuacholia kemai, ‘Non Soke, iri te etei tote iau nge elalanga hetoronga ana pele ke e palpalia iri pee menmene iri nenge leteria manmannange iong ke te lala nga tuele au ngana.20 Iri te eteia ke iau etu nga etue nengete hune lem non Stipen. Pe iau e ngatake te hune Stipen pe e loloch hite hananenge te hune i reria hengeron mur.’ 21Olpe Non Soke hele mule at nge iau ke teke,‘Lape e kulosia iong ke ola nga tau toto ngehana lomonmona ngana mur. O lohaka peo laol.’ ”

22Hana nemur te longo ke nek toto ngaPaulus nena helenga mur. Pe nga nengeheleia ke teke lange hana lomonmonangana mur, nem poi heke hulua nemurleteria ke alngaria tau sapele i. Pe te u tauai nga karia nenga lut toto ke te teke, “Tarenge nonnei ero! Ta hune i ke lasus toto!”23Hana nemur te ulule reria hengeron pete uu pe tesau hekeke maruchrue. 24 Olpe palinga hel ana hana mur aria sokeneu hele lange nena hana mur ke te meneteu sapele Paulus langa pele neu letena.Pe pule hele ke te nosia i ke hele hoteutar nenge poia ke poreke toto nenge hananemur alngaria tau sakililia i ke pomau.25 Iok, palinga hel ana hana mur te kelePaulus ke te teke te nosia i. Pe ero. Paulushele lange hana nemur aria soke e ngemesrochroi mana nge i ke teke, “Imo mam ananasia hotonga tei nenge a poia poinganem at nge iau mam? Iau lek nge Rompule i. Pe utar toto nenge e poia ke poreke,nenge a teke a nosia iau?”

26 Iok laol, non soke neu longe kemaupelake hele lange aria aehuna ke teke, “Iongmam opotar mam? Ita tapoi pulut menepoinga nei lange non nei. Pe i nena ngeRom pule i!”

27 Iok non aehuna neu i la sapele ngePaulus pe la onteia i ke mai, “Iok o hele atnge iau, iongmam lemnge Rompulema?”

Pe Paulus tuacholia lange i ke mai, “Oe!Iau lek nge Rom pule i!”

22:18: Ume 9:29-30 22:19: Ume 8:3; 26:9-11 22:20: Ume 8:1 22:21: Ume 9:15 22:25: Ume16:37

Ume 22:28 199 Ume 23:1428 Ol pe non aehuna neu hele, “E saua

umtutuna palaungana lo pe tahas sue ekke iau lek nga lamai pengpeng ol.”

Pe Paulus tuacholia, “Temek pe hetakreria nge Rom nike, pomalam iau lek ngeRom pule.” 29Ol pe iri nenge te teke tela kete ontei hotote Paulus te longe i nge heleke mau pe te ruka mule. Pe palinga helana hana mur aria aehuna neu longo ngePaulus nena nge Rom pe matau toto iangenena hana mur te kele Paulus lo.

PaulusMes NgaHana PapalaunaMataria30 Iok, pomange rou non aehuna neu

teke etei toto; Pomere nenge Iuta mur tepoia poinga nei lange Paulus mai? Po-malam eukiraua tunginga ana hana muraria papalauna mur pe hana papalaunange Iuta pe hele ke teun hote rur ngaPaulus penna. Ke het pe mene Paulus kela hemesia i nga hana papalauna nemurmataria.

23PaulusHele Ala AnaNgaHana Papalauna

Mur Mataria1 Iok laol, Paulus nau la pengpeng nge

hana papalauna nemur pe hele, “Hanapapalauna, nga letek nge teu toto e amneiaute e nge e poia ke poreke ero toto ngaNeHalang matana. Nge nike toto ke atnga etue nenge heueu nei.” 2 Ol pe nonsoke nenga tunginga ana hana mur helelange hana nenge temes rochroi ke tepalele Paulus hanna. Non soke neu ene lakaAnanias. 3 Pe Paulus hele lange Ananiaske teke, “Iong, lape NeHalang tuacholia keporeke toto lange iong. Nakum malakanga pele e nge kankan ngaua letena pete hepore ke hussu toto nge hot. Nakunaurana mana nge hot pe nge teu, poreketoto lo. Iong oare nga lamam ke o long-longo pe o amnei teu atat nga lek helengamur, pe o poia ke nanas tau pengpeng iahotonga mur te hele ngaria. Pe pomere oheit kou sue hotonga pe o hele ke hana tepalia iau?”

4 Ol pe iri nenge temes rochroi langePaulus te hele lange i ke mai, “O heleiaNeHalang nena non palaungana neu kemam ke? O matau ero ma?”

5 Pe Paulus hele, “Titik mur, iau e eteiero toto nge non nei rahite ume palaun-gana nem. Pe NeHalang nena helenga e

nge tehas sue ke ulolo, hele ke teke, ‘O heleporeke mele nenge i mukmuka nge lemhana mur ero.’ ”

6 Iok Paulus nau pe hana hel iri Satiusi,pe hel iri Paresio mur. Pomalam haliuhaka ke palaungana toto nga hana nemurleteria ke teke, “Hana, iau nge iau Paresiokoi pe temek pule i Paresio. Pe te lauaiau pe te mene iau at lamai iange letekmanmanna nge ita nge ta maul haka mulenga metenga.” 7 Hana nemur te longePaulus nge hele ke mau pe te hele inin tauhel sapele nge iri. Pomalam Satiusi mur teeukirau ke iri altoto pe Paresio mur pulete eukirau ke iri altoto. 8 (Satiusi mur, teteke ita tamaul haka mule nga metengaero ol. Pe pule te teke angkelo mur ero peOpe mur ero pule. Pe Paresio mur leteriamanmanna nga ure mol nem.)

9 Iok laol, hana pane mur te u tau helsapele. Ol pe hotonga ana hetoronga murnenge iri Paresio, temes haka pe te hele kekerkereng toto ke te teke, “Ta longo langanon nei hele ngana lo pe ute e nge poiake poreke ero i! Lape angkelo e ma ope e.Ngana laka nenge hele lala nge i nga kuenenge lala nge Tamaskus nem.”

10 Iok laol, palinga hel ana hanamur ariasoke longo la pe hana nemur te alngariake palaungana toto ol. Ol pe matau totoiange teke lape hana nemur, te hora suePaulus heueu. Pomalam hele lange nenahana mur ke la te takrung hote Paulus ngahana nemur leteria pe te laia i nga ria pelekerkereng ngana neu.

11 Iok, nga miliko neu, Non Soke lakemes nga Paulus ilina pe hele, “O matauero ol, o hele hote iau lange hana nengeIerusalem ke het lo. Pe lemek ke o poialange hana nenge Rom pule.”

Iuta Mur Tetal Helenga Ke Te Teke TeHune Paulus

12 Iok nga uach Iuta mur hel te eukiraupe tetal helenga ke te teke te hune Paulus.Ol pe te talue helenga kerkereng nganae lange NeHalang ke te teke te ngau erope tein ech ero pule. Te teke te hunePaulus ke mete mukam laka te ngau petein mule ech ol. 13 Iri nenge te tattalhelenga neu iri ana non kina nai toto (40).14 Iok laol, tela nge tunginga ana hanamuraria papalaunamurpe almasinga anahanamur pe te hele, “Imem mo talue helenga

22:29: Ume 16:38 23:2: Ioa 18:22-23 23:3: Mat 23:27 23:5: Exo 22:28 23:6: Ume 26:5 23:8:Mat 22:23 23:11: Ume 27:24; 28:16, 23

Ume 23:15 200 Ume 23:34kerkereng ngana e lo ke mo ngau ero totoke la het nga etue nenge mo hune Pauluske mete. 15 Ke heueu nei mo teke iongpe hana papalauna nemur a hekulo Paulusana ke at. Pe a channanga ia palinga helana hana mur aria soke nem ke a teke aontei hot mule Paulus ke nek toto. Peimem mo kulala mana, teke iat nge imoheueu, mohun sio sapele i nga lamai.”

16Pe Paulus na achung nenge liuna tunalonge nge iri tetal helenga ke te hunePaulus. Pomalam, la sapele nga palingahel ana hanamur ria pele pe tataraia langePaulus. 17 Ol pe Paulus iu sapele palingahel ana hana mur aria naungaala e pe helelange i ke teke, “Kol kulpo nei teke heleiahelenga e lange amo soke. Omene i ke imonai ala.” 18 Iok laol, non neu mene sapelePaulus na achung lange non soke neu pehele, “Paulus iua iau pe hele at nge iauke teke e mene kol kulpo nei at nge iong,iange i teke heleia ute lange iong.”

19 Iok laol, non soke neu rahite kol neupenna pe iri nai te i hot kelkel ke iri torope onteia i, “Kol nem, iong mam o teke oheleia utar at nge iau?”

20 Pe kol neu hele sapele lange i ke mai,“Iuta mur tetal helenga lo ke te teke ngerou, lape te onteia iong ke o mene suePaulus lange hana papalauna nemur. Peiri lape te channanga ia iong ke te tekehana papalauna nemur te teke te longo kenek toto mule nga Paulus nena helengamur. 21 Pe o longo taua iri ero toto iangehana iri ana non kina nai (40) pe hel pulelape te talkome ke te hune Paulus. Iri tetalue helenga kerkereng ngana e lo, ke tengau ero pe tein ech ero kela het nga etuenenge te hune Paulus ke mete. Ke heueunei te kulele mene iong. Nenge teke olongele ke Paulus lange iri heueu lape tehun sapele i ke mete.” 22 Ol pe non sokeneu hele, “Iok ure nenge o heleia at ngeiau nei, o hele hote lange mele ero toto.”Non soke neu hele lange kol neu ke het pekulosia i ke la sapele.

Te Kulosia Paulus Lange Ne Peliks NgeKaesarea

23 Iok laol, non soke neu iu sapele nenahana nai pe hele lange iri ke teke, “A meneke palinga hel ana hana iri ana non kinaanaloch (200) ke tela nge Kaesarea. Pepule a mene ana non kina mol pe analoch

(70) nenge te songong ia oriong. Pe nengete hunun nga io, a mene ke iri ana nonkina analoch pule. (200) Pe heueu sinangamatana henonoua sisalanga rahtele henelngana nga miliko, (9 kilok) imo hana ne-mur a i sapele. 24A tunge oriongmur langePaulus ke songia pe a mene i ke nek manake lange ne Peliks palau nga kileng nem.”25Ol pe non soke neu hasia alalaha e ke temene lange ne Peliks palau. Pe ana alalahatang ke pomai,

26 “Ulei toto Non Soke Peliks,Iau Klatius Lisias koi, pe ehas ia

alalaha nei lange iong ke e teke e heleurume non nei lange iong.

27 Non nenge e kulosia nei, Iuta murte laua ke te teke te hune i pe iau emenelek palinga hel ana hana mur ke momene hote i nge iri. Mo halaua i iange elonge nge te teke nonnei nena nge Rom.28 Pe e teke e etei teu la ke nek toto.Pomere toto nenge Iutamur leteria inintaua i ke te teke te hune imai? Pomalame mene sue i ke la e hemesia i nga ariapapalauna mur mataria. 29 Laol pe eeteia ke Iuta mur te teke Paulus nanasiareria hotonga mur ke nek ero. Pe i poiaute e ero toto nge uruna metenga. Pepule nakuna urana ero toto nge aua neilake mateu mana nga tuele au ngana.

30 Pe e longe nge te teke te hunune ike ngana koi nenge e kulos sapelpele iat nge iong nei. Pe pule e hele lange Iutamur nengemilmil ana ke iri te hele hotereria helenga lange iong ke o longo teula pule.”31 Iok laol, palinga hel ana hana nemur

te poia ure lochloch ke pomanga aria sokehele ngana. Ke te mene Paulus pe te isapele nga miliko neu ke tela nga kilengnenge Antipatris. 32 Te tu nga lamau keuach sio pe palinga hel ana hana murnenge te songia oriong mur, iri ul Pauluske tela sapele nge Kaesarea. Pe iri nengete i mana nga aperia, tela mule nga tetungaria nge Ierusalem. 33 Iok iri nengete songia oriong tela ke la te lohot ngeKaesarea pe te mene sapele Paulus langenon palau nenge nauele kileng neu. Pepule te tunge alalaha lange i. 34 Iok laol,non soke neu sisia alalaha neu ke het peonteia Paulus ke teke, “Iong mam lem ngakileng tei toto?” Ol pe non soke neu eteisapele ke Paulus nena nga kileng nenge

23:15: Ume 25:3 23:27: Ume 21:30-33; 22:25-27 23:28: Ume 22:30 23:30: Ume 23:16-23; 24:1-9

Ume 23:35 201 Ume 24:20Silisia. 35Pomalam lohaka pe hele mule keteke, “Nenge teke iri nenge te milmil amte lohot, iau lape e longo teu la sapele ngaure nenge lohot nge iong nem.” Ke het penon soke neu hele ke palinga hel ana hanamur te mene Paulus kela tenau ele i ke neknga non soke Herot nena pele.

24Paulus Mes Nga Ne Peliks Matana

1 Iok, etue iri lime het pe Ananias iriul hana papalauna hel tela nge Kaesarea.Ananias i non soke nenga tunginga anahana mur. Pe none nge ene Tertulas kokonge iri pule. Ana non etei tote hotongamur ke la ke halaua Ananias pe peknganamur. Iok hana nemur tela ke te lohotnge Ne Peliks pe te tatara lange i ngaure nemur nenge te teke Paulus poia keporeke. 2 Pe teiu teu sapele Paulus. Pene Tertulas mene pekngaria mur haria pehele lange ne Peliks, “Non Soke, iong onauele imem ke mala toto lo pe motu kenek pe mo iech mana. Pe iong otal masmule ure mur ke te lohot ke poia lememkileng mur ke te song ke nek pule. 3 Imemlememem taua ure nemur ke te lohot ngalemem kileng lochloch ke kokoes mo tekemo hele urana toto nge iong nga nem. 4Opoia ume palaungana lo ke lememem eronge mo hemakuk mule iong nga ume epule. Pe e teke o longo tau mana ke oareke nek mana pe o longo teu at nga imemnei lemem helenga unne.

5 “Imemmoes tote ngamatamem lo ngenon nei i non poreke ngana toto. Ana noni rara nga kileng lochloch ke poi hakakaurelu huhuna lala nge Iuta mur. Pe i,imuka nge iri nemur nenge te hetue keNasarin mur. 6 Pe pule poi hesalangingamana ia NeHalang nena pele palaungananenge heo ngana toto ke ngana koi nengemo laua i. [Pe imem mo teke mo heneue inga imem sipomem lemem hotonga mur.Iange poingan ngana nemur make peng-peng nga lemem hotonga mur ero toto.7 Pe palinga hel ana hana mur aria sokeene ne Lisias. I pe nena hana mur teat kete helapue imem pe te takrung hote auanem nga tuna ngamem. 8 Pe ne Lisias isipona hele ke teke moat ke mo hele hotenon nei poingan ngana mur lange iong.]Nenge teke o ontei hote i ke nek toto, lapeo eteia ke ure lochloch ngana nenge mo

heleleia nei manmanna toto.” 9 Ol pe Iutamur nenge teat ke temes neu, iri lochlochte hekerkereng ia ne Tertulas na helengake te teke helenga neu manmanna.

Paulus Hele Ala Ana Nge Ne Peliks10 Iok laol, non soke neu penna poi lange

Paulus ke teke hele ol. Ol pe Paulus heleke mai, “Non Soke, iau e eteia ke iongo nauele kileng nei ke mala toto lo. Peheueu nei e iech mana nge e mes ke ehele ala ak nga matam. 11 I semel manange o eteia ke etue iri analoch pe nainenge lalo, iau e lange Ierusalem ke e hetoheke NeHalang. 12 Pe imem ul mele helmo hunel nga NeHalang na pele ero toto.Pe pule epoi haka ure huna lange meleero nga hetoronga ana pele letena pe ngakileng unne nge hot. Pe iri nenge te heleleia iau nei, te esia ute e ero toto pe te helemana nga haria. 13 Pe pule, nakuria erototo nge te henonoua ute e lange iong kepoia reria helenga ke manmanna. 14 Pee teke e hele hot pengpeng ia lange iongke mai; Iau e heto heke NeHalang nengelemem tete mur te heto hekeke. Pe enanasia kue nenge te hetue ke Esinga Tele.Pe iri leteria manmanna nga kue nem ero.Pe letek manmanna nga hotonga nemurnenge Moses pe nga alalaha nemur nengehetatalonga mur tehas sue iri. 15 Pe sakkikina toto nge NeHalang ke mange iri;nenge mo teke hana nenge te urana pehana nenge te poreke lape te maul hakamule nga metenga. 16Ke pomalam kokoese totoi toto ke letek nge teu toto, amneiaute e nge e poia ke poreke ero nga NeHa-lang matana pe pule nga hehei pe hanamataria.

17 “Iok, ela nga kileng tau ngana pe etuke hesinga hel het mukam, ke het pe elolochia umtutuna hel ke ela mule ia ngelek hana mur pengpeng nge Ierusalem. Pepule mo makia tunginga mur ke mo tungelange NeHalang. 18Pe iau e nanasia poinganenge te helemlem mulmule iri. Pe hananemur te esia iau nga ure nemana etue hetngana pengpeng. Pe hulua hel nge temeske te emurung hite iau ero. Pe pule melepele nge poi haka rara ure hunape alnganarara ero. 19 Iuta mur hel mana nga kilengnenge Eisia tetu nga etue nem. Pe nengeteke e poia ute ke poreke nga mataria,pomere nenge iri siporia teat pe te helehot pengpeng ia lange iong ero? 20 Teke

24:5: Ume 17:6 24:6: Ume 21:28-30 24:15: Ioa 5:28-29 24:18: Ume 21:17-28

Ume 24:21 202 Ume 25:11poi pe o onteia hana nemur nenge temesnei. Te hemesia iau nga hana papalaunamur mataria nge Ierusalem pe te hottauapoinga poreke ngana tei toto nge e poia?21 Eh, ngana kai nenge e haliu haka ngamataria ke e teke, ‘Imo a hemesia iauheueu nei iange iau letek manmanna ngelape ta maul haka mule nga metenga.’ ”

22 Pe ne Peliks etei teu la pule ngakue nem nenge te hetue ke ene EsingaTele. Pomalam hele ke teke het ke pomaumukam. Pe hele lange Paulus ke mai,“Lape e hele hote ramak lange iong tangaiero. Ta kulele ne Lisias ke at mukam, lakae hele lange iong ol.” 23 Iok laol, ne Pelikshele lange palinga hel ana none ke nauelePaulus ke nek toto. Pe pule hele ke teke,“Nenge teke Paulus pekngana mur teat ketenau toto i, opoi ele iri ero. O longele irikela te esia i pe te tunge uremurnenge ananon lemene taua iri.”

Paulus Hele Nga Ne Peliks Irinai NeheiMataria

24 Iok, etue hel nga hoena ne Peliks irinai nehei, he Tarusila te lohot. Pe ne Peliksnehei i Iuta. Te lohot ol pe ne Peliks hekulosapele Paulus ana. Iange i teke longoPaulus nge helele nga letera manmannangana nge Iesus Kristus. 25 Iok laol, Paulushele nga poinga nenge tatu ke ta urana peta pengpeng toto. Pe nga poinga nengeta nauele ita sipora ke nek pe tatal susueita. Pe hele pule nga etue nenge NeHalanglape nau teu ke nek toto nga poinga uranangana mur pe poreke ngana mur nengeita elle pe elle ta popoia. Ne Peliks longehelenga neu pe matau toto pe hele, “Lapeo hele ke het ke mam mukam! Pe ola ol.Pe lape eiu mule iong nga etuene e kura.”26 Pe ne Peliks teke ma lape Paulus tungenena umtutuna unne, pomalam kokoesmana iua Paulus ke iri nai te nanana.

27 Iok, tetu ke hesinga nai het ke lalo,pe ne Posius Pestus mene sapele ne Peliksmunna ke nauele kileng neu ol. Pe nePeliks tal teua Paulus nga tuele au ngana.Teke poia poinga nei ke Iuta mur te iechnge i pe muteria taua i.

25Paulus Ontei Ke Teke Esia Ne Kaesa

1 Iok laol, ne Pestus mene ne Peliksmunna ke nauele kileng nenge Kaesarea.

Iok etue mol het pe ne Pestus lohaka ngeKaesarea ke lange Ierusalem. 2 Pe ngeIerusalem tunginga ana hana mur ariapapalaunamur pe Iutamur aria papalaunamur tela ke te esia ne Pestus. Pe te totohita Paulus ana lange i ke te teke man-manna toto ke non nem poia ure meenangana halang ke lohot pe poia hehei pehana ke ria arenga poreke toto. 3 Ol pete ech tote i ke te teke poi ke urana langeiri ke kulos mule Paulus lange Ierusalem.Iange iri te teke teolo ele Paulus ke te hunsue i nga kue. 4 Pe ne Pestus hele lange irike teke, “Paulus kou palinga hel ana hanamur tenau elele i nga tuele au ngana ngeKaesarea. Pe iau ela mulmule lokoi. 5Tekepoi pe a hele lange amo papalauna hel kete koko nge iau ke mola. Pe nenge tekemanmanna toto ke non nei poia ute hel keporeke, hana nemur te hele hot pengpengia ure nemur sapele.”

6 Iok laol, ne Pestus tu luluch nge hananemur ke ana etue iri rahtele mol maanaloch. Ke het pe lohaka ke la mule ngeKaesarea. Iok pomange rou ana non lakeare nga pele nenge te longlongo helenga iape hele ke te mene Paulus ke la esia i. 7 IokPaulus lohot la ke mes pe Iuta mur nengeteat nge Ierusalem temes ke te heliliu hitei. Pe teulo inin rara ke te teke non neipoia ure halang ke poreke. Iri rea helengapolpolenga mana pe ute e nge hemeena iareria helenga ero toto.

8 Ol pe Paulus lohaka pe hele ala ana keteke, “Iau e poia ute e ke poreke ero totonga NeHalang na pele pe nge ne Kaesa. Pepule e tamu tote Iuta mur reria hotonga eero toto.”

9 Iok ne Pestus teke poia Iuta mur keleteria sio unne, pomalam onteia Pauluske mai, “Lemem ke o teke o haka langeIerusalem ke la e longe am helenga murnga lamau?”

10 Pe Paulus hele, “Heueu nei e mespengpeng nga ne Kaesa nena helenga hotana pele pe lemek toto ke te longe lekhelengamur la koloi. Iong o eteia ke ulolo.Iau e poia ute ke poreke lange Iutamur erototo. 11 Pe nenge teke e poia ute ke porekepe hotonga hele ke teke e mete, nem utepele ero. Pe helenga nemur nenge Iutamur tetue at nge iau nei manmanna ero,pomalam mele pele nakuna ero nge mene

24:21: Ume 23:6 24:22: Ume 23:26 25:2: Ume 24:1 25:3: Ume 23:15 25:7: Ume 24:5-6

Ume 25:12 203 Ume 26:2iau pe tunge iau lange iri. Pe lemek toto kee esia ne Kaesa!”

12 Ol pe ne Pestus iri ul nena hana murnenge te longlongo helenga neu te man-gun tele helia muka. Ke het pe ne Pestushele, “O hele ke o teke o lange ne Kaesa kelongo nga lem helenga mur, nem ute peleero. Mo hele pe mo longala ke mo tekeola!”

Ne Pestus Heleia Paulus Lange Akripa13 Iok, etue hel nga hoenanaungaala ana

nonAkripa iri nai e Penis tela ngeKaesareake tenau toto ne Pestus. 14 Te tu luluchnge ne Pestus ke etue hel lalo, pe ne Pestusnene Paulus lange naungaala ana non neu.Iok ne Pestus nana ke mai, “Ne Peliks talteua none nga tuele au ngana ke ngana koitu. 15Pe nga etue nenge e lange Ierusalem,tunginga ana hana mur aria papalaunamur pe Iuta mur aria papalauna mur, tehele loulouia i ke halang. Pe te ech toteiau ke te teke e longele iri ke te hune ike mete. 16 Pe e hele lange iri ke e tekeita nenge Rom rera poinga pomam ero,rera poinga mai koi: Ta longo tala langamele nem nena helenga mur mukam. Kehet pe ta longo teu la ke nek nga melenem tuachol ngana ia helengamur. Nengeteke ta longo pe mele nem na helengapolpolenga haka mana, ta poi sapele i kepomanga a hele ngamo nem. 17 Iok laol,nga etue nenge Iuta mur teat luluch ngeiau nge Kaesarea, e kulele ute ero ol. Uachsio pe ela sapele ke e are nga pele nenge telonglongo helenga ia pe e hele ke te meneteu sapele non neu at. 18Ol pe iri nenge iriul non neu aria matana i elel, temes hakape te hele hot sapele reria helenga mur.Pe iau e teke ma lape te hele hote ure helnge non neu poia iri ke poreke, pe ero. 19Elongo pe te hele helel ia iri siporia reriapoinga nenge te heto hekeke aria soke pete hetetue none nge mete lo nenge eneIesus. Pe Paulus hele ke teke non neukoumaul hakamule ngametenga ke ulolo.20 Ol pe iau letek lilil ol, lape e tuacholiahana nemur reria helenga ke merei? Olpe e onteia Paulus ke mai, ‘Lemem ke oteke tala mule nge Ierusalem ke la e longoteu lamule nga lemo helengamur lamau?’21Pe Paulus hele ke kerkereng toto ke tekeesia ne Kaesa ke isipona longo teu langahelenga nei. Pomalam e hele ke palingahel ana hana mur tenau ele i ke nek toto

ke kulele etue nenge lape e kulosia langene Kaesa.” 22 Ol pe Akripa lohaka pe helelange Pestus kemai, “Iau e teke e longo teulanga non nem na helenga mur pule, peiong ramam mere?” Pe Pestus hele, “Iok,pomam nge rou iong am etue nge o longonga nena helenga mur.”

Te Mene Paulus Lange Ne Akripa23 Iok laol, pomange rou Akripa iri nai

he Penis te lohot pe hulua te iech pe tepoike nek toto lange iri. Iange tela ke teteutaua hulua nemur nenge te emurung kete longlongo helenga. Pe palinga hel anahana mur aria papalauna mur teteu laluluch pule nge hana papalauna mur ngakileng neu. Ke het pe ne Pestus hele sapeleke palinga hel ana hana mur te mene teuaPaulus at. 24 Pe ne Pestus hele, “Non sokeAkripa pe imo lochloch ngana nenge alohot heueu nei, anau nga non nenge mesnei. Hulua lochloch ngana nge Ierusalemte hele loulou ia non nei ke halang. Pe tetataraia i at nge iau lo, pe te alngarngariake te teke urana nge te hune i ke lasustoto. 25 Mele nenge poia poinga poreketoto ngana e, nena poinga poreke ngananem uruna metenga. Pe iau e hottaua utenge non nei poia ke poreke ero toto. Pepule isipona hele lo ke teke esia ne Kaesa.Ke ne Kaesa i sipona longo teu langa nenahelenga mur. Ke pomalam lape e kulosiai ke la. 26 Pe iau lape ehas urume i langenon soke neu nga alalaha e. Ol pe lapeehas ke mere? Helenga chiu ala toto kurai. Pe ute e nge make mallaha hot nge i erototo. Ke pomalam heueu nei e mene i keat mes nga matamo. Pe non soke Akripa,heueu lape e tunge langa perim ke iongmuka ia rera helengamur. Pomalam lape eeteia utar nemur nenge lape ehas sue ngaalalaha nenge lange ne Kaesa. 27 Iange eamnei la pe poreke toto nge e kulos menenon nei ke la pe ehas ururume ure nengelohot nge i ero.”

26Paulus Hele Ke Kerkereng Toto Nga Ne

Akripa Matana1 Iok laol, ne Akripa hele lange Paulus

ke teke, “Heueu nei mele pele hele langeiong ero. O hele hot tote letem pe o helekemanmanna.” Iok, Paulus penna tul hakape talun ke hele sapele ke teke, 2“Non sokeAkripa, heueu nei e iech toto nge e mes

25:14: Ume 24:27

Ume 26:3 204 Ume 26:22nga matam pe e tuacholia Iuta mur te helelouloulou ngaria. 3 Iong o etei tote Iutamur reria poingamur pe tehun hel ngaria.Ke heueu nei lemek ke o are ke nek pe olongo ke nek toto at nga lek helenga mur.

4 “Iau, Iuta mur te etei tote iau. Talunngana nga iau kino ngak ke la iau soke.Te eteia iau nga lek kileng huna peng-peng pe nge Ierusalem pule. 5 Iri te eteiaiau ke mala toto lo ke urana nge te helepengpeng. Teke lemeria te hele pengpengke iau Paresio. Pe imem Paresio mur monanas tau tote hotonga mur nenge Iutamur te heto heke NeHalang ia. 6 Pe heueunei, e mes nga matamo iange sak kikinanga helenga utona nenge NeHalang iri ulrera tete mur te talue nge nike. 7 Pe matairi analoch pe nai nenge Israel te tungtote leteria pe te heto hekeke NeHalangnga miliko pe nga sinanga ke te menehelenga utona nem. Non soke, e helepengpeng lange iong, Iuta mur te poia iauke e takisia ure meena ngana nei iangeletek manmanna toto nga helenga utonanei. 8 Iok, pomere nenge amo e nge imonenge at heueu nei, letena manmanna erototo nge NeHalang hemaul heke mule irinenge te mete?

9 “Iau pule ramak kerkereng toto ke eteke e heporeke tote Iesus nenge Nasaretene, nenge e heporeke nena hana mur.10 Pe i manmanna ke iau e poia poinganemke lohot nge Ierusalem. Tunginga anahana mur aria papalauna mur te henonouhote iau pe te hekerkereng ia iau ke e poiaume nei. Ke etal teua NeHalang nena hanahalang nga tuele au ngana. Pe nga etuenenge te hune iri, iau e ngata pule ke eteke urana toto nge te mete. 11 Kokoes ei ke ela nga hetoronga ana pele pe e poiaure meena ngana mur ke lohot nge iri. Pee totoi toto ke e echia iri ke te hele kemai, ‘Imem letememmanmanna nge Iesusero ol i.’ Iau letek inin tau totote iri, kepomalam ela nga kileng tau ngana murpule ke e poia ure meena ngana mur kelohot pule.”

Paulus Nana Urume Letena Hul Ngana(Ume 9:1-19; 22:6-16)

12“Iok, nga etuene ehananenge temuk-muka nga hetalaulaunga ana ume aria pa-palauna mur te tunge helenga kerkerengangana at nge iau pe te kulosia iau ke e

lange Tamaskus. 13 Iok, non soke mo i inga kue luana pe kileng sinanga. Ol pe eesia lemenge e nga lut nga tapa. Pe analemenge sina ala toto nga chaia matanape tua leme it lochloche imem ul pekngakmur nenge tei luluch nge iau. 14 Ol peimem lochloch mo losio langa ich pe elongemele nge hele at nge iau nga helengaHipru ke teke, ‘Sol! Sol! Pomere nenge opoi poreke iau ke pomam? O poia poinganem at nge iau, pe lape iong nge o takismule ana melmelenga laka.’ 15 Ol pe iau ehele, ‘Non Soke, Iong itei nemam?!’

“Pe Non Soke hele, ‘Iau Iesus. Iau lakanenge o teke o hunune iau nem. 16 Olohaka ke omes nga apem ol. Heueu neie lohot nge iong pe e henonou hote iongke lek non iong toto ol. Iong lape o heleiaiau lange hehei pe hana nga ure nemurnenge o esia heueu nei pe nga ure nemurnenge lape e henonoua lange iong ngahoena kura. 17 Lape enau ele iong kenek toto nge lem hana mur pengpeng penge hana lomonmona ngana mur. 18 Lapee kulosia iong lange iri ke o poia iri kemataria charchara ke te ua hot nga kilengchantom ngana ke tela nga kileng mallahangana. Pe te hile sue non poreke ngananena hekerkerenga ke tela nge NeHalang.Pomalam NeHalang lape saua reria poingaporeke ngana mur ke te lasus toto. Pe lapete mene muria pule luluch nge NeHalangnena hanamur nenge i sipona hesilei hoteiri ke ulolo.’

Paulus Nana Urume Ana Ume Mur19 “Ke onau non soke Akripa, e longo

tau mana pe epoi sapele ume nenge enauopekia pe te heleia at nge iau. 20 Ke etalune ume nem nge Tamaskus ke het pe elange Ierusalem ke het pe e la nga kilengnemur nge Iutea ke het pe ela nge hanalomonmona ngana mur. E i i nga kilengnemur pe e hetottoro ke e teke te hulialeteria nga reria poinga poreke nganamurpe tenau la mana nge NeHalang. Pe e tekete poia ure nemur nenge henonou hote irike te esia ke manmanna toto ke te huliareria poingape leteriamur lo. 21Kenganeimana Iutamur te laua iaungaNeHalangnapele pe te teke te hune iau. 22Pe ero, iangeNeHalang nauala tote iau. Ke ngana koinenge emes heueu ke e hele lala nge hulualochloch, iri nenge teau sio menmene iri

26:5: Pil 3:5-6 26:6: Ume 23:6; 28:20 26:9: Ume 8:3 26:18: Isa 42:16; Epe 2:2; Kol 1:13

Ume 26:23 205 Ume 27:12pe iri nenge pingaria iuiu. Pe ure lochlolchngana nemur nenge e helelel ia nei, Mosespe hetatalonga mur nge nike te helelia loke te teke lape lohot. 23Nenge te teke, Nonnenge NeHalang kulosia at ke mene mulenena hana mur, lape mete pe i nge i mukatoto nge ita lochloch nge maul haka mulenga metenga. Pe lape poia na lemenge ketua leme hite Iuta mur lochloch pe hanalomonmona mur pule.”

24 Pe ne Pestus longe Paulus nge heleke mau pe alngana taua i ke teke, “Paulus!Am hauaua ma? Iong osis halali ke nganalaka nenge poia ramam ke ume ke nekero.”

25 Pe Paulus hele, “Non soke, iau ramakauala ero koi. Ramak urana mana i nengee helele nei. 26 Pe naungaala ana non sokeAkripa eteia ure lochloch ngana nei ngelohot lo, pomalam ehele hot lochloche uremur pe e topala hite ute e ero. Pe e eteiake i esia ure lochloch ngana pule iange urenemur, te lohot nga kileng koana unne ngetalkomeero. 27Non sokeAkripa, iau e eteiake iong letemmanmanna nge hetatalongamur.”

28 Pe Akripa hele lange Paulus ke teke,“Nakum nge o poia iau ke letek mamannanga etue choro ngana mana?”

29 Pe Paulus hele, “Oe! Nga etue chorongana mana pe nga etue sase ngana pule.Pe lape e hetalaulau lange NeHalang keimo lochloch ngana nenge a longo atat ngeiau heueu nei, lape apoi ke mange iau. Pelemek ero nge te kele apemo pe perimo kepomange iau!”

30 Paulus hele ke mau ke het pe nonsoke Akripa pe ne Pestus pe he Penis pehulua lochloch ngana nenga pele letenaneu temes haka 31 pe te i hot sapele ngapele neu. Pe te helele ke te teke, “Nonnei poia poinga e nge uruna metenga erototo, pe pule tetal teu mene i langa tueleau ngana.”

32Ol pe Akripa hele lange Pestus ke mai,“Toinge non nei hele ke teke esia ne Kaesaero, lape ta kulos mule i ke laol.”

27Paulus Mana Nga Imot Ke Lange Rom

1 Iok laol, hana papalauna nenge Rom tehele ke te teke mo mene imot ke mo manake mola nge Itali. Pomalam te hele langene Iulius ke nauele Paulus pe pekngaria

mur hel nga imot. Pe ne Iulius i Kaesanena palinga hel ana non soke e. 2 Laol,mo mene imot e nge at nga kileng nengeAtramitum pe mo mana olole nga ruachilina pe mosio olole nga kileng mur ngakileng nenge Eisia. Pe none nge ene Aris-takus tamu haka luluch nge imem. Ananon nena nge Tesalonika nga kileng nengeMesatonia.

3 Iok pomange rou pe mo lohot ngakileng nenge Saiton. Pe ne Iulius poike urana lange Paulus pe hele lange i keteke Paulus la ke esia pekngana mur ngakileng neu. Pe pekngana mur lape tetunge nena ute hel nenge lemene taua.4 Iok mo lohaka nge Saiton pe mo manarochroi mana nga mimio nenge Saiprusiange kileng eingana haka. 5Mo song telelanga ruach sana nenge Silisia pe Pampiliape la mana teu nge Mira nga kileng nengeLisia. 6 Pe nga lamau non palinga hel ananon neu esia imot e nenga kileng nengeAleksantria. Pe ana imot lape song kelala nge Itali. Pomalam poia imem ke mohaka nga ana imot. 7 Iok, mo manmanake etue halang toto iange kileng einganatua ele mene imem. Pe mo amnei poreketote nga nenge mo song ke mo lala ngeNitus. Pemo songkemola toto ero ol iangekileng eingana neu palaungana hali. Ol pemo mana ke mo ristote kileng ina nengeSalmon pe mo song nga mimio nenge Kritilina hele nenge nau sio. 8 Iok mo songsasar mana ke mola pe la mo song teu ngakileng nenge te hetue ke ene, Omol. Anakileng tu ke rochroi mana langa kilengenenge Lasea.

9 Motu ke mala toto nga lamau pe momana hotmule ero ol iange kileng einganaheke ruach ke poreke toto ol. Pe Iuta muraria etue palaungana nenge heo ngana,ngana koi lohot lo. Pe iri reia lukunnaana etue talun pengpeng nga aria etuepalaungana neu. Ol pe Paulus lohaka pehele sapele lange iri ke teke, 10 “Hana, aesia lo, ta mana hot mule ngara nengalamai lape tala pe ta poreke toto. Imot neilape chach hulu sio pe nganangana murlape te erue tah. Pe ita non ngana pulelape tahet.” 11 Pe non nenge na imot neuiri nai imot neu ana aunga, te longo tauaPaulus nena helenga mur ero. Pe palingahel ana non neu pule ma la mana nge irinai. 12 Iok, imot muria nenge te mana

26:23: Luk 24:44-47; 1Ko 15:20 27:2: Ume 19:29

Ume 27:13 206 Ume 27:30hitita ia neu, urana sakilil ero nge imot emaia nga lukunna ana etue neu. Pomalamhanahalang te tekemomanahotmule ngatuttula palaungana neu ke la moma ke neknge Poenis. Poenis i kileng palaunganae nga mimio nenge Krit. Pe imot murianenge temanahitita iama ke nau sio langaruach ele nga chaia sio ngana pe nau hakalanga ruach ele pule nga chaia sio ngana.

Kileng Eingana Heke Ruach Ke PorekeToto

13 Iok laol, iuiu unne song ke ramanahaka at nge sio. Pe hana nemur nga imotneu te amneia pe te hele, “Eio! Toinge tasong hot koi nga iuiu ellei.” Ol pe tetakhaka sapele um meena ngana nenge tetamal sue ke la ma nga ruach letena kerahit ele imot neu. Te tak heke ke het pemo mana sasar ole sapele nga mimio neu.14 Mala pol mana pe tuttula palaunganae lohaka sapele. Pe tuttula neu sio atnga lut pe nga chaia aka ngana. Pe anatuttula song hot at nga mimio neu ke latau pengpeng ia imot neu. 15Ol pe tua elesapele imot neu pe anali toto nge imemnge mo aua imot neu ke mo song selengele. Pomalammo teke tuttula panem takismenmene imem ol. 16 Iok, mo mana kemola ngamimio sunenengeKauta ilina elenenge sio ol pe mo teke mo tak heke imotneu ana aka sune nenge heonon nga anaimot hoena pe anali toto nge imem. Tepurpuria kela tetak heke. 17 Ke het pe tematau nge lape ruach palchach ule imot.Ol pe te mene rur kerkereng ngana murke telio hite imot neu ke kerkereng totoke rahit ele. Iok, te matau pule nge laperuach ulo heke iri langa peipei nga kilengnenge Lipia. Pomalam tepoi sue tutulaana huunga ala nga imot neu pe tuttulatakis menmene imot ol. 18 Kileng einganapalaungana pe ana ruach poreke ngananeu het ero toto. Pomalam uach sio pe tetatach hote ure mur nenge imot takisia iripe tesau hote iri ke te lasus. 19 Iok ana uachmule pe tesau hot mule imot neu ana urehel pule. (Huunga ala mur pe io hel) 20 Pemo kolkol mana chaia matana pe itochmur ke mala toto lo iange kileng einganapalaungana neu pur nga pur ngana. Mopurpur ol pe lememem ero mana pe mohele mana ke mo teke imem lochloch lapemo mete mana ol.

21 Iok, kileng eingana pe ruach porekengana neu poia hana nenga imot ke leterialanga ngaunga ero, pe te ngau ero ke malalo. Ol pe Paulus mes haka pe hele lange iri,“Hana! Helenga laka e heleia lange imo keulolo. Toinge a longo taua iau ke tama ngeKrit, ute pele nge pomai lohot nge ita erototo. Toinge ita pau kou tatu ke nek pe utepele hel nge te chach ulu pe te erue raraero. 22Pe heueu nei e hele pengpeng langeimo, letemo una sakilil ero. Pe pule samoloiloi ero iange lape mele e nge ita meteero. Imot nei mana lape chach ulu ke lasuspe ita lochloch ngana lape ta maulul. 23 Ehele kemai iange NeHalang tu nge iau pe eheto hekeke i. Pe ngamiliko, nena angkeloat nge iau pe mes nga ilik, 24 pe hele keteke, ‘Paulus, o matau ero. Ola ke o esiane Kaesa. Pe NeHalang nenge poi ke uranatoto lala nge iong, lape nauele iri lochochngana nenge imo ul nga imot nem, ke lapee nge mete ero.’ 25 Ke ngana laka nenge ehele ke e teke, a matau pe samo loiloi raraero. Iange iau letek manmanna toto ngeNeHalang nga ure lochoch ngana nemurnge lape te lohot, ke pomanga i siponaheleia at nge iau lo. 26 Iange imot nei,tuttula palaungana nei rahite lo pe laperuach ulo heke ke langa peipei.”

Ruach Palchach Ule Imot27 Iok, mo purpur ke emem miliko iri

analoch pe rahtele henel lo (14). Pe kilengeingana palaungana nem takis rere men-mene imemnga ruach sana. (Ana ruach, tehetue ke eneMereterenien.) Pe ngamilikotuch ngana, hana nenge te songongia imotneu te hele ke te teke mo heroi lala ngakileng hal ngana lo. 28 Pomalam te menerur nenge te kale teua ure meena ngananga ana horo pe te hesue nga imot ilinake teu langa ruach letena. Te poia kepomau ke te teke te amnei urume kilengleme ngana. Iok, te amnei la pe leme sasengana lohot ke luana iri ana non kina nai.(40 mita) Iok te kulala ke mala pol pe tehesio pule. Pe te amele pe lohot ke iri ananon kina elle pe analoch. (30 mita) 29 Olpe te matau toto iange te teke lape ruachulo kolkol teua imem langa um letentena.Pomalam te tamal sio ke ummeena nganairi henel nenge te kele ana rur ke tak eleimot neu pe te hetalaulau ke te teke kilengmesehe sio ke ueiuei. 30 Pe iri hana nengete umume nga imot neu, te un hote imot

27:24: Ume 23:11 27:26: Ume 28:1

Ume 27:31 207 Ume 28:7neu ana sulang nenge takrungrunge pe tehesue ke langa ruach ke te teke te ua. Pete channanga ke te teke tela ke te tamalsue ummeena ngana hel nga imot ramanapule ke rahit ele imot. 31Ol pe Paulus helelange palinga hel ana hana iri ul aria sokeke teke, “Nenge teke hana nei teua ara ketela, imo lochloch ngana lape ahet pemelee nge lape tu ke maulul ero ol.” 32 Ol pepalinga hel ana hana mur te chato sapelesulang neu ana rur nenge te tom hit elenga imot pe mana hot ke la ol.

33 Iok, kileng mesehe sisio lo pe Paulusngai heke iri ke teke te ngau. Pe hele,“Imo a ngau ero toto ke mala lo i. Etue irianaloch pe henel la ke ulolo, pe a ngauaute e ero mana. 34 Pe heueu nei, lemekke a ngau mukam. Iange ngaunga nemlape hekerkereng ia imo ke a maulul. Pelape ure poreke ngana e lohot nge imo erototo.” 35Paulus hele kemaukehet pemenesapele ngaunga nga iri lochloch nganamataria pe hetalaulau pe hele urana totolange NeHalang. Iok, reke pe ngau sapele.36 Iri lochlochngana te esia kemaupe sariakikina sapele. Pomalam iri lochloch temene ngaunga ke te ngau sapele. 37 Imemnenge motu nga imot neu imem ana nonkina iri analoch pe sio ke ana non kinairi mol pe analoch pe rahtele elle (276).38 Hulua lochloch te ngau ke saria una lo,ke het pe tesau hot eule ngaunga aluanamur lochloch ke langa ruach sana. Te poiapoinga nei iange te teke te poia imot neuke polpolenga haka mule.

Ruach Palchach Ule Imot39 Uach sio toto ol pe hana nenge te

umume nga imot neu tenau sio langapeipei, pe te eteia kileng neu ene ero. Olpe te naue kileng kokolou teu ngana e ngapeipei pe te teke te song teu ia imot ke latetoh heke nga lamau. 40 Iok laol, te chatosapele rur mur nga um meena ngana murnenge te tamal sue iri ke tetak ele imotneu. Pe um nemur te mana riring ke telaol. Pe pule teun hote rur nenge te kalehit ele imot ana aunga palaungana. Ke hetpe tetak heke tuttula ana huunga ala ngaimot ramana ke tuttula mene pe mo songke mo mana sio langa kileng soso ngana.41Ol pe imot neu song pela toh haka sapelenga ora pe palpalna neu sel teu toto langapeipei pe are sapele pe ruach hekale hul

rere ero ol. Pe ruach ana mee mur teat kete palchach ulu hite hoena ke het.

42 Palinga hel ana hana mur te mataunge lape hana nenge tetu nga tuele aungana, te pasu sio pe te ua sapele. Poma-lam te teke te hune iri nike. 43 Pe ero. Ariasoke nenge nauelele iri poi ele iri iangeana non lemene ero nge Paulus mete. Olpe hele lange iri lochloch ngana ke teke,“Imo nenge a eteia pasunga lo, a tamu hottala pe a pasu sio lala nga peipei. 44 Peimo nenge a pasu porekreke, a mene imotsachanchana mur nenge ruach palchachule pe a mana ke a nanas sue iri.” Ke ngakue nei mana iri lochloch te pasu sio langapeipei pe te urana mana. Pe ute pele ngeheporeke iri ero.

28Mimio Nenge Malta

1 Iok, imem lochloch ngana mosio ke lamomes nga peipei, pe kileng neu i mimionenge Malta. 2 Pe tuele huna nemur ngalamau tepoi ke urana mana at nge imem.Tetun hite oan pe te hele at nge imemke lamo halel iange pitte molmol pe singimemhouhou. 3 Pe Paulus takiraua ae perpernaputana e pe lake tatach heke nga oan. Olpe ilimo e nge hunun amneia oan milangngana pe song hot nga ae putana neu, peala hite Paulus penna pe heon sapele. 4 Pehana nemur nga kileng neu, te esia ilimoneu nge ala hite Paulus penna pe te heletele hel nge iri ke te teke, “Lape non neihununhana koi! Imai heo ngana ngemetenga ruach poreke ngana neu nike, pe maulsach ke potar mai? Ta nauala. Lape metekura la iange ara soke nenge ene Iastislemene ero toto hana nenge pomam peteke ana non lape mete ke lasus toto.” 5Olpe Paulus paltak sue ilimo neu nga pennake losio haka langa oan matana. Ilimo neutele Paulus penna pe Paulus amneia leisisngana unne e ero toto. 6 Pe hana nemurnga kilengneu,mataria tu hitmenePaulusiange te teke tenau nge penna hakoko. Pepule te teke ma lape Paulus matana liuliupe losio ke mete, pe ero. Tenau alala peute pele lohot nge Paulus ero ke mala lo.Ol pe ramaria hul mule pe te hele ke teteke, “Eh, ero. Lape NeHalang i sipona iloinemai loi!”

7 Iok, none nge ene Puplius, na kileng tuke rochroi mana. Pe ana non, i non soke

28:2: 2Ko 11:27 28:5: Mak 16:18 28:6: Ume 14:11

Ume 28:8 208 Ume 28:24nga mimio neu. Ne Puplius poi ke uranatoto at nge imem. Poia imem ke pomangaana lang mur imem, pe moma nga na peleke emem etuemol. 8Pe ne Puplius temenengana kou sainin pe porochroch poia kemanga hete. Pe pule singina milanglangtoto. Ol pe Paulus i teu ke teke la kenau toto i. Iok, Paulus hele luluch ngeNeHalang ke het pe tal heke penna ngenon soke neu pe haleles neu het sapele.9Ure nei lohot ke het pe haleles kina murnga mimio neu te longo sapele. Pomalamteat pe Paulus hemas mule iri. 10 Ol pe irilochloch ngana nenga mimio neu tepoi keurana toto at nge imem nga ure lochloch.Iok mo kik haka ke mo teke mo i mulmulepe hana nemur te tunge ure nge halangtoto at nge imem.

Paulus Lohaka Nge Malta Ke Lange Rom11 Motu ke teio iri mol het nga mimio

neu pe mo tamu haka sapele nga imote nenga kileng nenge Aleksantria. Anaimot tamal hita mana nga mimio neu nikeiange mataua lukunna ana etue nem. Peimot neu ene laka “Kasto Irinai Polaks.”12 Mo song ke la moteu nga kileng nengeSirakus pe motu nga lamau ke emem etueiri mol. 13Mo song hot mule pe mo manaole ke la moteu nga kileng nenge Rekium.Iok, pomange rou tuttula nge sio song keramana haka. Pe mo song ke etue naimule pe la mo song teu nga kileng Puteoli.14 Pe nga kileng neu mo saolia hana helnge leteria manmanna nge NeHalang. Pete hele at nge imem ke la motu luluch ngeiri ke emem etue rahtele nai (7) mukam.Ke het pe mo lohaka mule pe mola sapelenge Rom. 15 Pe iri nemur nge Rom nengeleteria manmanna nge NeHalang te longepingamem ke ulolo. Ol pe iri hel te lohakanga ingala matana nge Apius pe hel telohaka nga kileng nenge ana Tuele Mol keteat ke tei ele imem. Paulus esia iri pe sanakikina toto pe heto heke tote NeHalang.

Paulus Hetotoro Nge Rom16 Mola mo lohot sapele nge Rom. Pe

hana papalaunamur nenge Rom te hele kete teke lape Paulus i toro tu ke altoto ngapele e. Pe palinga hel ana non elle manala ke tu ke nauele i. 17 Iok, etue iri molhet lo pe Paulus iu sapele Iuta mur ariapapalauna mur ke la te eukirau ke te holearia. Iok laol, teat ke te eukirau pe Paulus

hele lange iri ke pomai, “Imo Iutamur titikmur laka imo. Iange iau, lek nge Iuta pulekoi. A longo at, iau epoi poreke rera hanamur nga etue e ero toto. Pe pule, iau ehele poreke ita sipora rera poinga unne eero toto. Rera poinga nemur nenge ratetemur te hesio tettele atat nge ita. Pe hanate laua iau nge Ierusalem pe tetal teua iaulanga tuele au ngana. Pe te kulosia iauke la e esia non soke nenge Rom. 18 Iok,te ontei hot tote iau pe te longo teu lalanga lek helenga mur pe te hottaua ute enge e poia ke poreke ero toto nenge teteke uruna metenga. Pomalam te teke teheit kou sue helenga nei ke lasus pe tepoikulosinga ia iau pe ute pele nge iau erool. 19 Pe Iuta mur lemeria ero toto. Kepomalam iau sipok e hele ke e teke eat ngeRom ke non soke Kaesa i sipona longo teuat nga lek helenga mur. Pe lemek ero ngee hele loulou ia lek hana mur. 20 Ke nganakoi nenge e iua imo at heueu nei ke e tekee hele pengpeng lange imo. Pe iau letekmanmanna toto nge non nenge Israel murleteria tu hit menmene pe tenau ala menenge lape at ke menemule iri. Ke ngana koinenge te kale iau ke pomai.”

21Ol pe hana nemur te tuacholia Paulusnena helenga ke mai, “Toinge mo menepolia alalaha unne nge at nge Iutea, nemlape mo etei pol nga ure nemur nenge telohotot nge iong. Pe nei ero toto. Motupulut mana i. Pe pule, iri nenge tela pete atat nga kileng neu, te hele polia uteat nge imem ero toto. 22 Pe urana totonge o nana hote letem at nge imem ke molonge pule iange hulua nga kileng lochlochte hele loulouia ita ke halang. Ita nengeletera manmanna nge NeHalang.”

23 Iok laol, Paulus pe hana papalaunanemur tetal mule etue e mule nenge lapeteat ke te eukirau mule. Pe nga te eu-kirau mule ngaria neu ol, Iuta mur irihulua toto ol nenge teat ke te eukirau ngaPaulus na pele. Pe Paulus talun ke helelala nge iri nga uach nike ke la milikoteu. Paulus hele urumrume pe hemal-laha hotote NeHalang nena naualanga penekinga nge nena hana mur lala nge iri.Pe pule hele ke kerkereng toto lange irike teke leteria manmanna nge Iesus. PePaulus hekerkereng ia nena helenga murnga hotonga mur nenge Moses pe hetat-alonga mur tehas sue iri. 24 Pe hana hel

28:18: Ume 26:31 28:19: Ume 25:11 28:20: Ume 26:6-7 28:22: Ume 24:14

Ume 28:25 209 Ume 28:31nge iri leteria manmanna nga Paulus nenahelengamur pe hel leteriamanmanna ero.25 Te lohaka pe tei pe te tuainaunau oleke tela sapele. Iange Paulus hele lange irike mai, “Opepengpeng hele hote helengange manmanna toto lange lemo tete mur,nenge hele hote nga hetatalonga Isaiashanna ke teke,26 “ ‘O lange hana nemur pe o hele ke o

teke:“Imo lape a pal talngamo pe a eteia

ute pele ero toto.Pematamo charchara pe a esia ute pele ero

toto.27 Iange iri te longe NeHalang nena he-

lenga murpe lemeria ero mana ia.

Pomalam te longe pe te nanasia ero.Pe nenge teke muteria taua NeHa-

lang,lape mataria lape es ke nek pe talngaria

longo ke nekpe te etei ke nek pe

lape teatmule nge iau ke e hemasmule iri.’28 “Ke ngana laka nenge lemek toto ke e

teke a eteia ke nek. NeHalang lemene totoke hemas mule hana lomonmona nganamur. Pe iri lape te longe pe te nanasia!”

[29 Paulus hele ke mau ke het pe Iutamur te lohaka pe tei pe te tuainaunau oleke tela sapele.]

30 Iok, Paulus tu ke ana hesinga nai ngapele nenge i sipona mamaia pe ololia. Pepoi ke nek toto lala nge iri lochloch ngananenge te lala nge i nga na pele. 31 PePaulus hetottore iri nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga nge ita. Pe pulehetottore Non Soke Iesus lala nge heheipe hana. Paulus hetottoro pe ute pele ngeraele hanna ero ol. Haliu hote NeHalangnena helenga nge urana toto lange hulualochloch.

28:26: Isa 6:9-10

Rom 1:1 210 Rom 1:18

RomAlalaha Nenge Paulus HasiaLange RomMur

1 Iau Paulus, pe Iau non nenge e umumenge Iesus Kristus. Pe NeHalang iua iauke iau hekulkulonga. Pe henonou hoteiau nga ume nenge e haliu hote nenahelenga urana toto ngana. 2 Helengaurana toto ngana nem, i NeHalang nenahelenga manmanna ngana nenge tungelange nena hetatalonga mur ke tehas suenga nena alalaha tapuna ngana mur. 3 Pehelenga urana toto ngana nem heleleiaTuna nenge lohot ke i non pe lohot ngamata nenge ne Teuit. 4 Pe Ope nengapoinga nge pengpeng henonou hote ke araNon Soke Iesus Kristus, i NeHalang Tunanenge kikina ngana halang iange maulhaka mule nga metenga. 5 Pe NeHalangletena urana ia imem pe henonou hoteimem ke imem hekulkulonga ana hanamur iange huna nge Iesus. Ke NeHalangkulosia imem kemo iua hehei pe hana ngakileng lochloch ke leteria manmanna pete nanasia nena helenga. 6 Pe imo pule alonge iunga nemke ulolo, nengeNeHalangiua imo ke a lohot ke Iesus Kristus nenahana mur imo.

7 Ke alalaha nei ehas ia ke lange imohehei pe hana lochloch nge Rom. ImoNeHalang mutena taua imo pe iua imo kenena hana mur nge pengpeng.

E hetalaulau amo ke Temere NeHalangpe araNon Soke Iesus Kristus leteria ia imope te poia letemo ke ma ke nek.

Paulus Teke La Ke Nau Toto Hehei PeHana Nge Rom

8 Iok, e teke e talun tele lek helenga kemai: Hehei pe hana nga kileng lochlochngana nga ich te nenene imo nge letemomanmanna. Nem poia iau ke e hele uranatoto lange ak Soke NeHalang. Pe IesusKristus i sipona poia ure nem ke lohot kepomam. 9 Iau e tung teu tote iau ke e umenge NeHalang ke e haliu hotote helengaurana toto ngana nenge Tuna, pe letekmetene imo ke kokoes. E hele ke pomai peNeHalang eteia ke helenga neimanmanna.10 Nga etue lochloch e hetalaulau amo pe

pule e hetalaulau ke e teke lek kue uranakela e lohot nge imo, pe nenge teke NeHa-lang lemene, poia ke lohot ke pomam.

11 Iange iau e teke ela ke e lohot totonge imo ke e tunge Opepengpeng nenatunginga hel lange imo ke hekerkerengia imo. 12 Lek helenga luna mai koi: Eteke ta hekerkereng hel nga letera man-manna ngana mur. Ke imo letemo man-manna ngana hekerkereng ia iau pe iauletek manmanna ngana hekerkereng iaimo. 13 Titik mur pe liliuk mur, e teke aeteia ke nek. Iau e heninin ia lek inga murke kokoes lo ke e teke ela nge imo, ke eheole tele hana hel nge imo ke te nanasiaKristus ke pomanga nenge e poia langehana lomonmona ngana mur. (Pe ero, utekoi nenge poi elele iau ke atat nei kura.)

14 Iange iau ak ume laka nenge e halauahehei pe hana lochloch. Hehei pe hananenge iri Krik pe nenge iri Krik ero. Pe ngeiri nenge te etei ngaria ele haka toto peiri nenge te etei ngaria unne sune mana.15Ke ngana laka nenge letek haka toto ke eteke e haliu hote helenga urana toto nganalange imo nenge Rom pule.

Helenga Urana Toto Ngana Kikina Ngana16 Iau e palut haka tote Helenga Urana

Toto Ngana iange NeHalang kikina nganalaka helenga nem. Pe I longala teua irilochloch nenge leteria manmanna nga he-lenga nem mana. Iri nenge NeHalangmene tele iri, laka Iuta mur. Ke het pelape longala teua hana lomonmona nganamur pule. 17 Pe helenga urana toto ngananem, hele urume kue nenge NeHalanghetue ita ke ita hehei pe hana nge peng-peng. Kue elle mana. Ngana laka leteramanmanna ngana. Iange NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “Mele nenge letena manmanna peNeHalang hetue i ke i non nge pengpeng,lape tu ke maulul.”

Hehei Pe Hana Tehul Rumeria Ia NeHa-lang

18 NeHalang tu nga tapa pe henonouhote letena inin ngana ke teke tuacholia poinga poreke ngana nenge hehei pehana te popoia, pe nga nenge tehul rume-ria ia poinga nenge NeHalang mutenataua. Iange poinga nemur te hepiriuele helenga manmanna toto ngana nge

1:1: Ume 9:15 1:2: Rom 16:25-26 1:5: Ume 26:16-18; Kal 2:7-9 1:7: Num 6:25-26 1:10: Ume19:21; Rom 15:23 1:13: Ume 19:21 1:16: Mak 8:38; Ume 13:46; 1Ko 1:18-24 1:17: Hab 2:4; Rom 3:21-221:19: Ume 14:15-17; 17:24-28

Rom 1:19 211 Rom 2:5iri. 19NeHalang henonou hote letena ininngana lange iri iange ure lochloch ngananenge hemallaha hote i ke hehei pe hanate eteia I, i sipona hemallaha hote langeiri ke ulolo. 20 Pe ute hel nge NeHalang,hehei pe hana nakuria ero toto nge tenaue nga mataria. Ure nenge pomanga;Nena kerkerenga nenge tu ke koko pe nenaure talkomkome ngana mur. Pe nga etuenengeNeHalang ala hote ich, ure nemur telohot ke mallaha mana ke at heueu nei pete eteia iri ke ulolo. Ke pomalam hehei pehana tesau hote helenga nenge pomai kete hele ala aria nga ure poreke ngana murnenge te popoia ero: Nenge te hele ke teke,“Ah! Imem mo eteia ero i!”

21 Iri te eteia ke NeHalang tu pe te hetoheke i ero pe te hele urana lange i ero pule.Leteria matana ngana mete sio pe leteriaau ala mana. 22 Iri siporia te hele ke te tekeleteria matana pe ero, aria hauaua toto23 iange te heto heke NeHalang nenge tuke koko ero pe te heto haka koukoua aeta-punanenge te umeia ke nakunamanga urenemur nga ich. Nenge nakuria pomangehehei pe hana pe ngie mur pe huros murpe ilimo mur.

24 Ke pomalam NeHalang poia hehei pehana nemur ke te nanasia leteria tuaninngana poreke ngana mur, nenge poi hotemeinga nga salaunga ana poinga nengetepoi helelia nga singiria. 25 Iri tesau sueNeHalang nena helengamanmanna nganape te hetaua nga helenga pallaklaka ngananenge te nanasia. NeHalang ala hote urelochloch pehehei pe hana tehul rumeria iai pe te heto heke pe te nanasia ure nemurnenge ala hote iri. Ta heto heke NeHalangke koko. Manmanna!

26 Ke nga poinga nem NeHalang poiameinga ana poinga mur ke lohot nge iri.Nenge hehei tema luluch mulmule ngehehei pe te nanasia leinga ana poinga ero.27 Pe hana pule ke pomalam. Tema luluchnge hehei ero pe tela tau mulmule hana.Hana tepoi hel mule ia meinga ana poingange iri. Pe nga reria poinga poreke ngananem, te longia tuangachol poreke nganalange iri ke ulolo.

28Pe pule hehei pe hana lemeria ero ngeleteria metene ure manmanna ngana murnge NeHalang. Ke pomalam NeHalangpoia leteria tuanin ngana poreke ngana

mur ke heporeke tote iri, ke te poia poingaporeke ngana mur nenge urana ero totonge te poia. 29 Pe te muta toto nga poingaporeke ngana mur pe te teke reria urepule ke pomangemele hel, pe tepoi porekemele hel pe saria kekeke ke te hunun hana,pe te palpal pe te pallaklaka, pe leteriaporeke tau totemele hel. Pe te ngunngunu30 pe te hele porekreke mele hel, pe tehulrumeria ia NeHalang pe te helete inininia mele hel, pe nga leteria nge teu tetalheke iri pe te palut lekleke iri, pe leteriamatana hote poinga poreke ngana ana kuehalang pe te longo taua tetemeria mur petataria mur ero. 31 Pe leteria matana ngapoinga mur nenge urana ero pe tetal hitereria helenga mur ero, pe te poia poingaurana ngana lange mele ero pe leteria iamele ero. 32 Iri te eteia ke NeHalang nenahotonga hele ke teke, mele hel nenge tepopoi ke mai lape te mete. Pe ero, tepurhit mene poinga nemur pe te ngai heke irihel ke te poia poinga nemur pule.

2NeHalang Lape Amnei Teu Nga Ita

Lochloch Rera Poinga Mur1 Ke pomalam titik mur pe liliuk mur,

atue helenga lange mele hel nga poingaporeke ngana nenge te poia ero. Poinganem poreke. Iange poinga nenge te poianem iong lape o poia pule pe helenganenge otue lange iri nem lape latau mulelaka iong, ke heporeke iong malam. 2 Itata eteia ke NeHalang amnei teu ngananga poinga nenge pomai, poia nga poingange manmanna pe pengpeng. 3 Pe imo,lemo poinga elle mana ke mange hananenge a tutue iri ia helenga nem. Pe ateke lape NeHalang renge imo nga lemopoinga nem ma? 4NeHalang poi ke uranatoto lange imo ke poia melmelenga e kelohot nge imo ero. Iange teke poia imoke a hulia letemo nga lemo poinga porekengana mur. Pe imo letemo tu toto nganena poinga urana ngana nei ero. Imo ngea eteia ero kai? NeHalang poi ke nek langeimo iange teke poia imo ke a hulia letemo.

5 Pe imo a chuchuseng ala mana pelememo ero nge a hulia letemo. Ke ngalemo poinga nei imo sipomo atal hoohekeke amomelmelenganenge lape at ngeNeHalang ke ele hakaka. Pe lape lohot nge

1:20: Job 12:7-9; Psa 19:1 1:21: Epe 4:17-18 1:22: Jer 10:14; 1Ko 1:20 1:23: Deu 4:15-19; Psa 106:201:27: Lev 18:22; 20:13; 1Ko 6:9 2:1: Mat 7:1-2; Ioa 8:7 2:4: Epe 1:7; 2Pi 3:15

Rom 2:6 212 Rom 2:28imo nga etue nenge NeHalang henonouhote letena inin ngana. Nga etue nemhulua lochloch lape te naue ke NeHalangnanasia poinga nge manmanna pe peng-peng ke amnei teu nga rera poinga porekengana mur. 6 Ke NeHalang lape tuacholiamele elle pe elle ke purpure nena poingamur nenge popoia. 7Hehei pe hana hel tenanas menmene poinga nge urana. Tepoike pomau iange te teke NeHalang hetoheke iri pe mene iri ke la tetu luluch ngei pe lape tunge maulinga ke koko langeiri. 8 Pe hehei pe hana hel leteria tumana nge iri siporia pe te ume ke te halaumenmene iri siporia. Te hira ele helengamanmanna ngana iange te teke te nana-sia poinga poreke ngana. Pe NeHalanglape tunge aria melmelenga nenge lohotnga letena inin ngana. 9 Ke melmelengapalaungana lape lohot nge hehei pe hanalochloch nenge te popoi poinga porekengana: Iuta mur lape iri muka ia, ke hetpe hana lomonmonanganamur pule. 10Peiri lochlochngananenge te nanasia poingange urana, lape NeHalang heto heke iri pemene iri ke la tetu luluch nge i pe hetakileiri ke tetu ke nek. Iuta mur iri mukaia kehet pe hana lomonmona ngana mur pule.11 NeHalang nanasia poinga elle mana keamnei urume rera poinga mur.

12Hana lochloch ngana lape te mete peiri erue iange iri lochloch te popoi poingaporeke ngana. Iri nenge te eteia Mosesnena hotonga pe iri te eteia ero pule. Tepoia poinga poreke ngana pe NeHalanglape amnei urume reria poinga mur kepomanga hotonga hele ngana. 13 Iange irinenge te longe NeHalang nena hotongape te nanasia lape NeHalang hetue iri keiri hehei pe hana nge pengpeng. Pe irinenge te longo mene NeHalang nena ho-tonga pe te nanasia ero, NeHalang hetueiri ke iri hehei pe hana nge pengpeng ero.14 (Hana lomonmona ngana mur te rahitehotonga nem ero pe te nanasia hotongahele ngana. Ke nga poinga nem, reriahotonga mur laka iri siporia mule. Pei manmanna ke te rahite hotonga nemero. 15 Iri te henonou hote ke nga leteriate eteia utar nenge urana pe utar nengeporeke ke pomanga hotonga hele ngana.Etue hel te etei ngaria nga ure nemurnenge urana pe poreke hele ke teke poinga

nei poreke, nem pe hele ke teke poinganei urana.) 16 Ure nei lape lohot ngaetue nenge NeHalang poia Iesus Kristus keamnei urume hehei pe hana reria poingamur pe leteria tuanin ngana mur nengetalkomkome. Helenga urana toto ngananenge e haliu hotote, heleia ke pomai.

17 Pe imo, a teke imo Iuta ae? Ke letemomanmanna nga hotonga pe a palut laklakange atu ke rochroi toto nge NeHalang.18 Pe a eteia utar nenge NeHalang mutenataua ke teke a poia pe a mene hengetoronga hotonga lo ke a nanas mene poingange pengpeng. 19 Pe a teke a henonouairi nenge mataria hit pe a lohot ke imolemenge nge iri nenge tetu nga kileng aungana. 20 Imo a teke a mene letematanangana pe helenga manmanna ngana ngahotonga lo, ke a teke a henonoua iri nengearia hauaua pe a hetore iri nenge te eteiaute e ero toto. 21 Imo a hetottore melehel pe pomerei a hetoro mule imo ero? Ahele lange iri hel ke a teke te keme erope imo a kemkeme. 22 A hele lange irihel ke a teke a heporeke amo leinga erope imo sipomo a heporekreke amo leinga.Lememo ero ia aetapuna mur pe a kememulmule tunginga nenge te lalaia nga pelenenge aetapuna mur. 23 A palut laka kea teke a rahite NeHalang nena hotongape a hemei mule i nga nenge a nanasianena hotonga ero. 24 Pe NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, heleke teke, “Hana lomonmona ngana murte hele poreke NeHalang iange huna ngeimo.”

25Nenge teke a nanansia hotonga, lemopoinga nenge a ririr us, luna palaungananenge lape halaua imo. Pe nenge teke ananasia hotonga ero pe te riria imo, nemnakuna pomanga te riria imo ero toto.26 Hana lomonmona ngana mur te ririrus ero pe nenge teke te nanas tau totehotonga hele ngana, nakuna pomanga irite ririr us pule. 27 Imo Iuta mur aririasingimo pe lemo hotonga tehas sue ngaalalaha ke ma hite imo. Pe hana lomon-mona ngana mur lape te hele poreke imo.Iange iri te riria singiria ero pe te nanas iahotonga hele ngana pe imo a nanasia erototo.

28 Nenge teke mele i Iuta ngana toto iaero pe te riria singina, nem poia mele nem

2:6: Psa 62:12; Pro 24:12; Mat 16:27; 2Ko 5:10 2:8: 2Te 1:8 2:14: Ume 10:35 2:20: 2Ti 3:5 2:21:Mat 23:3-4 2:24: Isa 52:5 2:26: Kal 5:6 2:29: Deu 30:6; Kol 2:11

Rom 2:29 213 Rom 3:20ke lohot ke i Iuta ngana toto ia ero. Iangeriringa toto ngana, singira nenge hot anaia ero. 29 Ke mele nenge teke i Iuta nganatoto, lohot ke i Iuta ngana toto nga riringanenge lohot nga letena. Pe hotonga nengetehas sue poi hote umenemero, NeHalangnena Opepengpeng poi hote ume nem. Kemele nenge poi ke pomam lape NeHalangheto heke i pe hehei pe hana te heto hekei ero.

3NeHalang Hele Pe Poia Ure Ke Pengpeng

1 Ke utar nge urana nenge lape lohotnenge teke o lohot ke iong Iuta? Pe utarngeurananenge lape lohot nganenge tekete riria singim? 2Nengenemanaure uranangana mur halang. Nga tele ngana totoNeHalang tunge nena helenga lange Iutamur.

3 Pe nenge teke Iuta mur hel leteriamanmanna nga helenga nem ero, urenenge NeHalang teke poia lange iri laperahit elemule ero ol. Ae? 4Ero toto paiam!Hulua lochloch te pallaklaka pe NeHalanghele ke manmanna. Pe NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo hele keteke,“NeHalang, nga etue nenge o hele, te eteia

keiong o hele ke manmanna pe lape

o hekousue iri nga helenga nengete hemes teu iong ia.”

5 Iok, mele hel lape te hele ke pomai:Nga etue nenge ta poia poinga porekengana, nem henonou hot pengpeng ia keNeHalang i non nge pengpeng. Ke ngaetue nenge NeHalang tunge melmelengaat nge ita nga rera poinga poreke ngana Ipoia poinga nge pengpeng ero. Ae? 6 Panem ero toto! Nenge teke NeHalang inon nge pengpeng ero, pomerei nge lapeamnei teu lange hehei pe hana lochlochnga ich, nga reria poinga mur? 7Mele lapehele ke teke, “Nga etue nenge e pallaklakaetal haka tototeNeHalang ene, iange e pal-laklaka ngak nem henonou hot pengpengia ke NeHalang i non nge pengpeng. Pepomerei nenge NeHalang hetue iau ke iaunon poreke ngana kura mai?” 8 Pomamiok, a hele ke a teke, “Ta poia poingaporeke ngana, pomalam lape ure uranangana lape lohot.” Mele hel te hele poreke

tote iau ke te teke iau koi nenge e poiahelenga nei. Pe NeHalang i sipona lapenau teu lange iri nga poinga nenge te poianem.

Mele E Nga Ich Nei I Non Nge PengpengEro Toto

9 Ke lape ta hele ke merei ol? Ita Iutamur mai ta urana toto nge hana lomon-mona ngana mur kai? Ero toto! E hemal-laha hote ke ulolo ke e teke Iuta murpe hana lomonmona ngana mur te popoipoinga poreke ngana. 10 NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo heleiapule ke teke,“Mele pele i non nge pengpeng ero toto.

11Mele pele i non nge letena matanaero toto.

Mele pele naula mana nge NeHalangke halaua i ero toto.

12 Iri lochloch ngana te hul rumeria iaNeHalang.

Pe iri lochloch ke te poia poingaporeke ngana.

Pemele e ngepoia poinga e pengpengero toto.

13 Harria pomalaka nga mele nenge meteana polo nge hanna pangpanga.

Aria hengetau hele hot menmene he-lenga pallaklaka ngana mur.

14 Harria milang pe te hele hot menmeneure poreke ngana.

15Pe leteria inin ke ueiuei mana ke te hunehehei pe hana.

16Nga kileng lochloch ngana nenge te laiate heporeke uremur pe te sisparai ule

iri.17 Pe te eteia poinga nenge tetu ke nek

luchluch nge hehei pe hana ero.18 Pe te mataua NeHalang ero pule.”

19 Ita ta eteia ke ure lochloch ngananenge hotonga heleia, heleia lange irilochloch ngana nenge hotonga nemmeena hite iri. Ke hotonga nem lapeherengia hulua lochloch ke NeHalangamnei urume reria poinga poreke nganamur. 20 Pomalam mele e ero toto nge lapelohot ke pengpeng nga NeHalang matananga poinga nenge nanas taua hotonga.Hotonga henonou hot mene rera poingaporeke ngana mur.

Mele Nenge LetenaManmanna Lohot Ke INon Nge Pengpeng Nga NeHalang Matana

3:4: Psa 51:4 3:9: Rom 1:18–2:24; 3:23 3:10: Psa 14:1-3; 53:1-3 3:13: Psa 5:9; 140:3 3:14: Psa10:7 3:15: Isa 59:7-8 3:18: Psa 36:1 3:20: Psa 143:2; Rom 7:7; Kal 2:16

Rom 3:21 214 Rom 4:921 Pe nei ol, NeHalang henonoua ita nga

kue e nge lape ta lohot ke ta pengpengnga matana. Kue nem Moses nena ho-tonga heleia pe hetatalonga mur te heleiapule. Pe i lohot nga poinga nenge tananasia hotonga ero. Lohot nge NeHalangi sipona. 22Ana kue nenge at nge I sipona,ngana laka letera manmanna ngana ngeIesus Kristus. Kue elle mana nem langehulua lochloch (nge Iuta mur pe hanalomonmona ngana mur pule). 23 Iange italochloch ta poia poinga poreke ngana keelle pe ta urana ero nge ta mene NeHalangnena hemalmalinga. 24 Pe nga NeHalangletena urana ngana, longala teua ita kepoia ita ke ta pengpeng nga matana. Kenem i NeHalang nena tunginga nenge atnge ita ke ta mene mene pe uruna ero.Ngana laka nenge ta mene nge Iesus Kris-tus, nenge mene hot mule ita nga poingaporeke ngana. 25 NeHalang poia Iesus kepomanga nena kue nenge saua hehei pehana reria poinga poreke ngana mur kete lasus toto. Iesus mete ke eina lele peiri nenge leteria manmanna ke Iesus einalele iri, NeHalang saua reria poinga porekengana mur ke te lasus toto. Poinga neihenonou hote ke nge nike NeHalang poiapoinga nge urana pe pengpeng pe tungetuangachol lange hehei pe hana nga reriapoinga poreke ngana ero. 26 Pe heueunei Iesus mete ngana nem henonou hoteke NeHalang poia poinga nge pengpengnenge amnei teu langa hehei pe hana reriapoinga poreke ngana mur pe mene irinenge leteria manmanna nge Iesus, ke lahetue iri ke te pengpeng nga matana.

27 Ke pomalam ute pele nge ta palutlaka ia pe ta heto heke ita ia ero. Iapomerei? Poinga nenge ta nanasia ho-tonga kai nenge poi hele mai? Ero toto!Poinga nenga letera manmanna nganalaka nenge poi hele palutinga nem. 28 KeNeHalang hetue ita ke nena hana murnge pengpeng nga poinga nenge leteramanmanna nge Iesus pe nga poinga nengeta nanasia hotonga, nem ero. 29 Eh?! Iutamur iri toro kai nenge aria Soke NeHa-lang mai? Pe hana lomonmona nganamur ero? NeHalang, hana lomonmonangana mur aria Soke ia pule. 30 IangeNeHalang elle mana. Pe Iuta mur pe hanalomonmonanganamur leteriamanmanna

ngaria elle mana. Pe NeHalang lape poiairi lochloch ke tepengpeng nga matananga leteria manmanna ngana elle mananem. 31 Pe poinga nenge ta nanasia leteramanmanna ngana heporeke hotonga ero.Poinga nenge leteramanmanna poia ita keta rahit heke hotonga.

4Letera Manmanna Ke Mange Apraham

1 Iok, rette Apraham i non ke mange itape lape ta hele teu langa ure nemur nengete lohotot nge i ke pomerei? 2 Nengeteke manmanna ke Apraham ume ke poiai sipona ke i non nge pengpeng nga NeHa-lang matana, lape palut laka pe heto hekei ol. Pe ero. Nakuna ero toto nge tal hekei nga NeHalang matana. 3 Iange NeHalangnena alalahanenge tehas sue keulolo, heleke teke, “Apraham letena manmanna ngeNeHalang pe NeHalang iech nga Aprahamletena manmanna ngana. Ke Aprahamletena manmanna ngana nem, poia i kelohot ke i non nge pengpeng.”

4 Hana nenge te umume te olia iri ngaumtutuna pe umtutuna nem te mene kepomanga tunginga mana ero. Te mene kepomanga ururia nge te poia ume. 5Pe tatungara nge NeHalang altoto koi. NeHalangi non nenge poia iri nenge te poreke ke tepengpeng mule nga matana. Mele nengepoia ume pele ero pe letena manmannamana nge NeHalang, lape NeHalang poiai ke pengpeng nga matana. 6 Ne Teuitheleia petanga nei pule ke teke, NeHalangnau nga hehei pe hana reria poinga uranangana ero, nenge mene iri pe poia iri ke tepengpeng nga matana.

7Ke ne Teuit hele ke teke,“Iri nenge te nanasia hotonga ero

pe NeHalang saua reria poingaporeke ngana mur

ke te lasus toto, lape te iech.8 Pe mele nenge Non Soke letena metene

nena poinga poreke ngana ero, lapeiech pule.”

9Ke petanga neimai lape lamana nge irinenge te ririr us ma lape lange iri nengete ririr us ero pule? Oe! Iri nenge teririr us ero lape te mene petanga nempule. Iange ta hele hote nga NeHalangnena alalaha nenge tehas sue ke ulolo, keta teke, “Apraham letena manmanna nge

3:22: Kal 2:16 3:24: Rom 5:1 3:29: Rom 10:12 3:30: Deu 6:4; Kal 3:20 3:31: Mat 5:17 4:3:Gen 15:6; Kal 3:6 4:7: Psa 32:1-2

Rom 4:10 215 Rom 5:1NeHalang pe NeHalang iech nga Aprahamletena manmanna ngana. Ke Aprahamletena manmanna ngana nem, poia i kelohot ke i non nge pengpeng.” 10 Ke Apra-ham mai te riria singina lo kai nenge urenei lohot nge imai? Ma nga hoena ol? Ero,ure nem lohot tala nge Aprahampe te ririasingina nga hoena ol. 11 Te riria Aprahamsingina ero kura pe letena manmanna ngeNeHalang. Pe letena manmanna ngananem poia i ke lohot ke pengpeng nga Ne-Halang matana, pe te riria singinga ngahoena ol. Ke pomalam Apraham lohotke iri nenge te riria singiria ero pe lete-ria manmanna nge NeHalang temeria ia.Ngana laka iri lochloch ngana nenge tepengpeng pe NeHalang mene iri ke la tetululuch nge i. 12 Pe lohot ke iri hel nengete ririr us temeria ia pule. Ngana lakairi nenge te ririr us pe leteria manmannake pomange temere Apraham, nga etuenenge te riria singina ero kura.

NeHalang Rahite Nena Tomunga Hel AnaHelenga

13Nge nike NeHalang iri nai Apraham tepoia tomungahel ana helenga keAprahampe nena tete mur lape te mene ich neilochloch. Pe tomunga hel ana helenganenge Apraham mene nem, lohot ngapoinga nenge nanasia hotonga ero. Menetomunga hel ana helenga nem iange Ne-Halang hetue i ke i non nge pengpeng ngaletena manmanna ngana. 14 Iange toingehehei pe hana te mene NeHalang nenatomunga hel ana helenga nganangana ngapoinga nenge te nanasia hotonga, letemanmanna ngana ana poinga lape lunaero. Pe NeHalang nena tomunga hel anahelenga nem nganangana ero. 15 Iangehotonga poi hote NeHalang letena ininngana ke lohot. Pe nenge teke hotonga erolape longonga ole pele ero.

16 Ke hehei pe hana te mene NeHalangnena tomunga hel ana helenga nganan-gana iange leteria manmana. Pe ure nemlohot ke pomam ke te mene tomungahel ana helenga nganangana nem ke po-manga tunginga nenge te mene mene. KeApraham nena tete mur lochloch lape temene tomunga hel ana helenga nganan-gana nem. Pe iri nenge te nanasia ho-tonga, iri toro mana reria ia ero. Iri nenge

leteria manmanna ke pomange Apraham,reria ia pule iange ita lochloch nganarette ia. 17 Ke pomanga NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “E talue iong ke o lohot ke heheipe hana nga kileng lochloch reiette iong.”Ke tomunga hel ana helenga nenge NeHa-lang poia lange Apraham nem, lohot kemanmanna nga matana. NeHalang nengeApraham letena manmanna nge i pe Ne-Halang nenge hemaul hekeke iri nenge temete pe alahotote urelu nemur nenge iriero ke te lohot.

18Apraham letena ke teke lape hoho erool. Pe letena manmanna nge NeHalangpe angala mana. Ke pomalam lohot kehehei pe hana nga kileng lochloch reietteia, ke pomanga NeHalang hele ngana ialange i nike ke teke, “Lem tete mur lapete lohot ke iri halang toto ke pomangaitoch mur.” 19Apraham letena metene ke ituauna toto pe ana hesinga heroi lala ngaana non kina lime ngana lo (100) pe neheihe Sara hoho ero ol. Pe i letena man-manna ngana nge NeHalang kerkerengkura. 20Apraham eteia ke NeHalang rahitenena tomunga hel ana helenga nem, kepomalam letena manmanna ngana ngeNeHalang het sio ero. Letena manmannangana puo ke kerkereng pe heto heke Ne-Halang. 21 Apraham amnei urume ke urenenge NeHalang heleia ke teke poia langei lape lohot ke manmanna. 22Ke pomalamApraham letena manmanna ngana poiaNeHalang ke iech pe NeHalang hetue ike i non nge pengpeng. 23 Helenga ne-mur nenge, “NeHalang iech nga Aprahamletena manmanna ngana pe hetue i ke inon nge pengpeng,” latau mene Aprahami toro ero. 24 Helenga nei at nge ita pule.NeHalang lape longala teua ita pule iangeletera manmanna nge i nenge hemaulheke ara Non Soke Iesus nga metenga.25 NeHalang letena tuanin hote nike keteke Iesusmete ke saua rera poinga porekenganamur. Pe hemaul heke i ngametengape longala teua ita ke la tatu luluch nge I.

5Tatu Ke Letera Elle Luluch Nge NeHalang

1 Iok, NeHalang longala teua ita ke latatu luluch nge i iange nga letera man-manna ngana. Pe ara Non Soke Iesus

4:11: Gen 17:10-11 4:13: Gen 17:4-6; 22:17-18; Kal 3:29 4:14: Kal 3:18 4:15: Rom 3:20; 5:13 4:16:Kal 3:7 4:17: Gen 17:5 4:18: Gen 15:5 4:19: Gen 17:17 4:22: Gen 15:6 4:25: Isa 53:4-5

Rom 5:2 216 Rom 5:18Kristus poia ita ke letera ma ke elle luluchnge NeHalang. 2Ke tames ngara heueu neinanas urumeKristus nena umenenge poiake ulolo, nenge helue NeHalang letenaurana ngana ana kue ke at nge ita. Pe taiech iange lape tateu langa NeHalang nenahemalmalinga pule. 3 Pe ta iech mana nganem ero. Ta iech pule nga melmelenganemur nenge te lohotot nge ita. Iangemelmelenga nemur te poia ita ke tames kekerkereng. 4 Pe tames ke kerkereng ngaranem poia NeHalang ke letena here ita. PeNeHalang letena here ngana ia ita nem,poia ita ke ta kulkulele ara maulinga ngatapa nge i. 5 Pe ta kulala ngara nem poiaita ke letera nachnai ero iange NeHalangmutena tau tote ita pe hesio teua nenaOpepengpeng ke tu teu luluch nge ita keulolo.

6 Ke anau, Kristus mete ke halaua itanenge tahul rumera ia NeHalang. Pe ha-launga nem lohot nge ita nga ana etuepengpeng iange nakura ero toto ol nge tahalau mule ita. 7 Non tei toto nge lapemete ke halaua non e? Nakuna nge lapehana elechle mana tepoia poinga nem. Penenge teke non e lemene toto, i lape meteke halaua non e nge na poinga urana pepengpeng mana. 8 Pe NeHalang henonouhote mutena tau ngana ia ita ke pomai: Itahehei pe hana porekreke ngana mur kurape Kristus mete ke halaua ita.

9Ke nenge teke Kristus eina poia NeHa-lang ke longala teua ita ke la tatu luluchnge i, lape poi ke mere nga letena ininngana ol? Manmanna toto nge Kristuspoia NeHalang ke ulo heke letena ininngana nge ita ero pule! 10 Iange nga telengana ita NeHalang nena ngarangmur koiita. Pe Tuna mete ke hepeng mule ita keulolo. Ke pomalam manmanna toto ngeNeHalang letena urana mule nge ita keneingara i ol, pe lape mene mule ita ngaTuna maul haka mule ngana! 11 Pe nganem mana ero, ta iech nge NeHalang ngaume nenge poia lange ara Non Soke IesusKristus, nenge heueu nei hetakile ita keitaul NeHalang letera elle mule.

Metenga At Nge Antam Pe Maulinga AtNge Kristus

12 Poinga poreke ngana lohot nge none nga ich pe poinga poreke ngana nempoi hote metenga. Ke pomalam metenga

lohot nge hulua lochloch iange hulualochloch te poia poinga poreke ngana.13 Ke poinga poreke ngana lohot tala ngaich pe NeHalang tunge hotonga nga hoenaol. Pe nenge teke hotonga ero lape NeHa-lang tal hite poinga poreke ngana pele ero.14 Antam poia poinga poreke ngana iangelongo ole taua NeHalang nena hotonga.Ke iri lochloch ngana nenge tetu nga etuenenge Antam ke la nga etue nenge Moses,te mete hotot ia poinga poreke ngana,pe iri nenge te poia poinga poreke ngananenge pomanga nenge Antam poia neuero, lape te mete pule.

Antam lohot ke heilangia non e nengelape atat. 15 Pe NeHalang nena tungingape Antam nena poinga poreke ngana, tepurpur ala hel ero. Non elle nenge eneAntam nena poinga poreke ngana poiahehei pe hana halang ke te mete. Neimanmanna. Pe NeHalang letena uranangana palaungana toto pe nena tunginganenge ta mene palaungana toto pule. Anatunginga laka nenge hehei pe hana ha-lang te mene nga non elle nenge eneIesus Kristus letena urana ngana. 16 Ngaetue nenge Antam poia poinga porekengana, NeHalang heleia ke teke poinganem poreke toto ke tuangachol porekengana lape nanasia. Pe NeHalang nenatunginga i ure nenge altoto lochloch ngaAntam nena poinga poreke ngana nem.Ke NeHalang tunge nena tunginga at ngeita nga ume nenge Iesus poia ke menemule hehei pe hana lochloch nga reriapoinga poreke nganamur ke la tetu luluchnge I. 17 Non elle mana nenge ene Antampoia poinga poreke ngana pe nga nenapoinga poreke ngana nem, metenga lohotnge hulua lochloch. Nei manmanna. Peure nenge palaungana toto laka NeHa-lang letena urana ngana pe nena tunginganenge poia hehei pe hana ke te pengpengmule nga NeHalang matana. Tunginganem lohot nga ume nenge non elle nengeene Iesus Kristus poia. Pe lape te menemaulinga pe temes ke kerkereng nga tetungaria.

18 Non elle nenge ene Antam poiapoinga poreke ngana. Pe nem lape poiahulua lochloch ke te mene tuangacholporeke ngana nenga metenga. Pe none pule nenge ene Iesus poia ume urana

5:3: Iei 1:2-3; 1Pi 1:5-7 5:8: Ioa 3:16; 1Io 4:10 5:9: Rom 1:18; 2:5; Epe 2:3-5 5:12: Gen 3:6; Rom 6:235:13: Rom 4:15 5:18: 1Ko 15:22

Rom 5:19 217 Rom 6:16ngana e. Pe nga ume nem NeHalang hep-eng mule ita ke ta pengpeng nga matanape longala teua ita pe tunge tunginganenga maulinga ke koko at nge ita. 19Nonelle nenge ene Antam longo ole taua Ne-Halang pe nena longonga ole nem poiahulua halang ke te poia poinga porekengana. Pe non elle nenge ene Iesus longotaua NeHalang. Ke pomalam poia huluahalang ke te pengpengmule ngaNeHalangmatana pe NeHalang longala teua iri ke latetu luluch nge I.

20 Hotonga lohot pe henonou hote kepoinga poreke ngana puo irir toto. Penga etue nenge poinga poreke ngana lohotke poreke toto, NeHalang letena urananganapuo kepalaungana toto ol. 21Poingaporeke ngana poia metenga ke song kehaia ita lochloch. Pe heueu nei NeHalangletena urana ngana song ke salala hite ita.Pe longala teua ita ke la tatu luluch nge inga ume nenge ara Non Soke Iesus Kristuspoia, pe nem lape tunge maulinga ke kokonge ita.

6Tai Ia Rera Inga Heueu Ngana

1 Iok, lape ta poi ke pomerei ol? Lapetapoi manmana poinga poreke ngana keNeHalang letena urana ngana pupuo kepalaungana tototo ol? 2 Ero toto! Tatungara nga poinga poreke ngana nemurmete sio ke ulolo. Ke lape tatu hit men-mene ero ol! 3 Imo a eteia ke ita ta menehenuninga pe ta lohot ke ita elle manaluluch nge Kristus, pe ta mene henuninganenge ta mete luluch nge i pule. 4 Ngaetue nenge ta mene henuninga, ta meteluluch nge i pe tealo hite ita la luluchnge i pule. Pe Temere NeHalang hemaulheke mule Kristus nga nena kerkerenganenga nena hemalmalinga. Pe ita pule kepomalam, pe ta talun ke tai ia rera ingaheueu ngana. 5 Iange ita ta lohot ke itaelle mana luluch nge Kristus pe ta meteluluch nge i nga etue nenge mete. Pe ngamaul haka mule ngana ita lape ta maulhaka luluch nge i pule. 6 Ita ta eteia kerera poinga niknike ngana mur ta metehaka luluch ia nge Kristus nga manga totoke ulolo. Ke pomalam singira metmetengana nei nena kerkerenga ero ol nge poiaita ke ta nanas ia poinga poreke ngana.

Ke ita ta nanas tau mene poinga porekengana mur ero ol. 7 Iange ta eteia kekerkerenga nenga poinga poreke nganarahit tote mele nenge mete ero ol.

8 Ita leteramanmanna ke tamete luluchnge Kristus pe lape tatu ke ta maul luluchnge i pule. 9 Iange ta eteia ke Kristus maulhakamule ngametenga pe lapemetemuleero ol; metenga nena kerkerenga nengehekou sio mule i ero. 10 Kristus mete kehekou sue kerkerenga nenga metenga pemete ke elle mana pe mete mule ero ol.Pe heueu nei tu ke maulul pe tuia nenatunga nga NeHalang ene. 11 Ke pomalammana nge imo. Imo letemo metene imosipomo pe a hele ke pomai koi: Ita ta meteluluch nge Kristus pe poinga poreke ngananemur te rahit toto mule ita ero ol. Tamete pe NeHalang hemaul haka mule italuluchngeKristus ke tatu ia rera tungangeNeHalang mana ol.

Metenga At Nge Antam Pe Maulinga AtNge Kristus

12 Ke pomalam a longala teua poingaporeke ngana langa singimo metmetengana nemur ero pe a longele singimo kenanas tau mene lemene ngana mur ero.13 Pe a longele singimo unne ke poi kepomanga ure nenge popoi poinga porekengana ero pule. Urana nge a tunge imosipomo lange NeHalang iange imo apoike pomalaka nge hehei pe hana nenge temete pe heueu nei a maul haka mule ngametenga. Pe a tung lochloche singimolange NeHalang ke ume hote ure uranangana mur. 14 A longele poinga porekengana ke nauele imo ero iange atu teu ngahotonga nauala ngana ero, atu teu lakanga NeHalang letena urana ngana ol.

Ita Ume Ana Hana Mur Nga Poinga NgePengpeng

15 Iok, ita tatu teu mana nga NeHalangletena urana ngana. Pe nenge hotonganauala ngana, tatu teu ia ero ol. Pe lapetapoi ke pomerei ol? Lape tai nga lemerengara ke ta popoi poinga poreke nganakura kai? Ero toto! 16 Imo a eteia ke ngaetue nenge a tunge imo sipomo langemeleke pomanga ume ana hana mur pe a longotaua i, manmanna ke mele nenge a longotaua i nem nena ume ana hana mur imosapelpele. Penenge teke a tunge imo langa

5:19: Isa 53:11 5:21: Rom 6:23 6:3: Kal 3:27 6:4: Kol 2:12 6:6: Kal 5:24 6:11: 2Ko 5:15;Kal 2:19 6:12: Gen 4:7 6:13: Rom 12:1 6:14: 1Io 3:6 6:16: Ioa 8:34; 2Pi 2:19

Rom 6:17 218 Rom 7:13poinga poreke ngana lape a mene urumometenga. Pe nenge teke a tunge imolange NeHalang ke a nanasia I lape a meneurumo laka poinga pengpeng ngana mur.17 Pe e hele urana toto lange NeHalangiange nge nike poinga poreke ngana nenaume ana hana mur imo toto, pe heueunei a tung tote letemo ke longo tau totehelenga manmanna toto ngana nenge tehetoro sue lange imo. 18 Imo te mene hoteimo nga poinga poreke ngana ke ulolo peheueu nei poinga nge pengpeng nena umeana hana mur imo ol.

19 Imo letemo matana ngana mallahasakilil ero ke lape e heleia helenga nengeta helele ia ke kokoes. Nge nike a tungesingimo unne hel ke poinga poreke nganape salaulaunga reria ume ana hana muria iri. Ke pomalam heueu nei a tunge irike la iri ume ana hana mur nga poingange urana pe pengpeng. 20Nga etue nengepoinga poreke ngana takue imo, a nanasiapoinga nge pengpeng ero. 21 Pe a poiapoinga poreke ngana nemur ke heueu neia meia imo. Pe poinga poreke ngananemur uruna metenga. Aina! Amene utepele nge urana ero toto nga etue nem!22 Pe heueu nei NeHalang mene hote imonga poinga poreke ngana pe a lohot kenena ume ana hanamur imo. Pe lemo umemur lape poia imo ke a lohot ke pomangei. Ke pomalam, nga hoena lape a menemaulinga ke koko. 23 Iange poinga porekengana uruna laka metenga, pe NeHalangnena tunginganenge tungmene at nge ita,ngana laka maulinga ke koko nge ara NonSoke Iesus Kristus.

7Helenga Opene Nga Leinga

1Titik mur pe liliuk mur, Imo a eteia ho-tonga nenge Moses. Pe a eteia ke hotonganauele mele nga etue nenge maulul mana,pe nenge teke mele nem mete, hotonganena kerkerenga ero ol. 2 Lape e heniniake pomai koi; heie lei pe lape tu luluchmanmana nge ene lola. Pe nenge tekeene mete, hei nem nanasia hotonga nengaleinga ero ol. 3 Pe nenge teke hei neulei heke mule none nga etue nenge enemaulul kura, lape hotonga hele ke tekehei nem poia poinga poreke ngana nengeheporeke aria leinga. Pe nenge teke enemete lo, hotonga nenga leinga rahite i ero

ol. Ke nenge teke lei haka mule nge none,poia poinga poreke ngana e ero nengeheporeke leinga.

4 Ke pomalam titik mur pe liliuk mur,hotonga rahite imo ero ol, iange imo elleluluch nge Kristus ke a mete luluch nge I.Ke heueu nei a lohot ke Kristus nena hanamur imo. Pe Kristus maul haka mule ngametenga ke pomalam lape ta ume man-mana nge NeHalang ol. 5 Nga etue nengeta nanas mene singira lemene ngana mur,hotonga kik heke letera poreke ngana ketapoi menmene poinga poreke nganamur.Pe ure nemur nenge ta popoia iri nemte tunge metenga at nge ita. 6 Pe heueunei hotonga rahit hele ita ero ol, iangeita pomanga ta mete ke ulolo. Pe lape tananasia poinga heueu ngana nenge at ngaOpepengpeng ke ta ume nge NeHalang, peta nanasia poinga nike ngana nga hotongaero ol.

Tames Ke Kerkereng Ke Ta Hekou SuePoinga Poreke Ngana

7 Iok, lape ta hele ke ta teke hotongai poinga poreke ngana, ae? Hotonga ipoinga poreke ngana ero! Hotonga hemal-laha hote poinga poreke ngana at nge ita.Nenge teke e memeleia mele nena ute, iausipok e eteia ke poinga nem poreke ero.Pe hotonga hemallaha hote at nge iau keteke poinga nem poreke. Iange hotongahele ke teke, “O memeleia mele nena ureero.” 8 Ke poinga poreke ngana nem lohotnga kue e nga NeHalang nena hotonga kepoi heke letek ke e memeleia ure tuntenngana halang. Ke nenge teke hotongaero, poinga poreke ngana kikina nganaero. 9Nga etue nenge e eteia hotonga erokura etu ke emaul. Pe nga etue nenge eeteia NeHalang nena hotonga ol, poingaporeke ngana kik haka nga letek pe emete sapele. 10 Hotonga nem, NeHalangtunge ke hemaulia ita. Pe ero. E naue kepomanga atia metenga nge iau. 11 Iangepoinga poreke ngana nem hottaua kue enga NeHalang nena hotonga ke pallakaia iau pe hune iau. 12 Ke hotonga i urenenge pengpeng pe NeHalang nena he-lenga kerkereng ngana i ure nenge peng-peng pe urana. 13 Pe nei, eh? Nganama ke merei? Hotonga i ure nge uranape hotonga kai tunge metenga at nge iaumai? Luna ma ke pomam ero! Poinga

6:23: Rom 5:12, 15 7:4: Rom 6:2, 11 7:6: Rom 8:2; 6:4 7:7: Exo 20:17; Deu 5:21 7:11: Gen 3:137:12: 1Ti 1:8

Rom 7:14 219 Rom 8:9poreke ngana umeia nena kue nga ureurana nganamur ke tungemetenga at ngeiau. Ke pomalam NeHalang nena hotongahenonou hote poinga poreke ngana ke iure nenge poreke toto.

HotongaNaiNengeTe Palhelel Nga Letera14 Ita ta eteia ke hotonga i ure nenge

at nge NeHalang pe iau epoi ke pomauero. Epoi ke pomalaka nga iau ume ananon pe poinga poreke ngana ole tele iauke nena non iau ol. 15 Pe poinga nemurnenge epoi pulut mene iri pe e eteia luriaero. Ure nenge e teke e poia ngana koue poia ero pe epoi mene laka ure nengelemek ero nge e poia. 16 Pe nenge teke epoia ure nenge lemek ero nge e poia, nemluna pomanga e teke hotonga i ure uranangana ia. 17 Iange iau sipok e poia urenemur ero, poinga poreke ngana nenge tuteu luluch nge iau laka nenge popoia urenemur. 18 Iau e eteia ke ute pele nge uranatu teu nge iau ero. E helele ia nei, nga lekpoinga nike ngana nenge tu teu nge iau.Iange iau e teke e poia ure nenge urana pengana koi nakuk ero nge e poia. 19 Ke ureurana ngana nenge e teke e poia, e poia erope epoimene ure poreke nganamur nengelemek ero nge e poia. 20 Ke nenge teke epopoia ure nenge lemek ero nge e poia,iau sipok e poia ure nemur ero ol. Poingaporeke ngana nenge tu teu luluch nge iaulaka nenge memeunun nge iau ke popoiaure nemur ol.

21 Ke e hottaua hotonga e koi umumenge iau. Nga etue nenge e teke e poiaure nge urana, ute lohot ke poi ele pe epoia ure nenge poreke. 22 Iau nga letek,mutek tau tote NeHalang nena hotonga.23 Pe e naue ke pomanga hotonga e nemumume nga letek unne pule. Pe hotonganei, iri nai NeHalang nena hotonga nengetutu nga letek tepal helel. Hotonga neipoia iau ke iau ume ana non nga hotonganenga poinga poreke ngana nenge umumenga letek nei. 24 Iau panei etu ngak poreketoto pai! Itei nenge lape mene hote iaunga singik nenge lape tunge metenga ngeiau mai, e? 25 E hele urana toto langeNeHalang nge mene mule iau nga umenenge ara Non Soke Iesus Kristus!

Ke etu ngak pomai koi; Nga letek, iauume ana non nga hotonga nenge NeHa-lang. Pe nga lek poinga nike ngana, iau

ume ana non nga hotonga nenga poingaporeke ngana.

8Ta Nanasia Opepengpeng Lemene Ngana

1 Lek helenga lochloch ngana nenge hetsisio nei, luna ma hot ke mai koi: Imonenge letemo manmanna nge Iesus Kris-tus, NeHalang lape tuacholia lemo poingaporeke ngana mur ero ol. 2 Iange nga umenenge Iesus Kristus poia, Opepengpengnenge tungemaulinga,menehote imongahotonga nenga poinga poreke ngana pemetenga. 3 Hotonga nenge Moses kikinangana ero ngemenemule ita iange singiramakuk mana nge nanasia. Ke pomalamta nanas mene poinga poreke ngana mur.Pe NeHalang lemene ero ia poinga porekengana nenge tu teu luluch nge ita, kepomalam kulosia i sipona Tuna ke lohotke i non ke pomange ita hana porekrekengana mur, ke la lohot ke I tunginganenge mene mule ita nga rera poingaporeke ngana mur. 4 NeHalang poia kepomai iange teke ta nanasia poinga ngepengpeng nenge hotonga heleia ke teke tananasia pe ta longo taua Opepengpeng peta nanas mene ita non lemere ngara ngapoinga poreke ngana ero.

5 Iri nenge te nanasmenmene iri siporialemeria ngaria nga poinga poreke nganamur, leteria tu mana nga poinga porekengana mur. Pe iri nenge te nanas men-mene Opepengpeng lemene ngana mur,leteria tu mana nga ure nemur nengeOpepengpeng lemene taua iri. 6 Iangeiri nenge leteria tu manmana nga reriapoinga poreke nganamur, lape temete. Penenge teke leteria tu mana nga Opepeng-peng pe te nanas mene lemene ngana,lape NeHalang poia iri ke tetu ke nek petunge maulinga lange iri. 7 Ke iri nengete nanas menmene lemeria ngaria ngapoinga poreke ngana mur, te lohot keNeHalang nena ngarang mur ia iri iangete longo taua NeHalang nena hotongaero pe nakuria ero toto nge te nanasia.8 Ke iri nenge te nanas menmene lemeriangaria nga reria poinga poreke nganamurnakuria ero toto nge te poia NeHalang keiech.

9 Pe imo a pomange iri nemur ero.Nenge teke NeHalang Opene tu teu luluchtoto nge imo lape a nanas mene lememo

7:15: Kal 5:17 7:23: Kal 5:17; 1Pi 2:11 7:25: 1Ko 15:57 8:4: Kal 5:16, 25 8:9: 1Ko 3:16; 12:3

Rom 8:10 220 Rom 8:27ngamo nga poinga poreke ngana mur erool. Lape a nanas mene Opepengpenglemene ngana mur mana. Pe mele nengeKristus Opene tu teu luluch nge i ero,Kristus nena non ia ero. 10 Pe nenge tekeKristus tu teu luluch nge iong, singim lapemete iange nga lem poinga poreke ngana.Pe opem lape tu ke maulul iange o lohotke iong non nge pengpeng ke ulolo ngaume nenge Kristus poia. 11 Pe nenge tekei nenge hemaul heke Iesus nga metengaOpene tu teu luluch nge iong, iok, lapetunge maulinga langa singim metmetengana nem pule. Pe lape poia ke pomainga Opene ana ume, Opene nenge tu teunge iong.

12 Ke pomalam titik mur pe liliuk mur,ita ara ume nenge ta nanas mene NeHa-lang Opene hele ngana. Pe tatu ke ta nanasmene lemere ngara nga poinga porekengana ero. 13 Iange nenge teke otu keo nanas mene lemem ngam nga poingaporeke ngana, lape o mete. Pe nengeteke o hemete singim lemene ngana murnga poinga poreke ngana, lape otu ke omaulul. 14 Iange iri nenge te nanas meneNeHalang Opene, NeHalang tutuna mur iairi. 15 Iange Ope nenge NeHalang tungelange imo nem, i Ope nenge poia imo kea ume manmana ero ol pe i Ope nengepoia imo ke a matau ero. I Ope nengepoia imo ke NeHalang tutuna mur imo. Penga Ope nem nena kerkerenga, ita ellechlenakura nge ta hetue NeHalang ke ta teke,“Temek!” 16 Ke NeHalang Opene hele atatnga opere mur ke teke NeHalang tutunamur koi ita. 17 Pe nenge teke NeHalangtutuna mur ita, lape ita ul Kristus ke tamene petanga mur nge Temere NeHalangnenge talue ke teke nena hana mur reriaia. Pe utar nenge NeHalang talue ke tekeKristus nena ia, ita lape ta mene pule. Kenenge teke ta takisia melmelenga luluchnge Kristus, lape tateu langa nena hemal-malinga pule.

Nge He Lape Ta Mene Hemalmalinga18 Iau e naue ke hemalmalinga nenge

NeHalang lape tunge at nge ita nge he,i ure nenge palaungana toto nga melme-lenga nenge ta takiskis ia heueu nei.19 Ure lochloch ngana nenge NeHalangala hote te heor haka mana pe te kulalaiange te teke tenau ala tote NeHalang

nge hemallaha hote tutuna mur. 20 Iangeure lochloch ngana nenge NeHalang alahote, tetu ke pengpeng ke pomanga alahotngana ia iri ero ol. Pe tepoi ke pomaunga lemeria ngaria ero – tepoi ke pomaunga NeHalang lemene ngana. Ke pomalamte kulele mene 21 NeHalang ke mene hotkel ia ure lochloch ngana nenge ala hoteiri nga poinga nenge tetu ke te lapusasio mana, ke tetu ke tepoi tetele manaol. Pe te poi tetele ngaria nem, pomalakanga hemalmalinga nenge NeHalang tungelange tutuna mur.

22 Ita ta eteia ke ure lochloch ngananenge NeHalang ala hote iri, te amneiamelmelenga pe te kulalala ke at heueu nei.Pe melmelenga nenge te amneia nem po-malaka nga melmelenga nenga hohonga.23 Pe melmelenga nem lohot mana nge iriero. Ita nenge tamene tele NeHalang nenatunginga nenga Opepengpeng, ta amneiamelmelenga nem nge tu teu nge ita pule.Pe ta kulele tote NeHalang ke poia ita keta lohot ke tutuna mur ita, nga nengemene mule singira lochloch nga poingaporeke ngana. 24 Ita ta kulkulele meneara maulinga nga tapa nge NeHalang. Penenge teke ta naue NeHalang nge tunge atnge ita lo, lape ta kulele ute pele ero ol.Iange nenge teke mele rahite ure nengekulelele nga penna lo, lape kulkuleleleutar kura? 25 Pe ita ta kulkulele aramaulinga nga tapa nge NeHalang pe tamene ero kura, ke pomalam pe tatu ke nekmana pe ta kulala.

26 Pe Opepengpeng halaulaua ita nengesara kikina nge NeHalang ero ke poma-lam mana, iange ta eteia poinga nenge tahetalaulau ero pe ta eteia utar nenge tahetalaulau ia ero pule. Pe letera meenangana pe rera tanginga mur tetu teu ngaletera nge teu toto pe nakura ero totonge ta hele urume. Pe Opepengpeng isipona halaua ita ke hetalaulau ara langeNeHalang.

27 NeHalang nau teu atat nga letera peeteia letera tuanin ngana mur. Pe eteiaOpepengpeng letena tuanin ngana iangeOpepengpeng halaua NeHalang nena hanamur ke hetalaulau aria ke kerkereng totolange NeHalang, pe poia nga poinga nengeNeHalang mutena taua.

8:10: Kal 2:20 8:13: Kal 6:8; Kol 3:5 8:15: Mak 14:36; 2Ti 1:7 8:15: Kal 4:5-7; Hem 21:7 8:16:2Ko 1:22 8:20: Gen 3:17-19 8:23: 2Ko 5:2-4 8:27: Psa 139:1 8:28: Epe 1:11

Rom 8:28 221 Rom 9:628 Pe ita ta eteia ke NeHalang poia ure

lochloch ngana ke te ume ke urana ngeiri nenge muteria taua I. Ngana laka italochloch nenge NeHalang iua ita ke teke taumeia nena ume nenge teke popoia. 29 Irinenge leteria manmanna, NeHalang eteitele nike pehesilei hote iri pe tal hote iri kealtoto, ke tepoi ke mange Tuna. PomalamIesus lohot ke pomanga tiria nenge palau.30Pe iri nenge NeHalang tal hote ke altoto,iri laka nenge iua ke nena hana mur ia.Pe iri nenge NeHalang iua, iri laka nengehetue ke te pengpeng nga matana. Pe irinengeNeHalanghetue ke te pengpengngamatana, iri laka nenge hemalmalia iri.

Ute Pele Rir Hote Ita Ero Toto NgaMutenga Nenge NeHalang

31Ke lape ta hele ke pomerei nga ure ne-mur nenge NeHalang poia nei mai? Nengeteke NeHalang mes luluch nge ita, iteitoto nenge lape lohot ke hekou sue ita?32NeHalang rahit ele Tuna ero, tung hoteTuna ke mete ke halaua ita lochloch. Kenga ume nenge Tuna poia nem, lape Ne-Halang letena ia ita pe tunge ure lochlochngana hel at nge ita pule ke halaua ita.33 Mele pele nakuna ero toto nge poiahelenga e ke tua taua NeHalang nena hanamur nenge hesilei hote iri. Iange NeHa-lang i sipona hetue iri ke nena hana murnge pengpeng. 34 Pe itei toto nge lapehele ke teke NeHalang nena hana mur irihana porekreke nganamur? Mele pele erototo iange Iesus Kristusmete pemaul hakamule nga metenga pe heueu nei are ngaNeHalang ilina ele nenga pen tamalmal pehele lala nge NeHalang ke halaulaua ita.35 Pe itei toto nenge lape rir hote ita ngamutenga nenge Kristus? Nenge teke uremeena ngana lohot nge ita pe ta takisiamelmelenga pe mele poi poreke ita, peuringa lohot nge ita pe rera urelu ero pemetenga lohot nge ita. Ute pele ero totonga ure lochloch ngana nemur nge laperir hote ita nga mutenga nenge Kristus!36 Iange manmanna nge ure nemur lapelohot nge ita ke pomanga NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, helengana nenge hele ke teke,“Kokoes hana te teke te hunune imem nge

iong mana;Pe te popoia imem ke pomanga sipsip

nenge te hunune.”

37 Ure meena ngana nemur lochloch teheporeke ita nga letera manmanna nganaero iange i nengemutena tau tote ita, talueita ke ta hekou sue ure lochloch ngananemur. 38 Iange iau e etei tote ke ute peleero toto nge lape rir hote ita nga nenamutenga nge ita. Metenga pe ure meenangana mur nenge te lohotot nge ita ngata maulul ngara. Pe angkelo mur pe opeporeke ngana mur pe ure nemur nengetetu heueu nei pe ure nemur nenge telohotot nge he pe kerkerenga mur, 39 peure nemur nenge tetu nga ora pe nemurnenge tetu nga ere pe ure lochloch ngananenge tetu nga ich, ure nemur nakuria erototo nge te rir hote ita nga NeHalang nenamutenga nge ita, nenge henonou hote ngaume nenge ara Non Soke Iesus Kristuspoia.

9NeHalang Hesilei Hote Nena Hana Mur

Nge Israel1 Iau Kristus nena non toto koi iau. Pe

e hele ke manmanna pe e pallaklaka erokoi. Pe e etei ngak nga utar nenge urana peutar nenge poreke, Opepengpeng heleia atnge iau ke teke e hele ke manmanna pe epallaklaka ero. 2 Iau letek meena toto peletek kolkol ke kokoesmana. 3 Iange lemekke e teke NeHalang ulo heke letena ininngana nge iau toro mana pe rir hote iau keKristus nenanon iau ero ol. Pe e tekemenemule Israel mur, alok mur pengpeng. 4 IriIsrael mur pe NeHalang nena hana murnenge poia iri ke te lohot ke tutuna muria iri pe NeHalang hemallaha hote nenahemalmalinga lange iri. Pe te takisia Ne-Halang ke i luluch nge iri pe te mene nenahotonga mur pe te etei tote poinga nengete heto heke NeHalang pe NeHalang poiatomunga hel ana helenga luluch nge iri.5 Pe rette Apraham pe Isak pe Iakop reriatetemur ia iri pe Kristus lohot nge iri hanaana mata nem. Kristus i NeHalang nengenauele ure lochloch pe ta heto hekeke i kekoko! Manmanna toto.

6 Hehei pe hana halang nge Israel telohot ke NeHalang nena hana mur ia iriero iange leteria manmanna nge Kristusero. Pe tomunga hel ana helenga nengeNeHalang poia lange Apraham nge nike,NeHalang poia ke lohot ke manmanna.

8:29: Kol 1:18; Hip 1:6 8:31: Psa 118:6 8:33: Isa 50:8-9 8:36: Psa 44:22 9:3: Exo 32:32 9:4:Exo 4:22; Lev 1–10; Psa 147:19; Rom 15:8; Hip 9:5 9:7: Gen 21:12

Rom 9:7 222 Rom 9:267 Pe iri nenge Apraham nena tete muria iri, iri lochloch te lohot ke NeHalangtutunamur ia iri ero. Iange NeHalang helelange Apraham ke teke, “Ne Isak nena tetemur lape te poi hote lem tete mur nengee heleia lange iong nem.” 8 Nenge neiluna mai koi: Hehei pe hana nenge te lo-hot mana nga poinga nenga leinga nengehehei te hohoe iri, iri nemur Aprahamnena tete mur toto ia iri ero. Aprahamnena tete mur toto laka iri nenge te lohotke pomanga NeHalang nena tomunga helana helenga heleia. Ke iri nemur lape telohot ke NeHalang tutuna mur ia iri toto.9 Iange NeHalang nena tomunga hel anahelenganemhele kemai koi: “Ngahesinganenge atat nem, teio iri rahtele henel hetpe eat mule. Pe he Sara lape hoe tumtamane ngana e.”

10 Pe nem mana ero. He Repeka hoetutunamur nai nge iri tatamanna nge nonelle mana nem. Nge rette palaungana neIsak. 11-12 Aina nai neu taria hoe iri erokura pe NeHalang hesilei hote elle nge irike ulolo ke poi nena ume ana non ia. PeNeHalang hele lange he Repeka ke teke,“Tum nenge i palaungana lape ume mulenge tum nenge kino.” Ke NeHalang iua kolnem iange hesilei hote i pe hesilei hote inga nena ume e nenge poia ero. Iange irinai te poia ume e nge uranama poreke erokura. 13 Ke NeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ke teke, “Iau letektutu nge Iakop pe e hesilei hote i pe Isoero.”

14Ke lape ta hele ke pomerei mai? Lapeta hele ke ta teke NeHalang poia poingange pengpeng ero kai? Ero toto! 15 IangeNeHalang hele lange Moses ke teke,“Lape letek ia mele nenge letek urana ia

pe epoi ke nek lange mele nenge eteke e halaua i.”

16 Ke NeHalang hesilei hote ita iangeletena ia ita. Pe hesilei hote ita nga reraumeurananganamur ero penga ita siporalemera ngara ero. 17 Iange NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, helelange ne Parao ke teke, “E hemes heke iongke iong naungaala ana non nge Ekipto,iange e teke e poia iong ke o hemallahahote lek kerkerenga. Nga poinga nem lapehulua lochloch ngana nga ich te hesongiaek.” 18 Ke pomalam NeHalang letena ia

mele nenge teke letena urana ia pe poiamele ke longo ole nga lemene ngana.

NeHalang Letena Inin Ngana Pe LetenaUrana Ngana

19 Iok, amoe onteia iau ol, “Nenge tekepomam, iok, pomerei toto nenge NeHa-lang hele ke teke ta popoi poinga porekengana kura? Pe ara tei toto lape hulmule NeHalang lemene ngana?” 20 Iakole iong itei toto nenge o teke o hepal-lele mulmule onteinga lala nge NeHalangmalam? Tuninga nenge mele pip hote ngaich pilpile ngana, ontei mule mele nengepip hote i ke pomai ero, “Pomerei nengeo umeia iau ke pomai?” 21 Nenge tekemele nem lemene ume hot ke ure nai ngaich pilpile ngana nenge pip hot tuninganem ia. Elle nenge ma ke tatalo elele etuepapalauna mur pe elle nenge te poipoireria ume ana ia nga etue lochloch.

22 Pe NeHalang poi ke pomalam puleke teke hemallaha hote kikina ngana peletena inin ngana. Pe ero. Maluch olemene iri nenge lape ulo heke letena ininngana nge iri. Ngana laka iri nengeNeHalang tatalo ala ke teke heporekeiri. 23 NeHalang maluch ole iri iangeteke hemallaha hote nena hemalmalingapalaungana lange iri nenge letena ia iri.Ngana laka iri nenge NeHalang tataloeletele iri nike ke teke te mene nena hemal-malinga. 24 Pe ita laka nenge NeHalangiua ita nem. Pe NeHalang mene hotenena hana mur nge Iuta mana ero, menehote nena hanamur nge hana lomonmonangana mur pule. 25 Ke NeHalang nenaalalaha nenge hetatalonga Hosea has sueke ulolo, hele ke teke,“Hana nenge lek hana mur ia iri ero,

Lape e hetue iri ke ‘lek hana mur iairi.’

Pe tuele kina nemur nenge mutek taua iriero,

lape e hele ia iri ke, ‘Mutek tau toteiri.’ ”

26 Pe pule,“Nga kileng lochloch ngana nenge E hele

lange iri ke e teke,‘Imo lek hana mur imo ero.’

Hulua lape te hetue iri ke‘NeHalang nenge tu kemaulul tutuna

mur ia iri.’ ”9:8: Kal 4:23 9:9: Gen 18:14 9:11-12: Gen 25:23 9:13: Mal 1:2-3 9:15: Exo 33:19 9:16:

Epe 2:8 9:17: Exo 9:16 9:20: Isa 29:16; 45:9 9:21: Jer 18:6 9:25: Hos 2:23 9:26: Hos 1:109:27: Isa 10:22-23

Rom 9:27 223 Rom 10:1327 Pe hetatalonga Isaias hele urume

hana nenge Israel ke pomai:“Hehei pehananenge Israel iri halang toto

ke pomanga peipei nenga ruach ilina,pe NeHalang lape mene mule ellechle

mana nge irike te mene maulinga ke koko.

28 Iange Non Soke lape tom choro meneana etue ke choro mana

pe poia melmelenga ke lohot nge hehei pehana lochloch nga ich

pe lape poia ke ueiuei toto.”29 Ke pomanga hetatalonga Isaias hele

ngana ia ke ulolo, nenge hele ke teke,“Nenge teke Non Soke nenge kikina toto

longele matara alona hel ke tetu erolape ita lochloch ngana tahet

ke pomange iri nenge Sotom peKomora.”

Israel Mur Leteria Manmanna Nge Kris-tus Ero

30-31Ke lape ta hele ke pomerei ol? Israelmur tepur kikiria toto ke te tango rere kueke te lohot ke te pengpeng nga NeHalangmatana. Pe te hottaua ero iange te tekete poia nga kue nenge te nanas tau totehotonga mur. Pe hana lomonmona nganamur tepur kikiria ero mana pe te lohot kete pengpeng nga NeHalang matana iangenga leteria manmanna ngana mana. 32 Iapomerei nge Israel mur te mene ero? Temene ero iange iri leteria manmanna ngeKristus ero. Pe te teke reria ume uranangana mur mana lape poia iri ke te peng-peng nga NeHalang matana. Ke pomalamte singsingo nga “um nenge poia heheipe hana ke te sisingo ia”. 33 Ke pomangaNeHalang nena alalaha nenge tehas sue keulolo, hele ngana nenge hele ke teke,“Anau, e talue um e nga kileng nenge Sion.

Um nenge lape poia hehei pe hana kete singsingo pe te losio ia.

Pe mele nenge letena manmanna nge Ilape e hile hote i ero.”

101 Titik mur pe liliuk mur, ure nenge

letektek ia pe e hetalaulau ia, ngana koinenge e teke NeHalang mene mule lekhana Israel mur. 2 Iau e hele ke pomaiiange e etei tote: Iri leteria toto ke teteke te ume nge NeHalang. Pe leteriamatana ngana nga kue nenge te nanasia

ke te ume nge NeHalang, pengpeng ero.3 Iange NeHalang poia kue e nenge lapepoia iri ke te lohot ke te pengpeng ngamatana. Pe iri lemeria ero ia ke te nanasiaero. Te teke te poia iri ke te pengpengnga iri siporia reria poinga nenge te nana-sia hotonga. 4 Hotonga nenge NeHalangtunge lange Moses nem, hetala ngana ngeKristus. Pe iri lochloch ngana nenge lete-riamanmannangeKristus, lape te lohot kete pengpeng nga NeHalang matana.

5 Moses hele urume hotonga nem ngelape poia mele ke pengpeng nga NeHalangmatana: Nenge hele ke teke, “Mele nengenanas taua hotonga tang ngana lape tuke maulul.” 6 Pe NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo, hele urumeletera manmanna ngara nge poia ita ke tapengpeng nga NeHalang matana: Nengehele ke teke, “O ontei mule iong nga letemke pomai ero, ‘Itei nenge lape haka langalut nga tapa?’ (ke mene sue Kristus at)7 Pe o ontei mule iong ke pomai ero pule,‘Itei nenge lape sio langa metenga anakileng?’ ” (ke hemaul heke mule Kristusnga metenga) 8 NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo hele ke mai koi,“Helenga tu rochroi nge iong nem lo;

tuteu luluch nge iong nga letem penga halim pule.”

Pe helenga nem i helenga nenge lete man-manna ngana ana nenge mo haliu hotote.9 Ke nenge teke o hele hot ke o teke,“Iesus i Non Soke,” pe letem manmannanga letem toto ke NeHalang hemaul hekemule i nga metenga, lape NeHalang menemule iong. 10 Iange letem manmanna ngeteu toto pe nem poia iong ke o lohot keo pengpeng nga NeHalang matana. Penga halim o hele hote letem manmannangana pe nem poia iong ke NeHalangmene mule iong. 11 Iange NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “Mele nenge letena manmanna ngeKristus, lape NeHalang hile hote i ero.”12 Poinga nem lape lohot ke elle mana ngeIuta mur pe hana lomonmona ngana murpule. Ute pele nge altoto nge iri ero. KeNon Soke elle nem, i hulua lochloch nengeleteria mamanna nge i aria Non Soke ia,pe lape tunge ure urana ngana mur langeiri. 13 Ke, “iri lochloch ngana nenge lete-ria manmanna nge i lape NeHalang mene

9:29: Isa 1:9 9:32: Isa 8:14 9:33: Isa 28:16; 1Pi 2:6 10:5: Lev 18:5 10:6: Deu 30:12-14 10:11:Isa 28:16 10:12: Ume 15:9 10:13: Jol 2:32

Rom 10:14 224 Rom 11:8mule iri.”

14 Pe nenge teke leteria manmanna ngeNeHalang ero, pomerei nge te onteia Ike halaua iri? Pe nenge teke te longeNeHalang nena helenga ero, lape leteriamanmanna nge I ke merei toto? Pe nengeteke mele haliu hote nena helenga ero,lape te longe ke mere? 15 Pe nenge teke tekulos hote iri ero lape te haliu hote nenahelenga ke pomerei? Ke NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “Urana toto! Hana nenge tei hot iahelenga urana toto ngana, ngaria koi teatat!”

16 Pe hana halang nge Israel te longalateua helenga urana toto ngana nem ero.Iangehetatalonga Isaias hele ke teke, “NonSoke, mele pele letena manmanna ngalem helenga nenge mo haliu hote langeiri ero.” 17 Ita, letera manmanna ngaralohot iange ta longe helenga urana totongana. Pe ta longe helenga urana totongana iange mele haliu hote Kristus nenahelenga. 18 Pe e teke e onteia imo kepomai: Hehei pe hana nenge Israel mai, telonge helenga urana toto ngana pule maero? Iri te longe ke ulolo. Iange NeHalangnena alalaha nenge tehas sue ke ulolo heleke teke,“Te longe hana nemur reria haliunga nga

ich lochloch,pe reria haliunga song ke langa kileng

lochloch ngana nga ich.”19 Iok, lape e ontei mule imo ke pomai:Heei pe hana nenge Israel mai, te eteiahelenga urana toto ngana pule ma ero? Irite eteia ke ulolo. Iange Moses hele tala keteke,“Lape e mene teua iri nenge lek hana mur

ia iri eroke tetu luluch nge iau,

pe nga nem lape e poia imo ke samo kekeiri.

Pe lape letek urana ia iri nenge teeteia ute e ero toto

pe nga nem lape e helete ininia imo.”20 Hetatalonga Isaias heleia NeHalangnena helenga ke mallaha toto ke teke,“Heei pe hana nenge te tango rerere iau

ero,te hottaua iau.Pe e hemallaha hote iau lange

iri nenge te ontei rerere iau ero.”21 Pe nenge Israel, NeHalang hele ke teke,“Nga etue lochloch etul hote perik ke e

teke elau teua iri.Pe ero, te longo ole taua iau pe te hele

poreke iau.”

11Israel Mur Hel Mana Leteria Manmanna

Nge Non Soke1 Iok, lape e ontei ke pomai: NeHalang

mai hile hote nena hana mur ol kai? Erototo! Iange iau lek nge Israel pule pelekte laka ne Apraham pe e lohot ngakaleu ramana nge Pensamin. 2 Israel murteha ero kura pe NeHalang hesilei hoteiri ke ulolo ke nena hana mur ia iri. KeNeHalang nena hana nemur nenge hesileihote iri ke ulolo, lape hile hote iri ero.Imo a eteia nananga nenge hetatalongaElaisa nenge tungaNeHalangnena alalahanenge tehas sue ke ulolo. Elaisa letena inintaua Israel mur pe hele ke kerkereng totolange NeHalang ke teke, 3 “Non Soke, hananemur te hune lem hetatalonga mur pe tetoto sue lem tunginga ana hatanga mur.Pe iau toro mana koi etu ol pe ngaria koite teke te hunune iau pullo.” 4PeNeHalangtuacholia Eliasa nena helenga ke pomerei?NeHalang tuacholia ke teke, “Iau e rahitke lek hana mur iri 7,000 pe hana ne-mur te heto hekeke aetapuna nenge enePaal ero.” 5 Ke heueu nei pule NeHalanghile hote nena hana mur Israel ero. Ihesilei hote hehei pe hana hel ke nenahana mur ia iri nga letena urana ngana.6 Ke NeHalang hesilei hote iri nga letenaurananganamana, penga reria umeuranangana mur ero. Pe nenge teke NeHalanghesilei hote iri nga reria ume urana nganamur, lape NeHalang nena tunginga nengaletena urana ngana nem luna ero.

7 Ke lape ta hele ke pomerei ol? Is-rael mur te purpur ke te tango rere urepe te hottaua ero pe iri hel mana nengeNeHalang hesilei hote iri te hottaua. Pe irilochloch ngana NeHalang hepiriu ala toteleteria ke te longe nena iunga ero. 8 Kepomanga NeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ngana nenge heleke teke,

10:15: Isa 52:7 10:16: Isa 53:1 10:18: Psa 19:4 10:19: Deu 32:21 10:20: Isa 65:1 10:21:Isa 65:2 11:1: 1Sa 12:22; Psa 94:14; Pil 3:5 11:3: 1Ki 19:10, 14 11:4: 1Ki 19:18 11:6: Kal 3:1811:8: Deu 29:4; Isa 29:10

Rom 11:9 225 Rom 11:24“NeHalang tunge aria lete mete ke leteria

haka ero,ke te eteia ure nemur nenge te esesia

ero pete eteia ure nemur nenge te long-

longe ero.Ke ure nei lohotot ke heueu nei lohotot

kura.”9 Pe ne Teuit hele ke teke,“Iau lemek toto ke e teke aria ngaunga

matana murte hesingo ia iri ke te losiope ekoukou ele iri ke te tekema te

urana nga NeHalang matana.Pe lemek toto ke e teke NeHalang tunge

tuangachol lange iri.10 Pe lemek toto ke e teke NeHalang poia

irike mataria hit ke te kolkol

pe poia iri ke teura ero totonga ure meena ngana mur nenge lo-

hotot nge iri.”NeHalang Mene Mule Hana Lomonmona

Ngana Mur11 Iok, lape e ontei mule pule: Iuta

mur te losio ngaria neu mau, lape teporeke sapele pe te urana mule ero ol?Pomam ero! Reria poinga poreke ngananem halaua hana lomonmona ngana murke te mene maulinga ke koko, pe nempoia Israel mur ke saria keke iri. 12 Iutamur tehul rumeria ia Kristus pe nga reriapoinga nem, NeHalang poi ke urana langehehei pe hana nga ich. Iuta mur leteriamanmanna nge Kristus ero, ke pomalamNeHalang poi ke urana lange hana lomon-mona ngana mur. Pe nenge teke Iutamur lochloch leteria manmanna mule ngeKristus, lape NeHalang poi ke urana totolange hehei pe hana lochloch ngana ngaich!

NeHalang Tunge Maulinga Lange HanaLomonmona Ngana Mur Pule

13 Iok, imohana lomonmonanganamur,lape e hele lange imo. Iau hekulkulonganenge e ume luluch nge hana lomonmonangana mur pe e tung teu tote iau nga umenem. 14 Iange iau e teke e heneue lek hanamur ke te poi ke pomange hana lomon-mona ngana mur nge NeHalang menemule iri. 15NeHalang hile hote iri mukamke pomalammenemule hehei pe hana ngaich ke tetu ke elle luluch nge i. Pe nga etue

nenge NeHalang mene mule Israel mur,lape tepoi ke pomalaka nga te maul hakamule ngametenga. 16Ke i manmanna totonge NeHalang hesilei hote Israel mur ngapoinga nei. Nenge teke ngaunga ele unnenenge tepoi tunginga ia lohot ke urana,ngaunga aluana lochloch lape te uranapule. Pe nenge teke ae ulanamur te urana,ae perperna mur lape te urana pule.

17 Pe NeHalang hile hote Iuta mur helpe mene hana lomonmona ngana mur kete mene muria. Ke iri tepoi ke pomangaae oliua toto ngana perperna mur nengete chato hote iri. Pe hana lomonmonangana mur tepoi ke pomalaka nga ae oliuauraurau ana perperna mur nenge te menemuria ke te tuatom teu mule nga ae oliuatoto ngana tana. Pe Iuta mur reria tetemur iri ae ulana urana ngana nem. Keimo hana lomonmona ngana mur, heueunei a mene maulinga pule nga ae ulanaurana ngana nenge Iuta mur. 18 Ke po-malam a palut laka rara pe anau sio meneae perperna nemur ero. Iange imo aeulana inheke imo pe imo a inheke ae ulanaero. 19 Iok, lape a hele ke a teke, “Techatoa ae perperna nemur lo pomalam epuotom tele iau ke e mene muria.” 20Nemmanmanna. Pe ae perperna nemur techato hote iri iange leteria manmannaero pe iong o mene muria iange letemmanmanna nge Kristus. Pe o palut lakarara ero. Urana nge o matau. 21 Iangenenge teke letem manmanna ero lape Ne-Halang hile hote iong pule ke pomanga aeperperna nemur nenge chato hote iri neu.

22 Ke o naue lo? NeHalang nena poingaurana pe i nge maluch ero la. Ke iri nengeleteria manmanna ero NeHalang maluchole iri ero. Pe i poi ke nek lange iong nganenge teke o nanasia mene lemene ngana.Pe nenge teke o nanasia lemene ngana ero,i lape chato hote iong pule. 23 Pe nengeteke Iuta mur leteria manmanna mule,NeHalang nakuna nge tuatom teu mule iringa muria nenge chato hote iri ia ke tetumule ngamuria. 24Letemometene ke nek!Iuta mur iri ae oliua toto ngana perpernamur ia iri. Pe imo, ae oliua nenge uraurauana perperna mur. Pe NeHalang chatohote Iuta mur pe tuatom teua imo langaae oliua toto ngana tana ke a mene muria.Pe nenge teke Iuta mur leteria manmannamule, semel mana nge NeHalang tuatom

11:9: Psa 69:22-23 11:11: Ume 13:46 11:17: Epe 2:11-19 11:22: Ioa 15:2, 4

Rom 11:25 226 Rom 12:5teu mule iri langa muria!

NeHalang Lape Mene Mule Israel Mur PeHana Lomonmona Ngana Mur Pule

25 Ke titik mur pe liliuk mur, lemek kee teke a eteia helenga manmanna ngananenge NeHalang hemallaha hote nei ol.Pomalam lape a eteia pe a hele ke a teke,“Manmanna iam, imem mo etei lochlocheNeHalang letena tuanin ngana ero i!” Keana helenga mai koi: Israel mur halanglemeria ero nge leteria manmanna ngeKristus. Pe lape tepoi ke pomalam kela hetnga etue nenge hana lomonmona ngananemur nenge NeHalang amele iri, teteukela tetu luluch nge NeHalang. 26 Ke ngakue nem NeHalang lape mene mule Is-rael mur lochloch. Ke pomanga NeHalangnena alalahanenge tehas sue keulolo, helengana nenge hele ke teke,“Nonnenge lapemenemule hehei pehana

lape lohot nge Sion nga kilengnenge Ierusalem.

Pe lape holoa sue ne Iakop nena tetemur reria poinga poreke nganamur ke te lasus lochloch.

27 Ke nenge nei poi ke pomanga lek to-munga hel ana helenga

nenge e saua reria poinga porekengana mur ke te lasus toto.”

28 Israel nemur lemeria ero nge te lon-gala teua helenga urana toto ngana ketuteu nge iri, ke pomalam te lohot keNeHalang nena ngarangmur ia iri, ke nemhalaua imo hana lomonmona ngana mur.PeNeHalangmutena taua Israelmur iangenga nena tomunga hel ana helenga nengepoia lange reria tete mur. 29 Iange NeHa-lang hul mule letena ero ol nga ure uranangana mur nenge tunge lange iri nengehesilei hote iri ke ulolo. 30Kepomange imohana lomonmona ngana mur. Nge nikea longo ole taua NeHalang pe NeHalangletena ia imo pe mene mule imo iangeIsrael mur te longo olole. 31 Ke heueu neiIsrael mur lemeria ero nge te longo tau penenge teke lemeria, te longo tau pe Ne-Halang letena ia iri pule ke pomange imo.32 NeHalang poia hehei pe hana lochlochngana nga ich ke tepoi manmana poingaporeke ngana iange nga reria longongaole. Pe poia iri ke pomai iange teke letenaia iri lochloch.

Ta Heto Heke NeHalang Ene33 NeHalang letena tuanin ngana pe

letena matana ngana elela toto pe i nonurana ngana ia toto! Mele pele nakunaero toto nge letenamatana hote NeHalangletena tuanin hot ngana ia nena umemur!34 “Itei toto eteia Non Soke letena tuanin

ngana mur?Pe itei toto tunge lete matana ngana

lange i?”35 “Pe itei toto tunge ute lange NeHalang

ke lape NeHalang tuachol mulelange i?”

36Ero toto! Iange NeHalang ala hote urelochloch pe ala hote ure lochloch ke nenaia, pe ure lochloch temeria i. Ta heto hekeNeHalang ene ke koko! Manmanna toto.

12Ta Tung Teu Tote Ita Lange NeHalang

1 Titik mur pe liliuk mur, lek helengalochloch ngana koi tetu pe lape ta potarol? E hele ke kerkereng toto lange imo.NeHalang letena ia ita ke palaungana totolo. Ke pomalam e teke a tung teu totesingimo lange i ke pomanga tunginganenge maulul pe lemlem ke a poia nenaume. Nenge nei i kue nenge a heto hekeNeHalang nga letemo pe lape poia i keiech. 2 Pe a nanasia poinga nenge heheipe hana nga ich ero, a longele NeHalangke hetaua letemo tuanin ngana nike nganamur nga heueu ngana. Ke NeHalang lapehulia lemo poinga mur ke nanasia letemotuanin ngana heueu ngana nemur. Kepomalam lape a etei tote poinga nemurnenge NeHalang mutena taua iri, pe aeteia poinga nemur nenge te urana pe tepengpeng pe poia i ke iech.

Ta Poia UmeNga Tunginga Nemur NengeNeHalang Tunge At Nge Ita

3 Iau e lohot ke iau non nenge pomai ngatunginga nenge NeHalang tunge at ngeiau. Ke pomalam e hele lange imo elle peelle ke mai: Otal heke tote iong ke o tekeiong non toto ero. Otal sio mene iong pe oamnei urume iong nga letem manmannangana nenge NeHalang tunge lange iong.4 Ita elle pe elle singira sachanchana ha-lang. Pe singira sachanchana nemur ariaume altototo. 5 Ke pomalam mana ngeita. Ita halang pe singira elle mana luluch

11:26: Isa 59:20-21 11:27: Jer 31:33-34 11:33: Isa 55:8-9 11:34: Isa 40:13; 1Ko 2:16 11:35: Job41:11 11:36: 1Ko 8:6 12:1: Rom 6:11, 13; 1Pi 2:5 12:3: 1Ko 12:11; Epe 4:7; Pil 2:3 12:4: 1Ko 12:12,27

Rom 12:6 227 Rom 13:4nge Kristus pe singira sachanchana nemurte tuatom tele hel luluch nge pekngariamur. 6 NeHalang letena urana ia ita ketunge tunginga kuenkuena ngana mur atnge ita. Mele nenge mene tunginga nengehetatatalo, poia ke purpure letena man-manna ngana. 7 Pe mele nenge menetunginga nenge halaulaua hehei pe hana,poia ana ume ke manmanna ke halauahehei pe hana. Pe mele nenge menetunginga nenge hetottoro, poia ana umeke manmanna ke hetoro. 8 Pe mele nengemene tunginga nenge he kerkerkerengia hehei pe hana leteria, poia ana umenem ke lohot ke manmanna. Pe melenengemene tunginga nenge tungtung urelala nge mele hel, poia nga letena totoke hile hote ure. Pe mele nenge menetunginga nenge i mukmuka nge hehei pehana, nakuna taktakia ana ume nem. Pemele nenge mene tunginga nenge letenaia hehei pe hana, iech mana pe poia anaume nem ke lohot.

Mutera Tau Tote Hehei Pe Hana9 Nga etue nenge mutemo taua hehei

pe hana, mutemo taua iri ke manmannape a channanga mana ero. Pe a hilehote poinga poreke ngana pe a rahit menepoinga nenge urana. 10A tung tote letemolange pekngamo mur pe mutemo tau toteiri. Pe a heto heke menmene pekngamomur. 11 A ume ke kerkereng toto pe lemomelei tana rara ero. A tung tote letemolange Non Soke ke a ume nge i. 12 A iechpe a kulele mene utar nenge letemo tu hitmenmene nenge lape at. Pe nenge tekeure meena ngana lohot nge imo a takismene pe a hetalaulau ke kokoes. 13A tungelemo urelu hel lange NeHalang nena hanamur hel pule pe a lohe lemo pele matanamur lange hana nemur nenge teat ngakileng tau ngana.

14 A onteia NeHalang ke poi ke uranalange hana nemur nenge tepoi porekrekeimo pe a onteia i ke he poreke iri ero.15 A iech luluch nge iri nemur nenge teiechiech pe a tang luluch nge iri nemurnenge te tangtang. 16 Atu ke letemo elleluluch nge hulua lochloch pe atal heke imoero, a au sio mene imo ke aume luluch ngeiri nenge pingaria iuiu ero. Atal heke imoke a teke imo toto ero.

17 Nenge teke mele poia poinga porekengana e lange imo, a tuacholia poingaporeke ngana e lange iri ero. Ames kekerkereng ke a poia poinga nenge urananga hulua mataria. 18 A ume ke kerk-ereng toto ke atu ke letemo elle luluchnge hulua lochloch. 19 Titik mur pe lil-iuk mur, a tuacholia poinga poreke ngananenge mele hel te poia lange imo ero. Ahei tele lange NeHalang ke tuacholia ngaletena inin ngana. Iange NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, heleiaNon Soke hele ngana nge hele ke teke,“Iau sipok lape e tuacholia poinga porekengana nenge te poia.” 20 Pe imo, urananenge apoi ke pomai koi,“Nenge teke lemo ngarang mur te mete

aria, a hengaua iri.Pe nenge teke te meteune ech, a

tunge ech lange iri ke tein.Nenge teke a poia poinga nei lange iri, lape

temei tote iri.”21 A longala teua poinga poreke nganake hekou sue imo ero. A poia poingaurana ngana ke a hekou sue poinga porekengana.

13Ta Longo Taua Hana Nenge Te Here

Kileng1Urana nge imo hehei pe hana lochloch

atu ke a longo tau mene hana nenge tenauele imo, iange NeHalang i sipona tal hotepoinga nem pe tunge hana nemur ariaume nenge tenau elele hehei pe hana. Peiri te lohot pe tepoi ke pomamnga iri sipo-ria lemeria ngaria ero. 2Kemele hel nengete longo ole taua hana nemur, te longoole tau ume nenge NeHalang tal hote keulolo. Pe mele hel nenge tepoi ke pomam,te longia aria melmelenga nenge lape lo-hot nge iri ke ulolo. 3 Iange iri nemurnenge te nanasia poinga nge pengpeng,te mataua hana nenge tenau elele iri ero.Iri nemur nenge te popoi poinga porekenganamana, temataua hananemurnengetenau elele iri. Ke nenge teke lememo eronge a mataua hana nenge tenau elele imo,iok, a nanas mene poinga nge pengpeng.4 Iange hana nemur, NeHalang nena umeana hana mur ia iri, nenge teume ke tehalaulaua imo ke atu ke nek. Pe nenge

12:6: 1Ko 12:4-11; 1Pi 4:10-11 12:10: 1Pi 1:22 12:12: 1Te 5:16-18 12:13: Hip 13:2 12:14: Mat5:44; 1Ko 4:12 12:16: Pro 3:7 12:17: 1Te 5:15 12:19: Deu 32:35; Mat 5:39 12:20: Pro 25:21-22;Mat 5:44 13:1: Pro 8:15; Tit 3:1 13:3: 1Pi 2:13-14

Rom 13:5 228 Rom 14:6teke a popoi poinga poreke ngana, nemlape poia imo ke a matau. Hana nemur,NeHalang talue iri ke nena ume ana hanamur ia iri pe te mene hekerkerenga nengete tung hote NeHalang letena inin nganalala nge mele hel nenge te popoi poingaporeke ngana. 5 Ke pomalam urana ngea longo taua iri. Pe a longo taua iri ngalemo mataunga nenge, a teke lape te poiaNeHalang letena inin ngana ke lohot ngeimo ero. Pe pule, a longo taua iri nga ureurana ngana nenge a eteia ke NeHalangpoi hote ke teke ta nanasia. 6 Ke nganalaka nenge a sausau umtutuna pule. Iangehana nemur te umume nge NeHalang pete poia aria ume ke lohot ke nek ke kokoes.7 Ke pomalam ume nemur nenge a poialange iri ero kura, a poia lange iri ol.Nenge teke asau umtutuna ero kura, asauumtutuna ol. Pe nenge teke a poi ke neklange hel nge iri ero kura, apoi ke neklange iri ol. Pe nenge teke atal heke helnge iri ero kura atal heke iri ol.

Mutera Taua Pekngara Mur Iange AraEtue Heroi Lo

8 A hanok ia umtutuna ma ute e ngemele ero toto. Mutemo taua pekngamomur pe lemo mutenga nem, a poia kepomanga lemo hanganok nenge a tungelange mele elle pe elle. Mele nenge poike pomai, nanas tau tote hotonga helengana. 9 Iange hotonga hele ke teke, “Oheporeke leinga ero,” “O hune mele ero,”“O keme ero,” “O memeleia mele nena utee ero.” Ke hotonga nemur pe hel pule,iri lochloch te lohot nga hotonga tana ellenenge hele ke teke, “Mutem taua melehel pule ke pomanga mutem taua iongsipom.” 10 Iange mele nenge mutena tauapekngana mur, poia poinga poreke nganae lange iri ero. Ke nenge tekemutemo tauahehei pe hana, a nanasia hotonga lochlochke ulolo.

11 Pe a poia ol iange ta tutu nga etue elokoi. Etue nei i etue nenge ta mamamaniero ol koi, matara charchara mana pe tanauala mana ol. Iange etue heroi lo nengelape NeHalang mene mule ita nga reramelmelenga mur pe tala nga lut nga tapa.12 Tatu nga kileng au ngana ke mala totolo pe mam pe kileng chach sio ke etue

heueu ngana e at. Pe tatu hit mene poinganemur nenge ta popoia iri nga kileng aungana ero ol. Ta ra heke rera palinga helana ure mur nenga kileng mesehe nganaana. 13 Ta almasia rera inga mur pe tai keta pengpeng ke pomange hehei pe hananenge teii nga kileng mesehe ngana. Petain ke ara hauaua ulu ero ol. Pe poingaporeke ngana mur pe salaunga ana poingape poinga nenge tama lululuch nge hehei,ta hile tote iri ol. Pe tapal hel ero pe sarakeke hel ero ol. 14 Pe lape apoi ke pomaikoi: A mene ara Non Soke Iesus Kristus kepomanga lemo hengeron nenge a heronheke nge imo. Pe singimo lemene nganamur nga poinga poreke ngana, a hile iri kete lasus toto ol.

14Ta Halaua Iri Nenge Leteria Manmanna

Ngana Kerkereng Ero1 Hana pe hehei hel leteria manmanna

nge Kristus pe leteria manmanna ngariakerkereng ero iange leteria nachnai ngaure hel. A long teua iri lange imo pe a heleinin taua iri nga reria poinga nenge te poianem ero. 2 Mele hel nenge leteria man-manna ngana kerkereng te teke urana ngete ngaua ngaunga kuenkuena ngana mur.Pe iri nenge leteria manmanna nganakerkereng ero, te teke urana nge te ngaumene ngaunga helmana pe huros ero. 3Peurana ero ngemele nenge ngaungauhurosero nge ngailele mele nenge ngaungauangaunga kuena ngana mur. Iange melenenge ngaungaua ngaunga kuena nganamur, NeHalang mene mule i ke ulolo. 4 Keo amnei teu langa mele nena poinga murero. Mele nem, Non Soke nena non ia i. Pepomere nge o teke o nauele i. Pe nengeteke non nem losio ma mes ke kerkerengNon Soke i sipona lape amnei teu laia. PeNon Soke nena non nenge umume nge i,lape ume ke kerkereng iange Non Soke isipona halaulaua i.

5 Mele hel te teke etue hel papalaunanga etue hel, pe mele hel te teke etuelochloch iri etue papalaunamur ia iri. Ngaure nenge pomam, imo elle pe elle amneiteu ke nek pe a nanas ia utar nenge imoelle pe elle a teke urana. 6Mele hel nengete teke etue e palaungana nga etue hel,

13:6: Mat 22:21 13:8: Mat 22:39-40; Iei 2:8 13:9: Exo 20:13-15, 17; Deu 5:17-19, 21 13:10: 1Ko 13:4-713:11: Epe 5:14; 1Te 5:6-7 13:12: 1Io 2:8 13:13: Luk 21:34; Epe 5:18 13:14: Epe 5:11 14:1: Rom

15:7 14:2: Gen 9:3-4 14:3: Kol 2:16 14:4: Mat 7:1; Iei 4:11-12 14:5: Kal 4:10-11

Rom 14:7 229 Rom 14:23te talue etue nem ke i etue nenge te hetohekeke Non Soke ia. Pe iri nenge te ngauangaunga kuenkuena ngana mur, te tekeurana nga Non Soke matana pe te heleurana lange i nga ngaunga nemur. Pemelehel nenge lemeria ero nge te ngau huros,te teke urana nga Non Soke matana pe tehele urana lange Non Soke nga ngaungahel mana nenge te ngaua. 7 Iange melepele tu ke heiech ia i sipona nga lemenengana ero pe mete nga i sipona lemenengana ero. 8Nenge teke tatu ke ta maulul,ta maulul nga Non Soke lemene nganape nenge teke ta mete, ta mete nga NonSoke lemene ngana pule. Ke nenge teketa maulul ma ta mete, ta nanas mene NonSoke lemene ngana.

9 Kristus mete pe maul haka mulenga metenga ke ulolo. Ke nga poinganem, Kristus lohot ke i Non Soke nge irilochloch. Iri nenge te mete pe iri nengete maulul pule. 10 Ke pomerei nenge ahenonou perimo lange pekngamo mur kea teke te poia poinga poreke ngana. Pepomerei nge a ngailelele iri? Ita lochlochlape tames nga NeHalang matana ke am-nei teu at nge ita nga rera poinga mur.11 Iange NeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ke mai,“NeHalang hele ke teke,‘Iau etu ke e maulul ke manmanna,

pe manmanna toto ke hulua lochlochlape te tualou sio nga matak

ke te heto heke iau;pe hulua lochloch lape te hele hot

ke te teke iau NeHalang toto ngana.’ ”12 Ke pomalam, ita elle pe elle lape ta mesnga NeHalang matana pe ta hele hote rerapoinga mur pe ta kulele ana tuangachol.

Ta Heporeke Pekngara Mur Nga LeteriaManmanna Ngana Ero

13 Ke pomalam ta henonou perra langepekngara mur ero. Ure nenge urana ngeta poia ngana koi nei: Letera haka ke tapoia tira e ma liura e ke losio nga poingaporeke ngana ero. 14 Iau e nanas tau toteara Non Soke Iesus pe manmanna ke eeteia ke ute pele nge poreke nge tuteunga ngaunga pele ero. Pe mele hel nengete teke ngaunga e poreke, ngaunga nemporeke mana nge iri nenge te teke poreke.15 Ke nenge teke o heporeke tim ma liume letena iange o ngaua ngaunga e nenge i

teke poreke, poinga nem henonou hote keiong mutem taua i ero toto. Nakuna uranaero nge o heporeke tim e nga letena man-manna ngana, iange i pule, Kristus meteke mene mule i ke ulolo. 16 Ke pomalampoinga nenge a teke urana nge a poia pemele hel te heleia ke te teke poreke, a poiaero ol. 17 Iange NeHalang nena naualangape nekinga tu nga ure nenge ta ngaungauape ta ininia ero. Ana ure toto ngana laka:Poinga nenge tatu ke ta pengpeng pe tananasia NeHalang lemene ngana mur pepoinga nenge tatu ke letera elle luluch ngeNeHalang pe poinga nenge Opepengpengpoia letera ke iech manmana. 18 Iangemele hel nenge te nanasia poinga nemurke te ume nge Kristus, lape te poia NeHa-lang ke iech pe pule hehei pe hana lape teheleia ke te teke poinga nem urana.

19 Ke pomalam ta ume ke kerkerengke tapoi hote poinga nemur nenge het-akile hehei pe hana ke nek pe hekerk-ereng ia mele elle pe elle. 20 A heporekeNeHalang nena ume nga poinga nengeaheo nga naunga ero. Iange NeHalangheo ele ngaunga e ero. Pe poinga nengemele ngaua ngaunga e ke he poreke melenga letena manmanna ngana, poinga nemporeke. 21 Iong o teke o ngaungaua hurosma o inin ia ech kerkereng ngana? Utarnenge o teke opoia letem matana hote kenek mukam. Nenge teke lem poinga nemheporeke mele letena manmanna ngana,urana nge o poia ero nike.

22 A rahite letemo manmanna nganamur ke tumana nge imo pe NeHalang, ngangaunga nemur nenge imo elle pe elle angaungaua. Mele nenge poia ute nengei sipona teke urana pe amneia ke poiapoinga poreke ngana e ero, urana nge oiech. 23 Pe mele nenge letena nachnai iangaunga nenge lape ngaua, poia poingaporeke ngana nga nenge teke ngau mulengaunga nem. Iange poia nena poinganem pe amneia nga letena ke poinga nemporeke. Pe ure nenge ta poia nga leteramanmanna ngana ero, i poinga porekengana.

15Ta Poia Mele Hel Ke Te Iech Pe Ita Sipora

Ero14:8: Kal 2:20 14:10: 2Ko 5:10 14:11: Isa 45:23; Pil 2:10-11 14:14: Ume 10:15; Tit 1:15 14:15:

1Ko 8:11-13 14:19: Rom 12:18; 15:2 14:20: 1Ko 8:13

Rom 15:1 230 Rom 15:191 Ita nenge letera manmanna ngana

kerkereng, ta halaua iri nenge leteriaman-manna ngana kerkereng ero ke ta tak-isia aria melmelenga pule, pe letera tumana nga rera iechinga mur ero. 2 Uranange ta poia iri nemur ke te iech pe tahalaua iri ke ta he kerkerengia leteriamanmanna ngana mur. 3 Iange Kris-tus poia ume nenge tung mule iechingalange i sipona ero. Ke pomanga NeHalangnena alalaha nenge tehas sue ke ulolo,hele ngana nenge hele ke teke, “Helengaporeke ngana nenge hehei pe hana te poialange iong, ana melmelenga koi lohot ngeiau.” 4Ure lochloch ngana nenge tehas suenge nike ke ulolo, tehas sue ke hetore koiita. KeNeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hetakile ita ke tatu ke nekpe hekerkereng ia ita ke ta rahite leteramanmanna ngana pe tatu ke ta kulkulelemene ara maulinga nga tapa nge i.

5 NeHalang i non nenge he kerkerengia ita pe poia ita ke tatu ke nek. Pe ehetalaulau amo ke NeHalang poia imo keatu luluch ke elle pe letemo ma ke elleke a nanasia Iesus Kristus nena poingamur. 6 Ke pomalam ames ke elle pe a hetoheke NeHalang nenge ara Non Soke IesusKristus Temene.

Helenga Urana Toto Ngana Lohot NgeHana Lomonmona Ngana Mur

7 Iok, Kristus longala teua ita ke uloloke pomalam apoi ke urana lala nge imoelle pe elle ke a longala teu helia imo. Pepoinga nem lape poia hehei pe hana kete heto heke NeHalang. 8 Iange Kristuslohot ke i ume ana non nenge halaulauaimem Iuta mur. Nem henonou hote keNeHalang nena tomunga hel ana helenganenge poia lange Iuta mur reria tete mur,lohot ke manmanna. 9 Pe pule poia hanalomonmona ngana mur ke te heto hekeNeHalang iange i non nge letentena ia iri.Ke pomangaNeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ngana nenge heleke teke:“Ke pomalam lape e heto heke em,

nga etue nenge etu luluch nge hanalomonmona ngana mur.

Pe lape e peua peunga mur ke e heto hekeem.”

10Pe NeHalang nena alalaha e pule hele keteke,“Imo hana lomonmona ngana mur,

a iech luluch nge NeHalang nenahana mur.”

11 Pe nena alalaha e pule hele ke teke,“Imo hana lomonmona ngana mur

a heto heke Non Soke.Imo hehei pe hana lochloch,

a peua peunga mur ke a heto heke i.”12Pe hetatalonga Isaias heleia pule ke teke,“Ne Iese palau nette e lape is toto haka,

pe lape lohot ke i naungaala ana nonnenge lape nauele hana lomonmona

ngana mur.Pe aria kulkulalanga nenga maulinga

tu nge i.”13 NeHalang i non nenge tunge kulku-

lalanga nga maulinga nga tapa nge ita. Pee hetalaulau amo lange i ke poia imo keletemo ma ke nek pe a iech nga letemomanmanna ngana. Pe Opepengpeng lapehe kerkereng ia imo nga amo kulkulalanganga maulinga nge NeHalang.

Paulus Hele Urume Nena Ume14 Iok titik mur pe liliuk mur, Iau letek

manmanna ke ure urana ngana mur ha-lang tetu teu nge imo. E eteia ke letemomatana ngana urana ke a purpur nge ahetoro helel ia imo. 15 Pe lek helengahel nga alalaha nei e hele chach hot totepe era hala halik ia ero, iange e teke ehelete metene mule imo nga ure nemur.E poia ke pomam iange NeHalang letenaurana toto nge iau 16ke e poia Iesus Kristusana ume lange hana lomonmona nganamur. Pe e ume nge NeHalang ke e haliuhotote nena helenga urana toto ngana.Ke pomalam hana lomonmona ngana murlape tepoi ke pomanga tunginga nengeOpepengpeng helemlem ia pe NeHalanglongele ke mene.

17 Iau e nanas tau tote Iesus Kristuske pomalam e iech toto nge e poia Ne-Halang nena ume. 18 Pe lemek ero totonge e hele hote ume pele nge mele pulepoia. E teke e hele ke kerkereng totonga ume nenge Kristus poia nge iau ke epoia hana lomonmona ngana mur ke telongo taua NeHalang. Pe te longo tauaNeHalang nga helenga nenge e heleia penga ume nenge e poia. 19 Ngana laka

15:2: 1Ko 10:24, 33 15:3: Psa 69:9 15:4: 2Ti 3:16 15:7: Rom 14:1 15:8: Mat 15:24 15:9:Psa 18:49; Ume 3:25 15:10: Deu 32:43 15:11: Psa 117:1 15:12: Isa 11:10; Hem 5:5 15:16: Rom1:5; 11:13

Rom 15:20 231 Rom 16:5nga Opepengpeng nena kerkerenga nengehe kerkereng ia iau ke epoi hotote urepapalauna nemur nenge e hele pe te lohotmanmana. Ke e talun ke e haliu hotehelenga urana toto ngana nenge Kristus,ke rongo heke lochloche kileng nemur ngeIerusalem pe ramak laia nga kileng murnge Ilirikam pule. 20 Iau lemek toto ke eteke e haliu hote helenga urana toto ngananenge Kristus nga kileng nemur nenge teeteia Kristus ero kura. Iange lemek eronge e umehakamana nga umenengemelenge altoto talune ke ulolo. 21 Ke pomangaNeHalang nena alalaha nenge tehas sue keulolo, hele ngana nenge hele ke teke,“Iri nemur nenge te longe pingana ero

toto lape te naue i,pe iri nemur nenge te longe nena

helenga ero toto lape te eteia kenek.”

22 Ke ume nei poi ele iau ke kokoes kengana laka nenge eat ke e lohot nge imoerochro.

Paulus La Ke Nau Tote NeHalang NenaHana Mur Nge Rom

23 E teke ela ke enau toto imo pe eromanmana kehesingahalang la ke ulolo. Peheueu nei e teke ela toto nge imo ol iangee heulo hote lek ume lochloch ngana ngakileng nemur nga lamai ke het lo. 24 Kepomalam lape ela nga kileng nenge Sipeinpe ela ke e lohot nge imo ke etu pol pe eiech luluch nge imo mukam. Pe iau e tekeurana nge a halaua iau nga lek kue ke elanga kileng nem. 25 Pe heueu nei e lala ngeIerusalem kura ke e laia halaunga nengelala nge NeHalang nena hana mur ngalamau. 26 Iange NeHalang nena hana murnenge Mesatonia pe Akaia tetal helengalo pe te iech ke te teke te tunge reriahalaunga nga umtutuna ke lange NeHa-lang nena hana mur nge Ierusalem nengereria ure ero. 27 Iri siporia tetal helengape te iech mana nge tepoi ke pomau. Peurana nge tepoi ke pomau, iange Iuta murlaka nenge te halaua hana lomonmonangana mur nga ure urana ngana mur ngeNeHalang ke halaua iri nga operia mur.Ke pomalam hana lomonmona ngana tetuacholia ke te halaua Iuta mur nga urenenge halau mene singiria. 28 Ke iau lapee tunge umtutuna nemur lange NeHalang

nena hana mur ke te rahite mukam. Kehet pe ramak lange Sipein pe nga ela ngak,lape enau toto imo mukam. 29 Iau e eteiake ulolo ke Kristus nena petanga mur temuta toto nge iau lo. Pe nga etue nengeela nge imo, lape e tunge petanga nemurlange imo.

30 Ke titik mur pe liliuk mur, nga leteramanmanna ngana nge ara Non Soke IesusKristus pe nga mutenga nenge Opepeng-peng tunge at nge ita, e onteia imo ke eteke a pur kikimo ke a hetalaulau ak langeNeHalang ke halaua iau. 31 A hetalaulauak iange Iuta mur hel nga lamau leteriamanmanna ero ke te teke te heporeke iau.Pe pule a hetalaulau ke NeHalang nenahana mur nge Ierusalem te iech nge temene halaunga nenge e lalaia nei. 32 Kepomalam nga NeHalang lemene ngana elake e lohot ke e iech luluch nge imo pe etupol nge imo. 33 E hetalaulau ke NeHalangnenge popoia letera ke ma ke nek, tululuch nge imo lochloch. Manmanna.

16Paulus Hekule Nena Apalanga Mur

1 E teke e hele tote liura he Popi langeimo. Hei nem umume nga mata nengeNeHalang nga kileng nenge Kenkrea pe ihei urana ngana ia. 2E teke e onteia imo kea longala teua i ke pomanga Kristus nenahana mur pekngaria ia. Pe a halaua i ngaure nemur nenge mutena taua iri iange ihalaulaua hehei pe hana halang pe halauaiau pule.

3 Pe a heleia lek apalanga lange Prisilape Akuila. Iri nai, pekngak mur ia iriiange te umume ia Iesus Kristus nenaume ke pomange iau. 4 E teke e heleurana toto lange iri iange te mataureria ero toto nga nenge te halaua iaunga lek ume. Pe NeHalang nena matamur hel nge hana lomonmona nganamur, te hele urana toto lange iri pule.

5 Pe a heleia lek apalanga lange iri matanenge te hekiraurau nga iri nai nemreria pele.

Pe a heleia lek apalanga lange neingakEpinetus pule. Epinetus non nengei tala toto nge hulia nena poingamur ke nanasia Kristus nga tuele kinanenge Eisia.

15:20: 2Ko 10:15-16 15:21: Isa 52:15 15:22: Rom 1:13 15:25: 1Ko 16:1-4 15:26: Ume 24:17;1Ko 16:1; 2Ko 8:1; 9:2, 12 15:27: 1Ko 9:11 15:29: Rom 1:11 15:30: 2Ko 1:11; Kol 4:3; 2Te 3:1 16:3:Ume 18:2

Rom 16:6 232 Rom 16:236Pe a heleia lek apalanga lange heMaria

pule. Hei nem ume ke kerkereng totoke halaulaua imo.

7 Pe pule a heleia lek apalanga langeAntronikus pe Iunias. Iri nai iri Iutake mange iau pe tetu luluch nge iaunga tuele au ngana. Pe pingaria iuiunga ume nenge iri hekulkulonga murpule, pe iri muka tala nge iau ke tenanasia Kristus.

8 Pe a heleia lek apalanga lange Ampili-tus pule. Ampilitus i neingak toto ianenge nanas tau tote Non Soke.

9Pe a heleia lek apalanga lange Urpanuspule. Urpanus i pekngara ia iange iumume ia Kristus nena ume ke po-mange ita.

Pe a heleia lek apalanga lange Istakispule, Istakis i neingak toto ia.

10 Pe a heleia lek apalanga lange Apelispule. Apelis, te totoia i pe henonouhote ke i nanas tau tote Kristus nganena ume mur.

Pe a heleia lek apalanga lange Aristopu-lus pe alona mur lochloch.

11 Pe pule a heleia lek apalanga langeHeroton. Heroton i alok ia.

Pe pule a heleia lek apalanga langeNakisus pe alona mur nenge te nanastau tote Non Soke.

12 Pe a heleia lek apalanga lange heheinemur pule, he Taraipina pe heTaraiposa. Iri nai te ume ke kerk-ereng toto nge Non Soke.

Pe pule a heleia lek apalanga lange nein-gak hei e pule nge ene he Persis. Anahei ume ke kerkereng toto nge NonSoke pule.

13 Pe a heleia lek apalanga lange Rupaspe tana pule. Rupas i non nengepingana iuiu nga Non Soke nena ume,pe tana neknek ia iau ke pomangatuna iau pule.

14 Pe pule a heleia lek apalanga langeAsinkiritus pe Pilikon pe Hemis pePatropas pe Hemas pe nge NeHalangnena hana mur nenge te eukirauraunga reria pele.

15 Pe pule a heleia lek apalanga langePilolokus pe Iulia pe Nerias iri nailiuna pe Olimpas pe NeHalang nenahana mur lochloch nenge te eukirau-rau nga reria pele.

16 A tunge lemo apalanga lange imoelle pe elle pe a sisa perimo pea poia ke pomanga NeHalang nenahana mur imo. Pe Kristus nena matamur lochloch ngana te hekule reriaapalanga lange imo pule.

Hana Hel Te Teke Te Heporekreke MataNenge NeHalang

17 Iok titik mur pe liliuk mur, e tekee hele ke kerkereng toto lange imo ke anauala toto amo nge iri nemur nenge teteke telas lele helel ia imo. Iri te tekete helosio ia imo nga letemo manmannangana mur. Iange iri te hetoro ngaria, teteke tepoi elele hengetoro nemur nengea mene. Ke pomalam ahul rumemo totoia iri! 18 Iange hana nemur nenge po-mam te popoia ara Non Soke Kristus nenaume ero. Leteria tu mana nga iri siporialemeria ngaria pe ure mur nenge singiriakikikia. Ke pomalam te tamal hote reriahelenga mur nenge tang ke urana toto, kete channanga ia hehei pe hana nenge lete-ria matana ngana mallaha ero. 19 Hulualochloch ngana nenge leteria manmannate longe imo nge a longo tau ke a nanastau tote NeHalang nena helenga, pe iau eiech toto nge imonganempule. Pe e teke aetei tote ure nemur nenge te urana ke nektoto. Pe ure nemur nenge te poreke, e tekeletemo unne la taua ero toto.

20Musuna pol mana pe NeHalang nengepopoia letera ke ma ke nek, lape hekousue Satan ke unalou sue nga apem huna petunge kerkerenga lange iong.

E hetalaulau amo ke ara Non Soke IesusKristus letena urana ngana tu luluch ngeimo.

21 Timoti i non nenge ume lululuch ngeiau, pe i hekule nena apalanga lange imo.Pe iri nei, iri Iuta ke pomange iau; Lusiaspe Iason pe Sosipater. Iri te hekule reriaapalanga lange imo pule.

22Tetias koi nengehas susue lek helengamur nga alalaha nei. Pe i hekule nenaapalanga lange imo pule nga Non Sokeene.

23Ne Kaius i non nenge longala teua iaunga nena pele. Pe mata mur nga lamai teeukiraurau nga nena pele pule. Ana nonhekule nena apalanga lange imo pule.

16:13: Mak 15:21 16:16: 1Ko 16:20; 1Pi 5:14 16:17: Mat 7:15; Tit 3:10 16:18: Pil 3:19; 2Pi 2:316:19: Rom 1:8; 1Ko 14:20 16:20: Gen 3:15 16:21: Ume 16:1-2; 19:22; 20:4 16:23: Ume 19:22; 1Ko

1:14

Rom 16:24 233 Rom 16:27Pe ne Irastus i non nenge nauelele um-

tutuna nga tuele tana nei, pe iri nai tiraKuatus te hekule reria apalanga lange imopule.[24E hetalaulau amo ke ara Soke IesusKristus letena urana toto ngana tu totonge imo. Manmanna.]

Ta Heto Heke NeHalang25 Ta heto heke NeHalang! NeHalang i

non nenge purpur toto nge he kerkerengiaimo ke letemo manmanna, nga helengaurana toto ngana nenge e hetore lala ngehehei pe hana, pe nga helenga uranatoto ngana nenge Iesus Kristus. Helengaurana toto ngana nenge Kristus i nanangamanmanna ngana nenge tu ke talkomemana, nga hesinga tana rorol ngana ne-mur nenge tela ke ulolo, nga ita non talohot ngara nga ich nei nike. 26 Pe heueunei NeHalang nenge tu ke maulul ke kokohemallaha hote ol nga nena helenga murnenge hetatalonga mur tehas sue iri, kehehei pe hana nga kileng lochloch nganaleteria manmanna nge i pe te longo tauai. 27 NeHalang i toro mana letena matanangana urana toto. Ke pomalam ta hetoheke ene nge Iesus Kristus ke koko! Man-manna Toto.

16:25: Rom 1:5; Epe 1:9; 3:5, 9; Kol 1:26

1 Korin 1:1 234 1 Korin 1:21

1 KorinAlalaha Elle Ngana NengePaulus Hassia Lange Korin

Mur1 Iau Paulus, pe nga NeHalang lemene

ngana iua iau ke e lohot ke iau Iesus Kristusnena hekulkulonga. Pe imem nai tiraSostenes 2mo hekule alalaha nei ke langaNeHalang ana mata nga kileng nenge Ko-rin. Nge imo NeHalang nena hana murnenge Iesus Kristus hesilei hote ke I nenahana mur nge pengpeng. Luluch ngehehei pe hana lochloch nenge te hetohekeke Non Soke Iesus Kristus ene ngakileng lochloch. Iesus Kristus nenge iri peita ara Soke ia.

3 Pe mo hetalaulau amo ke Temere Ne-Halang pe Non Soke Iesus Kristus, lapeleteria poreke ia imo pe te hesue letematana urana ngana pe eteinga nge imope te poia letemo ke ma kenek.

Paulus Hele Urana Lange NeHalang4 Kokoes e hele urana lange NeHalang

iange imo a mene lete porekenga nengeNeHalang nge Iesus Kristus. 5 Iange ngapoinga nenge atu teu luluch nge IesusKristus, NeHalang hemuta tote imo ngaure urana ngana mur ke a urana toto ngalemo helenga mur pe nga letemo matanangana mur. 6 Pe ure nem lohot lo nengeNeHalang hekerkereng tote haliunga hotnenge Kristus nga letemo. 7 Ke pomalamnga etue nenge letemo kulala totote araNon Soke Iesus Kristus at mule ngana,lape a menmene tunginga mur lochlochnengeNeHalang opene tunge lala nge imo.8 Iesus Kristus lape hekerkereng ia imokela het nga etue hetala ngana toto. Kenga etue nenge at mule ia, mele pelelape henonou penna lange imo nga poingaporeke ngana e ero toto. 9 NeHalang inon nenge hele ke manmanna pe nanaspengpeng ia nena helenga. Pe urana ngesara kikina nge i iange iua ita ke tatuteu luluch nge Tuna Iesus Kristus ara NonSoke.

Atu Ke Letemo Elle Mana Pe A Longo AlaHel

10Titikmur pe liliukmur, e hele ke kerk-ereng lange imo. Pe e hele nga kerkerenganenge ara Non Soke Iesus Kristus ene, keimo lochloch letemo elle mana. Pomalama laslele hel ero toto. Letemo elle mananga letemo tuanin ngana mur pe nga utarnenge a helele ia. 11 Titik mur pe liliukmur, e hele ke pomai iange iri hel nga tu-luk nenge he Koloe tepal hot lek nga a heleinin helel ngamo. 12 Ure nenge lohototngana koi nei: Imo nga tuluk elle pe elle ahele, “Imemmoma lange Paulus,” pe tuluke hele, “Imem moma lange Apolos,” petuluk e hele, “Imemmoma lange Sipas,” petuluk e hele, “Imem moma lange Kristus.”13 Nakuna pomanga a teke a rongo hekeKristus, ae?! Pe Paulus kai nengemete ngamanga toto ke hemas mule imo mai?! PePaulus kai nenge henune imo mai, ae?!

14 E hele urana nge e henun mene Kris-pus iri nai Kaius. 15 Ke mele pele nakunaero totongehele ke teke, “Imemtehenuneimem ke Paulus nena hana mur imem.”16 (Eh, oe! Letek metene nge e henuneStepanus pe iri lochloch nenge tetu nganena pele. Pe e eteia ero nge e henunemele e pule.) 17 Iange Kristus kulosia iau kee henun ero. I kulosia iau ke e haliu hotehelenga Urana Toto Ngana, pe e haliu hotenga ita non letera matana ngara ero. Kepomalam Kristus metengana nenga man-gatoto kikina ngana het sio ero.

Kristus I NeHalang Kikina Ngana PeLetena Matana Ngana

18 Iange iri nenge te lala nga oan ngehengelemlem te teke Kristus ana mangatoto ana helenga luna unne ero toto. Peita nenge NeHalangmenemule ita, ta tekehelenga nem I NeHalang kikina ngana ia.19 Iange NeHalang nena helenga nengetehas sue ke ulolo hele ke teke,“Lape e heporeke hana nenge te etei toto

pe lape te poreke nga reria eteinga.Pe iri nenge leteria matana toto,

lape e hepiriu ele leteria matanangana mur.”

20 Iok, non nenge letena tuanin nganaurana toto ngai? Pe non nenge etei totehotonga mur ngai? Pe non nenge letenamatana toto nga echachalanga ngai? Ne-Halang hepiriu ala tote lete matana ngananga ich nei ke piriu ala toto. 21 NeHalang

1:8: 1Te 3:13; 5:23 1:9: 1Te 5:24; 1Io 1:3 1:10: Pil 2:2 1:12: Ume 18:24-28; 1Ko 3:4 1:14: Ume18:8; Rom 16:23 1:16: 1Ko 16:15 1:18: Rom 1:16 1:19: Isa 29:14 1:20: Job 12:17; Isa 19:12; 33:18;44:25 1:21: Mat 11:25

1 Korin 1:22 235 1 Korin 2:11letena matana ngana urana toto nge hep-iriu ele hehei pe hana nga ich leteriamatana ngana ke nakuria ero toto nge teeteia I. Pe mene mule iri nenge leteriamanmanna nge I nga helenga nenge lunaero nenge mo haliu hotote. 22 Iuta mur teonteitei ke te teke te nachnau hengeilang.Pe Krik mur te tango rarara lete matanangana. 23 Pe imem mo haliu hote Kristusnenge mete nga manga toto. Pe Iutamur te longe ke pomanga helenga nengehesingo ia iri ke te losio, pe Krik mur teteke helenga nem luna unne ero. 24Pe Iutamur pe Krik mur nenge NeHalang iua iri,te longe kemangaKristus I kerkerenga pe Iletematana ngananenge at ngeNeHalang.25 Iange NeHalang letena matana nganaurana toto nga ita non letera matanangana. Pe NeHalang kikina toto nga itanon kikira ngara.

26 Iok titik mur pe liliuk mur, letemometene mule NeHalang iu ngana ia imoke nena hana mur imo. Amo hel manange imo leteria matana ngana urana totonga hana tenau ngaria. Pe amo hel manange imo te ele haka ke iri hana papalaunamur. Pe pule amo hel mana nge imoteha nge hana nenge pingaria iuiu. 27 PeNeHalang hesilei hote iri nemur nengehana nga ich te teke leteria matana ero,ke hemeia iri nenge leteria matana nganaurana toto. Pe pule hesilei hote iri nemurnenge kikiria ero ke hemeia hana nengekikiria toto. 28 Pe hesilei hote iri nengepingaria iuiu ero nenge hananga ich tenausio totomenmene iri. Nga poinga nei, tekeheporeke hana nenge pingaria iuiu nga ichke tehet sio toto. 29Ke pomalam lape melepele tal heke mene i sipona nga NeHalangmatana ero toto. 30 Iange NeHalang manapoia imo ke atu luluch nge Iesus Kristus,pe talue ke letera matana ngana huna ngeKristus. Kritus hesilei hote ita ke nenahana mur toto pe mene mule ita nga rerapoinga poreke ngana ke tatu ke pengpengnga NeHalang matana. 31 Pomalam manaNeHalang na helenga hele ke teke, “Melenenge teke palut nga NeHalang matana,palut leke ume nengeNeHalang poia langei.”

2Letemo Manmanna Ngana Huna Lohot

Mana Nga NeHalang Nena Kerkerenga1 Oe titik mur pe liliuk mur, nga etue

nenge eat nge imo, e haliu hote NeHalangnena helenga mur. Pe e haliu hote ngachau papalauna ero. 2 Letek haka lo keetu luluch nge imo pe letek lilil ele urelochloch pe haliu hot mene Iesus Kristuspe mete ngana nga manga toto. 3 Ngaetue nem kikik ero pe e matau pe e loiloike halang. 4 Pe lek helenga mur nenge ehaliu hote, e poia ke e hemaluch letemoia ero. E poia ke e hemallaha hote NeHa-lang Opene kikina ngana. 5 Ke pomalamletemo manmanna ngana huna lohot ngaita non letera matana ngara ero. Letemomanmanna ngana huna lohot mana ngaNeHalang nena kerkerenga.

NeHalang Letena Matana Ngana6 Iau e haliu hote ita non letera matana

ngana ero. E haliu hote lete matana uranangana lange iri nenge leteria manmannangana mera lo. Pe lete matana uranangana neu lohot nge nonenga ich nga etuenei ero. Pe pule lohot nga naungaala anahana mur nga ich reria kerkerenga ero.Iange reria kerkerenga lala nga het ngan-ngana lo. 7 Pe imem, mo helele nga NeHa-lang letena matana ngana nenge talkome.Letena matana ngana nenge hesilei hoteita nga etue nenge hala hote ich ero kurape hemalmalia ita nga lut nga tapa. 8 Penaungaala ana none nga ich nga etue neiletena matana hote ero. Pe toinge leteriamatana hote lape te heon heke hamalma-linga ana Non Soke nga manga toto ero.9 Ke pomanga NeHalang na helenga heleke teke,“NeHalang tatalo ele ure hel

ke hana nengemuteria taua I reria ia.Ure nemur mele esia ero toto

pe longe ero toto pe letena tuaninhote ero pule.”

10Ure nemur NeHalang hemallaha hote atnge imem lo pe hemallaha hote nga umenenga Opepengpeng.

I Opene tango rara hote ure lochlochngana pe teu la toto nga letena tu-anin ngana mur nenge talkomkome pule.11 Mele pele eteia none letena tuaninngana mur ero. Non nem opene nengetu nge i mana eteia. Pomalam mana ngeNeHalang, mele pele eteia letena tuanin

1:23: Rom 9:32; 1Ko 2:14 1:24: Kol 2:3 1:25: 2Ko 13:4 1:26: Mat 11:25; Iei 2:5 1:29: Epe 2:91:30: Jer 23:5-6 1:31: Jer 9:24 2:3: Ume 18:9; 2Ko 10:1 2:4: 1Te 1:5 2:9: Isa 64:4

1 Korin 2:12 236 1 Korin 3:13ngana mur ero. Opene i toro mana eteialetena tuanin ngana mur. 12 Imem momene hana nga ich nei reria lelenga ero.Mo mene Ope nenge at pengpeng ngeNeHalang ke mo etei ilia ure nemur nengetunge atat nge imem. 13 Ke pomalamnga etue nenge mo hele, mo helele iahelenga nemur nenge none hetoro imemia ero. Helenga nemur nenge mo helele ianem Opepengpeng hetoro imem ia, ke mohemallaha hotote ure manmanna nganamur nga Opepengpeng lala nge iri nemurnenge Opepengpeng ume ke kerkerengtoto nge iri. 14 Ke mele nenge Opepeng-peng tuteu nge i ero lape mene tungingamur nge NeHalang ero iange ana hauauatoto nga ure nemur. Ana non nakuna eronge etei teu la nga tunginga nemur iangeOpepengpeng i sipona hesue iri. 15 Melenenge Opepengpeng tu teu nge i, ana nonpurpur toto nge etei ilia ure lochloch. Pemele pele nakuna ero toto nge amnei teulanga nena poinga mur. 16 Pomalam manaNeHalang na helenga hele ke teke,“Amo tei eteia Non Soke letena tuanin

nganake lape hetore I?”

Pe ita, Kristus letena matana ngana tu ngeita.

3NeHalang Itoro Poia Letera Manmanna

Ngana Ke Lohot Ke Mera1 Pe titik mur pe liliuk mur, nga etue

nenge etu luluch nge imo e hele lange imoke pomanga imo hana nenge Opepeng-peng tu nge iri ero. E hele lange imo kepomanga imo hana nemur nga ich mana.Iange letemo manmanna ngana nge Kris-tus poi ke manga mamau kura. 2 E heinmene imo nga siu eina pe e tunge ngaungakerkererng ngana lange imo ero iange amakuk leilei mana. A makuk leilei manake atat, ke heueu nei amera ero kura. 3Atungamo pomanga hana nenga ich nei kura.Imo samo kekeke pekngamomur pe a heleinin helel, ke pomalam imo hana nengaich kura. 4 Iange amo tuluk e hele, “Imemmoma lange Paulus.” Pe amo tuluk e hele,“Imem moma lange Apolos.” Nenge tekeapoi ke pomam a pomanga hana nga ichkura.

5 Iok, Apolos mai i non tei pe Paulusmai i non tei? Imem nai imem hekulku-longa mur mana, pe letemo manmannangana lohot nga ume nenge NeHalangtunge at nge imem elle pe elle ke moumeia. 6 Iau pomanga non nenge tutuengaunga tutuna nga ume pe Apolos nana-sia iau ke tungtunge ech nga ngaungatutuna nemur. Pe nem pomanga e haliuhote helenga urana toto ngana lange imope Apolos nanasia iau ke hekerkerengialetemo manmanna ngana. Pe NeHalangitoro poia ke pupuo ke hakaka. 7Ke poma-lam non nenge tue ngaunga tutuna pe nonnenge tungtunge ech nga ngaunga tutunanemur iri nai pingaria song ero. NeHalangi toro mana pingana song iange I poiangaunga tutuna nem ke haka pe nganan-gana. 8 Iange non nenge tue ngaungatutuna pe non nenge tungtunge ech ngangaunga tutuna nemur, ute pele nge al-toto nge iri nai ero. Pe nga hoena iri nailape temene ururia ke purpure umenengeiri elle pe elle te popoia. 9 Iange imemnaimoume luluchmanangaNeHalang anaume. Pe imo a pomanga NeHalang anaume pe a pomanga NeHalang nena pelepule.

Non Nenge Letena Matana Toto Nga PeleHemes Ngana

10 Oe, imo a pomanga NeHalang nenapele. Ke NeHalang letena ia iau ke e poiaana ume. Pe ume nem pomalaka nga elung heke pele huna pe e hemes heke anaisong. Pe mele e pule lape mene une lekume nga pele nem ke hemes heke polasana tuana mur pe pal heke ana elelemur. Ke hana nenge te lele hekeke pelenem leteria matana ke nek nga reria umenenge te popoia nga pele nenge e talunenem. 11 IangeNeHalang talue Iesus Kristuske pele nem ana isong ia. Pe mele pelepurpur ero toto nge hetaua. 12Ke nga etuenenge mele hel te hemes heke pele nem,lape te umeia nga ure chalemlem ngananenge koikoi ke pomanga lauta. Pe hellape te umeia nga ure nenge chalemlempe sinaha, pe hel lape te umeia nga urenemur nenge ururia haka toto. Pe iri hellape te ume heke pele nem nga ae makukleilei ngana. Pe hel te umeia nga memetakina pe hel lape te umeia nga pou. 13 Pemele elle pe elle nena ume lape lohot

2:16: Isa 40:13 3:2: Hip 5:12-13; 1Pi 2:2 3:3: 1Ko 1:10-11 3:4: 1Ko 1:12 3:5: Ume 18:4, 11, 27-283:8: Mat 16:27; Epe 2:20-22 3:11: Isa 28:16; 1Pi 2:4-6 3:13: 1Ko 4:5

1 Korin 3:14 237 1 Korin 4:10nga mallaha nga NeHalang nena haliungaana etue, nge ume nem urana ma poreke.Iange etue nem lape lohot ke pomanga oanke totoiamele elle pe elle ume ngana. 14Pemele nenge hemes heke nena pele ngapele huna nem pe na pele ngaulala ero, ilape mene uruna. 15 Pe mele nenge hemesheke nena pele pe ngaulala sio, i lape eleismaul ngana pe lape poi ke pomanga nonnenge tetak lala hote nga oan.

Imo NeHalang Nena Pele16 Imo lape a eteia ero nge NeHalang

hele ke teke, “Iau lek pele laka imo pe lekOpepengpeng tu teu nge imo.” 17 Nengeteke mele heporeke NeHalang nena pele,NeHalang lape heporeke mele nem; iangei sipona tal hote ke nena ia. Ke NeHalangna pele nem, ngana laka imo.

18 A channanga mule imo ero. Nengeteke amo e nge imo teke i toto nga hananga ich mataria ke teke letena matanatoto, urana nge tal sue i ke pomangahauaua e nga mataria. Pomalam, lape lo-hot ke letena matana toto ol. 19 Iange letematana urana ngana nenga ich nei, poma-laka nga hauaua ana poinga nga NeHalangmatana. Iange NeHalang na helenga heleke teke, “Hana hel te teke te hesingo iamele hel nga leteria matana ngana mur.Ke pomalam NeHalang helekleke ele iripe hesingo mule iri nga leteria matanangana nemur.” 20 NeHalang nena helengae pule hele ke teke, “Non Soke eteia kehana nga ich leteria matana urana ngananganangana ero.” 21 Ke pomalam a palutleke none ero ol. Ure lochloch ngana lemoia ke te halaua imo. 22 Ne Paulus pe neApolos pe ne Petrus pe ich pemaulinga, pemetenga pe ure nemur nenge tetu heueunei, pe ure nemur nenge lape te lohot ngahoena; ure lochloch ngana nemur lemoiake te halaua imo. 23 Imo, Kristus nena imope NeHalang nena Kristus.

4KristusNenaHekulkulongaMurNengeTe

Umume Nge I1Ke imo a naue imem ke pomanga Kris-

tus nena hana mur nenge mo umume ngeI. Pe NeHalang tunge emem ume nengemo haliu hotote nena helenga manmannangana nenge talkomkome. 2 Pe ute e ngeta naue nge hekuleileinga ana non popoia,

ngana laka nenge poia ana ume ke lohot kemanmanna. 3Nenge teke imomamele helnga ich te amnei teu at nga lek poingamur,iau e teke ute pele ero. Iau sipok e amneiteu at nga lek poinga mur nenge e popoiaero. 4 Iau e amnei at nge iau sipok pe eeteia ke e poia poinga poreke ngana e ero.Pe nem poia iau ke iau non nge pengpengero, iange NeHalang i sipona lape amneiteu at nga lek poinga mur. 5Ke pomalam aamnei teu langa mele hel reria poinga eroiange ana etue atat kura. Ume nem tu kekulele etue nenge Non Soke atia. Nga etuenem Non Soke lape hemallaha hote uretalkomkome ngana mur ke te lohot ngamallaha. Pe lape hemallaha hote hehei pehana leteria tuanin ngana luria. Ke het peheto heke iri elle pe elle.

Korin Mur Te Heto Heke Mule Iri6 Titik mur pe liliuk nga lek helenga

nemur e poia helenga opene ia imem naiApolos ke e halaua imo. Pomalam lapea mene NeHalang nena helenga nei lunanenge hele ke teke, “A nanasmene hasingatang ngana pe ala hali ero.” Pomalam, lapea poia none ke ele aka nge none ero. 7 Iteitoto nenge tal heke imo ke imo papalaunange iri hel? NeHalang laka tunge lemourelu lochloch. Ke ure nemur a menenge NeHalang ke pomanga tunginga pepomerei otal haka iong ia? Iong ma opoihote ure nemur mam?

8 Eh, imo a teke ure nemur nengemutemo tautaua mataria purpur pe Ne-Halang tung lochloche tunginga mur ngaOpepengpeng ke te muta toto nge imo lo,ae? Imem mo lohot ke imem naungaalaana hana mur ero kura pe imo a tekea lohot ke imo naungaala ana hana murlo. Teke pomam iok, imem mo teke molohot ke imem naungaala ana hana murpule ke ita ul ta nauele hehei pe hana.9 Nga enau ngak, NeHalang hesalang totoia imem hekulkulonga mur pe talue imemlanga hoena toto. Pe mopoi ke malaka ngehana nenge te haliu hote iri lo ke te tekete hunune iri. Pe nakuna pomanga imemhana nenge lape te hune imem nga heheipe hana pe angkelo mur lochloch mataria.10 Imem letemem manmanna nge Kristuspe te teke emem hauaua pe kikimem erope te heto heke imem ero. Pe imo Kristusnena hana mur imo pe letemo matana

3:16: 1Ko 6:19; 2Ko 6:16 3:19: Job 5:13 3:20: Psa 94:11 4:2: Luk 12:42 4:5: 1Ko 3:8 4:6:Rom 12:3 4:7: Rom 12:6 4:11: 2Ko 11:23-27

1 Korin 4:11 238 1 Korin 5:10ngana urana toto pe kikimo toto pe te hetohekeke imo. 11 Nge niknike ke at heueunei emem ngaunga alpapa tautaua imemke mo mete emem manmana, pe mo meteunune ech. Pe pule mo heron menmenehengeron chachulu ngana mur pe tepoisochia imem ke pomanga kaone pe molape moat pulut mana pe motu hita ngakileng elle ero. 12 Pe mo ume ke kikimemtoto nga perimem ke mo ngau. Heheipe hana te hele porekreke imem pe moonteia NeHalang ke poi ke nek lala nge iri.Tepoi porekreke imem pe mo takis meneana melmelenga. 13 Pe nga etue nengehehei pe hana te hele poreke tote imem,mo tuacholia nga helenga nge urana langeiri. Nge nike ke at heueu nei hehei pehana te naue imem ke pomanga alolap pesausaunga nenga ich lochloch.

14 Pe ure nemur nenge ehas sue iri nei,ehas sue ke e hemeia imo ia ero. Iangeimo apoi ke pomanga tutuk mur toto, kepomalam e teke e hetore imo. 15 Imoamo hetoronga halang nge te hetottoreimo nge Kristus, pe tememo halang ero.Tememo iau toro mana iange a lohot ketutuk mur imo nga Iesus Kristus nenaHelenga Urana Toto Ngana nenge e haliuhote lala nge imo. 16 Pomalam e teke ananas tau tote lek poinga mur. 17 Pe ekulosia Timoti ke lange imo iange hunanga nem mana. Timoti poi ke mangatukia toto pe mutek tau tote i iange rahiteNon Soke nena ume ke kerkereng. Pe ilape helete metene mule imo nga kue murnenge e nanasia Iesus Kristus, nga nenge ehetottore lala nge iri mata mur nga kilenglochloch.

18 Pe mele hel nge imo te iech pe tepalut lekleke iri iange te teke ma lape eatmule nge imo ero ol. 19 Pe iau, nga NonSoke lemene ngana, lape eat ke enau totomule imo ke ueiuei mana. Pe lape enaunga hana nemur reria kerkerenga nenge tepalut lekleke iri ia. 20 IangeNeHalang nenanaualanga pe nekinga i helenga mana ero,i ure nenge hehei pe hana te henonouhoteNeHalang kikina ngana nga reria umemur. 21 Imo mutemo taua poinga tei? Ateke emene amoput at ke e hepengia imo?Eh, a teke e atia letek urana ngana ke letekporekeia imo?

5Alope Hote Mele Nenge Salau Hali

1 Iok, mele hel te hele at nge iau kete teke amo hel nge imo te salaulau. Teteke none ma luluch mule nge temenenehei mokona. Pe hana nenge te eteiaNeHalang ero te teke poinga nenge po-mam poreke toto. 2 Ol pe imo mam apalut hakaka ia utar? A hile sue poinganenge ahetohekeke imope letemo ia lemopoinga poreke ngana ol. Pe mele nengepoia poinga poreke ngana nem, urana ngea lope hote ke koko teu luluch mule ngeimo ero ol. 3 Iau etu luluch nge imo erope opek tu luluch nge imo lo. Pe e amneiake pomalaka nga etu luluch toto nge imoheueu nei pe e amnei urume non nemnena poinga poreke ngana nem ke ulolo.4 Pe e teke a heukirau nga Non Soke Iesusene ke a heleia poinga nenge lohot neipe iau opek lape tu luluch nge imo pule.Pe nga Non Soke Iesus nena kerkerenganenge tu luluch nge ita, 5 ta tunge nonnem lange Satan ke heporeke singina. Kepomalam lape Non Sokemenemule openenga nena haliunga ana etue.

A Hile Hote Mele Nenge Popoi PoingaPoreke Ngana

6 Poinga nenge a heto hekeke imosipomo emo, poreke. A eteia helenganei ke ulolo nenge hele ke teke, “Is unnesune mana poia beret itach ngana ke hunahaka.” 7 Pe a saua is nem ol iange nikengana lo, pomalam lape a pomanga beretheueu ngana nenge ana is ero. Iau eeteia ke imo apoi ke pomam iange Kristus,tepoi tunginga ia I ke ulolo ke pomangasipsip nenge tapoi tunginga ia nga arangaunga matana nenga Ingatoto ana etue.8 Ke pomalam ta saua beret nenge ana isnike ngana pe ta mene beret heueu ngananenge ana is ero ke ta ngaua nga ngaungamatananem. Iange beret nenge ana is nikengana heilangia poinga poreke ngana. Peberet heueu ngana nem nenge ana is eroheilangia poinga urana ngana pe helengamanmanna toto ngana.

9 Iau e hassia alalaha e lange imo keulolo pe e hele lange imo ke e teke a kokoluluch nge hana nenge te salaulau ero.10 Iri te salaulau pe saria chumchumchumpe te kemkemepe te hetohekeke aetapuna

4:12: Mat 5:44; 2Te 3:8 4:15: Kal 4:19 4:16: Pil 3:17 4:17: Ume 19:22 4:20: 1Ko 2:4 5:1:Lev 18:7-8; Deu 22:30 5:3: Kol 2:5 5:5: 1Ti 1:20 5:6: Kal 5:9 5:7: Isa 53:7; 1Pi 1:19 5:8: Deu16:3

1 Korin 5:11 239 1 Korin 6:15mur. Iau e teke a ua toto aria ero iangenenge teke a ua toto aria iok, a ua hot totonga ich nei sapele. 11 Lek helenga nemurluria mai koi: Hana nenge te teke leteriamanmanna nge Iesus pe te popoia poingaporeke ngana mur kura, e teke a kokoluluch nge iri ero. Nenge te salaulau, pesaria chumchumchum, pe te heto hekekeaetapuna, pe te hele porekreke mele hel,pe te inin ke aria hauaua, pe te kemkeme.E teke a koko luluch nge hana nenge pomaiero pe a ngau luluch nge iri ero pule.

12-13Pe iri nenge leteria manmanna ngeKristus ero, iau lek ume nge e amneiteu langa reria poinga mur ero. IangeNeHalang i sipona lape amnei teu langareria poinga mur. Pe iri nenge leteriamanmanna nge Kristus, imo amo umenge a amnei teu langa reria poinga mur.IangeNeHalangnenahelenga hele ke teke,“None nenge tu luluch nge imo pe popoipoinga poreke ngana, a hile hote i ke lasustoto.”

6A Hepengia Ure Meena Ngana Nenge Lo-

hotot Nge Imo Kenek1 Iok, nenge teke amoe nge imo letena

inin taua neingana e, urana nge menei lange NeHalang nena hana mur ke teamnei teu langa ure meena ngana nem.Pe pomerei nenge laia nge hana kelkelngana mur nenge te eteia NeHalang eroke te amnei teu la ia? 2 A eteia ero kai?Imo NeHalang nena hana mur nge lape aamnei teu langa hehei pe hana nga kilenglochloch ngana nga ich reria poinga mur.Pe nenge teke nakumo nge a poia umepalaungana nem nenge lape lohot kura,pomere nge nakumo ero nge a hepengiaure kinkino ngana nemur nenge lohototnga tunangamo heueu nei? 3 Pe a eteialokai? Ita lape ta amnei teu langa angkelomur reria poinga mur pule. Ke pomalamnakura nge ta amnei teu langa poinga ne-mur nga ich pule. 4 Pe nenge teke poingae lohot, lape a laia nge mele nenge rahiteume unne nga mata nenge NeHalang eroke hepengia? 5 Ia pomerei, amoe ngeimo letena matana nge hepengia poinganenge lohot nge hana nai nem ero? E poiahelenga nei ke e teke e hemeia imo, 6 iangeamo e nge imo mene neingana kela hana

nenge leteria manmanna nge NeHalangero te hepengia reria hunhelinga.

7 Pe e hele pengpeng lange imo; Imoa hunel mulmule nge imo iange poinganenge a nanasia Kristus a altaua ke ulolo.Iau e teke apoi ke pomai koi: Nenge tekete poi poreke imo ma te kemeia lem ure, achumele mene. 8 Pe ero. Imo titimo hel.Pe apoi poreke helel pe a keme helel ngeimo kura.

9 Pe lape e hele pengpeng lange imo kepomai; Mele hel nenge te popoi poingaporeke ngana lape teteu langa NeHalangnena naualanga pe nekinga ero toto. Anauala amo ke nek iange lape mele hel techannanga ia imo. Salaunga kina mur peiri nenge te heto hekeke aetapuna murpe nenge te heporekreke leinga pe hananenge te salaulau ke mange hehei pe hananenge te heporeke mulmule hana mur,10 pe iri nenge te kemkeme pe nenge teteke iri toro manaia ure mur, pe nengetein halali pe iri nenge te ngailelele melehel pe nenge te ua tototo ia mele hel reriauremur; iri lochloch ngana nenge te popoike pomai lape teteu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga ero toto. 11 Pe amohel nge imo, nge nike a popoi ke pomampe heueu nei ero ol. NeHalang Openehelemlem tote imo lo pe hesilei hote imoke nena hana mur toto ia imo. Pe a lohotke a pengpeng toto nga matana lo. Poi kepomam lange imo iange Non Soke IesusKristus mete ke hemas mule imo.

A Heto Heke NeHalang Nga Singimo Pule12 Amo hel nge imo te teke, “Ure

lochloch ngana, ta poia nga lemere ngara.Teheo ele ero.” Pe e hele lange imo, urehel te halaua ita ero. Ke lemek ero ngesak iuch ia ute pele nenge tak tele iau kee nanas menmene. 13 Amo hel te helepule ke te teke, “Ngaunga i sara ana ia kesara menmene ngaunga.” Pe e hele langeimo, NeHalang lape poia ure nai nem ketehet. Ke pomalam a nauele singimo kenek pe a hesalangia ero iange singimo isalaunga ana ure ia ero. Singimo i NonSoke nena ure ia ke a heto heke Non Sokenga singimo. 14 NeHalang hemaul hekemule Tuna nga metenga nga nena kerk-erenga pe lape hemaul heke mule ita pule.15 Imo a eteia nei ero kai? Singimo mur

5:11: 2Te 3:6; Tit 3:10 5:12-13: Deu 13:5; 17:7 6:2: Hem 20:4 6:9: Kal 5:19-21; Epe 5:5; Hem 22:156:11: Tit 3:3-7 6:12: 1Ko 10:23 6:13: 1Te 4:3-5 6:14: Rom 8:11; 1Ko 15:20; 2Ko 4:14 6:15: Epe

5:30

1 Korin 6:16 240 1 Korin 7:16elle mana luluch nga Kristus singina. Penenge teke e mene Kristus singina unnepe e heluluch tele nga hei salaunga kina esingina, nem nakuna poreke toto. 16Melenenge ma luluch nge hei salaunga kinae singina elle mana luluch nga hei nemsingina. Iange helenga nenge ma sio ngaNeHalang nena alalaha hele ke teke, “Nonnem pe hei nem singiria lape lohot ke ellemana.” 17 Pe mele nenge tal teu luluche ilanga Non Soke Opene, lape lohot ke ellemana luluch nga Non Soke Opene.

18Kepomalamahul rumemo ia salaungaana poinga pe a hile tote. Iange poingaporeke ngana hel nenge hehei pe hanate popoia tu mana nga singiria nge hot.Pe iri nenge te salaulau te heporeke totesingiria. 19 Imo a eteia ke singimo nemurimo sipomo lemo ia ero. Opepengpengnenge NeHalang tunge lange imo pe tuteunge imo ke ulolo, nena pele laka singimonemur. Ke singimo i NeHalang nena ure ia.20 NeHalang mene mule imo nga uru ngepalaungana toto ke pomalam a heto hekeI nga ure lochloch ngana nenge a poia ngasingimo.

7Leinga Ana Poinga

1 Iok, e teke e hele teu langa ure murnenge a hasia ana alalaha ke at nge iau:Urana nge none ma luluch nge hei e ero.2 Pe salaunga ana poinga mur te lohot keelela toto lo, ke pomalam urana nge hanalochloch elle pe elle mene i sipona neheie pe hehei lochloch elle pe elle mene isipona ene e. 3 Pe a lohot ke imo ellemana nga poinga nenga leinga. Iong nonnem o tung tote iong lala nge lem hei peiong hei nem o tung tote iong lala ngeem. 4 Iong hei nem o huele singim ngeem ero iange singim i em nena ure ia, peiong non nem o huele singim nge lem heiero iange singim i lem hei nena ure ia.5 A lei hel pe aheo ele imo nga poinganenge ama luluch ero. Pe nenge teke angata hel ke ama luluch ero, iok a tungeamo etue unne nem ke a hetalaulau pe ngahoena ama luluch mule. Iange nenge tekea nauele singimo lemene ngana ke nek eronon poreke ngana lape helosio ia imo ngapoinga poreke ngana. 6 E heleia helenganei pe i Non Soke na hotonga ia ero koi. E

hele hot mene ramak mana. 7 Iau lemekke e teke hehei pe hana lochloch tepoi kemange iau. Pe ero iange NeHalang tungetunginga mur nge altototo lange hehei pehana lochloch. Mele nena pomai pe melenena pomau.

8 Iok, e teke e hele ke pomai langehehei pe hana nenge telei ero pe pakarmur: Urana nge telei ero ke pomange iau.9 Pe nenge teke te nauele singiria lemenengana ero, urana nge telei. Iange lapesalaunga ana poinga kik heke iri pe tepoirara pulut mana lange hehei hel pe hanahel nenge te leia iri ero.

10 Iok, e teke e tunge hotonga nei langehehei pe hana nenge telei ke ulolo. (Pehotonga nei iau lek hotonga ia ero, NonSoke nena hotonga ia.) Heie ua ene anaero toto. 11 Pe nenge teke ua ene ana, tumana ke pomam lola pe lei mule ero ol.Tekemerei pe la ke tu luluchmule nge ene.Pe ene iong otak hoa amo leinga ero.

12 Pe e teke e hele ke pomai lange irilochloch ngana hel pule nenge telei: (NeiNon Soke nena helenga ia ero koi, iausipok lek helenga.) Nenge teke NeHalangnena none nehei, letena manmanna ngeKristus ero pe hei neu lemene ke teke tululuch nge i kura, iong NeHalang nenanon nem o hile i ero. 13 Pe nenge tekeheie ene, letena manmanna nge Kristusero pe non neu lemene ke teke tu luluchnge i kura, iong hei nem o hile i ero.14 Iange hei nenge letena manmanna lapeo poia ene nenge letena manmanna ero kelohot ke i non pengpeng. Pe non nengeletenamanmanna lape o poia nehei nengeletenamanmanna ero ke lohot ke i hei ngepengpeng. Pe nenge teke ero, lape tuturiamur te eteia poinga nenge te heto hekekeNeHalang ero. Pe heueu nei tuturia murtetu ke te lemlem nga NeHalang matanakura.

15 Nenge teke none ma heie nengeletena manmanna ero ua nehei ma eneana, poia nga lemene ngana. Iong e nengeletem manmanna pe poinga nei lohot ngeiong, letem meena ia ero. Otu ke opoitetele, iangeNeHalang iua ita ke ta nanasiapoinga nenge tatu ke tanek. 16 E hele kemai iange iong hei nem o eteia ero, lape opoia em ke letena manmanna ma ero. Pe

6:16: Mat 19:5 6:17: Ioa 17:21-23; Rom 8:9-11 6:20: 1Ko 7:23; 1Pi 1:18-19 7:9: 1Ti 5:14 7:10:Mat 5:32 7:15: Rom 14:19 7:16: 1Pi 3:1

1 Korin 7:17 241 1 Korin 7:38iong non nem o eteia ero, lape o poia lemhei ke letena manmanna ma ero.

Tatu Mana Nga Tatu Ngara Nenge NeHa-lang Tunge Nge Ita

17Hotonga nei e helele ia lange iri matamur lochloch pe lape e heleia lange imopule. Imo elle pe elle NeHalang iua imonga atu ngamo nenge i sipona tunge langeimo, pe a nanas mene atu ngamo nemke pomalalom. 18 Nenge teke NeHalangiua none nge te riria singina lo, non nemmai hit mule singinga ke rorol mule erool. Pe nenge teke NeHalang iua none ngete riria singina ero kura, non nem la keterir mule singina ero ol. 19 Iange poinganenge ta ririr us pe nenge ta ririr us ero,i ute pele nge palaungana ero. Ure nengepalaungana toto ngana laka; poinga nengeta nanasia NeHalang nena hotonga mur.20 Ke imo elle pe elle atu ngamo nenge anananas ia pe NeHalang iua imo, a nanastau mene ke pomalalom. 21 Imo nengeaumemanmana nge hana hel peNeHalangiua imo, letemo meena ia ero. Pe nengeteke a hottaua kue nge mene hote imonga ume nem pe atu mana ol, iok ananasmene kue nem. 22 Iange mele nenge umemanmana nge hana hel pe NeHalang iuai ke at luluch nge Kristus, lohot ke Kritusnena non nenge mene mule. Pomalammana nge mele nenge ume nge hana helero. Nga etue nenge NeHalang iua i ke atluluch nge Kristus, mele nem lohot sapeleke Kristus nena non nenge umume nge I.23 NeHalang mene mule imo nga uru ngepalaungana toto. Ke pomalam a longotaua hana hel ke aume mule nge iri ero ol.24Titik mur pe liliuk mur, atu luluch manange NeHalang pe a nanas mene atu ngamonenge iua imo ia ke pomalam mana.

Helenga Nenga Hehei Pe Hana NengeTelei Ero

25 Iok, imo ahas at nge iau pe ara hekehehei pehananenge telei ero aria helenga.Non Soke nena helenga unne langa nemero pe lape e hele hote letek tuanin nganamur lange imo. Pe lape letemomanmannanga lek helenga iange NeHalang letena iaiau ke ulolo. 26Heueunei uremeena nganamur halang te lohotot. Ke pomalam uranange imo hehei pe hana nenge alei ero atuke pomalam mana ol. 27 Imo nenge alei loalei hel lola, pe imonenge alei ero kura alei

ero ol. 28 Pe nenge teke o tango lem hei keolei, o poia poingaporekengana enganemero la. Pe nenge teke hei malolong e lei, ipoia poinga poreke ngana e ero pule. Iaue teke epoi ele imo nga ure meena nganamur nenge lohot ke kokoes manmana ngehehei pe hana nenge te lechlei.

29 Titik mur ure nenge e teke e heleiangana koi nei; Etue hetala ngana heroitoto lo. Ke pomalam nga etue unne nengetu nei ol, imo nenge alei letemo langapoinga nenga leinga ero. Letemo tu manake pomanga iri nenge telei ero. 30 Kepomalam mana nge iri nenge te tangtangpe iri nenge te iechech pe iri nenge teolol ure. Iri nenge te tangtang leteriapoi ke mange iri nenge te tang ero pe irinenge te iechech leteria poi ke mange irinenge te iech ero pe iri nenge te olol ure,leteria poi ke mange iri nenge reria ureero. 31Pe iri nenge te popoia aria ume ngaure nemur nga ich nei leteria poi kemangehana nenge muteria taua ure mur nga ichero. Iange ta eteia ke ich nei lala nga hetnganngana lo.

32 Iau e teke letemo una rara nga utehel ero. None nenge lei ero letena tumana nga Non Soke ana ume. Pe letenauna ngana nga nenge teke poia Non Sokeletena ke iech. 33 Pe non nenge lei letenaunaia ure nemur nga ich nei, iange tekepoia nehei letena ke iech. 34 Ke pomalamure nai te taktele helia i. Pe hei nengelei ero pe hei malolong nenge lei ero toto,leteria una nga poinga nenge te tung totesingiria pe operia lange Non Soke iange teteke te poia Non Soke letena ke iech. Pehei nenge lei, letena una ia ure nemur ngaich nei iange teke poia ene ke letena iech.

35 E heleia helenga nei iange e teke ehalaua imo. Lemek ero nge etal heke uremeena ngana lange imo. E teke e halauaimo ke a nanasia poinga nge pengpeng pemutemo taua Non Soke nga ure lochloch.

36 Pe nenge teke none lemene ke leiahei malolong mera ngana e pe amnei ngaletena nge popoia poinga nenge urana erolange hei neu, iok, la ke iri nai telei helmana ol. Ute pele nge poreke nga nemero. 37 Pe nenge teke none nauele singinalemene ngana mur ke nek pe i siponaletena haka ke teke lei ero, poinga nemurana. 38 Ke pomalam none nenge leianehei malolong ngana e poia poinga nge

7:19: Rom 2:25; Kal 5:6; 6:15 7:22: Plm 16; 1Pi 2:16 7:31: 1Io 2:17

1 Korin 7:39 242 1 Korin 9:6urana. Pe none nenge tumana pe leia heieero, poia poinga nenge urana toto.

39 Hei nenge lei urana nge tu luluchmana nge ene ke nek. Pe nenge teke enemete, ute pele poi ele i nge lei haka muleero. Pe nenge teke lei hakamule, leia nonenenge letena manmanna nge Non Soke.40 Nga letek e teke hei nem lape meneiechinga palaungana nga nenge teke tumana pe lei haka mule ero ol. Pe e eteia keNeHalang Opene tunge lete matana ngananei at nge iau.

8Ngaunga Nenge Te Kalongia Lala Nge

Aetapuna Mur1 Iok, nga lemo alalaha a onteia iau

nga ngaunga nenge te kalongia lala ngeaetapunamur. Ita lochloch ta eteia ure neilo. Pe letera matana ngana mur poia itake tatal heke totote ita nge mele hel. 2 Irinenge te teke te etei toto lape te eteia utepele ero. 3 Pe mele nenge mutena tau toteNeHalang lape mene lete matana nganange NeHalang.

4 Iok, nga poinga nenge te ngauangaunga nenge te kalongia lala nge aeta-puna mur: Ita lochloch ta eteia ke NeHa-lang elle mana pe itoro mana tu ke maululpe aetapuna pele tu ke maulul nga ichnei ero toto. 5 Hana halang te hetue urehel nga tapa pe nga ich ke te teke nonsoke pe nehalang ia iri. Pe ure nemur iriNon Soke pe iri NeHalang ero toto. 6 Itaara Soke NeHalang elle mana, ngana lakaTemere NeHalang itoro. Non elle mananenge ala hote ure lochloch pe nena hanamur toto ita. Pe ara Non Soke laka IesusKristus i toro mana. NeHalang ala hoteure lochloch iange huna nge I mana pe tamene maulinga ke koko nge I.

7 Pe hulua halang te eteia nei ero. Iangete nanas tau tote aetapuna mur pe lete-ria mallaha kenek ero nga etue nenge tengaua huros nenge te kalongia lala ngeaetapuna mur. Pe te amneia ke te poiapoinga poreke ngana. 8 Pe ngaunga nengeta ngaua poia ita ke tala rochroi nge NeHa-lang ero. Pe pule ta ngaua pe poia ita ke taurana nga NeHalang matana ero pe nengeteke ta ngaua ero poia ita ke ta poreke ngaNeHalang matana ero.

9 Pe a nauala ke nek iange lape lemopoinga nenge angau pulut mene ngaunganemur, helosio ia iri nenge leteria man-manna ngana kino mana ke te losio teumule nga poinga poreke ngana. 10 Nengeteke mele nenge letena manmanna nganakino mana, naue iong nge o ngaungau ngahatanga nenge aetapuna mur, lape melenem letena haka ke ngaua huros nenge tekalongia lange aetapunamur pule. 11-12Keletem matana ngana nem heporeke Iesusnena none nenge letenamanmannanganakino mana. Iange iong opoia i ke amneiteu ke nek nga utar nenge poreke pe utarnenge urana ero ol. Pe mele nem Kristusmete ke mene mule i ke ulolo. Ke poinganenge o poia poinga poreke ngana langetim e ke pomam, o poia poinga porekengana lange Kristus ke ulolo. 13 Ke nengeteke e ngaua ngaunga e pe e heporekeNon Soke nena none ke losio teu mule ngapoinga poreke ngana, lape e ngau mulehuros ero ol. Pomalam lape e poia tik e kelosio mule ero.

9Hekulkulonga Paulus Iech Nge Mene

Uruna Ero Nga Nena Ume1 Iau Non Soke nena hekulkulonga, pe

ute pele nge poiele iau nge e umeia nenaume ero. E naue ara Non Soke Iesus ngamatak ke ulolo? Pe lek ume nei laka nengepoia imo ke a lohot ke nena hana mur imonem. 2Mele hel te teke iau hekulkulongae ero pe imo a eteia ke iau hekulkulongae, iange lek ume nganangana lohot pe talapena pe penna nge imo ke ulolo.

3Nenge teke hana tetue iau nga helengalape e hele ala ak ke mai koi, 4 Pomereinge imem nai Parnapas nenge moume kemo halaua imo? NeHalang hekerkerengia imem ke mo poia ume nei, pe pomereinenge a nau at nge imem nga ngaungape ech unne ero? 5 Non Soke titina murpe hekulkulonga mur pe Petrus te menehehei nenge leteria manmanna ke te leiairi. Pe pomerei nge imem mai? Imem,toinge mo mene lemem hehei mur ke teiluluch nge imem nga ume nei iange Ne-Halang hekerkereng ia imem ke mange iripule. 6Eh, imo letemoma kemerei? A tekeiau pe Parnapas lape mo tango rara ume

7:39: Rom 7:2-3 8:1: Ume 15:29 8:2: Kal 6:3 8:4: Deu 4:39; 6:4; Kal 4:8 8:6: Epe 4:5, 6 8:9:Rom 14:13-15; Kal 5:13 8:11-12: Rom 14:15, 20 8:13: Rom 14:21 9:1: Ume 22:17-18; 26:16; 1Ko 15:8-99:2: 2Ko 3:2-3 9:4: Luk 10:8

1 Korin 9:7 243 1 Korin 9:25ke moume ke mo halaua imem nga motungamem?

7 Palinga hel ana hana mur te olol irisiporia aria ngaunga ero. Amo tei nengetue ume e pe ngaua ngaunga e nga umenem ero? Mele nenge nauele kolok murlape pip hote kolok heheina siuria einape inia pule. 8 Helenga nei lohot ngaita non letera matana ngana mana ero.Hotonga heleia ke ellemana ke pomai. 9KeHotonga nenge Moses hele ke teke; “Ngaetue nenge kolok i hakaka nga uit nganan-gana ke poi hotote paena mur, atom elehanna ero.” Pomerei nengeNeHalang poiahelenga nei, letena ia kau kolok neu mau?10 NeHalang letena ia ita ke ngana lakanenge poia helenga nem. Ke mele nengetutua pe nenge lululu, nga leteria nge teute eteia ke lape te mene ngaunga nga reriaume nenge te poia. 11 Ure nenge palaun-gana toto ngana koi nei; Imem motuengaunga tutuna nenga Opepengpeng ngaletemo ke haka. Pe singira ana ure nengea kalongia at nge imem i ure nenge kinomana. 12Mele hel te loloch urelu nge imoke ulolo pe pomerei nge imem? Lememkerkerenga palaungana toto nge iri pe heongana nge mo loloch urelu nge imo pulema?

Pe urelu nenge toinge mo lolochia ngeimo ngana koi mo mene ero. Iange moteke hehei pe hana tera hit tote Kristusnena helenga. Ke pomalam mo chumelemene ure meena ngana pe mopoia poinganem ero. 13 Imo a eteia ke iri nengete umume nga NeHalang nena tungingaana pele te menmene aria ngaunga ngaNeHalang nena tunginga ana pele. Pe irinenge te popoi tunginga nga tunginga anahatanga temene huros unne nga tunginganem. 14Ke pomalam mana Non Soke talueke teke iri nenge te haliu hotote helengaurana toto ngana, te mene halaunga ngareria ume nem pule.

15Non Soke talue helenga ke pomam peiau e mene halaunga unne e ero toto. Peheueu nenge ehas ia alalaha nei, e tanghaka halaunga nge imo ero. E teke e metetala mukam iange lemek ero nge mele uatoto ia iechinga nenge tunge iau. E iechtoto iange e mene uruk unne nge melepele ero. 16 Iau e haliu hotote helengaurana toto ngana pe e heto haka iau ia

ero. Iange NeHalang henonou hote iauke e poia ume nem, pe nenge teke e poiaume nem ero lape NeHalang nau urumeiau nga hoena. 17Nenge teke e haliu hotehelenga urana toto ngana nga iau sipoklemek ngak lape e mene uruk ia. Pe neiNeHalang i sipona henonou hote iau ngaume nei. 18 Pe lape e mene uruk utar ngaume nei? Uruk toto laka lom nenge; Eiech mana nge e haliu hote helenga uranatoto ngana lange hehei pe hana pe e longheke uruk ero. Lemek ero nge e mene utenge hehei pe hana nga ume nenge e haliuhotote helenga urana toto ngana.

Paulus Ume Ke Halaua Hehei Pe HanaLochloch

19 Iaunonpele nenanon iau erope eumenge mele pele ero pule. Iau sipok e talueiau ke eume nge hulua lochloch. Iangee teke e heole hana halang ke te nanasiaKristus. 20 Nga etue nenge etu luluch ngeIuta mur e nanas taua reria poinga muriange e teke e heole hana halang nge iri.Iri te nanasia hotonga nenge Moses pe iauero. Pe e nanas mene iri iange e teke eheolole iri. 21Pe nga etue nenge etu luluchnge iri nenge te nanasia hotonga nengeMoses ero, e nanasia reria poinga murpule iange e teke e heole hana lomonmonangana mur pule. Iau e nanasia Kristusnena hotonga pe e hile hote NeHalangnena hotonga ero. 22 Pe nge iri nengeleteria manmanna ngana kerkereng ero,etu luluch nge iri pe epoi ke pomange iripule. Pe eume ke kerkereng toto ke enanasia reria poinga mur lochloch iange eteke e heole hana halang nge iri. 23 E poiaure nemur nenge e helele ia nei iange eteke Iesus nena helenga urana toto nganasong ke langa kileng lochlolch. Pomalamiau lape e mene petanga unne pule ngapetanga nenge lohot nga helenga uranatoto ngana nei.

Ta Song Ke Kerkereng Ke Ta MeneTunginga

24 Imo a eteia ke songinga ana hanamur nenge te songsong iri halang pe ellemana nge iri lape mene tunginga. Poma-lam a song ke kerkereng pule ke a menetunginga pule.

25 Iri nenge te teke te koko teu ngahesalanginga nemur tela ke te mene

9:9: Deu 25:4; 1Ti 5:18 9:10: 2Ti 2:6 9:11: Rom 15:27 9:12: Ume 20:34; 2Ko 11:9 9:13: Deu18:1-3 9:14: Mat 10:10; Kal 6:6 9:16: Jer 20:9 9:20: Ume 21:20-26 9:22: 2Ko 11:29 9:25: Pil3:14; 2Ti 2:4-5; 4:7-8

1 Korin 9:26 244 1 Korin 10:21hengetoro kerkereng ngana. Tepoi ke po-mau iange te teke te mene tunginga. Petunginga nenge te mene nem lape tu keetue choro mana pe ita ta teke ta poia keta mene tunginga nenge tu ke koko. 26 Kepomalam e song ke kerkereng pe e songke pengpeng mana kela het nga songingahetala ngana. Pe pule epal ke pomanganon nenge penna chapar rara ero. 27 Epalia mautuk pe e hekerkereng ia singikke e haliu hote helenga urana toto nganalange hehei pe hana pe e eulo hot tote.Ke pomalam nga hoena lape e mene lektunginga.

10A Heto Heke Aetapuna Mur Ero

1 Titik mur pe liliuk mur, e teke letemola mule nga ure nenge lohot nge rera tetemur nge nike nenge te nanasia Moses. Iritei luluch nga ulu pe ulu nem nauele iri kenek pe te tamo tele nga ruach remenmenngana ke tela nga ele. 2 Iri tepoi ke po-malaka nga te mene henuninga nga ulu peruach pe te lohot keMoses nena hanamuria iri. 3 Pe iri lochloch te ngaua ngaunganengeNeHalangnena angkelo tunge langeiri. 4 Pe iri lochloch te inia ech nengeNeHalang nena angkelo tunge lange irinenge lele hot nga um. Pe umnemheilangia Kristus nge tu luluch nge iri. 5 Pe ero.Halang nge iri, NeHalang iech nga reriapoinga mur ero. Ke pomalam hemete irike koluria masio parai mana nga ich sanalomona.

6 Pe ure nenge lohot nge iri nem tekeheneue ita nenge ta teke ta popoi poingaporeke ngana. 7 A heto heke aetapunamur ero. Pe apoi ke pomange hana helnge iri nemur ero. Iange NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “Hehei pe hana teare sio ke te ngaupe tein pe te lohaka ke tehes rara.” 8 Kehehei pe hana nemur hel te poia poinganenge te salau rara pe NeHalang hemeteiri. Pe nga etue ellemana iri 23,000 temetelochloch. Ke pomalam a nanasia poinganenge iri te poia neu ero. 9Pe a ollaka hoteNon Soke nga lemo poinga poreke nganaana tuangachol ero. Iange hel nge iri tepoia poinga nempe ilimomur tehun lapue

iri. 10 Pe letemo inin pe a ngungunu iaNeHalang ero iange hehei pe hana nemur,hel nge iri tepoi ke pomam pe angkelonenge hunun, hun lapue iri.

11Ure nemur te lohot nge iri ke heneueita. Pe masio nga NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo ke hetore italochloch ngana, iange ta tutu nga etuehetala ngana mur lo.

12Ke imo nenge letemo tuanin ke a tekeames ke kerkereng nga letemomanmannangana lo, a nauala amo ke nek ol, ma lape alosio pule. 13Nenge teke ure meena nganalohot nge imo a eteia ke ure nem lohot talange hehei pe hana lo. Pe NeHalang i nonnenge hele ke manmanna pe nanas peng-peng ia nena helenga. Pomalam lape poiaure meena ngana nemur ke te heporeketote imo ero. I lape henonoua iongnga kuenenge halaua iong ke omes ke kerkerengke o takisia ure meena ngana nem.

Ahul Rumemo Ia Aetapuna Mur Pe ANanasia NeHalang

14 Ke pomalam titik pe liliuk mur, ahulrumemo ia aetapuna mur. 15 E hele langeimo iange letemomatana lo ke imo sipomoa amnei teu ke nek toto nga lek helenga.

16 Nga etue nenge ta hele urana petain nga eulinga nga ngaunga nenge NonSoke, ta lohot ke ita elle mana nga Kristuseina. Pe nga etue nenge ta ngaua ngaunganenge ta reke, ta lohot ke ita elle mananga Kristus mirana. 17 Ita halang toto pengaunga elle mana. Pe ta lohot ke ita ellemana iange ta ngaua ngaunga elle nemmana.

18 Letemo metene Israel mur. Iri te het-alaulau pe te ngaungaua ngaunga nengete popoi tunginga ia lala nge NeHalangpule. 19 Iau mai e helele ia utar toto mai?Ngana kai ngaunga nenge te kalongia lalange aetapuna mur mai? Eh, e helele ia kaiaetapuna mur mai? 20 Ure nenge e heleleia ngana koi nei; Utar nenge hana nengete eteia NeHalang ero te popoi tunginga ianga reria hatanga, te poia lange NeHalangero. Te poia la laka nge uneinei mur pe iaulemek ero nge atal teu luluche imo langeuneinei mur. 21 Nenge teke ain nga NonSoke ana eulinga lo, ain nga aetapuna muraria eulinga ero ol. Pe nenge teke a ngau

9:27: Rom 8:13; 13:14 10:1: Exo 13:21-22; 14:22-29 10:3: Exo 16:35 10:4: Exo 17:6; Num 20:1110:5: Num 14:29-30 10:6: Num 11:4, 34; 1Ko 10:11 10:7: Exo 32:6 10:8: Num 25:1-9 10:9: Num

21:5-6 10:10: Num 16:41-49 10:16: Mat 26:26-28 10:17: Rom 12:5 10:18: Lev 7:6 10:19:1Ko 8:4 10:20: Deu 32:17; Hem 9:20 10:21: 2Ko 6:15-16

1 Korin 10:22 245 1 Korin 11:14nga hatanga nenge Non Soke lo, a ngaunga hatanga nenge aetapuna mur ero ol.22 Ita ta teke ta helete inin ia Non Soke lakanga poinga nenge pomam. Ia kikira toto kemange i kai?

Ta Heto Heke NeHalang Ene Ke Kokoes23 “Ita nakura nge ta poia ure lochloch.”

Nei manmanna pe e hele lange imo, urelochloch ngana te urana ero. “Ita nakurange ta poia ure lochloch.” Pe ure lochlochngana te halaua ita ero. 24 Ke pomalamletemia mele hel ke o halaua iri pule.Letem tu mana nge iong toro ero.

25 Huros nenge te ololia nga ingalamatana o mene pe o ngau pulut mene. Peletem una ia onteinga nemur nenge pomaiero; “Huros nei at langai pe tepoi utarana ia?” 26 Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke, “Ichpe ure lochloch ngana nenge tetu nga ichNeHalang nena ure mur ia iri.”

27 Nenge teke mele hel nenge leteriamanmanna ero, te iua iong kela o ngaululuch nge iri, o ngau pulut mene utarnenge te tunge lange iong. Pe ngaunganem at ngana pe ana ume nge merei oontei rara ia ero. 28 Pe nenge teke melehele lange imo ke teke, “Ngaunga nem tekalongia lange aetapunamur lo.” Nga etuenenge o longe ke pomau o ngaua ngaunganem ero ol. Iange e teke letemia melenenge hele lala nge iong nem, ke i puleeteia ke ngaua ngaunga nem ero. 29 Iau eheleia a amnei teu ngamo nga ure nengeurana pe poreke ero. E helele ia kou meleneu amnei teu ngana. Iau nakuk nge engau pulut mana pe mele pele poi ele iaunga lemek ngak ero. 30 Nenge teke e heleurana lange NeHalang nga ngaunga nengee ngaua, pomerei nenge mele pele heleporeke iau nga ngaunga nenge e heto hakaNeHalang ia?

31 Ke imo pule a heto heke NeHalangnga ure lochloch ngana nenge a popoia.Ngaunga nenge a ngaua pe utar nenge ainia, a heto heke NeHalang ia. 32 Pe atuke nek mana, ma lape a heporeke Iutamur pe hana lomonmona mur pe hehei pehana nga mata nenge NeHalang nga lete-ria manmanna ngana. 33 Apoi ke mangeiau ke a halaua hehei pe hana. Iange iauletek ia iau sipok ero. Letek ke e teke e

halaua hehei pe hana ke NeHalang menemule iri.

111A nanasia lek poinga iange iau e nana-

sia Kristus nena poinga.Poinga Nenge Ta Hetalaulau Pe Ta Popoia

2 Iau e iech toto nge imo iange letemometene iau pe a nanasia ure lochlochnenge e hetoro sue lange imo. 3 Pe e tekea eteia ke hana lochloch aria soke lakaKristus pe hehei mur aria soke laka eriamur pe Kristus ana soke laka NeHalang.4 Ke nenge teke none ruchite palpalnape hetalaulau nem pe haliu hotote NeHa-lang nena helenga nenge tunge lala nge i,hemeia Kristus nga poinga nem. 5Pe heheinenge te ruchite palpalna pe hetalaulau,nem pe haliu hotote NeHalang nena he-lenga nenge tunge lala nge iri, te hemeiaeria mur nga poinga nem. Poinga nemellemana ke pomange hehei nemur nengetelak sio lochloche palpalria ina pe temeiairi. 6Nenge teke heie ruchite palpalna ero,urana nge te here palpalna pe te laksue kelasus. Pe nenge tekemeia i nge te here pal-palna pe te laksue iok, urana nge ruchitepalpalna. 7 Pe non pele ruchite palpalnaero. Iange NeHalang umeia non nem kenakuna pomange I pe ngana sipona tu teunge non nem. Pe hana nakuria pe ngariatoto tu nge hehei. 8 Iange NeHalang umehote none nga hehei singina ero. NeHa-lang ume hote heie nga none singina. 9 Peume hote none ke halaua heie ero. I umehote heie ke halaua none. 10 Ke pomalamurana nge heie ruchite palpalna pe haliuhote NeHalang nena helenga, poinga nemurana nga NeHalang nena angkelo murmataria.

11 Oe, nem nge hehei mur. Pe nengeita lochloch tatu ngara luluch nge NonSoke, none tu ke i toro ero pe heie tu kei toro ero. 12 Iange nge nike, hei nengetengene ana lohot nga none singina, penga hoena hehei te hohoe hana mur ol.Pe ure nemur te lohot ke pomalam ngaNeHalang lemene ngana. 13 Imo sipomo aamnei teu langa helenga nei: Nenge tekeheie ruchite palpalna ero pe hetalaulaulange NeHalang, poinga nem urana maero? 14 Nga tanau ngara, none tuahe

10:22: Deu 32:21 10:23: 1Ko 6:12 10:24: Rom 15:1-2 10:26: Psa 24:1 10:28: 1Ko 8:7 10:30:1Ti 4:4 10:31: Kol 3:17 10:32: Rom 14:13 10:33: 1Ko 9:20-22 11:1: 1Ko 4:16 11:3: Gen3:16; Epe 5:23 11:7: Gen 1:26-27 11:8: Gen 2:18-23

1 Korin 11:15 246 1 Korin 12:6mule i nga palpalna ina nenge hou kehalang. 15 Pe nenge heie palpalna inahou ke halang, urana iange nena olengahaka ia. 16 Amo pele tuinaunau rara eroiange imem pe NeHalang nena mata murlochlochmo nanasmene kue nei ke poma-lam mana.

Ngaunga Nenge Non Soke(Mat 26:26-29; Mak 14:22-25; Luk 22:14-20)

17 Nga lek helenga mur nenge e tunghotote nei, lape e heto haka imo ia utepele ero toto. Iange e naue ke nga lemopoinga nenge a eukirau ke a hetalaulau,ute pele nge urana lape lohot ia ero. 18 Eteke e hele ke pomai mukam. E longenge te teke nga etue nenge a hekirau kea hetalaulau, alas hulu helel pe a are kemullimo elle ero, pe iau letek manmannaunne nga helenga nem. 19 Pe poinga nemlohot ke henonou hot pengpeng ia itei heltoto nenge te nanasia helenga manmannatoto ngana. 20 Nga etue nenge a eukirauke a ngau, a tekema a ngaungaua ngaunganenge Non Soke, pe i ero la. 21 Iange ngaetue nenge a ngaungau a kulala hel ero.Amo hel te hemukmuka ngaunga pe teinke aria hauaua lo pe hel te metmete ariakura. 22Pomerei? Lemo pele ero toto lomange a ngau pe ain? Imo a teke a at ke ahesalang ulu mene mata nenge NeHalangpe a hemeia iri nenge reria ure ero, ae?Lape e heleia imo ke pomerei? A teke eheto heke imo nga lemo poinga nem? Erototo.

23 Hengetoro nenge e mene nge NonSoke, e hetore lange imo ke ulolo: Ngamiliko nenge te tung heke Non Soke Iesuslanga hana poreke ngana mur peria, menengaunga 24 pe hele urana lange NeHalang.Ke het pe reke pe hele, “Mirak koi nei. Amene pe a ngaua. A poia poinga nei peletemo metentene iau.” 25 Iok, te ngau kehet pe mene eulinga pe poia ke pomalampule, pe hele, “Eik koi nei a mene pe ainia. Eik nenge NeHalang poi nena tomungahel heueu ngana ia. A poia poinga nei peletemo metentene iau.” 26Nenge nei lunamai koi, nga etue lochloch nenge a ngauangaunga nei pe ain nga eulinga nei, a helehote Non Soke mete ngana kela het ngaetue nenge at mule.

27 Pe mele nenge poi esalanginga manake ngaua ngaunga pe in nga eulinga nenge

Non Soke, mele nem poi poreke Non Sokemirana pe eina ke ulolo. 28 Ke pomalamimo elle pe elle anau teu la mule ngaletemo ke nek mukam. Ke het ol laka angaua ngaunga pe ain nga eulinga nem.29 Iange mele nenge ngau pulut mene NonSoke mirana pe in pulut mana nga eulinganem pe eteia luna ero, poi haka ana ngeNeHalang ke ulolo. 30Ke ngana laka nengeimo halang singimo haleles pe a makukleilei pe amo hel te metmete. 31 Pe nengeteke ita sipora ta amnei teu at mule ngeita ke nek talamukam, nem lape NeHalangamnei teunga rera poingamur ero ol. 32Penenge teke Non Soke amnei teu at nga rerapoinga mur, urana iange i teke hetore itake ta erue luluchngehehei pe hananga ichnei ero.

33 Ke pomalam titik mur pe liliuk mur,nenge teke a eukirau ke a ngau ngangaunga nenge Non Soke, a kulkulala helmukam. 34 Pe nenge teke mele mete anatoto, ngau tala nga nena pele mukam.Iange lape a poia poinga poreke ngana peNon Soke amnei teu langa lemo poinganem.

Ure hel tetu kura pe nga etue nenge eatke e lohot nge imo, lape e hepeng hotelange imo ol.

12Opepengpeng Nena Tunginga Mur

1 Iok, titik mur pe liliuk mur imo a onteiiau ia tunginga mur nenga Opepengpengpe lape e hele teu langa nem pule. Iaue teke a eteia ure nem kenek toto. 2 Ngenike letemo manmanna nge Non Soke erokura pe te mene imo kela a heto hekekeaetapuna mur nenge ngaria tuteu nge iriero. 3Ke pomalam e teke e hemallaha hotelange imo ke pomai; Mele nenge NeHalangOpene tuteunge i hele poreke Iesus ero. Pepulemele nengeOpepengpeng tuteunge i,lape hele ke teke Iesus i Non Soke.

4 Opepengpeng nena tunginga mur irialtototo, pe Ope elle mana nem tung hotetunginga nemur. 5 Pe kue halang nge tapoia ume lange Non Soke pe Non Soke ellemana. 6 Pe ume kuena ngana mur halangnenge ta popoia. Pe NeHalang elle manape i toro mana halaulaua ita nga rera umelochloch ngana nemur.

11:18: 1Ko 1:10-12 11:25: Exo 24:6-8; Hip 8:8-13 11:27: Hip 10:29 11:32: Hip 12:5-6 12:2: Hab2:18-19 12:3: 1Io 4:2-3 12:4: Rom 12:6

1 Korin 12:7 247 1 Korin 12:31

7 Pe Opepengpeng henonoua kue uranangana nge ita elle pe elle ke ta halauaNon Soke nena hana mur lochloch. 8 KeOpepengpeng nem halaua mele hel ke teetei tote NeHalang letena tuanin nganamur. Pe halaua hel ke te urana toto ngaleteria matana ngana nenge te hetottorehehei pe hana. 9 Pe hel, Ope elle nemtunge leteria manmanna ngana mur. Peiri nenge te hemasmasia haleles kina mur,Ope elle nem mana tunge tunginga nemlange iri pule. 10 Pe Ope nem tunge kerk-erenga lange mele hel ke te popoi mer-akulo. Pe mele hel te mene kerkerenganenge te lohot ke iri hetatalonga nga Opeelle nemmana. Pemele hel leteriamatananga nenge te longo urumrume NeHalangOpene pe ope altoto ngana mur, Ope ellenem tunge tunginga nem lange iri pule. PeOpe elle nem tunge tunginga nenge melehel leteria matana nga nenge te heleiamele hel reria helenga. Pe Ope elle nemtunge lete matana ngana lange mele helke te hele urumrume helenga nemur luria.11 Ke Opepengpeng elle nem nena umemur koi nei. Pe tunge ume nemur langemele elle pe elle nga lemene ngana.

Kristus Pomalaka Nga Aetana Pe Per-perna Mur Ita

12Kristus singina elle mana ke pomangaae tana nge elle mana pe perperna murhalang. Ke ita hehei pe hana ita ae per-perna mur pe tara elle mana iange tatuahot nga Kristus singina. 13 Hel nge ita iriIuta pehel iri hana lomonmonanganamurpe hel te umume nge hana hel pe hel teume nge hana hel ero. Pe ita lochlochta mene henuninga nga Opepengpeng ellemana nenge NeHalang tunge ke tu teu ngeita.

14 Ke ita non singira ana lala elle manaero, singira ana lala pe lala. 15 Nengeteke mele apena hele ke teke, “Iau perimiau ero, pomalam etu luluch nga singimero.” Pomerei mele neu apena tu luluchnga singina kura ma ero? 16 Pe nengeteke talngana hele ke teke, “Iaumatam iauero, pomalam etu luluch nga singim ero.”Pomerei? Mele neu talngana tu luluchnga singina kura ma ero? 17 Nenge tekematara rongo heke singira lochloch, lapeta longo ke merei? Pe nenge teke talngararongo heke singira lochloch, lape tasaka

ure inangana ke merei? 18 Nga NeHalanglemene ngana tal teua utarra nemur ellepe elle at nga singira ke rorol. 19 Nengeteke singira lochloch te lohot ke aperaitoro mana, lape singira ero pe aperia itoro mana tu. 20Ke singira unne nemur irilochloch tetal hote singira ke elle pe rorol.

21 Poinga nei lohot nge mele ero kuranenge matana hele langa penna ke teke,“Lemek ero iong.” Pe palpalna hele langaapena ke teke, “Lemek ero iong.” 22 Penenge teke singira unne hel nemur nengemakuk mana iri ero, lape singira tu kenek ero. 23 Singira unne nemur nenge tameimei ita ia ta heron hite ke nek toto. Pesingira unne nemur nenge nakuria uranaero pe tetu kome taheo ele pe ta nauele kenek toto. 24 Pe singira unne nemur nengetetu mallaha ta nauele ke nek ke pomauero. Pe NeHalang ume hote singira pe talluluche ana lala mur ke elle. Pe heto hotesingira unne nemur nenge te talkomkomearia ume. 25 Ke pomalam singira unnees keke hot ke i toro ero, iri lochlochtetu ke elle ke te halau hel pe te ume keelle. 26Ke nenge teke singira unne amneiamelmelenga, ta amneia melmelenga nemnga singira lochloch. Penenge teke te hetoheke singira unne, ta amneia iechinga ngasingira lochloch.

27 Ke imo NeHalang nena hana mur,Kristus singina laka imo. Pe imo elle peelle Kristus singina unne ia. 28 NeHalangtal hot tele hana hel nga mata nengei ke iri hekulkulonga ke het pe hetata-longa mur ke het pe hetoronga mur. Petal hote hel pule nenge te hele pe urelulohot manmana, pe nenge te hemasmaspe nenge te halaulaua hehei pe hana penenge te nauele ume kuena ngana murpe nenge te eteia helenga kuena nganamur. 29 NeHalang tal hote ita lochlochke ita hekulkulonga ero pe ita lochlochke ita hetatalonga ero pe ita lochloch keita hetoronga ero pe ita lochloch ke itahana nenge ta popoi merakulo ero. 30 Petal hote ita lochloch ke ita hana nengete hemasmas ero pe ita lochloch ke itahana nenge te eteia helenga kuena nganamur ero pe ita lochloch ke ita hana nengete hele urumrume helenga luria mur ero.31 Imo mutemo tau totote tunginga pa-palauna mur.

12:11: 1Ko 7:7 12:12: 1Ko 10:17 12:13: Kal 3:28 12:27: Rom 12:5 12:28: Epe 4:11-12 12:31:1Ko 14:1

1 Korin 13:1 248 1 Korin 14:6Pe ana kue toto nenge lape e henonou

imo ia ngana koi nei: Mutemo taua pekng-amo mur.

13Mutenga I Ure Nenge Palaungana Toto

1 Nenge teke e heleia helenga kuenangana e pe angkelo mur reria helenga pemutek taua hehei pe hana ero, lape halikpalalas ulu mana ke pomalaka nga harioalngana. 2 Pe nenge teke e mene tunginganenge lete matana ngana ana pe nengee hetatatalo pe e eteia ure talkomkomengana mur nge NeHalang, pe nenge tekee mene tunginga nenge lete manmannangana ana nenge heloloune hengene murpe mutek taua hehei pe hana ero, lapeepoi ke pomanga alolap nenge te saua ngasausaunga. 3Nenge teke e tung lochlochelek ure mur lange iri nenge reria ure erope pule e tung teumene singik ke temakianga oan pe mutek taua hehei pe hana ero,lape e mene ute pele nge urana ero.

4 Mele nenge mutena tautaua hehei pehana, tu ke nek manmana pe poi ke uranamana pe memeleia mele hel reria ure erope palut laka rara ero pe heto heke isipona ero. 5 Ngana tano manmana pena polo tana ero pe letena inin ke ueiueiero pe letena heke poinga poreke ngananenge te poia lange i ero. 6 Pe pule melenengemutena taua hehei pe hana, iech eletote helenga manmanna ngana pe poingaporeke ngana iech ele ero toto. 7Pe takisiaure meena ngana mur lochloch pe rahiteletena manmanna ngana pe mes ke kerk-ereng ke takisiamelmelengamurpe kuleleNeHalang ke halaua i.

8 Ke mutenga hetala ngana ero toto.Pe helenga hetatalonga nenge at nge Ne-Halang lape het pe helenga kuena nganamur nenge hehei pe hana te helele ia lapetehet pule pe lete matana ngana nengehehei pe hana te menmene lape tehetpule. 9 Iange ita leteramatana ngana unnesune mana pe pule ta mene lochlochehelenga hetatalonga ero. 10 Pe nga etuenenge ure manmanna toto ngana at, unnesune nenge tamenmene iri nem lape tehetlochloch. 11 Ana helenga laka nenge; Ngaiau kino ngak e hele ngak pe e amnei teungak nga ure mur pe letek tuanin ngakpomange aina kinkino ngana. Pe ngaetue nenge iau palaungana ol e hile hote

poinga nenge aina kinkino ngana ke lasussapele. 12 Heueu nei tanau piriuriu meneNeHalang ke pomanga ute hel nge hussuasa mana nga silonga pe nga hoena lapeta naue i ke mallaha toto ol. Heueu neita etei par manmana pe nga hoena lape taetei lochloche ol. Lape ta etei lochloche kepomange I nge etei lochloche ita.

13 Pe ure mol nenge tetu ke kokoesngaria koi nei; lete manmanna ngana pekukul alanga pe mutenga. Pe ure nengepalaungana toto nge iri mol, ngana lakamutenga.

14Tunginga Mur Nenga Opepengpeng

Nenge Palaungana Toto1 Iok, aume ke kerkereng toto ke a mene

poinga nengemutemo taua hehei pe hana.Urana nge a mene tunginga mur nengeat nga Opepengpeng. Pe tunginga nengepalaungana toto ngana laka nenge hetat-alonga. 2 Pe mele nenge mene tunginganenge helele ia helenga kuena ngana mur,hele lala nge hehei pe hana ero, hele lalangeNeHalang. Iangehelenganengeheleleia iri nem i helenga talkomkome nganamur nenge at nga Opepengpeng pe huluate eteia luna ero. 3 Pe iri nenge te hetatalohotote NeHalang nena helenga, te halauahehei pe hana pe te hekerkereng ia leteriamanmanna ngana pe te poia leteria ke make nek. 4 Iri nenge te helele ia helengakuena ngana mur te hekerkereng mul-mule iri siporia. Pe iri nenge te hetatalohotote NeHalang nena helenga te hekerk-ereng ia hehei pe hana lochloch, nga matanenge NeHalang nga leteria manmannangana mur. 5 Iau mutek ke e teke toingeamene tunginga nenge a helele ia helengakuena ngana mur. Pe mutek toto ke eteke amene tunginga nenge a hetatalohotote NeHalang nena helenga. Nem i urepalaungana iange lape halau tote hehei pehana. Pe nenge teke a helele ia helengakuena ngana mur, urana nge a hele hotehelenga nemur luria. Ke pomalam lapehalaua hehei pe hana lochloch nga matanenge NeHalang.

6 Titik mur pe liliuk mur, nenge tekeeat nge imo pe e hele ia helenga kuenangana hel pe e hele hote luna lange imoero, lape e halaua imo ke merei? Nengeteke e hele lange imo nga helenga nenge

13:2: Mat 17:20 13:6: Rom 12:9 13:7: 1Pi 4:8 13:13: 1Te 1:3 14:1: 1Ko 12:31; 14:39

1 Korin 14:7 249 1 Korin 14:27NeHalang tunge at nge iau pe e tungelete matana ngana lange imo, pe e poiahelenga hetatalonga pe e hetore imo ngahelenga nemur luria, lape e halaua imo kenek. 7 Ure nemur nenge ngaria te tuteunge iri ero ke pomanga iu pe hario, tepoike pomalam pule. Nenge teke elle alnganaaltoto pe e alngana altoto lape ta nanasiatei ke tatul heke peunga kanna? 8Pe nengeteke ngalum paena alngana ke nek ero,lape hana te lohaka ke tela nga hunelingama ero? 9 Imo pule apoi ke pomalam.Nenge teke a heleia helenga e nge altotolange mele, mele nem lape eteia helenganem luna kemerei? Lemhelenga nem lapehesil sio mana paiam.

10 I manmanna ke helenga altoto nganamur halang tetu nga ich nei. Pe helengalochloch ngana nem luria pule la. 11 Penenge teke mele heleia helenga e pe eeteia luna ero, nakunapomanga i nenangakileng e pe iau lek nga kileng e. 12 Ke imoapoi ke pomalammana iange a teke amenetote tunginga nemur nga Opepengpeng.Pe urana nge a mene tunginga nenge ha-lau tote mata nenge NeHalang.

Utar Nenge Ta Poia Pe Ta Heleia HelengaAltoto Ngana

13 Ke pomalam mele nenge teke helenga helenga altoto ngana, urana nge heta-laulau pe onteia NeHalang nga tunginga,tunginga nenge halaua i ke hemallahahote helenga nem luna. 14 Iange nengeteke e hetalaulau nga helenga nenge al-toto, opek hetalaulau pe letek tuaninngana tu nga hetalaulaunga nem ero. 15Kelape epoi ke pomerei? Iau e teke e heta-laulau nga opek pe e hetalaulau nga letektuanin ngana pule. Pe e teke e peupeunga opek pe e peupeu nga letek tuanininngana pule. 16Ke nenge teke mele hel tetululuch nge iong pe te esia iong nge o hetohekeke NeHalang nga opemmana, iri lapete hele ke merei? Lape te hele ke, “OeManmanna.”? Pa nem ero iange te eteiautar nenge o helele ia ero. 17 I manmannake lem hetalaulaunga nenge opoia langeNeHalang urana, pe hetalaulaunga nemhekerkereng ia mele hel nenge tetu luluchnge iong leteria ero.

18 Poinga nenge ta helele ia helenga al-toto ngana i urana. Iau e popoia ke halanglo pe e hele urana toto langeNeHalang nga

nem. 19 Pe nga etue nenge hehei pe hananga mata nenge NeHalang te heukirau, eteke e hele nga helenga nenge te eteia kee hetore iri. E hele ngak ia nem urana totonga nenge ehele nga helenga altoto ngananemur.

20Titikmur pe liliukmur, letemo tuaninngana poi ke mange aina kinkino nganaero. Letemo tuanin ngana poi ke mangehehei pe hana nenge te mera lo. Pe uranange apoi ke manga mamau mur nengete popoia poinga poreke ngana mur ero.21NeHalang nena helenga nenge tehas sueke ulolo hele ke teke,“Lape e poia hana lomonmona ngana mur

nenge reria helenga altoto ke te helelange hana nemur,

pe hana nemur lape te longo taua iau erototo.”

22Ke helenga altoto ngana nemur tepoike manga lala nenge heilangia NeHa-langnena kerkerenga palaungana lange irinenge leteria manmanna ero. Pe helengahetatalonga halaua iri nenge leteria man-manna. 23 Ke nenge teke hehei pe hananga mata nenge NeHalang te heukirau pete helele nga helenga altoto ngana mur,pe iri nenge te eteia ero pe iri nengeleteria mamanna ero tei teu pe lape tehele ke teke, “Imo nge lape amo hauhauaiam!” 24 Pe nenge teke a hetatalo hototeNeHalang nena helenga nemur, nengetunge lala nge imo pe iri nenge leteriamanmanna ero tei teu, lape lemo helenganemur tua tote leteria nga reria poingaporeke ngana mur. 25 Pe leteria tuaninngana mur nenge tetal komkome lape tehele hote nga mallaha. Pe lape te tualousio pe te heto heke NeHalang pe te hele kete teke, “Manmanna toto ke NeHalang tuluchluch nge imo!”

Ume Nemur Nenge Ta Hetalaulau PeTapopoia

26 Titik mur pe liliuk mur, ure nenge eteke e helele ia ngana koi nei: Nga etuenenge a eukirau ke a hetalaulau, melemene peunga pe mele hetottoro pe melehele hotote NeHalang nena helenga nengetunge lala nge i, pe mele helele ia helengaaltoto ngana pe mele hele hotote lunamur. A poia ure lochloch ngana nei kea hekerkereng ia mata nenge NeHalang.27 Nga nenge a hele nga helenga nenge

14:20: Epe 4:14 14:21: Isa 28:11-12 14:23: Ume 2:13 14:24: Ioa 16:8 14:26: 1Ko 12:8-10

1 Korin 14:28 250 1 Korin 15:11altoto amo mol mana te hele. Elle heleke het pe nai ngana ke het pe mol nganape het sapele. Pe mele e pule nge heleurume helenga nemur luria. 28 Pe nengeteke mele e nge hele urumrume helengamur luria ero, iok, mele nenge teke helelenem reng mana pe hele mana lala ngeNeHalang nga letena ol.

29 Pe hetatalonga iri nai ma mol manate hele pe imo lochloch a longo teu langareria helenga tang ngana ke nek. 30 Penenge teke NeHalang nena helenga lohotngemele nenge kilkila nga lamam, i nengehelele nem reng mukam. 31 A nanasiapoinga nei ke imo elle pe elle a hele hoteNeHalang nena helenga. Pomalam lapehehei pe hana te eteia pe hekerkereng iairi. 32Hetatalonga mur te haliu hotote Ne-Halang nena helenga pe te hele ke het ngairi siporia lemeria ngana mana. 33 IangeNeHalang i non nenge hepiriu elele uremur ero. Pomalam lemene ke teke tatu kenek pe letera pulu ala nga ute e ero.

Nga etue nenge hehei pe hana ngamatanenge NeHalang te eukirau ke teole haria,34hehei iri muka ia helenga e ero. Iri teareke terengmana ke pomanga Iutamur reriahotonga hele ngana. 35Pe nenge te teke teetei teu langa ute, tela mule nga reria peleol laka te ontei hotote eria mur ol. Ke heongana toto nge heie hele nga etue nengeiri mata nenge NeHalang te hekirau iangelape hemei mule i.

36 Lape NeHalang nena helenga hunange imo pe imo nge a tung hote iamae? Pe lape helenga nem la nge mele helero pe lohot mana nge imo, manmannakai? 37 Mele nenge teke i hetatalonga pemene lete matana ngana nga Opepeng-peng, urana nge heleia pule ke teke urenemur nenge ehas ia lala nge imo nei, NonSoke nena hotonga mur ia iri. 38 Pe nengeteke lemene ero ia, iok a longo taua i ero.

39 Ke pomalam titik mur pe liliuk mur,a hetatalo hote NeHalang nena helenganenge tunge lala nge imo ke kerkereng. Peaheo ele imo nge a hele nga helenga altotongana mur ero. 40 A poia ure lochlochngana ke urana pe a nanasia ke pengpeng.

15Kristus Maul Haka Mule Ngana

1 Iok titik mur pe liliuk mur, e tekeletemo metene helenga urana toto ngananenge e haliu hote lange imo ke a menepe letemo manmanna ngana mes ke kerk-ereng ia ke ulolo. 2 Ke nenge teke arahite helenga urana toto ngana nenge ehaliu hote lange imo ke kerkereng, lapeNeHalang mene mule imo. Pe nenge tekeletemo manmanna ia ero lape helengaurana toto ngana nemhalaua imo ero toto.

3-4 Helenga nenge e mene i helenganenge palaungana toto pe e heleia langeimo lo. Ana helenga koi nei:“Kristus mete ke saua rera poinga poreke

ngana mur ke te lasus toto.Tealo hite I pe ma ke etuene mol nga

polope nga etue mol ngana maul haka mule.

Pe nem pete tote NeHalang nena he-lenga nenge te hassue ke ulolo.”

5 Pe hetei hote i lange Petrus, ke het pehetei hote i lange hekulkulonga analochpe nai nem. 6 Ke het hetei hote i langenena hana mur lochloch nenge leteriamanmanna nge i ke te esia i ke hele ngaetue ellemana. Hana nemur aria sisalangaele haka toto nga nenge iri ana non kinalime iri lime (500). Hana nemur hel temete lo pe halang tetu ke te maulul kura.7Pe hetei hote i lange Ieims pule ke het penge hekulkulonga ana hana mur lochloch.8 Pe nga hoena toto ol hetei hote i at ngeiau, pe iau epoi ke pomalaka nga melenenge te hoho lele.

9 E hele ke pomai iange iau e ele siomana nge hekulkulonga mur. Pe uranange a hetue iau ke hekulkulonga ero iangee heporeke tote hehei pe hana nga matanenge NeHalang. 10 Pe NeHalang letena iaiau ke pomalam e lohot ke iau non nengepomai. Pe eume ke kerkereng toto ngehekulkulonga mur, ke pomalam letenaporeke ngana nem hesil sio mana nge iauero. Pe iau toro e poia ume nei ero iangeNeHalang letena poreke ngana halaulauaiau nga ume nei. 11 Pe nenge teke ehaliu hote helenga pe letemo manmannape hekulkulonga nemur pule te haliu hotehelenga pe letemo manmanna, ute pelenga nem ero.

Tamaul Haka Ngara Nga Metenga14:29: 1Te 5:21 14:34: 1Ko 11:3; 1Ti 2:12 14:37: 1Io 4:6 15:3-4: Isa 53:5-12; Mat 12:40; Ume 2:24-3215:5: Mat 28:16-17; Luk 24:34 15:7: Ume 1:3-4 15:8: Ume 9:3-6 15:9: Epe 3:8; 1Ti 1:15 15:10:

2Ko 11:23

1 Korin 15:12 251 1 Korin 15:3612 Imem mo haliu ke mo teke NeHalang

hemaul hekemule Kristus ngametenga pepomerei amo hel te teke iri nenge te metelape te maul haka mule ero? 13 Iok, nengeteke pomam, pomerei nge Kristus? Lapemaul haka nga metenga ero pule? 14 Kenenge teke Kristus maul haka mule ero,lemem hengetoro mur lape hesil sio manape letemo manmanna ngana nem lapeluna ero. 15 Pe pule nakuna nenge imemmo pallaklaka mana ia helenga nenge moteke NeHalang hemaul heke Kristus. Iangenenge teke manmanna ke iri nenge temete te maul haka mule nga metenga ero,iok NeHalang hemaul heke mule Kristusero. 16 Ke nenge teke iri nenge te mete temaul haka mule nga metenga ero Kristuslape maul haka ero pule. 17 Pe nenge tekeNeHalang hemaul heke mule Kristus ero,letemomanmanna nganamur luria ero pelemo poinga poreke ngana mur tetu kura.18Pe pule iri nenge leteria manmanna ngeKristus pe te mete, te erue mana ke telasus. 19 Pe nenge teke letera manmannange Kristus nga tatu ngara nei mana, pe eero ol lape ta mene poreke tote nge heheipe hana lochloch nga ich.

20 Pe i manmanna toto ke NeHalanghemaul hekeKristus ngametenga keheluekue nge iri nenge te mete nge lape te maulhaka pule.

Iesus I Mukaia Maulinga21 Ke none helue kue nenga metenga

ke lohot nge hehei pe hana ke pomalamnone pule helue kue nenga ta maul hakamule ngara ke lohot nge hehei pe hana.22Metenga at nge ita lochloch nge Antam.Ke pomalam ta maul haka mule ngara atnge Kristus. 23 Pe mele elle pe elle kuleleana etue nenge lape maul haka muleia.Kristus helue kue lo pe nga at mule ngana,iri nenge te nanasia i lape te maul hakapule. 24 Ol pe etue nei hetala ngana lapelohot ol: Nenge Kristus lape hekou sue ho-tonga papalau ngana mur pe hana nengereria kerkerenga halang pe ope nga tapasana reria kerkerenga mur. Hekou sue irike het pe tung heke naungaala ana umelanga NeHalang penna. 25 Iange Kristus inaungaala ana non nenge nauele kileng.Pe nauele kileng ke la het nga etue nengehekou sue nena ngarang mur lochloch petal sue iri nga apena ene. 26 Pe Kristus

nena ngarang nenge lape hekou sue ngahoena, ngana laka metenga. 27 NeHalangnena helenga nenge tehas sue ke ulolohele ke pomai, “Tal sue ure lochloch ngananga apena ene.” Nei mallaha ke NeHalangtuteu luluch nga ure nemur nenge tal sueiri nga Kristus apena ene nem ero. 28 IangeKristus lape nauele ure lochloch ngananenge NeHalang tal sue nga apena ene. Kehet pe Tuna Kristus lape tal sio mule i ngeNeHalang nenge tal susue ure nemur ngaapena ene nem. Ke NeHalang lape naueleure lochloch ol.

29 Iok, a longo at nga nei: Iri nengete mete lo hana hel te mene muria ke tehenune iri. Pomalam iri nenge te metenem lape te mene maulinga. Pe nengeteke manmanna ke iri nenge te mete temaul hakamule ngametenga ero, pomereinenge hana nemur te poia poinga nei?30 Anau at nge imem pule. Imem momatau metenga ero pe mo rahite ume neike kerkereng. Pe nenge teke helenga nemmanmanna pomerei nenge mopoi ke mai?31 Titik mur pe liliuk mur, e hele ke man-manna toto lange imo. Nga etue lochloch ekulala mana metenga. Pe e iech toto iangeimo a nanansia ara Non Soke Iesus Kristuspomalamepoia helenganei. 32 Iau pehananenge tepoi ke manga ur hinolo mur ngeEpesus, mo hunel ia helenga nem pe lapehalaua iau nga letek manmanna ngana kemerei, nenge teke iri nenge temete lape temaul haka mule ero? Lape tapoi mana kepomanga helenga nenge hele ke teke,“Ta ngau pe tain nike

iange nge rou ta mete.”33A nauala amo kenek iange lape mele helte channanga ia imo. Pe atu luluch ngehana porekreke nganamur ero iange hananenge pomam te he porekreke rera poingaurana ngana mur. 34 Letemo matana kenek mule pe a hile lemo poinga porekengana mur. Pe amo hel nge imo te eteiaNeHalang ero toto, ameia imo nga nei erokai?

Singi Nenge Lohaka Mule Nga Metenga35 Iok, nenge teke amo hel nge imo te

ontei ke te teke, “Iri nenge te mete lapete maul haka ke pomerei? Pe lape singirialohot ke pomerei?” 36 Opoi ke mangahauaua ero! Nenge teke otua sue ngaungatutuna nenge maulul nga ich i lape mete.

15:21: Rom 5:12 15:23: 1Te 4:16; Hem 20:5 15:25: Mat 22:44 15:26: Hem 20:14 15:27: Psa 8:615:30: Rom 8:36 15:32: Isa 22:13 15:36: Ioa 12:24

1 Korin 15:37 252 1 Korin 16:2Pe nenge teke otua sue nenge mete i lapematana hot pe haka. 37 Pe ure nengeotue nem i ngaunga tutuna mana nengepomanga kon pe raes nganangana pe otuetana rorol ngana ero. Pe nga hoena tehaka pe te lohot ke pomanga kon pe raesol. 38 Pe NeHalang tunge ngaunga tutunanemur singiria ke pomanga tal ngana ia.Pe ngaunga tutuna nemur nenge altotoNeHalang talue ke iri elle pe elle singiriaaltoto. 39 Ke ure nemur nenge singiria,iri lochloch ke nakuria elle ero. Ita nonsingira altoto pe huros mur singiria altotope ngie mur singiria altoto pe ruo mursingiria altoto. 40Ure hel tetu nga tapa pehel tetu nga ich. Nemur nga tapa singiriaana hemalmalinga elle mana pe altoto ngeiri nemur nga ich. Pe nemur nga ichsingiria ana hemalmalinga elle mana pealtoto nge iri nemur nga tapa. 41 Chaiamatana ana hemalmalinga altoto nga teioana hemalmalinga. Pe itoch mur ariahemalmalinga altoto pe itoch elle pe ellearia hemalmalinga altoto nge pekngariamur.

42 Ke iri nenge te mete pe te maul hakamule lape tepoi ke pomalam pule. Melemete pe tealo hite iange singina tu ke kokoero pe singina nenge maul haka mule ialape tu ke koko. 43 Pe tealo hite singinaiange punich ulu pe nakuna poreke pesingina nenge maul haka mule ia nakunaurana pe kerkereng. 44 Ke singina nengetealo hite nem i ich ana mana pe singinanenge maul haka mule ia i tapa ana ure iaiange i ope mana.

45 Ke pomalam NeHalang nena helenganenge te hassue ke ulolo hele ke teke, “An-tamnenge lohot tala tungana pomange itanga ich nei.” Pe Antam nenge lohot rume,at nga Opepengpeng pe i Ope nenge tungemaulinga. 46 (Ke anaue lo?) Singi nengeOpe ana lohot tala ero. Singi nenge ich neiana lohot tala ke het pe singi nenge Opeana. 47Antam nenge lohot tala, tepip hotei ngamelete nenga ichnei peAntamnengelohot rume at nga tapa. 48 Ke pomalam irinenge reria nga ich tepoi kemange i nengeat nga ich, pe iri nenge reria nga tapa tepoike mange i nenge at nga tapa. 49 Pe itatatu ke pomange non nenge at nga ich neike pomalam mana lape nga hoena tatu kepomange non nenge at nga tapa.

50 Titik mur pe liliuk mur, e teke ehele ke mai koi; Singira pe eira lape teteu langa NeHalang nena naualanga penekinga ero, iange singi nenge ich neiana tu ke koko ero. 51-52 A longo keneknga helenga talkomkome ngana nei: Italochloch ngana lape ta mete ero iange ngaetue nenge ngalum paena alngana, lapetahul ke ueiuei toto ke pomanga matarapalun ngana. Pe iri nenge te mete lapete maul haka pe te mete mule ero ol peita lochloch ke tahul ke elle. 53 Iangesingira nenge tu ke koko ero nei lape lohotke i singi nenge tu ke koko. Pe singiranenge metmete nei lape lohot ke i singinenge mete mule ero ol. 54 Ke nga etuenenge ure nem lohot ke pomam ke sin-gira nenge tu ke koko ero nei, lohot kei singi nenge tu ke koko, lape NeHalangnena helenga nenge te hassue ke ulolohot ke manmanna sapele nenge hele keteke, “NeHalanghekou suemetenga ke hettoto.”55 “Metenga! Kikim ngam tu langai?

Pe lem kerkerenga nenge melme-lenga ana ngai?”

56 Metenga mene nena kerkerenga nengemelmelenga nga poinga poreke ngana pepoinga poreke ngana nena kerkerenga lo-hot nga hotonga. 57 Pe ta hele uranatoto lange NeHalang nga ara Non SokeIesus Kristus kikina ngana. Nge Kristusmana NeHalang hekerkereng ia ita ke tahekousue poinga nenga metenga.

58 Ke pomalam titik mur pe liliuk mur,ames ke kerkereng ke ute pele heloiloi iaimo ero. Kokoes a tung teu tote imo langaNon Soke ana ume, iange a etia ke lemoume nenge Non Soke nem lape hesil siomana ero.

16Tunginga Nenge Halaua NeHalang Nena

Hana Mur1 Iok, e teke e hele teu langa um

tutuna nenge lape a takiraua pe apoitunginga ia ke a halaua NeHalang nenahana mur. Urana nge a nanasia ke po-manga e hele ngakia lange iri mata nengeKalasia. 2 Nenge e hele ke e teke; NgaSante kokoes imo elle pe elle a mene lemoumtutuna unne hel nenge a hottau ususiape atal lele hote unne kema ke tatalo alala

15:43: Pil 3:20-21 15:45: Gen 2:7 15:51-52: Mat 24:31; 1Te 4:15-17 15:53: 2Ko 5:4 15:54: Isa25:8 15:55: Hos 13:14 15:56: Rom 7:13 16:1: Rom 15:25-26; 2Ko 8:1-9

1 Korin 16:3 253 1 Korin 16:24nike. Pomalam nga etue nenge eat lape asong ke a tango rara mule lemo umtutunanenge halaunga ana ero ol. 3Pe a henonouhote hana hel ke te mene lemo halaungaana umtutuna nem lange Ierusalem. Po-malam nga etue nenge eat lape ehas iaalalaha nenge hele urume iri pe e kulosiairi ke tela. 4 Pe nenge teke urana nge iauela pule, iok iri lape tei luluch nge iau.

Paulus Nena Henininga Mur5 Pe e teke ei tele tuele kina nenge

Mesatonia mukam ke het ol laka, ela elohot ke enau toto imo ol. 6 Pe lape etuke mala pol luluch nge imo mukam. Lapenga lukunna ana etue. Ke het pe imolape a halaua iau ke ela nga kileng e pulenenge e teke ela ia. 7 Lemek ero nge elake ueiuei pe etu luluch nge imo ke etuechoro mana. E teke etu luluch nge imoke mala pol, pe nem lohot mana nga NonSoke lemene ngana. 8 Pe e teke etu ngeEpesus ke etuenengaPentikos hetmukam.9 Iange kue chach lo nenge lape e poia umepalaungana pe esei heke hana nenge teteke tepoi elele iau nga ume nei ero.

10 Pe nenge teke Timoti sauhot nge imoalong teua i ke tululuch nge imo pe a poiai ke nek, iange i umume ia Non Soke anaume ke mange iau. 11 Pe amoe nau siomene i ke pomanga non pulut ngana peleero. A nekia i ke letena masio ke nek pe ahalaua i nga nena inga ke at mule nge iau;iange iau pe NeHalang nena hana mur mokulelele i.

12 Pe tira Apolos, kokoes e hele ke kerk-ereng toto lala nge i ke la luluch nge titiramur hel pule ke la tenau toto imo. Pe ilemene ero nge lohaka heueu nei, pe ngahoena nenge teke kileng urana lape lohakape lange imo ol.

Helenga Hel Pule13Atu pe a nauala manmana pe ames ke

kerkereng nga letemo manmanna nganape ames ia amo seilil pe a mes ke kerk-ereng. 14 Pe poinga nenge mutemo tauaNeHalang pe hehei pe hana, a henonouhote nga lemo ume mur lochloch nenge apopoia.

15 Titik mur pe liliuk mur, a eteiake iri lochloch ngana nenga mata nengeStepanus, iri tala nga tuele kina nengeAkaia nge te hulia leteria pe te ume ke

te halaulaua NeHalang nena hana mur.Pe e teke e hele ke kerkereng toto langeimo ke 16 a nanasia hana nenge pomaireria poinga pe iri lochlochngananenge tehalaua iri ke te poia ume nei. 17 Iau e iechnge Stepanus pe Potunatus pe Akaikus ngete mene mullimo pe teat ke te halaua iaunga lek ume. 18 Iau letek urana toto nge irike pomange imo nge letemo urana nge iripule. Ke uranange a heto hekehananengepomai.

Helenga Hetala Ngana Mur19 Iri mata nenga tuele kina nge Eisia te

teke reria iechinga palaungana lange imo.Pe Akuila pe Prisila pe iri mata nenge teeukiraurau nga reria pele, te teke reriaiechinga palaungana lange imo nga NonSoke ene. 20 Pe NeHalang nena hana murlochloch nga lamai, te teke reria iechingalange imo pule. Pe a sisa perimo nge imoelle pe elle nga poinga nenge ita NeHalangnena hana mur ta popoia.

21 Iau sipok e hassia helenga nei ngaperik: Lek iechinga palaungana lange imo.Iau Paulus.

22 Mele nenge mutena taua NonSoke ero lape mene maulinga ero toto.Maranata - Ara Non Soke at.

23 E hetalaulau ke Non Soke Iesus letenaporeke ia imo.

24 Pe mutek taua imo lochloch iangeIesus Kristus kale tele ita ke ita elle mana.(Ngana laka lom!)

16:5: Ume 19:21 16:6: Rom 15:24 16:9: Ume 19:8-10; 2Ko 2:12 16:10: 1Ko 4:17 16:11: 1Ti 4:1216:12: 1Ko 3:6 16:15: 1Ko 1:16 16:19: Ume 18:2, 18, 26 16:22: Kal 1:8-9; Hem 22:20

2 Korin 1:1 254 2 Korin 1:18

2 KorinAlalaha Nai Ngana NengePaulus Hasia Lange Korin

Mur1 Iau Paulus. Pe nga NeHalang lemene

ngana iua iau ke e lohot ke iau IesusKristus nena hekulkulonga. Pe imemnai tira Timoti nenge letena manmannangana elle mana ke mange ita, mo hekulealalaha nei ke lange NeHalang nena matange Korin pe nena hana mur nenge tetunga kileng lochloch ngana nga tuele kinanenge Akaia.

2 Mo hetalaulau ke Temere NeHalangpe Non Soke Iesus Kristus leteria porekeiaimo pe te poia letemo ke ma ke nek.

Paulus Hele Urana Lange NeHalang3Ta heto heke NeHalang nenge ara Non

Soke Iesus Kristus Temene. Pe i Temere ianenge letena poreke ia ita pe i NeHalangnenge hemasmas ia hehei pe hana ngamelmelenga mur. 4 I hemasia imem ngaemem melmelenga mur ke pomalam mohemasia mele hel pule nga aria melme-lenga mur nga hemasinga nenge imemsipomem mo mene nge i. 5 Imem mo-mes luluch nge Kristus ke mo takisia uremeena ngana pe melmelenga mur. KepomalamNeHalang halaua Kristus pe lapehemaluche letemem pule. 6 Pe imem motakisia melmelenga nei ke halaua imo kea mene maulinga ke koko. Pe nengeteke NeHalang hemaluche letemem nganei, imo pule lape NeHalang hemalucheletemo pe ames ke kerkereng ke a takisiamelmelenga ke mange imem. 7 Ke imemsamem kikina nge imo iange mo eteiange lape ames ke kerkereng ke a takisiamelmelenga pe lape NeHalang hemalucheletemo pule ke mange imem.

8 Ke titik mur pe liliuk mur, imem moteke mo helete metene imo ke a eteiauremeena ngana nenge lohotot nge imemnga kileng nenge Eisia. Imem mouraero totoia melmelenga nenge lohot ngeimem nei. Melmelenga nem meena kousio tote imem ke kikimem ero nge motakisia, pe mo naue emem metenga kerochroi toto. 9 Pe mo amnei ker tote ngaletemem kemo teke emem etue nenge mo

mete ia koloi. Pe ero, ure nenge lohotnei, teke henonoua imem nge NeHalangnge i non nge hemaul heke mule hehei pehana ngametenga pe samem kikina nganatu mana nge i nge lape halaua imem.Iange imem sipomem nakumem ero totonge mo halau mule imem ke motu ke momaulul. 10-11Kokoes mo teke mo metmetenga ure meena ngana nemur pe NeHalanghalaulaua imem. Pe letemem manmannake pomai; Nenge teke a hetalaulau ememke kokoes, lape NeHalang longe lemo het-alaulaunga pe halau mulmule imem. Pehulua lape te hele urana pe te heto heketote i nga ure urana ngana nemur nengetunge atat nge imem.

Paulus Nena IngaNenge Lange KorinMurLohot Ero Mule

12 Imem mo palut laka totoia urelochloch ngana nenge mo popoia ngaich nei. Nem mene teu luluche lememume nenge mo poia lala nge imo. Ngaletemem mo eteia ke mo poia nga poingange urana pe nga poinga nge pengpengnenge NeHalang tunge at nge imem. Pemo nanasia mele nga ich letena matanangana ero, NeHalang letena poreke nganamana halaua imem ke mo poia poinganenge pomam. 13-14 Nga alalaha nengeehas ia lala nge imo ehas ia helenga nemurnenge a sisia pe a eteia luna ke nek. Imoa etei polia imem lo pe nga hoena lape aetei ke nek toto ol. Ke pomalam nga etuenenge ara Non Soke Iesus at, lapemo palutke motal hekeke imo pe imo a palut ke atalhekeke imem.

15 Iau letek here tote imo nga nei, kepomalam nga tele ngana, e henin tele lekinga ke e teke ela ke e lohot tala nge imo.Nga poinga nei lape a iech nge e lohot kehenai nge imo. 16 Iange e teke e lohottala nge imo ke het pe ela nge Mesatonia,ke het pe ela ke e lohot mule nge imoke a halaua iau nga lek inga nenge langeIutea. 17 Iau letek tuanin ngana song hotke pomam pe ero, eat ke enau toto muleimo ero. Ke nga nem a teke iau non nengeehul hali helenga ae? Poinga nenge e heleke “Oe” pe e helemule ke “Ero,” nem lape enanas mene lemek ngak pe iau non nengepomam ero.

18 NeHalang nena helenga tu ke man-manna ke pomalam iau pule e hele ke

1:3: Rom 15:5 1:5: Psa 34:19 1:8: Ume 19:23; 1Ko 15:32 1:10-11: 2Ti 4:18 1:13-14: 2Ko 5:12;Pil 2:16 1:13-14: 2Ko 5:12; Pil 2:16 1:16: 1Ko 16:5-6 1:19: Ume 18:5

2 Korin 1:19 255 2 Korin 2:16manmanna. Iau non nenge e hele ke teke,“Oe” pe “Ero”mule ero. 19 Iange NeHalangTuna Iesus Kristus nenge Iau pe Sailaspe Timoti mo haliu hote lala nge imo, Inon nenge hele ke “Oe” pe “Ero” muleero. I hele ke “Oe” mana pe nanas meneNeHalang lemene ngana mur lochloch.20Pe ngata ke “Oe” ke poia NeHalang nenatomunga hel ana helenga mur ke te lohotke manmanna. Ke ngana laka nenge tahele ke “Oe Manmanna” nge Kristus peta heto heke NeHalang iange Kristus heleke “Oe” pe nanasia nena helenga. 21 PeNeHalang i sipona laka nenge poia imo peimemke tames ke kerkereng kehele luluchnge Kristus. Pe i sipona poia ita ke tamene tuangaola nge heongana nge i. 22 Pepule hesio teua nena Opepengpeng at ngaletera ke heilangia nena hana mur imempe helue kue nenga ure manmanna totongana nenge teke tunge at nge ita kura.

23 NeHalang eteia letek ke iau e pallak-laka ero. I poi ele iau ke ela nge imo ngeKorin ero, iange lape e hele inin taua imope e heporeke tote atu ngamo. 24 Pe mopoia imo ke pomanga non nenge nauelenena hana mur nga ume ero. Ke poma-lam mo echia imo nga letemo manmannangana mur ero. Imo ames ke kerkerengnga letemo manmanna mur lo pe mo tekemo ume luluch mana nge imo ke mo poiaimo ke a iech.

21 Ke pomalam letek tuanin hote lo ke e

teke lemek ero nge ela ke enau toto imope e poia ure meena ngana e ke lohot ngeimo. 2 Iange nenge teke e poia ure meenangana ke lohot nge imo, itei lape poia iauke e iech ol? Pe ngana ma imo nenge epoia ure meena ngana ke lohotot nge imonem mam lom. 3 Lek alalaha nenge ehastele lange imo huna koi nei. Imo mana apoia iau ke e iech pe lemek ero nge ela ngeimo pe a poia iau ke letekmeenamule. Iauletekmanmanna ke nga etue nenge e iech,e eteia ke iechinga nem lohotot nge imopule. 4 Nga etue nenge e hasasia alalahanem letek meena pe letek una pe matakeina sio ke halang, pe letemo meena ianem ero. E teke a eteia ke iau mutek tautote imo.

Letemo Porekeia Mele Nenge Poia PoingaPoreke Ngana

5 Nenge teke mele poia mele ke letenameena, mele nem poia poinga nem at ngeiau ero. I poia lange imo lochloch. Pelemek ero nge a tuachol sakililia i. 6 Imolochloch a ngata hel lo ke a teke a heleiai nga nena poinga nem, ke nem purpurlo. 7 Pe heueu nei ol, e teke a poia i kepomai koi: Letemo poreke ia i pe a poia ike nek iange lape letenameena sakilil. 8Pee hele ke kerkereng lange imo ke e tekea poia mele nem ke eteia ke imo mutemotaua i. 9 Pe alalaha nenge ehas ia langeimo nem, huna laka nenge e teke enauurume ames ngamo, ames ke kerkerengnga ure lochloch ngana nenge e hetoro suelange imo ma ero. 10 Nenge teke o sauamele nena poinga poreke ngana ke lasustoto pe letem metene ero ol, iau lape epoia lange i ke pomalam pule. Nenge tekepoinga poreke ngana e lohot, iau lape epoike pomam pe e poia nga Kristus ene ke ehalaua imo. 11 Ke pomalam non porekenganamemeun nge ita ero ol, iange ta eteitote nena poinga mur lo.

Paulus Longe Titus Pingana Nge Troas12 Nga etue nenge ela ke e lohot nga

tuele tana nenge Troas ke e haliu hotehelenga urana toto ngana nenge Kristus,e naue ke pomanga Non Soke helue kuenga ume nei nga lamau ke ulolo. 13 Peiau letek meena kura iange e hottaua tiraTitus ero mana. Ke pomalam e ee langehehei pe hana nga lamau pe ramak langeMesatonia.

14 Pe e hele urana toto lange NeHalangnge i muka ia imem ke moi hotia Kris-tus nena ume. Pe poia ume nem inan-gana ehech ngana song ke kikina toto ngakileng lochloch ngana ke hehei pe hanate eteia i. 15 Iange imem mo pomangasapiu eina inangana ehech ngana nengeKristus poi tunginga ia lange NeHalang.Pe inangana song ke rongo heke iri nengeNeHalang mene mulmule iri pe iri nengelape te mete pe iri erue. 16 Ke ume nengemo poia nei, inangana lange iri nenge lapete mete pe iri erue nem, ke pomanga urenenge tunge metenga. Pe inangana langeiri nenge NeHalang mene mulmule iri,ke pomanga ure nenge tunge maulinga.

1:20: Hem 3:14 1:22: 2Ko 5:5; Epe 1:13-14 1:24: 1Pi 5:3 2:1: 1Ko 4:21 2:4: Ume 20:31 2:11:Luk 22:31 2:12: Ume 14:27; 1Ko 16:9 2:13: Ume 20:1 2:16: Luk 2:34; 2Ko 3:5-6

2 Korin 2:17 256 2 Korin 4:2Pe itei nakuna toto nge poia ume nengepomai? 17 Hana halang te teke te meneumtutuna nga ume nenge te haliu hototeNeHalang nena helenga, pe imem ero. Ne-Halang i sipona kulosia imem pe mo heleke manmanna nga matana ke pomangaKristus nena hana mur toto.

3Hekulkulonga Mur Iri Ume Ana Hana

Mur Nga Tomunga Hel Heueu Ngana1Pe imo letemoma kemerei? A tekemo

tal heke mulmule imem pullo kai? Melehel tehas ia alalaha ke te heto hekeke hanahel. Pe a teke mopoi ke mange iri ke motunge alalaha nenge mele hel tehas ia, kete heto heke imem lange imo? Eh! Ateke imo sipomo a hasia alalaha e ke heleurume imem? 2 Ero toto. Imo sipomoa pomanga alalaha nenge mohas ia ngakakahomem pe hehei pe hana te sisia pete eteia. 3 Pe pule lemem ume nengemo haliu hotote helenga urana toto nganapoia imo ke a pomanga alalaha nengeKristus hasia. Pe hasia nga hasinga einaero, hasia laka nga NeHalang nenge tu kemaulul Opene. Pe has heke nga um nengetekole ero, has heke nga ita non kakahora.

4 Imem letemem manmanna ke NeHa-lang mene mule imo nga ume nenge Kris-tus ke ngana koi nenge mo hele ke pomai.5 Imem sipomem nakumem ero toto ngemo poia ume nei, pe emem halaunga ngaume nenge mo popoia at mana nge NeHa-lang i toro. 6 Ke i sipona poia imem kenakumem nge imem ume ana hana murnga tomunga hel heueu ngana. Tomungahel heueu ngana nem poi ke manga ho-tonga nenge tehas ia ero, i ure nenge atnga Opepengpeng. Hotonga nenge tehasia atia metenga pe Opepengpeng tungemaulinga.

7 Hotonga nenge atia metenga tehasheke nga um pe at luluch nga NeHalangnena hemalmalinga nenge poia Moses ra-mana ke sinaala toto. Pe sinaele tote Israelmur mataria ke te naue ke nek ero. Pe ngahoena hemalmalinga nem het sio mule.8 Pe ume nenge NeHalang nenge tungeOpepengpeng at nge ita, ana hemalma-linga palaungana toto nga nenge hotongaana. 9 Ke nenge teke ume nenge atia

metenga nge ita ana hemalmalinga, umenenge poia ita ke ta pengpeng nga NeHa-lang matana, ana hemalmalinga pule. Pei palaungana toto. 10 I manmanna ke po-mam iange tomunga hel heueu ngana neiana hemalmalinga tualeme ke palaunganatoto pe hemalmalinga nenga tomunga helnike ngana het sio toto lo. 11Ke nenge tekehotonga nike ngana nenge het sio nemat luluch nga hemalmalinga, tomungahel heueu ngana nei ana hemalmalingapalaungana toto, iange i lape tu ke koko.

12 Imem letemem manmanna toto ngaure nei ke pomalam moi hot mallaha kemo haliu hote helenga urana toto ngana.13 Imem mo poi ke mange Moses ero.Moses ramana sinaala pe poi hele anamalenga iange lemene ero nge Israel murte naue ure nem nge het sisio nge i. 14 Peleteria hit mana. Ke nga etue nei te sisiatomunga hel nike ngana nenge Moses pete eteia luna ero, iange nakuna pomangamalenga nempoi ele leteriamatana nganakura. Pe nenge teke leteria manmannange Kristus, lape Kristus poi sue malenganem pe te eteia hotonga luna ke nek. 15Kenga etue nei tesis ia tomunga hel nengeMoses pe te eteia luna ero iange malengapoi ele mene leteria matana ngana. 16 Penenge teke mele hulia nena poinga murpe nanasia Non Soke, lape Non Soke poisue malenga nenge poi ele letena matanangana nem. 17Helenga nenge “Non Soke”nei, i heleleia Ope. Nenge teke NonSoke Opene tuteu nge mele, mele nemlape tu ke poi tetele mana ol. 18 Pe ita,malenga poi ele ramara ero. Ke pomalamta henonou hote Non Soke nena hemalma-linga. Isipona hulia ita ke ta pomange inga nena hemalmalinga nenge pupuo kepapalaungana. Pe hemalmalinga palaun-gana nem, at nge Non Soke nenge i Ope.

41 NeHalang letena ia imem pe tunge

ume nei at nge imem. Ke pomalam lememmelei tana ia ume nei ero. 2 Pe mo-hul rumemem ia meinga ana poinga murnenge talkomkome pe mo pallaka ia heheipe hana ero pe mo hetaua NeHalang nenahelenga unne e ero. Mo haliu hot peng-peng ia NeHalang nena helenga. Pomalamhehei pe hana te amnei teu nga leteria

3:1: Ume 18:27; 2Ko 5:12 3:2: 1Ko 9:2 3:3: Exo 24:12; Jer 31:33; Ezk 36:26-27 3:6: Jer 31:31; Ioa 6:63;1Ko 11:25 3:7: Exo 34:29 3:9: Deu 27:26; Rom 1:17 3:13: Exo 34:33 3:16: Exo 34:34 3:17:Ioa 8:36; Rom 8:2 4:2: 2Ko 2:17; 1Te 2:5

2 Korin 4:3 257 2 Korin 5:4nga lemem poinga pe te eteia ke imemhana nenge pomai nga NeHalang matana.3 Imem mo haliu hote helenga urana totongana lange hehei pe hana lochloch, peiri nenge lape te erue, iri mana te menehote helenga nei luna ero. 4 Iange nonporeke ngananengenauele ich nei, hepiritele tote iri nenge leteria manmanna ero,leteria matana ngana mur lo. Ke po-malam te naue lemenge nenga hemalma-linga nge Kristus nenge lohot nga helengaurana toto ngana nei ero. Kristus i nonnengehenonouhot pengpeng iaNeHalangnakuna. 5 Imem mo haliu hote imemsipomem lemem helenga ero. Mo haliu kemo teke Iesus Kristus i Non Soke pe nenahana mur imem, pe moat ke mo halaumene imo. 6 Iange NeHalang hele nge nikeke teke, “Lemenge lape lohot nga kilengau ngana!” Ke NeHalang nem, i koi nengepoia nena lemenge ke tua nga letemem petunge lete matana ngana nge imem nganena hemalmalinga, nenge tualeme hotnga Kristus ramana.

7 Imem mo mene teua ure urana nganange NeHalang ke tuteu nge imem. Pemo poike pomalaka nga tuninga nengetepip hote nga melete. Ke nei henonouhot pengpeng ia ke kerkerenga palaun-gana nem at nge imem ero, at mana ngeNehalang. 8 Kokoes ure meena nganahalang te lohotot nge imem pe te hekousio tote imem ero. Etue hel letememlilil pe letemem matana ke nek mulmulenga motu ngamem. 9 Lemem ngarangmur tepoi porekreke imem pe NeHalangnausio mene imem ero. Tepal poreketotote imem pe momes haka mulmule.10Kokoesmo takis rerere Iesusmete ngananga singimem, pomalam lape hehei pehana te naue Iesus maulngana pule ngetu nga singimem. 11 Imem motu ke momaulul kura pe hana te teke te hununeimem iange mo rahite Iesus nena ume. Pesingimem i ure nenge lape mete pe hetsapele pe tu ke koko ero. Pe hehei pe hanalape te naue ke Iesus tu ke maulul kuranga singimem nei. 12 Ke imem mo angalamanmana metenga nga ume nenge lapetunge maulinga ke koko lange imo.

13 NeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke, “E hele, iange

letek manmanna.” Pe imem pule mopoike pomalam. Mo hele iange letememmanmanna. 14 Pe mo eteia ke NeHalanghemaul heke Non Soke Iesus nga metengape lape hemaul heke imem luluch ngeIesus. Pe lape mene imem luluch nge imoke la tatu luluch nge i. 15 Ure lochlochngana nei lohot nge imem ke halaua imo.Pe hehei pe hana lochloch ngana nengeNeHalang letena ia iri ke mene mulmuleiri, lape te heto heke NeHalang nenahemalmalinga ke elela toto.

16 Ke pomalam mo rahite ume nei kekerkereng. Nga singimem nge hot motuauna pemokerkereng ero ol pe opememnenge tuteu nge imem lohot ke heueungana mulmule nga etue lochloch. 17 Peure meena ngana mur nenge te lohototnge imemnem, i ure kinkinomana pe lapetetu ke mala ero. Pe iri lape te halauaimem ke mo mene hemalmalinga nengelape tu ke koko. Pe hemalmalinga nem iure nenge palaungana toto nga ure meenangana nemur. 18 Ke imem letemem tumana kou nga ure nenge mo kolkol ia kurape letemem tunga ure nengemo esesia neiero. Iange ure nenge mo esesia nei tu keetue choro mana pe ure nenge mo kolkolia neu lape tu ke koko.

5TaNanasia NeHalang LemeneNganaNga

Singira1 Imemmo eteia ke singimemnei poma-

laka nga pelpele nenge mo tuteu mana ianga ich nei, iange i lape lapusa sio. Ke ngaetue nenge mo mete lape NeHalang tungelemem pele e nga nena kileng. Pele nem,ita non ta umeia ero. NeHalang i siponaumeia pe ana pele lape tu ke koko. 2Heueunei mo heperir hulu mana ia singimemnenge manga pelpele nenge motu teuia nei, pe mo teke moteu heke lemempele toto ngana nenga tapa ol. 3 Iangenenge teke mo mete, opemem teu hekesapele singimem heueu ngana nem pemotu charchara nga mana ero. 4Nga etuenenge motu teu nga singimem nei kura,ure meena ngana lohot pe mo hepeririria pe mo hile ero. Mo teke moteu heketele lemempele nenga tapa, pomalam lapesingimem pesa ngana nei kerkereng pe

4:4: Epe 2:2; Kol 1:15; Hip 1:3 4:6: Gen 1:3; Isa 9:2; 2Ko 3:18 4:7: 2Ko 5:1 4:8: 2Ko 1:8; 7:5 4:10:1Ko 15:31 4:11: Rom 8:36 4:13: Psa 116:10 4:14: 1Ko 6:14 4:16: Epe 3:16 4:17: Rom 8:17-184:18: Kol 1:16 5:1: 2Ko 4:7 5:2: Rom 8:23

2 Korin 5:5 258 2 Korin 6:2

tu ke maulul mule. 5 NeHalang i siponapoia ure nei ke lohot nge imem ke po-mai pe tunge Opepengpeng at nge imemke helue kue nenga ure manmanna totongana nenge teke tunge atat nge imem.

6 Ke pomalam mo mataua ute pele ero.Mo eteia ke nga etue nenge motu teu ngasingimem nei kura, motu kangkanga ngeNon Soke. 7 Pe motu ke mo nanas meneletememmanmanna ngana nga ure nengemo kolkolia pe mo nanasia ure nenge moesesia nei ero. 8 Ke pomalam e hele kee teke mo mataua ute pele ero. Mo tekemo lohot nga singimem nei pe mola ngalemem kileng nge Non Soke. 9 Kokoes moteke mo heiech ia NeHalang nga poinganemur nenge mutena tautaua iri. Ngaetue nenge motu nga lamai pe pule ngaetue nenge motu luluch nge I nga lememkileng huna. 10 Iange nga hoena lape italochloch tames nga Kristus nena arengatapuna ngana matana, ke amnei urumerera poingamurnenge tatu teunga singiranei kura pe ta popoia. Pe ita elle pe ellelape ta mene uru ke pupure rera poingamur, rera poinga mur nenge urana maporeke.

Tatu Ke Elle Mule Luluch Nge NeHalang11 Imem mo matau ala toto emem nge

Non Soke nga nem, ke pomalam mo tekemopoi heke hehei pe hana leteria ke lete-ria manmanna nga helenga urana totongana. NeHalang etei tote imem ke nektoto pe e eteia ke imo pule nga letemototo a eteia imem ke nek toto. 12 Imo ateke lapemotal hekeke imempullo koi, pe iero. Mo teke mo poia imo ke letemo uranange imem. Pomalam lape a tuacholia irinenge pomai reria helenga mur: Iri nengete naue hana singiria nge hot nge nakuriaurana pe te palut laka mana ia, pe hananemur leteria nge teu pe reria poinga murte palut laka ia ero. 13 Nenge teke mohele rara pulut mana ke pomanga hauauamur, nem NeHalang nena ia ke nau teulala ia. Pe nenge teke mo helele ngaletememmatana ngamem, nem lemo ia kehalaulaua imo ol. 14 Imem Kristus mutenangana nauala tote imem iange mo eteia kenon elle mana mene ita lochloch murra kemete. Ke pomalam ita lochloch ta metepule. 15 I mene ita lochloch murra ke

mete, pomalam ita nenge ta maulul kuratatu pulut mana nga lemera ngara ero. Taheiech ia I nga tatu ngara iange I menemurra ke mete ke mene mule ita pe maulhaka mule lo.

16 Ke pomalam talun heueu nei ke la ol,mo nanasia poinga nenga ich nei ke moamnei urumemele nena poinga ero. Iangenge nike mo nanasia poinga nemur ngaich ke mo heilang ia Kristus, pe heueu neimopoi mule ero ol. 17 Iange mele nengeletena manmanna nge Kristus lohot ke inon pe hei heueu ngana ia mule. Poinganike ngana het sio lo pe ure lochlochngana te lohot ke heueu ngaria mule!18NeHalang poia ure lochlochngananei kelohot ke pomai. Pomalam poia ita ke itaultalele polong nga ume nenge Kristus poia.Pe tunge ume nenge teke ta hele langehehei pe hana ke itaul NeHalang talelepolong. 19 Imem mo haliu ke mo teke,NeHalang lele polong luluch nge hehei pehana lochloch nga ich ke tetu ke elle longa ume nenge Kristus poia. Pe letenametene mule reria poinga poreke nganamur ero ol, pe tunge emem ume nengemo haliu hote polong ana lelenga nem.20 Ke pomalam imem mo mene Kristushanna kemo haliu hote nena helenga. Pe inakuna pomanga NeHalang i sipona haliuhotot nga halimemke iuiua hehei pe hana.Mo haliu hote Kristus nena helenga pemo hele lange imo ke mo teke, “Imo ulNeHalang ke a lele tele polong.” 21 Kristusi non nenge poia poinga poreke nganae ero toto. Pe NeHalang ulo heke rerapoinga poreke ngana mur lochloch langei ke takisia. Pe nga nena kerkerenga lapepoia ita ke ta lohot ke ita NeHalang nenahana mur nge pengpeng.

6Hekulkulonga Mur Te Amneia Ure Meena

Ngana1 Imem mo ume luluch nge NeHalang

pe mo hele ke kerkereng toto lange imoke mo teke, a hesil sio mene NeHalangletena poreke ngana nenge a mene nemero. 2 Iange NeHalang hele ke teke,“Nga etue nenge e talue,

e longe lemo hetalaulaunga.Nga etue nenge e mene mule imo nem,

e halau tote imo.”

5:6: Hip 11:13-16 5:8: Pil 1:23 5:9: Kol 1:10; 1Te 4:1 5:10: Ecc 12:14 5:15: Rom 14:7-8 5:17:Rom 8:1; Kal 6:15 5:18: Rom 5:10 5:19: Rom 3:23-25 5:21: Hip 4:15 6:2: Isa 49:8

2 Korin 6:3 259 2 Korin 7:3A longo ke nek! Etue nei i etue nengeNeHalang talue ke teke halaua hehei pehana pe mene mule iri ana etue koi heueunei lo.

3 Imem mo nanasia poinga nenge helo-sio ia mele letena manmanna ngana ero,iange lememem ero nge mele hel te heleporeke emem ume. 4 Pe mopoi ke maikoi; Mo henonou hote ke imem NeHalangnena hana mur nenge mo umume nge inga ure lochloch ngana nenge mo popoia.Pe mo mes ke kerkereng ke mo takisia uremeena ngana mur nenge tepoi porekrekeimem pe nenge te tunge melmelenga atatnge imem. 5 Tepal ule imem pe tetal teuaimem nga tuele au ngana, te molmol tauaimem ke te palia imem pe te poia imemke mo ume sakilil pe mo mamani ke nekero pe mo ngau ero. 6 Mo hetei hote keimemNeHalang nena hanamur nenge moumume nge i nga nenge mo nanas menepoinga nge pengpeng, pe mo etei toteNeHalang nena helenga pe letemem ininke ueiuei ero pe mo urana lange hehei pehana. Pe Opepengpeng halaulaua imemke popoia ume nem pe pule mutememtau totote hehei pe hana. 7 Pe mo helehote helenga nge manmanna nga NeHa-lang nena kerkerenga. Pe mo nanasiapoinga nge pengpeng, pe mo rahite kepomanga lemem kaleu pe io. 8Mele hel teheto hekeke imem pe hel tetal sio tototeimem. Hel te heleia ure urana ngana murnge imem pe hel te hele porekreke imem.Hel te teke mo pallaklaka pe imem moheleia helenga nge manmanna. 9 Hel teteke te eteia imem ero pe hulua halang teeteia imem. Hel te hele ke te teke, “Temetmete lo laka!” Pe ero, heueu nei moii kura. Te ele koua ure meena ngana atnge imem pe mo mete hot ia ero. 10 Tepoia imem ke letemem meena ke halangpe mo iech manmana. Lemem ure halangero pe mo tunge ure nenge ele haka totongaurenemurnga ich langehehei pehanake te rahit tote. Lemem ute pele ero peNeHalang lape tunge lemem kura.

11 Imo Korin nemur, imem titimemmurpe liliumemmur laka imo. Pe mo hele hotke mallaha toto lange imo pe mo talkomeute e nge imo ero toto. Mo tung toteletemem lange imo kemutemem taua imo.12 Ke imo amo lete tu nge imem kura pe

imem emem lete tu nge imo ero ol. 13 Ehele lange imo ke pomanga tutuk murimo ke e teke ta poia rera poinga mur kete palala helel. A tung tote letemo pemutemo taua imemke pomange imemngemutemem taua imo.

A Kangkanga Toto Hana Nenge LeteriaManmanna Ero Aria

14 Imo letemo manmanna pe hana helleteria manmanna ero, ke pomalam akangkanga toto aria. Ita ta eteia ke urenenge urana, tatal luluche nga ure nengeporeke ero. Pe pule lemenge pe kilengau ngana tetu ke elle ero. 15 Ke Kristuspe non poreke ngana te poi ke pomalampule. Iri nai tetu ke elle ero. Iange nonnenge letena manmanna pe non nengeletena manmanna ero, iri nai leteria tu-anin ngana mur pe reria poinga mur songhot ke elle ero. 16 Eh! A teke ta heluluchtele NeHalang nena pele langa aetapunanena pele? Ero toto, iange ita NeHalangnenge tuke maulul nena pele mur koi ita.Pe NeHalang heleia ke ulolo ke teke, “Lapeetu luluchnge iri pe ei luluchnge iri. Iangeiau lek hana mur ia iri pe iri aria Soke iau.”

17 Pe Non Soke hele pule ke teke,“A ua hot ke a kangkanga toto hana nemur

aria.Pe a rataua ure nenge muna ulu ero

toto.Pomalam lape emene imo.”

18KeNon Soke nenge kikina toto hele keteke,“Imo Tememo iau pe iau tutuk mur imo.

Imo tatamanna pe heheina lochloch.”7

1 Ke titik mur pe liliuk mur, NeHalangtunge helengamanmannangananemur atnge ita lo. Pomalam ta helemlemheke toteita pe ta hile tote ure nemur nenge poiasingira pe opere ke muna ulu. Ta hile totepe tatal sue ita pe tatu ke ta pengpeng totoke pomange NeHalang.

Paulus Letena Iech Toto2A tung tote letemo at nge imem. Imem

mo poia poinga poreke ngana e langemeleero, pe mo heporeke mele letena man-manna ngana ero pe moua toto ia melenena ure ero. 3 Pe e poia helenga neike e teke e heporeke letemo ia ero koi.Iange e hele lange imo lo ke e teke: Imem

6:5: 2Ko 11:23-27 6:6: 1Ti 4:12 6:9: 2Ko 4:10 6:13: 1Ko 4:14 6:14: Epe 5:11 6:16: Lev26:12; 1Ko 3:16 6:17: Isa 52:11; Hem 18:4 6:18: 2Sa 7:14; Jer 31:9

2 Korin 7:4 260 2 Korin 8:7mutemem tau tote imo pe mo teke motuke elle luluch nge imo pe mo mete luluchnge imo. 4 E amneia ke e teke e helepengpeng lange imo. Iau e iech toto pe eheto heke tote imo. Imem mo takisia uremeena ngana halang pe letek lange imo peiechinga song ke elela toto nga singik.

5 Nge nike mo lohot nga tuele kinanenge Mesatonia pe mo are ke nek eroiange ure meena ngana halang te lohotnge imem. Mo hunel luluch nge hehei pehana hel nga lamau pe mataunga tu ngaletemem. 6 Pe NeHalang hemaluche heheipe hana leteria pe hemaluche letemem kema ke nek pule nga nenge kulosia Titus keat nge imem. 7 Pe letemem ma ke nek nganem mana ero, letemem ma ke nek pulenga poinga nenge a poia lange i. Ana nonnana at nge imem ke teke: Imo letemo ialemo poinga nenge a poia pe a teke letemoelle luluch mule nge iau pe nga nengesingimoele iau. E longenempe e iech toto.

8 Nenge teke alalaha nenge ehas ianei heporeke letemo, iau letek porekeiaimo ero. Nga tele ngana letek porekeiaimo iange alalaha nem heporeke letemope letemo meena nga etue choro nganamana. 9 Pe heueu nei iau e iech pe eiech ele imo nge e poia letemo ke meenaero. Nem ero. E iech iange letemomeenangananempoia imoke ahulia lemopoinga mur. Ure meena ngana nem lohotnge imo pe NeHalang tunge lete matanangana nem lange imo. Ke pomalam moheporeke imo nga ute e ero. 10 Lete porekengana nenge lohot nga NeHalang lemenengana poia hehei pe hana ke te hulia reriapoinga mur ke te mene maulinga. Nengeteke mele hulia letena nga nena poingaporeke ngana, letena meena ia ero. Pelete poreke ngana nenge lohot mana ngaich, at ia metenga. 11 Imo letemo meenape letemo meena ngana nem lohot ngaNeHalang lemene ngana. Anau nga urenemur nenge NeHalang poi hote. NeHa-lang poia letemo meena ngana nem ke;Kik heke letemo ke a hepengia helenganem, pe poia imo ke a hemallaha hoteames ngamo nga ure nem, pe poia imo kea naue poinga nem ke i ure palaungana iape poia imo ke apal nakumo ia pe poia imoke letemo inin pe a matau pe poia imo kea teke ela toto nge imo pe poia imo ke alohot nga kue urana ngana nenge a tunge

tuangachol lange mele nenge poia poinganem. Nga ure lochloch ngana nemur ahemallaha hote imo ke letemouranamananike. 12Pemele nenge poia poinga nem penon nenge mele nem poi poreke i, tepoiheke letek ke ehas ia alalaha nei ero. Ehasia alalaha nei, iange e teke a naue kemallaha nga NeHalang matana ke imo atung tote imo ke a nanasia lemem helengamur. 13 Nenge nei mana poia letemem kema ke nek. Pe apoi ke pomam at nge imemmana ero. Mo iech toto pule nga lemopoinga nenge a poia lange Titus. Titusletena iech toto iange imo lochloch a poiai ke pomam.

14 Imo a poia iau ke letek meena erope e palut laka pe e heto heke imo langeTitus ke elela. Imemmo hele hote helengamanmanna ngana lange imo pe a henonouhote ke lemem palutinga nenge mo poialange Titus lohot ke manmanna. 15 Titusletenametenemule imonge samo loiloi pea talsio mene imo pe a longia i pe a longotaua nena helenga mur. Nenge nem poiai ke mutena tau tote imo ol. 16 Pe iau eiech toto pe letek manmanna nge imo ngelape a nanasia poinga nge pengpeng ngaure lochloch.

8Tunginga Nenge Halaua NeHalang Nena

Hana Mur1 Ke titik mur pe liliuk mur, mo teke

a eteia NeHalang letena poreke ngananenge hesue lange nena mata mur ngeMesatonia. 2 Iri reria ure halang ero peure meena ngana halang te lohotot ke tetotoia iri. Pe iechinga palaungana lalalauairi pe te tungperia kehalang. 3Ehele langeimo pengpeng, iri te tung ke halang lo peero iri siporia te tung ke ele haka toto ngalemeria ngaria. 4 Pe te onteiteia imem kete teke mo longele iri ke teume luluch ngehana hel pule ke te tango rara umtutunanenge halaua NeHalang nena hana mur.5 Iri te tung tele iri lange Non Soke ke hetpe te tunge iri at nge imem pule, pe moteke lape tepoi ke pomau ero. Ke reria umelape te poia ke te nanas mene NeHalanglemene ngana. 6 Ke pomalam mo hele kekerkereng toto lange Titus ke halaua imoke a heule halaunga ana ume nem iangei sipona talune. 7 Imo a urana nga urelochloch, nga letemomanmanna ngana pe

7:5: 2Ko 2:13 7:8: 2Ko 2:4 7:10: Mat 27:3-5; Hip 12:16-17 8:1: Rom 15:26; 2Ko 9:1-2 8:7: 1Ko16:1-2

2 Korin 8:8 261 2 Korin 9:4nga haliunga pe nga letemomatana nganape nga nenge letemo hakaka ke a halaulau,pe nga mutenga ana poinga nenge mohetoro sue lange imo. Ke pomalam aumeke kerkereng pule nga halaunga ana umenei.

8 Iau e echia imo nga helenga nei ero.E esia Mesatonia nemur reria poinga ngete tung peria pe te halaua NeHalang nenahana mur pe iau e teke enau urume lemoume. Mutemo tau tote NeHalang nenahana mur pule ke mange iri ma ero? 9 Imoa eteia mutenga nenge ara Non Soke IesusKristus lo. I nena ure halang pe hilelochloche ure nemur pe lohot ke pomanganone nge nena ure ero, iange teke halauaita. Ke nga poinga nenge lohot ke nena ureero, imo lape a mene ure nge halang totonge NeHalang.

10 Iau letek tuanin ngana nga ure neisong ke mai koi: Imo a talun tele ume neinga hesinga nenge la neu lo pe imo talange a tung perimo ke a halau. Pe imolememo toto ke a poia poinga nem. 11 Peumtutuna hia nenge a teke a tunge, e tekea tunge ke a heule ume nem ol. Ke poma-lam lemo ume nenge a teke a poia nganan-gana lohot ke manmanna. 12 Nenge tekeletemo haka ke a tung perimo ke a halau,NeHalang lape letena urana nge imo ngapoinga nem. I nau mana nga lemo urenenge a tunge. Pe ure nenge tu nge imoero, I letena ia ero.

13 Imem lemememerongemo tunge uremeena ngana ke la mana nge imo pe hanahel tetu ke tepoi tetele mana. Mo tekemo poia ure ke palala helel. 14 Nga etuenei imo lemo ure halang ke urana nge ahalaua iri nenge reria ure ero. Pe nga etuenenge iri reria ure halang, lape te halauaimo nenge lemo ure ero. Ke ure palalahelel. 15 Iange NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke, “Inenge loloch ke halang nena halang sakililero. Pe i nenge loloch ke halang ero nenaunne sune toto ero.”

Titus Pe Hana Nai Te Lange Korin16 E hele urana toto lange NeHalang nge

poi heke Titus letena ke letena tau toteimo ke pomange imem. 17 Ana non ngatanga ure nengemo onteia i kemo teke poia.Pe nga i sipona letena tuanin ngana teke latoto ke halaua imo. 18 Pe lape mo kulosia

tira e ke la luluch nge i. Tira nem pinganaiuiu nga ume nenge haliu hotote helengaurana toto ngana nga mata mur lochloch.19Pe pule tira nei, irimatamur te henonouhote i ke koko nge imem, ke halaua imemnga ume nenge mo hottautau umtutunanenge tunginga ana. Pe mo poia ume neike hehei pe hana te heto heke Non Soke.Pe pule mo teke mo henonou hot toteletemem nenge mo teke mo halau. 20 Pemonauele tungingapalaungananei kenektoto iange lememem ero nge mele heleporeke imem nga poinga poreke ngana e.21 Imem mo totoi toto ke mo poia poinganenge urana nga Non Soke matana pe ngahehei pe hana nga ich nei mataria pule.

22 Pe pule lape mo kulosia tira e puleke la luluch nge iri nai. Tira nei mo totoiemule esia i lo, pe kokoes tatalo alala keteke halaulaua hehei pe hana. Pe i tekekoko nge iri nai nei ke halaua imo iangeletena here imo nge a poia ume nem.23 Titus, iau neingak ia nenge imem naimo umume ke mo halaulaua imo. Pe titiramur nai nei, te mene iri mata nemur ngalamaimuria. Pe lape hehei pe hana te hetoheke Kristus ene nga ume nenge te poia.24 Ke pomalam a heneue iri nga poinganengemutemo tau tote iri ke iri mata murlochloch te naue. Pe te eteia ke imemmotal heke tote imo iange imo hana nengepomam.

9TaNanasia NeHalangNena PoingaNenge

Tungtung1 Pe lemek ero nge e hele teu la sakilil

nga tunginga nenge lange NeHalang nenahanamur ol, 2 iange e eteia ke imomutemototo nge a teke a halaua iri. Ke pomalame palut laka toto lala nge hehei pe hanange Mesatonia nga poinga nei pe e helelala nge iri ke e teke, “Korin mur nga tuelekina nenge Akaia, te talune ume nenge tetango rara reria halaunga ana umtutunanga hesinga nenge la neu lo.” Pe helenganem poi heke iri halang leteria ke iri pulete tung peria. 3 Pe e kulosia titira nemurlange imo iange lemek ke e teke lemempalutinga nge imo nem nganangana lohotke manmanna pe mo palut sio mana ero.Pe e teke a tatalo ele tunginga nemur kepomanga e hele ngakia. 4 Iange nenge tekea tatalo ele ero pe mele hel nge Mesatonia

8:9: Mat 8:20; Pil 2:6-7 8:12: Mak 12:43-44 8:15: Exo 16:18 8:24: 2Ko 7:13-14 9:1: 2Ko 8:1-7

2 Korin 9:5 262 2 Korin 10:6te koko nge iau pe te naue ke pomam,lape emei tote iau pe imo lape a meia imopule. 5 Ke pomalam e teke urana nge etoto hita lange titira nemur ke iri mukalange imo ke te tatalo ele umtutuna nemurnenge a heleleia. Ke nga etue nenge eat,umtutuna nem ma ke tatalo ala ke ulolo.Imo anau taole ia umtutuna tung ngananenge pomam nge mele hel ero, a tungenga letemo toto nenge a teke a halau.

6 Letemo metene nei: Mele hel nengetetua ke ngaunga alona unne sue manalape te lulu hot ke ngaunga unne sunemana. Pe mele hel nenge te tua ke halanglape te lulu hot ke ngaunga halang toto.7 Imo elle pe elle letemo matana ke neknga umtutuna hia nenge lape a tunge.Pomalam lape letemo mule ia ero pe aamneia ke mangamele pele echia imo ke atunge umtutuna nem ero. Iange NeHalangmutena taua laka mele nenge tunge urepe iech mana. 8 Pe NeHalang lape tungepetanga nge lele hot ke manga ech langeimo pe lape lemo ute pele nge alpapa tauaimo ero. Lemo ure lochloch ngana lapemataria purpur pe hel pule nenge lape tehalau ke tepoi hote ume urana nganamur.9NeHalang nena helenga nenge tehas sueke ulolo, hele ke teke,“I tung penna ke halaua iri lochloch ngana

nenge reria ure ero,pe nena poinga nenge tungtung nem

lape tu ke koko.”10 NeHalang i non nenge tunge ngaungatutuna lange non nenge umume nga umepe tunge loi ke ngaunga ia. Pe i lapetung ke ngaunga tutuna halang lange imoke atue ke haka ke nganangana halangtoto. Nem pomanga poia imo ke lemo urehalang pe lape a tung perimo ke a halauairi nenge reria urelu ero. 11 Ke NeHalanglape poia imo ke lemo urelu halang ngakue lochloch pe lape a heronge lala nge irihel pule. Pe nenge teke mo mene lemotunginga nem ke mo laia, hulua halanglape te hele urana toto lange NeHalang.

12 Ume nenge pomai hul hot ngananenge halau mene NeHalang nena hanamur ero. Hul hot ngana nenge te hetohakaka NeHalang ia pule. 13 Imo a tungperimo ke a halaua iri nemur pe iri helpule. Pe nem henonou hot pengpeng ialetemo manmanna ngana iange a nanasia

helenga urana toto ngana nenge Kristuspe a haliu hotote. Pe hulua halang lapete heto heke NeHalang nga nem. 14 Pelape te hetalaulau amo ke NeHalang petetote imo nga ure mur iange muteria tautote imongaNeHalang letena uranangananenge tunge lange imo. 15 Ta hele uranatoto lange NeHalang nga nena tungingapalaungana nem, nge nakuna urana totonga ta hele ngaria ia.

10Paulus Hele Ala Ana Nga Nena Ume Nge

Kristus1 Iau Paulus, pe e teke e poia nga urana

ngana ke etal sue iau ke pomange Kristuspe e hele ke kerkereng toto lange imo.Iange amo hel nge imo te teke nga etuenenge etu luluch nge imo, e matautau ke etalkome manmana pe nga etue nenge etunga tau e hele ke halik tamaha lange imo.2 Pe pule te hele ke te teke motu ngamempomange hana nenga ich nei kura. Pe ngaetue nenge ela nge imo, lemek ero nge aechia iau pe a poia iau ke e hele ke haliktamaha lange imo. Iau e eteia ke lape ehele ke halik tamaha lange iri nenge tetutue iau nga helenga. 3 I manmanna keimemmotu nga ich nei kura pe palinga helnenge mo poia ke mo teke mo hekou suenon poreke ngana, elle mana ke pomangairi nenga ich nei reria ero. 4 Pe lemempalinga hel ana ure mur, altoto nga ichnei nena palinga hel ana ure mur. Imemlemem palinga hel ana ure mur laka, Ne-Halang nena kerkerenga nenge poia imemke mohel parai sue non poreke ngananena pakpak mur nenge tu ke sik teu totoia. Ngana laka nga nenge pallaklaka iaita pe rahit tote ita ke ta nananas menelemene ngana nga poinga poreke nganamur. 5Pe NeHalang nena kerkerenga nem,poia imem kemo hemakuke hehei pe hanaleteria nga reria hunelinga. Pe poia imemke mo hekou sue ure nemur nenge panrurhelele hehei pe hana leteriamatana nganake te eteia NeHalang ero. Pe hehei pe hananenge reria matana luluch nge NeHalang,mo hulia leteria ke te nanasia Kristus. 6 Penga etue nenge a longo taumule Kristus kehet lape mo talun sapele ke mo tung hotetuangachol poreke ngana lange iri nengete longo olole kura.

9:6: Pro 11:24-25 9:9: Psa 112:9 9:10: Isa 55:10 9:11: 2Ko 1:11; 4:15 10:1: 1Ko 2:3 10:2:1Ko 4:21 10:4: Epe 6:13-17

2 Korin 10:7 263 2 Korin 11:77 Anau teu la toto nga ure manmanna

ngana pe anau mana nga ure singina ngehot ero. Nenge teke mele hele hot toteletena ke teke i Kristus nena non toto,letena tuanin la mule nge i ke nek pe lapeeteia ke Kristus nena hana mur imem puleke pomange i. 8 Iau e palut laka sakililia kerkerenga nenge Non Soke tunge atnge imem pe e meia iau nga poinga neiero. Iange tunge kerkerenga nem at ngeimem ke mo heporeke imo ia ero, tunge atnge imem ke mo hekerkereng ia imo. 9 Pelemek ero nge letemo tuanin ke a teke e hematautaua imo nga lek alalaha mur nengeehas ia lala nge imo. 10Mele hel te heleiaiau ke te teke, “Paulus nena helenga nganena alalaha mur, tang ke meena pe heleke kerkereng toto. Pe nga etue nenge tululuch nge ita, kikina ero pe nena helengapolpolenga mana.” 11 Mele nenge poi kemam, urana nge eteia nei ke nek. Imemmotu ke kangkanga nge imo ke pomalammohas ia alalaha ke lange imo. Pe ngaetue nenge motu luluch nge imo, lape monanasia ure nenge mohas ia nga lememalalaha nem pule.

12 Imem lememem ero nge momes hotke mo hepurpure imem la luluch nge irinenge tetal haka totote iri. Iri siporia teolou heke mene poinga nenge te amneiurume lala nga iri siporia reria poingamur. Nenge nei henonou hot pengpengiake iri te eteia ute pele ero. 13 Pe imem,ure hel lau lai ngana nenge tetu teu ngaemem ume ero, mo palut laka rara iaero. Mo palut laka mana nga ume nengeNeHalang tunge at nge imem ke mo poia,ke emem ume nenge mo poia lange imo,mo palut laka ia pule. 14 Pe nem mo palutlaka sakilil ero iange NeHalang nena umenenge tunge at nge imem hetala nganange imo. Ke pomalam mo laia Kristusnena helenga urana toto ngana nge imope mo lohot la hali ero ol. 15 Ke mo palutlaka nga ume nenge NeHalang tunge atnge imemkela het nga hetala ngana nengetalue, pe mopoi ke mange hana hel ero.Imo letemomanmanna ngana pupuo lo penga letemem, mo teke letemo mamannangana nem lape poia ememumenengemopoia lange imo ke puo ke palaungana toto.16Ke pomalam lape mo haliu hote helenga

urana toto ngana nga tuele kina hel pulenge hot. Pe lemek ero nge e tamu tote umenei hetala ngana nenge NeHalang talueiange lape mo palut laka mana ia imemnga nena ume nenge poia ke lohot ngakileng e ke ulolo. 17 Iange NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “Mele nenge teke palut laka, palutlaka ia ume nenge Non Soke poia.” 18Melehel nenge iri siporia te heto hekeke iri,NeHalang lape hile hote iri. Pe iri nengeNeHalang heto hekeke iri, iri mana lapetela nge NeHalang.

11Paulus Pe Iri Nenge Te Pallaka Ke Iri

Hekulkulonga1 Iau mutek ke e teke a longele iau ke e

poia helenga talero ngana e ke pomangaa popoia nem lo. 2 Iau letek ia imo kehalang ke pomange NeHalang nge letenatau tote imo. Imo apoi ke mange heimalolong ngana e nenge lei ero kura pee teke e heleia imo lange Kristus i toroke emo ia. 3 Iau e matau iange lape melehel te heporeke letemo ke a hile lemo inganenge a nanasia Kristus pe a saleke ngakue e nge altoto ke pomange he Eua ngeilimo nenge etei toto nga poinga nengepallaklaka, paut leke mene i nge nike.4 Iange imo a iechmana nge a longele hananenge te pallaklaka halali ke te haliu hotehelenga hel nge altoto nge Iesus, lala ngeimo pe a longo taua iri ke ueiuei mana.Pe imem mo haliu hote helenga nengepomam lange imo ero. Pe ope pe helengaurana toto ngana nenge a mene nge irinem altoto lochloch nga Ope pe helengaurana toto ngana nenge amene nge imem.5 Pe iau e teke imem mo ele haka toto ngehana nenge hana karia pe “amo hekulku-longa manmanna ngana nemur.” 6 Iri tehaliu ngaria urana toto nge iau. Pe iauletek matana ngana nga helenga uranatoto ngana, ele haka toto nge iri. Imemmo henonou hote ke kokoes lange imo keulolo nga urelu lochloch ngana nenge mopopoia.

7 Iau etal sio mene iau pe etal heke imo.Pe e haliu hote NeHalang nena helengaurana toto ngana lange imo pe e longhaka uruna ero. Letemo ma ke merei

10:8: 2Ko 13:10 10:13: Rom 12:3 10:17: Jer 9:24; 1Ko 1:31 10:18: 1Ko 4:4 11:2: Epe 5:26-2711:3: Gen 3:4, 13 11:4: Kal 1:8-9 11:5: 1Ko 15:10; 2Ko 12:11 11:6: 1Ko 2:1, 13 11:7: 1Ko 9:1811:8: 2Ko 12:13; Pil 4:15-16

2 Korin 11:8 264 2 Korin 11:27nga poinga nenge e poia nei, poreke kai?8 Nga etue nenge eume luluch nge imo emenmene umtutuna nga NeHalang nenamata mur hel nge altoto. Nem nakunapomanga e kemkemenge iri ke e halaulauaimo. 9 Pe pule nga etue nenge etu luluchnge imo, lek ute alpapa taua iau ero pe ehelete meena ia amoe ke halaua iau erototo. NeHalang nena hana mur nga tuelekina nengeMesatonia, teat pe te tunge urelochloch ngana nenge mutek taua. Ngaetue nemur nenge lalo e poia ure meenangana e ke lohot nge imo ero toto, pe lapeepoi ke pomalam mana nga hoena pule.10 Iau, Kristus nena helenga manmannatoto ngana tuteu nge iau pe e palut lakatoto ia nena ume. Pe mele pele nga kilenglochloch ngana nga tuele kina nengeAkaialape hele ele iau ero toto. 11 Imo a tekelape mutek taua imo ero ke pomalam etang haka halaunga lange imo ero, ae?NeHalang eteia ke iau mutek tau tote imo.

12 Pe iau lape epoi menmene ure nengee popoia heueu nei ke pomai koloi iangelemek ero “hekulkulonga hel nemur” ngete palut laka rara ke te heto hekeke iri. Irite teke te lohot ke aria lala elle mana kepomange imem, nga ure nemur nenge tepalut rarara ia. 13 Hana nemur te chan-nanga mana ke te teke iri hekulkulonga.Pe iri hekulkulonga ero toto. Pe te huliairi siporia ke nakuria mange Kristus nenahekulkulonga mur toto. 14 Ure nem mal-laha mana iange Satan pule hulia i siponake nakuna manga angkelo nenge at ngeNeHalang. 15 Ke nenge teke Satan nenahana mur nenge te umume nge i te huliairi siporia ke nakuriamange hana nenge teumume nge NeHalang, nem ute pele ngeta ruraia ero. Pe nga hoena NeHalang lapetunge aria melmelenga nenge purpure re-ria ume nenge te popoia.

Paulus Heleia Ana Melmelenga Mur16 Lape etua tau mule lek helenga.

Letemo metene nei ke nek, iau ak hauauaero koi. Pe nenge teke a teke ak hauaua,iok a longele iau ke e heto haka polia iaupule ke mange hauaua kina nemur. 17 Penga etue nenge e heto hekeke iau e heleleke pomangaNon Soke lemene ngana ero, ehelele ke pomanga non hauaua kina e toto.18 Hana halang te nanasia poinga nengaich nei ke te heto hekeke iri siporia, pe

iau e teke epoi ke pomalam pule. 19 Imonge lape letemo matana ngana elela totolo iam, nenge ama la mana nge hauauakina nemur mam! 20 Pe pule ngamo tanohit mene hana panenge te channanga olemene imo pe te echia imo ke te teke apoike mai, pe te loloch ia lemo urelu mur petenau sio mene imo pe te tepele selle imonga ramamo. 21 E hele pengpeng langeimo, iau e meia iau iange nga etue nengemotu luluchnge imo,mopoia poinga engepomam lange imo ero toto.

Ke nenge teke mele ana seilil nge palutlaka ke heto hekeke i, iau lape ak seilil kee heto heke iau pule. (E hele ngak neipomanga none nge ana hauaua.) 22Te tekeiri utar pamam, iri Hipru? Iau pule iauHipru. Pe nenge teke reria nge Israel, iaupule lek nge Israel. Pe nenge teke te lohotngamata nenge Apraham, iau pule e lohotnga mata nenge Apraham. 23 Pe nengeteke iri Kristus nena hana mur nenge teumume nge i, iau Kristus nena non nengee umume nge i pule, pe e urana toto ngeiri iange eume ke kerkereng toto. (Lape ehele kepomanganonhauaua kina e toto kepomai.) Kokoes tetal teua iau nga tuele aungana pe te palpalia iau ke e mete parpar.24 Pe lek hana mur pengpeng nge Iuta tenosia iau ke ak nosinga iri ana non kinaelle pe analoch pe rahtele henel (39) petepoi he lime ia at nge iau. 25 Pe hananenge Rom te luke ak put palaungana pete poia nge iau ke hemol. Pe mele hel tetamal hun paria iau nga um nga etue e. Ehakaka nga imot pe ruach palchachia imotke hemol pe emana nga ruach sana. Peetue elle nga nenge ruach palchach hemolia imot nem, e manmana nga ruach sanake ak miliko e pe sinanga koana e. 26 Ngaetue nemur nenge ei rara ke e popoia lekume, ure nemur te poia ure meena nganake lohot nge iau; Nga ech nge hotot pe ngekemenge kinamur pe nge lek kileng nganaIuta mur pe nge hana lomonmona nganamur pe nga tuele tana papalauna murpe nga kileng nenge ana hehei pe hanahalang ero pe nga ruach sana pe nge heheipe hana nenge te channanga ke te tekeiri NeHalang nena hana mur. 27 Pe pulekokoes kikik ero iange eume ke kerkerengsakilil pe e mamani ke nek ero manmanape e ururi pe e mete unune ech pe e ngauero manmana pe singik houou manmana

11:21: Pil 3:5 11:23: Ume 16:23 11:24: Deu 25:3 11:25: Ume 14:19; 16:22 11:26: Ume 9:23;14:5

2 Korin 11:28 265 2 Korin 12:15iange lek hengeron halang ero. 28 Pe urenemur mana ero. Nga etue lochloch letekmeena sakilil iange nga lek ume nengeenau ele iri mata mur. 29 E amneia keletek meena nga etue nenge mele losionga letena manmanna ngana. Pe nga etuenenge mele poi taole mele ke poia poingaporeke ngana, letek inin toto.

30 Ke nenge teke e palut laklaka ke eheto hekeke iau sipok, e palut laklaka ngaure nemur nenge te henonou hote iau keiau non nenge kikik ero. 31 Ta heto hekeNeHalang nenge Non Soke Iesus Temeneke koko pe I eteia ke iau e pallaklaka ero.32 Nga etue nenge etu nge Tamaskus nonsoke nenge umume nge naungaala ananon nenge ene Aretas teke laua iau. Kepomalam talue palpal hussu mur ke tenauala nga tuele tana palaungana neu ke telaua iau. 33 Pe ero, NeHalang nena hanamur hel tetal teua iau nga chasang pe tehesio hot kome iau nga tuele tana neu anamapuo koana ngana pe e ua sapele.

12Paulus Nau Opene Ngana Pe Ana Melme-

lenga1 Iau e palut laklaka pe e heto hekeke

iau kura pe poinga nei lape poi hote utepele nge urana ero. Pe heueu lape e heleteu langa ure nemur nenge enau opekia,pe ure talkomkome ngana nemur nengeNon Soke hemallaha hote at nge iau. 2 Iaue eteia Kristus nena none nge NeHalangmene heke ke langa tapa mol ngana ngalut toto. Pe ure nei lohot ke ana hesingairi analoch pe henel kou la ke ulolo. Pee eteia ke nek ero, ana non la luluch ngasingina pule ma opene mana? Nenge neiNeHalang i toro eteia. 3 Etua tau mule lekhelenga: E eteia ke nek ero, ana non laluluch nga singina pule ma opene mana?Nenge nei NeHalang i toro eteia. 4 Oe!NeHalang mene heke i lange Paratiso pelonge helenga hel nge heo ngana toto ngemele hanna tamia. 5 Pomalam e palut lakape e heto heke tote none nenge pomam.Pe poinga nenge e heto heke iau sipok kepomai poreke. Urana nge e palut laka pee heto heke iau nge iau non nenge kikikero. 6 Pe nenge teke lemek ke e palut laka,e palut laka ia ure nenge manmanna pehalikmera raramana ero. E palut laka pe eheto heke menmene iau ero, iange lemek

ke e teke hehei pe hana tenau urume iaunga urelu nenge te naue nge e poia pe ngaure nenge te longe nge e heleia.

7 Ke NeHalang henonoua iau nga urenenge palaungana toto. Pe i eteia ke lapee palut laka pe e heto heke iau nga urenem. Pomalam poia haleles e ke lohot ngeiau. Pe singik melmele toto ia haleles nemke pomanga Satan nena none nge kulosiaat ke palulu hite iau. 8 Pe e hetalaulaulange Non Soke ke hemol ke e teke poiahaleles nei ke het nge iau. 9 Pe i hele atnge iau ke teke, “Lek nekinga tu luluch ngeiong ke ulolo. Pe lek kerkerenga ume kemallaha toto nge iri nenge kikiria ero.” Kepomalam e iech pe e palut laka pe e hetoheke iau nge kikik ero, ke Kristus tungekikina ngana at nge iau. 10 Iau e popoiaKristus ana ume pe e iech mana nga etuenenge kikik ero, pe hana te poi porekrekeiau pe ure meena ngana halang te lohototnge iau. Iange nga etue nemur nenge kikikero, NeHalang nena kerkerenga lohot kemallaha toto nge iau.

11 Imo a poia iau ke e helele ke pomanganone nge ana hauaua. Iau none mana kepomange imo pe e ele haka toto nge hananenge hana karia pe “amo hekulkulongamanmanna ngana nemur” pe pomerei ahele urume iau ke iau non nenge pomamero?! 12Nga etue nenge etu luluch nge imoetal sio mene iau pe e poia ume halangpe lek ume nemur te henonou hote keiau hekulkulonga manmanna ngana toto.Epoi hote merakulo mur pe lala mur peurelu nemur nenge te henonou hote Ne-Halang nena kerkerenga. 13 Iau lek poinganenge e poia lange iri mata hel e poia keellemana lange imo pule. Pe ute ellemanange e poia ke meena lange imo ngana lakanenge, a halaua iau nga umtutuna unne eero. Pe e teke letemo ia iau nga nem.

14 Iok, heueu nei e teke ela ke e lohothemol ngana nge imo. Pe ela nge imo kea halaua iau nga umtutuna ero iange elake e loloch ure nge imo ero. Ela nge imoke e teke a tunge imo at nge iau. Ainakinkino ngana aria ume nenge te tangorara pe te tatalo ele ure mur ke te tungelange tetemeria mur pe tataria mur ero.Tetemeria mur pe tataria mur aria umenenge te poia lange tuturia mur laka nem.15 Ke iau e iech mana nge e hesilia lekurelu mur lange imo pe e tung tote iau

11:32: Ume 9:23-25 12:7: Job 2:6 12:9: Pil 4:11-13 12:11: 2Ko 11:5 12:12: Rom 15:19 12:13:2Ko 11:9

2 Korin 12:16 266 2 Korin 13:11lange imo pule. Iau mutek tau tote imope imo mutemo tau tote iau pule ma ero?16 Nenge nei mallaha mana. Iau ela ngeimo ke a halaua iau nga ute e ero pe amohel nge imo te teke e channanga olole imoke etak tettele imo. 17 Pe e channanga oleimo ke merei? Lape hana nenge e kulosiairi lala nge imo nem, nge te channangaolole imo kau? Ero le! 18 Iau e totohita lange Titus ke e teke lange imo pe ekulosia tira e ke koko nge i. Pe Titus lake channanga ole imo, ae? Imo a eteiake Titus pe iau emem ume elle mana peOpepengpeng itoro i mukmuka nge imemnga ume nem.

19 Eh, imo a teke lape mohas ia alalahanei ke mo hele alala emem kai? Titikmur pe liliuk mur, imem mo haliu hoteKristus nena helenga nga i sipona lemenengana pe mo poia ure lochloch nga NeHa-lang matana. Pe mo poia ke pomam kehekerkereng ia letemo manmanna ngana.20 Iau letek ia imo ke halang iange ngaetue nenge ela ke e lohot nge imo, lapeenau leke nge hehei pe hana nenge lemekero toto nge e naue iri pe imo pule lapeanau leke nge iau non nenge lememo erototo nge a naue. Iau e matau iange lape enaue poinga nemur nge te lohotot: Poinganenge ahun helel pe samo kekeke melehel pe letemo inin helel pe apal helel pea penpen helel pe a ngunngunu helel pe aheto hekeke imo pe alas lele helel. 21 Peletek ke e teke nga etue nenge ela mulenge imo, lape ak Soke NeHalang hemeiaiau nga matamo. Pe lape e tang ia huluanenge te poipoi poinga poreke ngana keulolo pe te hulia reria poingamur ero toto.Pe heueu nei poinga poreke ngana murpe salaunga ana poinga pe poinga nengetema lululuch nge hehei lohotot kura.

13Helenga Toto Nga Ure Poreke Ngana Het-

ala Ngana1 Iau lape e lohot nge imo ke hemol

ngana koi nei. Pe NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke pomai,“Nenge tekemele i torohele hotemele ngapoinga e, nena helenga lape polpolengamana. Pe nenge teke hana nai ma molte heleia lape reria helenga meena ia.”2 Iau e hele ke kerkereng toto lange imo ke

ulolo nga etue nenge e lohot henai nganange imo ke e teke, lape e poia ure meenangana ke lohot nge hehei pe hana nengete popoi poinga poreke ngana nge nike keat heueu nei pe hel pule. Pe heueu nei etuke kangkanga nge imo pe era hekemule penga etue nenge ela lape e renge mele ero.3 E teke e heneue imo ke Kristus i siponahele hotot nga halik. Pe nga etue nengeKristus teke hetore imo ke hepengia imo,i lape poia nga kikina ngana pe maluchole imo ero. 4 I kikina ero nga etue nengete heon heke i nga manga toto. Nemmanmanna. Pe heueu nei tu ke maululnga NeHalang nena kerkerenga. Imempule mopoi ke pomalam ke kikimem erope nga NeHalang nena kerkerenga motuke mo maulul luluch nge Kristus. Pe lapemo heneue imo nga NeHalang nena kerk-erenga ke mange Kristus.

5 A amnei urume imo sipomo ke nekmukam; letemo manmanna ma ero?Pomerei? A amneia ke Iesus Kristuskau tuteu nge imo mau? 6 Iau letekmanmanna ke nga hoena lape a eteia keiau hekulkulonga manmanna toto ngana.7 Mo hetalaulau amo ke NeHalang halauaimo ke a poia poinga poreke ngana e ero.Pe mo hetalaulau ke NeHalang poia imemke nakumem urana nga matamo ero.Nenge teke hehei pe hana te teke imemhekulkulonga manmanna toto ngana ero,ute pele ia ero. Ure nenge palaunganatoto ngana laka nenge mo hetalaulauamo ke a nanasia poinga nge pengpeng.8 Imemmopoia umenengehalauahelengamanmanna toto ngana ke song, pemopoiaume nenge poi ele ero. 9 Pe nakuna nengeimem kikimem ero koi pe imo kikimongamo halang la. Nenge teke pomam iok,mo iech mana pe mo hetalaulau amo ke apengpeng toto ol. 10 Iau etu ke kangkangape ehas ia alalaha nei lange imo iangehuna pomai koi: Nga etue nenge ela ngeimo, lemek ero nge emak hite imo pe eheporeke imo nga kerkerenga nenge NonSoke tunge nge iau. Pe kerkerenga nemana ume pomam ero, ana ume laka nengepoia imo ke ames ke kerkereng nga letemomanmanna ngana.

Helenga Hetala Ngana Mur11 Iok titik mur pe liliuk mur, e ee ia imo

malalom iange lek helenga hetet lo. Pe e12:18: 2Ko 8:6, 16-18 12:21: 2Ko 13:2 13:1: Deu 19:15; Mat 18:16; 1Ti 5:19 13:4: Pil 2:7-8 13:5:

1Ko 11:28 13:10: 2Ko 10:8

2 Korin 13:12 267 2 Korin 13:14teke aume ke kerkereng pe a lohot ke imohehei pe hana nge pengpeng. A nanasialek helenga mur pe (a longo ala hel) peletemo elle pe atu ke elle. Pe mutenga petungangenekngeNeHalang lape tu luluchnge imo.

12 A sisa perimo nge imo elle pe ellepe a poia nga NeHalang ene. 13 Pe NeHa-lang nena hana mur lochloch nga lamai tehekule reria iechinga lange imo.

14E hetalaulau keNon Soke Iesus Kristusletena ia imo pe NeHalang mutena tauaimo pe Opepengpeng tu ke sik teu toto ngeimo lochloch. Ngana laka lom.

Kalasia 1:1 268 Kalasia 1:23

KalasiaAlalaha Nenge Paulus HasiaLange Kalasia Mur

1 Iau Paulus koi. Pe iau, Iesus nenahekulkulonga. Pe none mana henonouhote iau ke e rahite ume nei ero. Pe pulenone mana kulosia iau ero. Iesus Kristus isipona poia iau ke e rahite ume nei. AnaNon, Temere NeHalang hemaul heke muleI ngametenga. 2Pe titik mur nenge leteriamanmanna nge Iesus koi tetu luluch ngeiau. Imem lochloch mo hekule alalaha neilange imo NeHalang nena hana mur ngeKalasia.

3 Temere NeHalang pe Non SokeIesus Kristus leteria poreke ia imo pe tehemaluche letemo ke ma ke elle. 4TemereNeHalang letena tuanin hote nike ke tekeTuna Iesus tunge i sipona ke mene muleita nga rera poinga poreke ngana mur.Poia poinga nem ke hekerkerenga nengaetue poreke ngana nei rahit tote ita ero ol.5 Pomalam ta heto hekeke NeHalang ngaetue lochloch sapele. Manmanna.

Helenga Urana Toto Ngana Nenge Man-manna

6 Iau e rura toto pe letek tuanin kehalang nga poinga nenge a poia nei, nengeueiueimana pe ahul rumemo ia NeHalang.Kristus letena ia imo ke mene mule imoke ulolo. Pomalam NeHalang hetue imoke tutuna mur ia imo. Pe pomere nengeahul mule pe letemo manmanna nga “he-lenga urana ngana” e nge altoto? 7 Pe“helenga urana ngana” panemmanmannaero? Hana hel tepoi heke mene helenganemur iange te teke te hepiriu ele letemonga Helenga Urana Toto Ngana nengeKristus. 8 Imem mo haliu hote HelengaUrana Toto Ngana lange imo. Pe nengeteke imem ma NeHalang nena angkelo enga tapa, mo channanga manaia helengae nge pomam, lape NeHalang tuachol ia atnge imem ke poreke toto! 9 Helenga moheleia lange imo ke ulolo pe lape e helemule pule. Nenge teke mele haliu hotehelenga e nge altoto nga Helenga UranaToto Ngana nenge a rahite lo, mele nemlape NeHalang chacharuch heke i nga oan.

10Heueu nei e teke e poia hehei pe hanake leteria urana nge iau ero. E teke e poiaNeHalang ke letena urana pe iech. Eh,imo letemo ma ke mere? A teke iau nge epopoia hehei pe hana ke te iech mana ia?Nenge teke e poia ke pomam lape Kristusnena non iau ero toto.

NeHalang Iua Paulus Ke Raite Nena Ume11 Titik mur pe liliuk mur, e teke e hele

lange imo pengpeng. Helenga Urana TotoNgana nenge e haliu hotote nei none ngaichnei olouhekemene ero. 12Pepulenonemana tunge at nge iau ero pe hetoro iau iaero pule. Iesus Kristus i sipona henonouaat nge iau.

13 Iau Iuta pe etu ngak nge nike imo aeteia ke ulolo. E heparachrai ia NeHalangnena hana mur pe e hunune iri. 14 Oe,nga etue nem iau e lohotot ke iau nonnge urana nge Iuta mur lochloch nengeimem ul ke emem opo elle. Pe e nanastau tote hotonga mur nenge lemem tetemur te hesio tele at nge imem. 15 NgaNeHalang nena halaunga, henonou hoteiau nga etue nenge etu nga hetak letenanike. 16 Pe I iech toto nge hemallahahote Tuna at nge iau ke e haliu hote nenaHelenga Urana Toto Ngana lange hehei pehana lomomona ngana mur. Mele peleheleia ure nei at nge iau. NeHalang isiponahemallaha hote. 17 Pe iri nenge te rahittele umenei nge iau pe tetu nge Ierusalem,ela ke e esia iri ero pule. E lohaka manape ela sapele nga tuele kina nenge Arapia.Ke het pe ela mule nga tuele tana nengeTamaskus.

18 Etu ke hesinga mol la ke het pe elohaka ke ela nge Ierusalem ke enau totePetrus. Enau tote i pe etu luluch nge i keetue iri analoch pe lime (15).

19 Pe nga lamau enau mene Ieims i toro.Ieims nenge Non Soke tina. Pe Iesusnena hekulkulonga mur hel pule, e kolkoliri. 20 Pe e hele ke manmanna toto langeimo nga NeHalang matana, ke ure nemurnenge e hasas ia iri nei, e pallaklaka imo iaero. 21Ke het pe e lohaka ke ela nga kilengnemur nenge Siria pe Silisia.

22PeNeHalangnenamatamurnge Iuteanenge leteria manmanna nge Kristus, tenaue ramak ero kura. 23 Pe te longo menepingak nge song ke teke, “Non pa nenge

1:4: Kal 2:20 1:7: Ume 15:1, 24 1:8: 1Ko 16:22 1:10: 1Te 2:4 1:11: Mat 16:17 1:13: Ume8:3 1:14: Ume 22:3 1:15: Isa 49:1; Kal 2:7 1:18: Ume 9:26-27 1:21: Ume 9:30

Kalasia 1:24 269 Kalasia 2:16hunune ita nenge letera manmanna nem,ngana pa i haliu hot mulmule HelengaUrana Toto Ngana lo. Nga tele nganaheporeke mukam, pe nei ero ol.” 24 Kepoinga nenge NeHalang poia at nge iauneu, poia hehei pe hana ke te heto hakatotote NeHalang ene.

2IesusNenaHekulkulongaMurTe IechNge

Paulus.1 Iok, etu nge Silisia ke ak hesinga iri

analoch pe henel het pe imem nai Par-napas mola mule nge Ierusalem. Pe emene Titus pule ke koko luluch nge imem.2 Ela nga lamau iange NeHalang hele atnge iau ke teke ela. Pe nga lamau, eareluluch nge hana papalaunamur iri toro pee hele urume Helenga Urana Toto Ngananem nenge e haliu hotote ke ulolo lala ngehana lomonmona mur. Iange lemek eronge ak ume nemur nenge eume tettele penenge e umume ia nei hesil sio mana kelasus. 3 Pe Titus i non lomona ngana iaiange i nena nge Krik pe iri te ririr us ero.Pe hana papalauna nemur te esia i ngekoko nge iau pe te teke te riria singina ol.Pe ero. Te ech taua i ke te riria singinaero. 4 E hele ia iri nemur iange hana helte chananga ke te teke titiria mur ita, peteteu at kome mana ke tetu luluch nge ita,pe teute olounga nga poinga nenge IesusKristus tunge at nge ita ke ulolo. Nganenge Iesus i sipona mene hote ita ke tatuke tapoi tetele. Pe hana nemur te tekete heloko teu mule ita langa hotonga nikengana nemur nenge chiu hit tote ita. 5 Peimem mo longo taua iri unne ero toto,iange mo teke Helenga Urana Toto Nganatu ke manmanna mana nge imo pe uteheporeke letemo manmanna ngana ero.

6 Pe hana papalauna nemur, iri siporiate longe lek helenga pe leteria elle manape te hele ia helenga unne e ero ol. (Nengeteke pingaria iuiu ma pingaria iuiu ero,iau e teke ute pele nga nem ero, iangeNeHalang naue ita ke ita ellemana.) 7 Iri tehele ele iau ero. TenauurumekeNeHalangkulos ia iau ke la e hele hote HelengaUrana Toto Ngana nei nge hana lomon-mona ngana mur. Pomalam mana kemange Petrus, nge la ke haliu hote lala ngeIuta mur. 8 NeHalang tunge kerkerenga

lange Petrus ke i Iesus nena hekulkulonganenge lala nge Iuta mur. Pe iau pule kepomalam. NeHalang tunge kerkerenga atnge iau ke iau Iesus nena hekulkulonganenge e lala nge hana lomonmona nganamur. 9 Ieims pe Petrus pe Ioanes, iri hanapapalauna nga NeHalang ana ume. Peiri te eteia ke NeHalang tunge ume neiat nge iau. Pomalam te sisa peria ngeimem nai Parnapas. Pe te hele ke te tekeimem nai mola ke mo ume luluch ngehana lomonmona ngana mur pe iri tela keteume luluch nge Iuta mur. 10 Pe te heleat nge imem ke te teke letemem meteneiri nemur nenge reria ure halang ero. Penem, i ure palaungana nenge letekmetenetettele nike ke e teke e popoia.

Paulus Heleia Petrus Nge Antiok11Nga etue nenge Petrus at nge Antiok e

heleia i nga matana pengpeng iange i poiapoinga hel nge pengpeng ero. 12Nga etuenenge Ieims pekngana mur te lohot ngeAntiok ero kura, Petrus la ke ngau lululuchnge hana lomonmona nganamur. Iok, teatke te puris ol pe Petrus matau sapele pe tuke kangkanga mule nge hana lomonmonangana nemur. Petrus mataua iri iange iriIuta. Pe pule iri tokoningamur toto nga usrir ngana. 13 Pe Iuta mur hel te koko taolenge Petrus ke iri ul te poia poinga nemnenge aria hengetau nachnai. PomalamParnapas nau taole nge iri pule.

14 Pe enau pe te nanasia Helenga UranaToto Ngana hele ngana ero. Pomalame heleia Petrus nga iri lochloch nganamataria ke e teke, “Petrus, iong lem ngeIuta. Pe heueu nei otu ke pomanga lemnge Iuta ero toto. Otu ke pomange hanalomonmona ngana nemur. Pe pomereinenge o teke o echia hana lomonmonangana nemur ke te nanasia poinga nengeIuta mur?

15 “Ita, tatara mur te hoe ita pe ita Iutamur nike. Pe ita hana lomonmona nganamur ero. Hana nemur, iri ‘hana porekrekengana mur’ ia iri. 16 Pe ita ta eteia kekue elle mana nge poia ita ke ta pengpengnga NeHalang matana. Ngana koi nengeletera manmanna nge Iesus Kristus. Penenge ta nanas tau tote hotonga mur, kuenempoia ita ke ta pengpeng ngaNeHalangmatana ero toto. Ke pomalam, ita ul hanalomonmona ngana mur, ita lochloch ta

2:1: Ume 15:2 2:4: Kal 1:7; 5:1, 13 2:7: Ume 22:21 2:10: Ume 11:29-30 2:12: Ume 11:32:16: Ume 15:10-11; Rom 3:20-28; Kal 3:11

Kalasia 2:17 270 Kalasia 3:14pengpeng nga NeHalang matana nga kueelle nem mana.

17 “Pe nga poinga nenge letera man-manna pe ta nanas ia Kristus lape tameshot mallaha mana ke ita hana porekrekengana mur, ke mange hana lomonmonangana nemur. Ia Kristus mai I mukamuleia poinga poreke ngana mur kai? Erole! 18 Iange nenge teke e palchach sue utepe e hemes heke mule, hulua te eteia ngee tamu tote hotonga pe iau non porekengana ke ulolo. 19 Iange hotonga nemrahit tote iau ero ol. Ke nga letek man-manna ngana e mete luluch nge Kristuske ulolo. Pe NeHalang nauele etu ngak ol.20 Ke iau sipok e maulul ero ol. Kristusnenge tu teu nge iau koi hemaul ia iau.Pe etu ke e maulul nga singik nei iangeletek manmanna nge NeHalang Tuna. Ilemene tau tote iau pe tung heke i siponake mene mule iau. 21 Pe ehul rumek iaNeHalang ero iange letena poreke nganapalaungana toto. Pe nenge teke hotonganemur te hemas mule ita ke ta pengpengngaNeHalangmatana, Kristusmete ngananem lape luna ero toto!”

3Kue Elle Mana Nenga Letera Manmanna

Ngana1 Imo Kalasia mur, amo hauaua toto.

Iesus Kristus mete ngana nga manga totonem, mo hemallaha hote luna lange imoke ulolo. Pe pomere hana te channangaia imo pe a nanas mene iri? 2 E teke eonteia imo nga ute elle mana: Imo mama mene Opepengpeng ke merei? A menekai nga hotonga nemur nenge a nanasiairi mai? Ero le! Imo a mene Opepengpengiange a longe Helenga Urana Toto Nganape letemo manmanna ia. 3 Amo hauauangamo nem merei toto? Opepengpengtalune ana ume nge imo ke ulolo, ol pea teke a heulo hote ume nem nga imosipomo lemo kerkerenga? 4 Pe ure meenangana nemur nenge te lohot nge imo nemluna palaungana toto la! Pe ngana kaulape hesil sio mana ke lasus mau? 5 Imonem, NeHalang tunge Opepengpeng pepoia merakulo mur ke te lohotot nga tu-nangamo. Pe pomerei nenge poia mai?Poia kai nga hotonga nemur nenge a nana-sia iri mai? Ero nike! Poia nge imo iange

letemo manmanna nga Helenga UranaToto Ngana nenge a longe.

6 Anau lange Apraham. “Aprahamletena manmanna toto nge NeHalang, po-malam NeHalang hetue i ke i non ngepengpeng.” 7 Iok, a eteia nei ke nekol: Apraham tutuna mur laka iri lochlochngana nenge leteria manmanna. 8 PeNeHalang nena helenga nenge tehas sueke ulolo, helelia ure nemur nge lape telohot. Nenge teke, NeHalang lape hemasmule hana lomonmona ngana mur puleke te pengpeng nga matana iange leteriamanmanna. Pe NeHalang hele hot tele He-lenga Urana Toto Ngana nem lange Apra-ham ke teke, “Nge iong mana lape E petehulua lochloch ngana nga ich.” 9 Ke hulualochloch ngana nenge leteria manmanna,NeHalang pete luluche iri nge Apraham.Iange Apraham i lete manmanna nganaana non ia.

10Pe iri lochloch ngana nenge te teke tehemas mule iri siporia nga hotonga mur,NeHalang lape tuacholia ke poreke totolange iri. Iange NeHalang nena helengamur nenge tehas sue iri ke ulolo, heleke teke, “Hotonga mur tema sio ke ulolo,pe mele hel nenge te longo tau lochlocheero NeHalang lape tuacholia ke poreketoto lange iri.” 11 Pe i mallaha mana kemele nenge teke nanas tau mene hotongamur, lape lohot ke pengpeng nga NeHa-lang matana ero toto. Iange “Hana nengeleteria manmanna mana lape tetu ke tepengpeng nga NeHalang matana.” 12 KeHotonga huna nga lete manmanna nganaero. Iange Hotonga hele ke teke, “Melenenge nanas taua Hotonga mur lape tu kemaulul.” 13 Ke hotonga ngingina mur koiita, ke NeHalang lape tuacholia ke porekeat nge ita. Pe ero. Iange Kristus ol hotmule ita pe mene murra ke ulolo. IangeNeHalang nena helenga nenge tehas sueke ulolo, hele ke teke, “NeHalang letenainin ngana lape sio ke poreke toto ngeiri nenge te heon heke iri nga mangatoto.” 14 Ke nga poinga nenge Iesus poianem, lape NeHalang pete hana lomon-mona ngana mur ke pomanga nena he-lenga kerkereng ngana nenge tunge langeApraham. Pe ita lochloch ngana nengeletera manmanna lape ta mene Opepeng-peng nenge Iesus Kristus helele ia.

2:20: Kal 1:4 3:6: Gen 15:6 3:8: Gen 12:3; Rom 4:3, 16 3:10: Deu 27:26 3:11: Hab 2:4; Kal 2:163:12: Lev 18:5 3:13: Deu 21:23; Rom 8:3

Kalasia 3:15 271 Kalasia 4:3Hotonga Mur Pe Helenga Kerkereng

Ngana15 Titik mur pe liliuk mur, lape e

heleia ure nemur nenge lohotot nge ita kekokoes, ke e hemallaha hote utar nengee teke e heleleia: Nenge teke hana naite talue reria helenga tomunga hel anahelenga e, mele pele heta mule ero pe talheke mule unne la ero ol. 16 Pe nga neiNeHalang poia helenga kerkereng ngananemur lange Apraham pe Apraham nettee. Ke Alalaha nem heleleia Apraham natete mur ero. Apraham na tete mur tangngana pomanga iri hulua. Pe nei ero.Hele mene Apraham nette pe tang nganapomanga mele elle mana. Ke Alalahanem helele ia laka Iesus. 17 Pe ure nengee teke e helele ia, ngana koi nei: Ngenike NeHalang hele talue nena helengatomunga hel ana helenga nem. Pe ngahoena, hesinga iri ana non kina analochiri nai pe ana non kina pe analoch (430) het pe hotonga nemur te lohot ol. Pehotonga nemur te chatoa NeHalang nahelenga kerkereng ngana nem pe te sauake lasus ero toto. 18 Iange nenge teke ho-tonga nemur nakuria nge te halaua ita keta mene maulinga nge koko, lape helengakerkereng ngana nem lasus. Pe nei ero.Iange nga NeHalang nena poinga uranangana mana, tung sue helenga kerkerengngana nem lange Apraham.

19Hotonga nemur talhot rume mene iriol, pe aria ume utar? Aria ume laka nenge:Lape te hemallaha hote hehei pe hanareria poinga poreke ngana mur. Pe lape irisiporia te naue pe te amnei urumeke la hetnga etue nenge helenga kerkereng ngananem, nganangana lohot ia. Nenge Iesus isipona lape at. Nga etue nenge NeHalangtung sue hotonga nemur, hekule angkelomur ke te heleia langeMoses nenge tu ngaNeHalang pe hana mur tunangaria. 20Ngaetue nenge NeHalang poia helenga kerk-ereng ngana nem lange Apraham, mele enge tu nga iri nai tunangaria ero. Iangemele nenge tu nga tunangana umume ngehana nai. Pe nei ero, NeHalang poia ngeIsipona.

21 Ke pomerei ol? Hotonga hele ke tekeNeHalang na helenga kerkereng ngananem lasus kai? Ero le! Iange nenge tekehotonga e nakuna nge tunge maulinga

lape ta pengpeng nga NeHalang matananga hotonga nem nenge ta nanasia. 22 Penei ero. Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,poinga poreke ngana hesum hite hulualochloch ngana nga ich nei ke tehet. Penga lete manmanna ngana mana, NeHa-lang tung sue helenga kerkereng ngananem. Ke pomalam iri nenge leteria man-manna nge Iesus Kristus lape te mene urenenge NeHalang hele sue lange Apraham.

23 Nga etue nenge lete manmannangana nei lohot ero kura, hotonga nemchiu it tote ita. Pe tak ele mene ita ke lahet nga etue nenge lete manmanna ngananem lohot nga mallaha. 24 Pe hotonganem poi ke pomanga ara hetoronga nengenauele ita. Pe nga etue nenge Kristus at,hotonga nem hei tele ita ke tala sapelenge Kristus pe letera manmanna nge I. Kepomalam lape NeHalang mene mule itanga letera manmanna ngara nem. 25 Peheueu nei, letera manmanna ngara nem,lohot nga mallaha ke ulolo. Pe hotonganem rahite ita ero ol.

NeHalang Tutuna Mur26PeNeHalang tutunamur imo lochloch

iange letemo manmanna nge Iesus Kris-tus. 27 Pe imo lochloch nenge a menehenuninga nge Kristus, atu ke a pomangeKristus toto lo. 28 Pe a al mata rara ero ol,iange Iuta mur pe Krik mur pe iri nengete umume nge mele hel pe iri nenge tetuke tepoi tetele pe hehei pe hana, imolochloch ngana nem, atu luluch nge IesusKristus ke imo elle mana. 29 Pe Aprahamna tete mur imo iange Kristus nena hanamur imo. Pe lape a mene ure lochlochngana nenge NeHalang heleia, nga nenahelenga kerkereng ngana nenge tung suelange Apraham.

41 Ure nenge e helele ia ngana koi nei:

Mele sune lape mene lochloche temenenena ure mur. Pe lape i non palaunganape nauele ure lochloch. Pe nga etue nengei kino kura, ele haka nge mele nengeumume nge none ero. 2 Iange hana nengetenau elele i pe hana papalauna mur lapetenau ele mene i ke la het nga etue nengetemene talue. 3 Nga tele ngana ita pule

3:16: Gen 12:7 3:17: Exo 12:40 3:18: Rom 4:14 3:19: Ume 7:38; Rom 5:20 3:21: Rom 8:2-43:23: Kal 4:3 3:24: Rom 10:4 3:26: Ioa 1:12 3:27: Rom 6:3 3:28: Rom 10:12 3:29: Rom

4:13 4:3: Kol 2:20

Kalasia 4:4 272 Kalasia 4:27tapoi ke pomalam. Ita kinkino pe ta menehengetoro nga hotonga nemur nga ich nei,nenge chiu hit tote ita. 4 Pe heueu nei erool. Iange nga ana etue pengpeng nengeNeHalang talue nike, kulosia tuna ke at.Hei e nga ich nei hoe I. Pe hotonga nemurtenau ele I ke I nanas tau tote. Pe ita puletapoi ke pomalam. Ita kinkino pe ta menehengetoro nga hotonga nemur nga ich nei,nenge chiu hit tote ita. 5 Pe at ngana nem,at ke ol hot mule iri nenge hotonga chiuhite iri. Ke pomalam lape ta lohot ke Ne-Halang tutunamur ita. 6Pe imo, NeHalangtutuna mur imo. Ke ngana laka nengekulosia Tuna Opene ke at tu teu nga leterape ta heto ke ta teke, “Temek.” 7 Ke iongpomanga mele nenge umume nge noneero ol. Iong, NeHalang tuna iong ke ulolo,pomalam lape o mene ure lochloch ngananenge heleia nga nena helenga kerkerengngana nem.

Paulus Letena Toto Ia Kalasia Mur8 Nga tele ngana a eteia NeHalang ero

pe a ume pulut mana nge aetapuna hel,nenge Nehalang toto ngana ia iri ero. 9 Peheueu nei a etei tote NeHalang lo, nempe e teke NeHalang hetue imo ke tutunamur imo ke ulolo. Pe pomerei toto nengeahul mule ke la a heila teu mule imo ngaure makuk leilei ngana mur pe hotongaporekreke ngana mur nga ich nei? A tekela ure nemur te chiu hit mule imo pullo?10 Imo a iech elele etue papalauna murpe teio mur pe hesinga mur pe etue etalun ngana ke langa het ngana! 11 Peiau, e matau iange kikik ngak nenge e umelululuchia nge imo lape hesil sio mana.

12Titik mur pe liliuk mur, e teke apoi kemange iau. Iange ure nenge lohotot ngeimo nem, iau e amneia ke ulolo. A poia utepele nge heporeke iau ero. 13 Imo a eteiake ulolo. Nga tele ngana toto singik halelespe ela ke e haliu hote Helenga Urana TotoNgana nge imo. 14 Pe ak haleles nem poikemanga ollakanga nenge teke olleke imo.Pe imo a hira ele iau ero. Mutemo taumene iau pe a mene iau ke pomalaka ngaiau NeHalang nena angkelo e. Nem pepomalaka nga iau Iesus Kristus i sipona,15 pe a iech ele tote iau. Nga etue nem aunele utenge iau ero toto. Pe rera iechinganemurmai ngaria ol? Nenge teke nakumo,lape asul hote matamo mur pe a tunge iri

at nge iau. 16 Heueu nei lape lek matanaluluch nge imo ol, iange e heleia helengange manmanna. Ae?

17 Hana ana mata nemur teume kekikiria toto ke tepoi ole imo ke a nanasiairi. Pe te poia nga leteria poreke ngana.Pe te teke te heporeke ra kilanga uranangana nei. Tepoi ke pomam iange te tekea heto hekeke iri. 18 Nenge teke hana tepoia imo ke pomam, urana nge te poiake kokoes nga leteria urana ngana. Ngaetue nenge etu luluch nge imo pe nga etuenenge iau ero hatalia imo. 19 Auo! Tutukmur, a poia iau ke e amneia melmelengapullo! Melmelenga nei pomalaka nga heienge tuna sechia i ke teke hohoho. Pemelmelenga nem lape tu nge iau ke la hetnga etue nenge a nanas tau tote Kristusnena poinga mur. 20 Toinge ute pele ulmene iau ke la etu luluch nge imo heueunei, ke poia ia ure nemur nenge e heleia irinei. Iange etu pe letek tuanin rara sakilil iaimo.

Helenga Opene Nge Heka Pe Sara21 Iok, e teke e onteia imo nenge a

teke a nanas taua hotonga mur: Imomam a longe hotonga hele ngana ero kai?22 Hotonga hele ke teke, Apraham tutunamur iri nai. Tuna elle nge hei nengeumume nge iri pe tuna e pule nge neheinenge tu ke poi tetele mana. 23 Pe tunanenge hei nenge umumenge iri neu, tehoei iange te nanasia poinga nenga leinga. Petuna nenge nehei nenge tu ke poi tetelemana nem, tehoe i ke nanasia helengakerkereng ngana.

24Nananga nei luna la ke mai koi: Heheinai nem te pomanga Helenga TomungaHel iri nai. Elle at nga hengene nenge Sinaipe hoe tutunamur nenge hotonga chiu hitmene iri ke te nanas tau mene. Ke heinengeHeka i pomanga hengene nem. 25Pehengene nenge Sinai tu nga tuele kinanengeArapia, pemes ke henonoua kilengenenge Ierusalem heueu ana nei. Iangehehei pe hana nga kileng nem, hotongachiu hit mene iri ke te mana teu toto ngaene. 26 Pe Ierusalem nenge tu nga lut ngatapa, tu ke poi tetele mana. Pe i tara totongana ia. 27 Iange hasinga nenge mangaNeHalang nena alalaha hele ke teke:“Iong hei nenge omes tamane

pe ohoe tum e ero, o iech toto ol.4:4: Ioa 1:14; Rom 1:3 4:6: Rom 8:15-17 4:10: Rom 14:5; Kol 2:16 4:22: Gen 16:15; 21:2 4:23:

Rom 9:7-9 4:26: Hip 12:22; Hem 21:2, 10 4:27: Isa 54:1

Kalasia 4:28 273 Kalasia 5:17Iong hei nenge o amneia melmelenga e

nga hohonga ero,o tang hote lem iechinga.

Iange hei nenge tu manalape tutuna mur iri halang totonge hei nenge tu luluch nge ene.”

28 Ke titik mur pe liliuk mur, imo Ne-Halang tutuna mur imo ke mange Isak.Nemnanas urumeNeHalang nena helengakerkereng ngana. 29 Pe kol nenge tehoei nga poinga nenga leinga, poi matanalala nge kol nenge tehoe i nga kerkerenganenga Opepengpeng. Ke poinga nemngana koi lohotot nge ita heueu nei. 30 PeNeHalang na alalaha hele ke mere pule?Hele ke teke, “O kulosia hei nenge umumenge imonem, iri nai tuna ke tela nga kilengunne. Iange tuna nem lape mene temenenena ure mur hele ero. Pe hei nenge tuke poi tetele nem, tuna itoro lape menelochloche temene nena urelu mur.” 31 Ketitik mur pe liliuk mur, hei nenge tu ke poitetele mana nem, tutuna mur koi ita. Pehei nenge umume mana nem, tutuna murita ero.

5Nge IesusMana Lape Tatu Ke Tapoi Tetele

1 Iok, ute pele nge chiu ele ita ero oliange Kristus i sipona mene hote ita keulolo. Pomalam tatu ke ta poi tetele manaol. Ol pe ames ke kerkereng pe a longo taupulute hana hel ero. Iange lape a helokoteu mule ita ke la aume mule nge iri pule.

2A longo ke nek! Iau Paulus koi e helelenei: Nenge teke atal teu luluche imo kete riria singimo, ume nenge Kristus poianem lape halaua imo ero toto. 3 Pe lekhelenga kerkereng ngana koi, iong nontei nenge ola ke te riria singim, uranange o nanas tau tote hotonga lochlochngana ol. 4 Amo hel te teke a nanas menehotonga mur, iange te teke poia imo ke apengpeng nga NeHalang matana. Nengeteke a poia poinga nem arir hote imo ngeKristus ke ulolo pe a hile NeHalang letenaporeke ngana. 5 Pe ita, nga Opepengpengnena kerkerenga, letera manmanna ngeNeHalang pe tatu ke ta kulele mene I ngelape hetue ita ke ita hana nenge pengpengngamatana. 6Pe ita, nenge teke ta nanasiaKristus, poinga pa nenge ta ririr us penenge tarir us erochro ute pele ia ero. Ure

nenge palaungana toto ngana laka leteramanmanna ngana lo. Iange poi heke ita keletera porekeia pekngara mur.

7 Nga tele ngana a nanasia Kristus kenek mana pe heueu nei ero ol! Itei nengetamo ele mule imo pe poia imo ke a salekerara? Mele nem poia imo ke a longotaua helenga manmanna ngana ero ol!8 Mele nenge poia imo ke a saua letemomanmanna ngana nem, at nge Non nengehesilei hote imo ero. 9 Anau ala amo kenek. Ure nenge lohotot nem, pomalakanga is unne sunemanange tetal teua langaberet itach ngana, pe is nem poia beretlochloch ke puo haka sapele. 10Pe iau letekmanmanna toto nge Non Soke ke a tungteua imo langa ure nemur ero. Pe melenge hetakinkine imo nem, e eteia i ero. Pelape NeHalang tuachol ia lange i ke poreketoto. 11 Titik mur pe liliuk mur, hana helte teke e hetottoro ke pomai, “Nenge teketarir us ero ta pengpeng nga NeHalangmatana ero.” Pe nem ero. Nenge teke ehetottoro ke pomam, pomere toto nge uremeena nganamur te lohotot nge iau kura?Pe nenge teke reria helenga nem man-manna, lape lek hengetoro nenga Kristusana manga toto, poi ngarang mur ia iriero ol. 12 Iau lemek toto ke hana nenge tehetakinkine imo nem, terir hote huria kete lasus lochloch!

Maulinga Ke Koko Nga Opepengpeng13 Pe titik mur, NeHalang iua imo ke

ulolo, ke apoi tetele mana ol. Ol pe lapeapoi ke mere ol? A teke a poia singimo keiech mana nga poinga poreke ngana mur?Apoi ke mam ero! A poia poinga nengepomai koi: Mutemo taua pekngamo murpe a halaua iri. 14NeHalang tunge hotongae nge palaungana toto. Pe nenge teketa longo taua hotonga elle nem, ta longotaua hotonga lochlochngana ke ulolo. Anahotonga, ngana koi nei: “Mutem tauapekngam mur ke pomanga mutem tauaiong sipom.” 15 Pe a nauala amo ke nek.Iange nenge teke a poi susun helel, lapeahun parai mule imo ke ahet.

16Ke pomalam e hele ke e teke, a longiaOpepengpeng ke halaua imo nga ai ngamoke lape a nanasia ure poreke ngana nengesingimo lemene tautaua ero ol. 17 IangeOpepengpeng lemene ero toto ia poingaporeke ngana mur nenge singira lemene

4:28: Gen 15:4-5; Rom 9:7 4:29: Gen 21:9-10; Ioa 8:35 5:6: 1Ko 7:19; Kal 6:15 5:9: 1Ko 5:6 5:10:2Ko 11:15; Kal 1:7 5:13: 1Pi 2:16 5:14: Lev 19:18; Rom 13:9 5:17: Rom 7:15-23

Kalasia 5:18 274 Kalasia 6:14tautaua. Pe ita singira lemene tautauapoinga poreke nganamurnengeOpepeng-peng lemene ero toto ia. Ke hunelinganei tu nga letera ke ulolo, pomalam tainga lemere ngana ero ol. 18 Ke nenge tekeo nanas tau mene Opepengpeng lemenengana, lape hotonga nem nauele iong erool.

19Pe poinga poreke ngana nenge singiralemene tautaua, ngaria koi nemur. Poinganenge: hehei pe hana tema lululuch ngehehei pe hana nenge eria pe reehei muria ero, pe kol e pe e mele mataria ach tauhelel, pe salaunga ana poinga mur, 20pe taheto hekeke aetapunamur, pe achunga, pehunelinga, pe lete inin ngana, pe sara kekengana mur pe letera inin haka manmana,pe letera ia melehel ero, pe talas helel,21 pe ta musmus, pe ta inin ke ara hauaua,pe tapeu lil helel, pe ure hel pule nengepomau. E hele ke kerkereng lange imoke ulolo, pe lape e hele ke kerkereng totolange imo pule: Mele nenge nanas taumenmene poinga nemur, lape teu langaNeHalang nena naualanga pe nekinga erototo.

22 Pe Opepengpeng, ana ume nganan-gana mur koi nemur. Nenge: Muteratautaua pekngara mur, pe ta iechech, petatu ke letera ma ke elle, pe ra meleitana ero nga etue nenge ure meena nganalohotot, pe tanek hel ita, pe tapoi ke uranape ta halau hel, pe ta poia poinga murnge poia hehei pe hana ke saria kikinange ita. 23 Pe tatal sue ita ke tatu ke nekmanmana, pe ta hepengia tai ngaramur kenek. Poinga mur nenge pomam hotongapele heo ele ero. 24 Iri nenge te nanasiaKristus, tehul rumeria ia poinga porekenganamur nenge singiria lemene tautaua.25Opepengpeng tu teu nge ita pe hemauliaita, pomalam tai ke ta nanas mene lemenengana ol. 26 Tatal heke ita ero pe ta heleteinin hel ero pe ta musmus pe sara keke helero.

6A Halaua Pekngamo Mur Nga Ure Meena

Ngana Mur1 Iok titik mur pe liliuk mur, nenge

teke a naue mele nge poia poinga porekengana, imo nenge Opepengpeng ume lu-luluch nge imo a hemas mule i ke nek.

Pe imo a nauala amo ke nek pule; iangelape poinga poreke ngana nem lohot ngeimo pule. 2Nenge teke a halaua pekngamomur nga ure meena ngana mur, a nanastau tote hotonga nenge Kristus. 3 Nengeteke mele letena ke teke i palaungana, pemanmanna ke i palaungana ero, mele nemchannanga mule i ke ulolo. 4 Imo elle peelle anau teu la mule nga lemo poingamur ke nek toto, pe a totoia langa melehel reria poinga ero. Pomalam lape melenem iech toto nga i sipona nena poingamur. 5 Ke imo elle pe elle a takiskisia anamelmelenga mur.

6 Mele nenge te hetore i nga NeHalangnena helenga, urana nge tuacholia nganena ure urana ngana mur lochloch langeana hetoronga.

7 A chananga mule imo ero. Iange melepele nakuna nge channanga ia NeHalangero toto. Ngaunga utar alona nenge otue,lape o lulu mule ngaunga nem mule. 8 Pemele nenge tutua ke heiech mene singinalape lulu hote metenga. Pe mele nengetutua ke heiech ia Opepengpeng, lape luluhote maulinga ke koko. 9 Ke ra melei tanataua poinga urana ngana mur nenge tapopoia ero. Nenge teke ra melei tana ero,lape ta lulu hotemaulinga ke koko nga anaetue pengpeng. 10 Ke nenge teke o esianeingam e nem nge poi ke merechre, ohalaulaua i. Pe apoi ke urana toto langepekngamo mur, nenge imo ul ames ke ellenga letemo manmanna ngana mur.

Helenga Hetala Ngana Pe Apalanga11A naue lo? Iau sipok e hasas ia alalaha

nei nga perik. Pe ehas ngak nei e poia kepapalauna koi!

12 Iri nemur nenge te heto hekeke iri pete palut rarara, iri laka te echechia imo kete teke te ririria singimo. Te poia poinganei iange te mataua Iuta mur nge lapete hune iri iange leteria manmanna ngaKristus ana manga toto. 13 Pe hana nengete riria iri te nanasia hotongamur ero toto.Pe muteria toto ke te teke te riria imopule. Pe nenge teke a longo taua iri ke ananasia iri, hana nemur lape te palut lakarara pe te heto heke tote iri. 14 Pe iau, epalut laka rara nga ute pele nge pomamero toto. E palut laka pe e heto heke toteara Non Soke, Iesus Kristus nge mete ngaanamanga toto. Nga Iesus anamanga toto

5:19: 1Ko 6:9-10 5:24: Rom 6:6; Kol 3:5 5:26: Pil 2:3 6:1: Mat 18:15 6:2: Rom 15:1 6:5:Rom 14:12 6:6: 1Ko 9:11, 14 6:7: Rom 8:13

Kalasia 6:15 275 Kalasia 6:18letek metene poinga nemur nga ich neiero ol. Ke epoi ke pomanga none nengemete ke hile ure lochloch ngana nga ichnei. 15Nenge teke te riria singim pe nengeteke te riria singim ero, nem ute peleero. Ure nenge palaungana toto nganalaka nenge NeHalang poia ita ke ita heueungana mule. 16 Iri lochloch ngana nengete nanasia hotonga nei, leteria sio iangelape NeHalang letena porekeia iri pemeneluluche iri nge Israel mur. Israel nemurnenge NeHalang nena hanamur toto ia iri.

17 Iok, nga lek helenga hetala nganae teke, lemek ero nge none poi muleure meena ngana e ke lohot nge iau ol.Iange chanchan munna nemur nga singikhenonou hot pengpengia ke iau Iesus nenanon toto.

18 Titik mur pe liliuk mur, ara Non SokeIesus Kristus letena poreke ngana lape tululuch nge imo nga opemo mur. Man-manna.

6:15: Kal 5:6; 2Ko 5:17 6:17: 2Ko 4:10

Epeses 1:1 276 Epeses 1:21

EpesesAlalaha Nenge Paulus Hassia

Lange Epeses Mur1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei. Nga

NeHalang lemene ngana e lohot ke iauIesus Kristus nena hekulkulonga.

Pe ehas ia alalaha nei ke lange imo Ne-Halang nena hana mur nge Epeses nengete nanas tau tote Iesus Kristus.

2 E hetalaulau ke Temere NeHalang peNon Soke Iesus Kristus leteria urana ia imope te poia letemo ke ma ke nek.

NeHalang Lape Tunge Ure Urana NganaMur Nga Tapa At Nge Ita

3Ta heto heke NeHalang nenge ara NonSoke Iesus Kristus Temene. Nge Kristusmana NeHalang tung lochloche ure uranangana mur nga Opepengpeng nenga tapaat nge ita. 4NeHalang ala hote tapa pe ichero kura pe hesilei hote ita ke nena hanamur nge pengpeng pe naue rera poingaporeke ngana e ero toto. I mutena tauaita 5 pomalam hesilei hote ita nge nikeke tutuna mur ita nga ume nenge IesusKristus poia. Pe ure nem lohot ke pomamke nanas mene NeHalang lemene ngananenge iech toto nge poia. 6 Ta heto hekeNeHalang nge poi hote kue urana ngananenge poia ita ke tatu ke nek nga nengetung mene Tuna nenge mutena taua, atnge ita. 7 Iange Kristus lome ita ngaeina nga metengana pe saua rera poingaporeke ngana mur ke te lasus toto. Penekinga nenge NeHalang poia nem i urenenge palaungana toto 8 nenge hile hotlochloche letena at nge ita nga letena tu-anin ngana pe letena matana ngana uranatoto ngana. 9NeHalang iech toto nge poiakepomai nganengehemallahahote letenatuanin ngana nenge talkomkome at ngeita, nenge lape heulo hote nga ume nengeKristus poia. 10NeHalang teke poia letenatuanin ngana nemke lohot nga etue nengei sipona talue nenge lape poia ure lochlochngana nga ich pe nga tapa ke te eukirau petenau haka aria soke nge Kristus.

11 Ure lochloch ngana te lohot ke po-manga NeHalang letena tuanin hot nganaia. Ke nge Kristus mana NeHalang hesilei

hote ita ke nena hana mur ita nga nenaume. Pe poia ke nanasia utar nenge letenamatana hote ke teke poia nga talun ngananike. 12 Poia ke pomam ke imem nengemo kulelele Kristus tala nike, mo hetoheke NeHalang nena hemalmalinga ngepalaungana toto. 13 Pe imo Epeses murpule a longe helenga manmanna ngananga helenga urana toto ngana nenge Ne-Halang lape mene mule imo pe letemomanmanna nge Kristus. Nga etue nengeletemo manmanna, NeHalang heilangaiaimo ke cholo ele imo ke nena hana murimo. Ngana laka Opepengpeng nenge heletalaia ke teke tunge lange imo. 14 PeOpepengpeng nem i lala nenge heilangiaure nenge lape ta mene, nenge NeHalangheleia ke teke tunge lange nena hana mur.Ke nem hekerkereng ia letera nenge i lapemene nena hana mur ita ke ta heto heke iNeHalang nenge urana toto.

Paulus Nena Hetalaulaunga15 Ke pomalam nga etue nenge e longe

imo nge letemo manmanna nge Non SokeIesus pe mutemo taua NeHalang nenahana mur, 16 e hele urana lange NeHalangke kokoes mana ia imo, pe letek meteneimo ke e hetalaulau amo lala nge Ne-Halang. 17 E hetalaulau amo ke NeHa-lang nenge ara Non Soke Iesus ana Palaupe Temere nenge urana toto tunge letematana ngana nenga Opepengpeng langeimo ke a etei tote NeHalang. 18 Pe ehetalaulau amo pule ke NeHalang poialetemo matana ngana mur ke tualeme kepomanga lemenge ke a eteia ure nengeiu imo ia pe a kulkulele. Ngana laka ureurana ngana mur nenge heleia ke teketunge lange nena hana mur. 19 Pe e heta-laulau amo ke a eteia NeHalang nena kerk-erenga kikina ngana palaungana, nengeumume nge ita nenge letera manmanna.Kerkerengnga nem pomalaka nga kikinangana nenge palaungana toto, 20 nengepoia ke hemaul heke mule Kristus ngametenga pe here i nga ilina ele nengapen tamalmal nga lut nga tapa. 21 KeKristus nena kerkerenga palaungana nemsoke toto nga kerkerenga mur lochlochnga etue nei pe nga hoena pule. I soketoto nge ope mur pe naungaala mur pehotonga mur pe hana papalauna mur. Pe

1:1: Ume 18:19-21; 19:1 1:3: Epe 2:6 1:4: Ioa 15:16 1:5: Ioa 1:12 1:7: Epe 2:7; Kol 1:14 1:9:Rom 16:25 1:10: Kol 1:16, 20 1:11: Rom 8:28-29 1:14: 2Ko 1:22 1:17: Kol 1:9 1:19: Kol 1:111:20: Psa 110:1; 2Ko 13:4; Kol 2:12 1:21: Kol 1:16; 2:10

Epeses 1:22 277 Epeses 2:19Kristus ene nenge NeHalang tunge langei, pingana iuiu toto nga hulua lochlocheria. 22 Pe NeHalang tunge kerkerengalange Kristus pe talue iri lochloch nganake Kristus nauele iri pe hemes hote i kenauele iri lochloch nga mata nenge NeHa-lang 23 nenge Kristus singina ia. Pe matanemmuta toto ia Kristus na kerkerenga peKristus tu purpure ure lochloch nga kilenglochloch ngana.

2Ta Mene Maulinga Nge Kristus

1 Nge nike atu ke pomanga a mete loiange a longo ole tauaNeHalang pe a popoipoinga poreke ngana. 2 Nga etue nematu ke a nanas menmene poinga nemurnga ich nei pe a nanas mene ope porekengana mur nga tapa sana aria palau. Keheueu nei ope nem tu ke umume nge irinemur nenge te longo olole ngeNeHalang.3Nge nike ita lochloch tatu ke pomange iri,ke ta heiech mana ia singira nga poingaporeke ngana mur. Ke urana nge ita pehulua lochloch nenge te longo olole taamneia melmelenga nga NeHalang letenainin ngana iange tapoi ke pomange iri.

4-5 Ita tatu ke pomanga ta mete ke uloloiange nga rera poinga poreke ngana mur,pe NeHalang mutena tau tote ita kuraiange letenaurananganapalaungana toto.Ke pomalam poia poinga urana ngana totokemenemule ita pe tungemaulinga at ngeita nge Kristus. 6 Pe ita Kristus nena hanamur ita ke pomalam he maul heke muleita luluch nge Iesus Kristus, pe hetakileita ke ta are luluch nge i nga lut ngatapa. 7 Poia poinga nei ke teke hemallahahote lange iri nenge he pule nga nenapoinga urana toto ngana pe nenamutenganenge hemallaha hote at nge ita nge IesusKristus. 8 Iange ngaNeHalang nena poingaurana toto ngana, mene mule imo nengeletemo manmanna. Imo sipomo a menemule imo ero. Poinga nem i tunginganenge at nge NeHalang. 9Lemo ume uranangana mur poi hote ure nem ero. Kepomalam a palut leke imo ero. 10 Ita,NeHalang i sipona ume hote ita pe tatu keelle luluch nge Iesus Kristus. Pe ala hote

ita ke ta poia ume urana ngana mur nengetatalo ele tele nge nike ke teke ta poia.

Kristus Heluluch Tele Ita Ke Ita Elle11 Ke pomalam letemo metene ke nek,

imo tehoe imo ke imo hana lomonmonangana mur pe Iuta mur te hetue imo ke“hana nenge te ririr us ero” pe iri te hetueiri siporia ke “hana nenge te ririr us”(nenge nem i ure nenge hana peria poianga iri siporia singiria mana). 12 Letemometene, nge nike atu ke kangkanga ngeKristus pe lemo nge Israel ero. Lemonga kileng tau ngana pe atu teu nga to-munga hel ana helenga nenge NeHalangpoia lange nena hanamur ero pe atu pulutmana pe a eteia NeHalang ero. 13 Peheueu nei atu ke elle luluch nge IesusKristus. Imo nenge atu ke kangkanga ngeNeHalang nge nike, Kristus eina nengametengana mene imo ke a at rochroi totonge i ol.

14 Kristus i sipona poia imem Iuta murpe imo hana lomonmona ngana mur keletera ma ke elle. Poia Iuta mur pe hanalomonmona ngana mur ke te lohot ke irielle. Nge nike aria matana i helel pe tetuke elle ero, pe Kristus heparai sue mapuonenge tu nga tuna ngara ke ma tote iringa i sipona singina nenge tung heke kemete. 15 Pe saua Iuta mur reria hotongaluluch nga ana helenga mur ke te lasus,iange teke lele polong ke hana aria tuluknai nem te lohot ke iri hana heueu nganamur pe te lohot ke iri elle mana luluchnge i. 16 Pe Kristus metengana nga mangatoto nem teke hemete hunelinga nengelohotot nga tuluk nai nem pe poia iri kete lohot ke iri elle pe laia iri nge NeHa-lang. 17 Kristus at ke haliu hote helengaurana toto ngana nga polong lele nganange imo hana lomonmona nenge atu kekangkanga nge NeHalang pe nge imemIuta mur nenge motu ke rochroi nge i.18 Ke nenge teke letera manmanna ngeKristus, Opepengpeng elle nem poia ita ulhana lomonmona ngana mur pe Iuta murke ta lala nge Temere.

19 Ke pomalam imo hana lomonmonangana mur lape te hetue imo ke hanalomonmona ngana mur ero ol. Heueunei atu ke elle luluch nge NeHalang nena

1:22: Psa 8:6 1:23: Rom 12:5; Epe 4:10, 15; Kol 1:18 2:1: Kol 1:21; 2:13 2:2: Kol 3:7; Tit 3:3 2:3:Kol 3:6 2:4-5: Rom 6:11-13 2:6: Kol 2:12 2:9: 1Ko 1:29-31; 2Ti 1:9 2:10: Tit 2:14 2:12: Rom9:4; Kol 1:21 2:13: Kol 1:20 2:14: 1Ko 12:13 2:15: Kol 2:14 2:16: Kol 1:20, 22 2:17: Isa 57:192:19: Epe 3:6 2:20: 1Ko 3:11

Epeses 2:20 278 Epeses 3:21

hana mur lochloch pe atu teu nga matanenge i. 20 Pe apoi ke pomanga pelenenge te hemes heke nga ich kerkerengngana, nenge hekulkulonga mur pe hetat-alonga mur. Pe Iesus Kristus i um kerk-ereng ngana nenge pele nem ana isong ia.21 Ke i sipona laka nenge ratua ele pelenem pe poia ke lohot ke Non Soke nenatunginga ana pele nge heo ngana. 22 Peimo hana lomonmona ngana mur pe Iutamur, Opepengpeng umume nge imo keimo elle luluch nge Kristus. Ke pomalama lohot ke imo NeHalang nena pele nengeOpene tu teu ia.

3Paulus Haliu Hote Helenga Urana Toto

Ngana Lange Hana Lomonmona Ngana Mur1 Iau Paulus koi etutu nga tuele au ngana

iange e umume nge Iesus Kristus ke e ha-laulaua imo hana lomonmona ngana mur.

2 Imo lape a longe ke ulolo ke NeHa-lang letena urana ia iau ke tunge umenei at nge iau ke e halaua imo. 3 Pehemallahahotenenahelenga talkomkomengana ke henonoua at nge iau pe ehassue unne sune lo. 4 Pe nenge teke asisia ure nenge ehas sue, lape a eteia keiau e etei tote helenga talkomkome ngananemur nenge Kristus. 5 NeHalang hemal-laha hote helenga nei lange hana nemurnenge tetu nge nike ero. Pe heueu neihemallaha hote lange nena hekulkulongape hetatalonga pengpeng ngana mur ngaume nenga Opepengpeng. 6 Helengatalkomkome ngana nei ngana laka nenge:Helenga urana toto ngana poia imo hanalomonmona ngana mur ke imo pe imemIuta mur, ita ul ta mene ure urana nganamur nge NeHalang pe ta lohot ke ita elle.Pe tatu teu pule nga ure nenge NeHalangheleia ke teke poia nge Iesus Kristus.

7 Pe e lohot ke iau ume ana non ngahelenga urana toto ngana nga NeHalangnena tunginga nga nena poinga urana totongana. Pe i sipona hekerkereng ia iaunga ume nem. 8 NeHalang nena hanamur lochloch te urana toto nge iau ketoinge e nge iri mene ume palaungana nei,nem lape urana pol. Pe ero. NeHalangtunge tunginga nem at nge iau ke e haliuhot lange hana lomonmona ngana murnga helenga urana toto ngana nenge lape

te mene ure urana ngana nenge Kristus.Ure urana ngana nemur, ta etei teu kelanga het ngana ero. 9 Nge nike NeHa-lang ala hote ure lochloch pe talkomeletena tuanin ngana nga ure nenge tekepopoia nga etue talun ngana nike. Peheueu nei tunge ak ume nenge e haliuhote ure talkomkome ngana nem langehehei pe hana lochloch. 10NeHalang tekepoia ke mai, ke ope nemur nenge tenauele tapa sana nga reria kerkerenga, teesia nena mata pe tenau urume letenamatana ngana mur nge ana lala pe lala.11 Ure nei lohot ke pete tote NeHalangletena tuaninhot ngana ia nga talunngananike, ke poia ke lohot nge ara Non SokeIesus Kristus. 12 Ita tatu ke elle luluchnge Kristus pe letera manmanna nge i.Ke pomalam tala ke tames nga NeHalangmatana pe ta matau ero. 13 Ke pomalam eteke e hele lange imo ke letemomeena ngamelmelenga nenge lohotot nge iau ero. Akmelmelenga nei lape halau tote imo ke amene hemalmalinga.

Paulus Hetalaulau Epeses Mur Aria14 Ke nenge nem mana poia iau ke

e tualou sio nga Temere matana. 15 Imana poia iri lochloch nga tapa pe ichke tetu. 16 Pe e hetalaulau lange inenge nena hemalmalinga palaungana kehekerkereng ia letemo nga Opene kikinangana, 17 ke letemo manmanna pe Kristustuteu nga letemo. Pe e hatalaulau kemutenga tu ke sik teu toto nge imo pehuna toto nge imo. 18 Pe e hetalaulauke NeHalang hekerkereng ia imo pe nenahana mur lochloch ke a eteia Kristus nenamutenga ke nek. Nga pongponga ngana pesase ngana pe ana lome nenge langa lut pesio toto ngana. 19 Kristus nena mutengapalaungana toto nga mele etei ngana. Pee hatalaulau amo ke a eteia mutenga nem,pomalam lapeNeHalang hemuta heke toteimongaurenemurnenge teke tunge langeimo.

20 Pe nga NeHalang nena kerkerenganenge umume nge ita, i nakuna nge poiaure mur nge halang toto ke te lohot ngeita. Poi ngana nem lape ris tote ure nemurnenge lape ta ontei i ia pe nenge leteratuaninin ia iri. 21 Ita lochloch nenge tatuke elle luluch nge Iesus Kristus pe tatu

2:21: 1Ko 3:16 2:22: 1Pi 2:5 3:1: Pil 1:7, 13 3:2: Kol 1:25 3:3: Epe 1:9-10; Kol 1:26 3:6: Epe2:13, 16-19 3:7: Kol 1:25 3:8: 1Ko 15:9-10 3:12: Ioa 14:6; Rom 5:2 3:17: Ioa 14:23; Kol 1:23; 2:7

Epeses 4:1 279 Epeses 4:22teu nga NeHalang nenamata ta hemallahahote nena hemalmalinga palaungana ngaetue lochloch ke koko. Manmanna.

4Tatu Ke Elle Luluch Nga Kristus Singina

1 Iau etu nga tuele au ngana iange e umenge Non Soke, pe NeHalang iua imo kenena hanamur imo. Ke pomalam e hele kekerkereng toto lange imo ke a nanasia atungamonengeNeHalang iu imo ia. 2Kokoesatal sue imo pe apoi ke nek lange iri helpe atu ke nek mana pe a henonou hotelemo mutenga lange iri hel pule ke a longteua iri. 3 Imo, Opepengpeng kale teleimo ke letemo ma ke elle pe aume kekerkereng ke a nanas mene poinga nem.4 Ita ta poi ke pomanga singira elle manape Opepengpeng elle mana pe NeHalangiua ita ke ta kulele ute elle mana. 5 Pe NonSoke ellemanape leteramanmannanganaellemana pe tamene henuninga ellemananenge henonoua ke ita NeHalang nenahana mur. 6 Pe NeHalang i toro mananenge hehei pe hana lochloch Temeria ia,pe i nauele ure lochloch pe tu purpurekileng lochloch pe tu teu luluch nge heheipe hana lochloch.

7 Pe Kristus tunge tunginga nenga nenapoinga urana toto ngana nge ita elle peelle. Pe tunge ke nanas mene i siponalemene ngana. 8 Ke pomanga NeHalangnena alalahanenge tehas sue keulolo, helengana nenge hele ke teke,“Nga etue nenge lohaka langa lut nga tapa,

mene hehei pe hana nenge hekou sueiri ke te nanas olole i.

Pe tunge tunginga mur lange hanamur.”

9 Helenga nenge hele ke teke, “Lohakalanga lut nga tapa” helenga nei lunapomerei? Luna ma ke mai koi: I sio la talanga kileng nenge sio toto nga ich. 10 Kei nenge sio la nem, i sipona laka nengelohaka la mule nga lut nem. Pe ristotetapamur ke pomalam tu ke purpure kilenglochloch. 11 Pe tunge tunginga lange hanahel ke te lohot ke iri hekulkulonga pe heliri hetatalonga pe hel iri hana nenge tehaliu hote helenga urana toto ngana pehel iri hana nenge tenau ele NeHalangnena hana mur pe hel iri hetoronga. 12 Ke

Kristus poi ke pomai iange teke tataloele NeHalang nena hana mur ke te poianena ume urana ngana mur. Pomalamlape hulua halang toto te lohot ke iri ellemana nga Kristus singina. 13 Pe umenem songong ke la het nga etue nengeta puotom tele hel ke ita elle mana peta etei ngara nge NeHalang Tuna lohotke elle mana, pe letera manmanna ngarakerkereng pe tapoi ke pomange Kristustoto.

14 Iange I teke tapoi ke pomange ainakikino ngana ero ol pe tapoi ke pomangaaka nenge ruach anamee ulo rerere ero ol.Pe hana nenge te pallaklaka, reria henge-toro mur te mene ita ke pomanga tuttulake tala ke mai pe mau ero ol. Hana nemurte totoia kue halang ke te teke te helosio iaita nga letera manmanna ngana mur. 15Tananas ia iri ero. Ta nanas mene helengamanmannanganapemutera tauahehei pehana. Nenge teke tapoi ke pomai lape tapile teu toto luluch nge Kristus pe ta poike pomange I nga kue lochloch. 16 Kristuspomanga ita palpalra ia pe singinamur koiita pe tunge ume mur at nge ita lochlochelle pe elle. Pe nenge teke ta poia rera umemur ke nek lape ta pupuo ke kerkerengtoto pe mutera tau helhel.

Tatu Ke Ta Nanasia Poinga Heueu Ngana17 E teke e hele lange imo ke pomai

nga Non Soke ene: Hehei pe hana nengetetu pulutmana pe leteriamanmanna ero,imo apoi ke pomange iri ero. Iri lete-ria tuanin ngana mur tu manmana ngaure nemur nenge nganangana ero. 18 Iriramaria kerkereng pe lemeria ero nge telongo tau ke te eteia NeHalang ero toto.Ke pomalam leteria matana ngana aualamana pe te kangkanga toto nga maulinganenge NeHalang tunge. 19 Iri te amneiameinga unne nge tu teu nge iri ero ol, ketepoi manmana poinga poreke ngana. Pesalaunga ana poinga kik heke tote iri ke tepoia ke ele la toto.

20 Pe imo, te hetore imo nga Kristuspe te hetore imo ke apoi ke pomam ero.21Manmanna ke imo a longe nena helengake ulolo pe te hetore imo nga helengamanmannangananenge at nge Iesus. 22Tehetore imo ke te teke a hile hote lemopoinga nike ngana mur nenge a popoia

4:1: Kol 1:10 4:2: Kol 3:12-13 4:3: Kol 3:14-15 4:6: 1Ko 12:6 4:7: Rom 12:3, 6 4:8: Psa68:18 4:9: Ioa 3:13 4:11: 1Ko 12:28 4:13: Kol 1:28 4:15: Kol 1:18; 2:19 4:17: Rom 1:21; 1Pi1:14 4:22: Rom 8:13; Kol 3:9

Epeses 4:23 280 Epeses 5:12iri nge nike. Iange poinga nemur lapechannanga ia imo pe poi heke letemo kea poia poinga poreke ngana pe lape hep-oreke tote imo. 23 Pe imo te hetore imoke a poia letemo ke heueu ngana 24 pe alohot ke imo hehei pe hana heueu nganamur. Pe mele heueu ngana nenge pomamte ume hote ke pengpeng toto pe lemlemke pomange NeHalang.

25 Ke pomalam a pallaka rara ero ol.A heleia helenga nge manmanna langehehei pe hana iange ita lochloch ta lohotke ita elle nga Kristus singina. 26 Pe nengeteke letemo inin nga ute, a nauala ke nekiange lape letemo inin ngana nem poiaimo ke a losio nga poinga poreke ngana.Ke pomalam a rahite letemo inin ngananem ke sase ero. Chaia matana sio erokura pe a poia ke het nike. 27 A longalateua non poreke ngana ke poia nena umeunne nge imo ero toto. 28Mele hel nengete kemkeme, te keme ero ol pe te talun kete ume ke temene reria urelu urana nganahel nenge te umehote nga iri siporia peria.Pomalam lape te tung peria pule ke tehalaua iri hel pule nga umtutuna, iri nengereria urelu ero.

29 Pe a hele hote helenga poreke ngananemur nenge lape heporeke mele hel ero.A hele mene helenga nemur nenge hek-erkereng ia iri pe halaua iri nga utar nengemuteria taua. Pe mele hel nenge te lon-glonge iong nge o helele, lem helenganem lape halaua iri pule. 30 Pe a heleteininia NeHalang nena Opepengpeng ero.Opepengpeng iNeHalangnenahengeilangnenge nena hana mur imo pe a kulelemene etue nenge lape at ke mene muleimo. 31 A hile hote lemo poinga nengeletemo poreke tautaua mele hel pe letemoininin pe a hele inin tau helel pe a kerestau helel pe a hele porekreke mele hel.A poia poinga poreke ngana e lange meleero. 32Apoi ke urana lange pekngamomurpe mutemo taua iri pe a saua reria poingaporeke ngana mur ke te lasus toto kepomange NeHalang nge saua lemo poingaporeke nganamur ke te lasus toto nga umenenge Kristus poia.

5Tai Ke Pomanga Ta Tutu Nga Lemenge

1 Imo NeHalang tutuna mur imo nengemutena tau tote. Ke pomalam aume kekerkereng pe apoi ke pomange i. 2 Pemutemo tautaua hehei pe hana ke po-mange Kristus nge mutena taua ita petung heke i sipona ke halaua ita, ke po-manga tunginga pe tunginga inanganaehech ngana nenge lange NeHalang.

3 Ke pomalam a hile hot tote salaungaana poinga pe nenge a poia poinga tuntenngana mur nenge muna hulu pe nengea teke lemo urelu halang nge mele hel.Iange NeHalang nena hana mur nengepengpeng, poinga nemur urana nge iriero. 4Pe pule a tamal hote helenga porekengana ero pe a penpen ero pe songingalelenenge poreke a heleia iri ero. Ure nemurte urana ero nge a poia. Pe a hele urana pea heto heke NeHalang iange i mene hoteimo nga poinga nemur. 5 E hele langeimo pengpeng: Mele nenge tal teu totei langa poinga nenge salau hali pe popoipoinga poreke ngana pemememelei urelu,i heto hekeke aetapuna mur pe lape teulangaNeHalang peKristus reria naungaalape nekinga ero toto. 6 Mele hel lape tepallaklaka ia imo nga ure nemur nengemanmanna ero. Imo a longo tau ero iangeure nemur lape longia NeHalang letenainin ngana ke lohot nge iri nenge te longoole taua i. 7Ke pomalam ama lange iri ero.

8 Nge nike atu teu nga kileng au nganape nga etue nenge a lohot ke Non Sokenena hana mur imo pe atu teu ngalemenge. Ke pomalam atu ke pomangahehei pe hana nenge te tutu nga lemenge.9 Iange NeHalang na lemenge poi hoteure urana ngana mur halang pe poi hotetunga nge pengpeng pe poi hote ure man-manna ngana. 10 Aume ke kerkereng kea eteia poinga nemur nenge poia NonSoke ke iech. 11 Pe a nanasia hehei pehana nenge tetu nga kileng au ngana reriapoinga poreke ngana mur ero. Poinganemur tepoi hote ute pele nge urana ero.Pe urana nge a hemallaha hote langehehei pe hana ke poinga nemur te poreke.12 Meinga ana poinga laka nenge tepoi

4:23: Rom 12:2 4:24: Gen 1:26; Kol 3:10 4:25: Zec 8:16; Kol 3:8-9 4:26: Psa 4:4; Iei 1:19-20 4:29:Kol 4:6 4:30: Isa 63:10; Epe 1:13-14; 1Te 5:19 4:31: Kol 3:8 4:32: Mat 6:14; 18:22-35; Kol 3:12-13 5:1:Mat 5:48 5:2: Exo 29:18; Hip 10:10 5:5: 1Ko 6:9-10; Kol 3:5 5:6: Rom 1:18; Kol 2:4, 8 5:8: Ioa 12:36;Epe 2:13; Kol 1:13; 1Pi 2:9 5:13: Ioa 3:20-21 5:14: Isa 26:19; Rom 13:11

Epeses 5:13 281 Epeses 6:4komkome nem pe lape e meia iau pulenga nenge teke e heleia poinga nemurlange imo. 13 Pe ure lochloch ngana lapelohot ke mallaha nga lemenge tualemengana 14 iange lemenge tualeme hataliaure lochloch ke ta naue. Ke ana helengalaka nenge te heleia ke te teke:“Iong nenge o mamamani o memete!

O lohaka mule nga metenga olpe Kristus tua leme hatalia iong.”

15Ke pomalam a nauala amo ke nek totonga atu ngamo. Ai pulut rara mana ke po-manga amo hauaua ero. Letemo matanake nek pe ai. 16 A umeia lemo ume uranangana mur ol, iange etue nei i etue nengehehei pe hana te popoi poinga porekengana mur. 17 Ke pomalam apoi ke po-manga hauaua mur ero ol, letemo matanahote utar nenge Non Soke lemene taua keteke a poia. 18 A inia ech kerkereng nganake amo hauaua ia ero iange lape heporekeimo. A longala teua Opepengpeng langeimo ke hemuta heke imo. 19 Nga etuenenge a helele, letemo metene peunganemur nga NeHalang nena alalaha nengeSam pe peunga mur nenge Opepengpengpoi heke nga letemo. A peupeu pe apoi heke peunga mur nga letemo ke aheto hekeke Non Soke. 20 A hele uranalange Temere NeHalang ke kokoes nga urelochlochngana iange atu ke elle luluchngeara Non Soke Iesus Kristus.

21 A longo tau helhel. Ke nga poinganem lape a henonou hote Kristus ke amosoke ia.

Hehei Mur Pe Eria Mur22 Imo hehei a nanasia emo mur reria

helenga ke pomanga a nanasia Non Sokenena helenga. 23 Iange imo, emo murtenau ele imo ke pomange Kristus ngenauele iri mata nenge NeHalang. Pe irimata nenge NeHalang tepoi ke pomangaKristus singina pe Kristus mene mule iri.24 Ke iri mata nenge NeHalang te nanasiaKristus, pomalam imohehei a nanasia emomur nga ure lochloch.

25Pe imo hanamutemo taua lemo heheimur ke pomange Kristus nge mutena tauairi mata nenge NeHalang pe tung hekei sipona ke halaua iri 26 pe poia iri keNeHalang nena hana mur ia iri. Ke Kristus

nena helenga poia iri mata nenge NeHa-lang ke te lemlem nga henuninga nengaech. 27 Pe poia iri ke nakuria urana pete sinaha toto iange i sipona teke meneiri, pe teke poinga poreke ngana e tu ngeiri ero pe ure muna ulu ngana e tu ngeiri ero pe utar e pule nge poreke tu ngeiri ero. 28 Ke pomalam mana, imo hanamur mutemo taua lemo hehei mur kepomanga mutemo tau ngamo ia singimomur. Non e nenge mutena taua nehei poiake pomanga mutena taua i sipona. 29Melepele lemene ero ia i sipona singina ero,nei manmanna. Ita ta nauele singira murpe ta hengaua iri ke pomanga Kristus poingana ia lange iri mata mur 30 iange itaKristus apena pe penna mur koi ita. 31 Kepomanga NeHalang nena helenga nengetahas sue ke ulolo, hele ngana nenge heleke teke, “Halangina heueu ngana murte hile tataria mur pe tetemeria mur pete lohot ke iri elle mana nga singiria.”32 Helenga talkomkome ngana nei lunapalaungana toto. Iau e heleleia Kristus peiri mata mur. 33 Pe helenga nem langeimo pule. Imo elle pe elle mutemo taualemo hehei mur, ke pomanga mutemo taungamo ia imo sipomo, pe imo hehei a poike nek lange emo mur.

6Imo Kinkino Ngana Pe Tetememo Mur Pe

Tatamo Mur1 Iok, imo kinkino ngana urana nge a

longo taua tetememo mur pe tatamo muriange Non Soke nena non mur laka imopule, pe poinga nem urana nge imo ngea poia. 2 NeHalang nena hotonga nengei tala toto pe lohot luluch nga helengamanmanna ngana, hele ke teke, “O rengetemem pe tam.” Pe helenga manmannangana nenge lohot luluch ia hele ke teke,3“Nenge teke apoi ke pomam, ure lochlochngana nenge urana lape te lohot nge iongpe otu ke sase toto nga ich.” 4 Pe imo tete-meria mur, a poia tutumo mur ke leteriainin ero. A hepengia iri nga poinga porekengana pe a hetore iri nga ure nemur nengeNon Soke lemene taua.

Ume Ana Hana Mur Pe Aria Aehuna Mur5:15: Kol 4:5 5:18: Luk 21:34 5:19: Kol 3:16 5:20: Kol 3:17 5:21: 1Pi 5:5 5:22: Kol 3:18;

1Pi 3:1 5:23: 1Ko 11:3; Epe 1:22 5:25: Kol 3:19; 1Pi 3:7 5:26: Tit 3:5 5:27: 2Ko 11:2; Kol 1:225:31: Gen 2:24; Mat 19:5 5:32: Hem 19:7 6:1: Kol 3:20 6:2: Deu 5:16 6:4: Psa 78:4; Pro 22:6;

Kol 3:21 6:5: Kol 3:22-23; Tit 2:9-10; 1Pi 2:18

Epeses 6:5 282 Epeses 6:245 Pe imo ume ana hana mur a matau

pe apoi ke nek lange amo aehuna murpe a longo tau tote iri. Pe apoi tote ngaletemo ke pomanga a longo taua Kristus.6 A heiech mene iri ero. Urana nge alongo taua iri nga letemo ke pomanga aumumenge Kristus ke a popoia utar nengeNeHalang mutena taua. 7 A poia lemoume pe singimo tua kikia ke pomanga aumume nge Non Soke pe letemo nenge ateke aume manmana nge none ero 8 iangea eteia ke Non Soke lape tunge urumo ngaume urana ngana nenge imo elle pe ellea popoia. Pe poia lange imo hana nengeaume manmana nge mele hel pe iri nengete poi tetele mana ke elle.

9 Pe imo aehuna mur, apoi ke uranalange lemo ume ana hana mur ke poma-lam pule pe a hemataua iri ero. Letemometene ke iri pe iong, amo Aehuna koutu nga lut nga tapa. Pe i lape nanasmene poinga elle ke amnei teu langa hulualochloch reria poinga mur.

Tames Ke Kerkereng Ke Ta Palhel10 Lek helenga hetala ngana, ames ke

kerkereng luluch nge Non Soke nga nenakerkerenga nenge lohot nga kikina ngana.11 A heron heke lemo palinga hel anahengeron mur lochloch ke a palhel luluchnga non poreke ngana nena pallaklakangamur. 12 Iange ita, ta palhel luluch ngehana mur mana ero mai. Ta palhel lu-luch nge ope poreke ngana mur nga tapasana pe aria naungaala ana hana mur pearia papalauana mur pe ope kerkerengngana mur nenge tenau elele kileng aungana nei ana poinga mur. 13 Ke a heronheke lemo palinga hel ana hengeron murlochloch. Pomalam nga etue nenge nonporeke ngana nem at lape a hekou suelemo ngarang mur. Pe nga etue nengepalinga hel nem het, imo ames ke kerk-ereng kura. 14 A kale heke amo tal nengehelenga manmanna ngana ana nga luamope ames ke kerkereng. Pe a heron hekepoinga nge pengpeng ke pomanga palingahel ana hengeron nenge poi hele mau-tumo. 15 Pe nga apemo a kale hite helengaurana toto ngana nenge hetakile ita luluchnge NeHalang ke nek. 16Pe a rahite letemomanmanna ngana ke pomanga lemo kaleunenge he metmete oan nga non poreke

ngana nena io mur. 17A longele NeHalangke mene mule imo pe a ure ke pomangapalinga hel ana horel nenge poi hele pal-palumo. Pe a rahite NeHalang nena he-lenga ke pomanga palinga hel ana mesenenge Opepengpeng tunge lange imo. 18Ahetalaulau pe a ontei halaunga nge NeHa-lang nga ure nemur nenge a popoia pe aiua Opepengpeng ke hekerkereng ia imo.A tatalo ala ke kokoes nga hetalaulaungape a hetalaulau NeHalang nena hana murlochloch aria ke kokoes.

19 Pe a hetalaulau ak pule ke NeHalangtalue helenga mur nga halik pe sak loiloiero pe e haliu hote helenga talkomkomengana nga helenga urana toto ngana.20 Ume nem iau ak ume ia pe heueu neietu nga tuele au ngana iange e haliu hotehelenga urana toto ngana. Ke pomalama hetalaulau ak ke e saua mataunga kelasus pe emes ke kerkereng ke e haliu hotehelenga urana toto ngana.

Helenga Hetala Ngana Mur21Tira Tikikus i ume ana non nenge ume

ke kerkereng toto nga Non Soke ana umepe iau mutek tau tote i. Pe i lape heleiaure lochloch ngana lange imo ke pomalamlape a eteia utar nenge lohotot nge iau.22 E tunge alalaha nei lange i pe e kulosiai ke lange imo ke a eteia motu ngamem,pomalam lape hekerkereng ia letemo.

23 Imo NeHalang nena hana mur imope e hetalaulau ke Temere NeHalang peara Non Soke Iesus Kristus te poia letemoke ma ke nek, pe te hesue mutenga pe tehekerkereng ia letemo manmanna nganamur. 24 E hetalaulau ke NeHalang poi keurana toto lange imo nenge mutemo tauaara Non Soke Iesus Kristus nga mutenganenge hetala ngana ero. Ngana laka lom.

6:8: 2Ko 5:10; Kol 3:24-25 6:9: Rom 2:11; Kol 4:1 6:11: Rom 13:12; 2Ko 10:4 6:12: 1Pi 5:8-9 6:14:Isa 11:5; 59:17; 1Te 5:8 6:15: Rom 10:15 6:17: Hip 4:12 6:18: Luk 18:1; Kol 4:2; 1Te 5:17 6:19: Kol4:3-4; 2Te 3:1 6:20: 2Ko 5:20; Plm 9 6:21: Ume 20:4; Kol 4:7-8; 2Ti 4:12

Pilipai 1:1 283 Pilipai 1:26

PilipaiAlalaha Nenge Lange Pilipai

Mur1 Iau Paulus, pe imem nai Timoti mo

umume nge Iesus Kristus. Pe mohas iaalalaha nei ke lange NeHalang nena hanamur lochloch nge Pilipai nenge leteriamanmanna nge Iesus Kristus, luluch ngehana papalauna mur nenge tenau eleleiri pe reria halaunga mur. 2 Temere, Ne-Halang pe Non Soke Iesus Kristus leteriaporeke ia imo pe te hemaluche letemo keatu ke nek.

Paulus Nena Hetalaulaunga3 E hele urana toto nge NeHalang ak

soke nga etue lochloch nenge letekmeten-tene imo. 4 Pe nga etue nemur nenge ehetalaulau imo lochloch amo, letek iechmanmana. 5 E iech toto nge imo iange ahalaua iau nga helenga urana toto nganaana ume, talun nga ume talun ngana ke atheueu nei. 6Ke pomalam, e eteia ke NeHa-lang i sipona talune ume urana ngana neinge imo. Pe letek manmanna ke I siponalape heloloune ume nemke la het nga etuenenge Iesus Kristus at mule ia.

7 Amo lete tu kokoes nge iau, ke poma-lam, pengpeng nge iau nge e amneia kepomai. Nga nei, a tuteu luluch nge iau ngaure urana ngana nenge NeHalang tungeat nge iau, heueu nenge etu nga tuele aungana pe pule nga etue nenge etu ke epoitetele pe e hekerkereng ia Iesus na helengaurana totongana. 8NeHalang eteia ke iau ehele kemanmanna toto pe lemek taua imoke pomange Iesus Kristus nge lemene tauaimo.

9E teke ehetalaulau amoke lemopoinganenge mutemo taua neingamo mur lapepuopuo pe puo luluch nga letemo matanangana mur. 10 Pomalam, lape a eteiapoinga urana ngana pe poreke ngana pelape ute e nge poreke tu hite imo ero pemele hottaua poinga poreke ngana e ngeimo ero ke la het nga etue nenge Kristus atmule ia. 11 Pe lape a muta toto nga poingaurana ngana mur nenge at pengpeng ngeIesus Kristus. Pe poinga urana ngananemur tetal heke tote NeHalang ene.

Ute Pele Poi Ele Paulus Hanna Ero

12Titik mur pe liliukmur, a eteia ke nek.Ure meena ngana nenge lohot nge iau nei,halau mene Iesus na helenga urana totongana ke songia kikina ngana pe puo kepalaungana toto ol. 13 Pe palinga hel anahana mur nenge tenau ele pele nei pe hu-lua lochloch, te eteia ke iau, te tamal teuaiau nga tuele au ngana iange e umume ngeKristus. 14 Etu ngak nga tuele au ngananei hekerkereng ia titik mur leteria ke tematau ero nge te hele hote Non Soke nenahelenga.

15 Hana hel nge iri, saria keke iau kete teke te mene mulik ke te haliu hot pehel te poia nga leteria urana ngana. 16 Irinenge leteria urana, muteria taua iau pete eteia nge NeHalang talue iau nga lamaike e hekerkereng ia Iesus nena helengaurana toto ngana. 17 Pe iri nenge te poianga sakeke nem, leteria metene mene irisiporia pe te teke tepoi poreke iau nga etuenenge etu nga tuele au ngana nei. 18Nengeteke tepoi ke pomalam, iau e teke ute peleero. E iech mana nga nem. Ure nengepalaungana toto, ngana koi nei: Hana pehehei te haliu hote Kristus na helengaurana ngana. Nenge teke te hele ia ngaleteria poreke ngana pe nga leteria uranangana, iau e iech mana nga nem.

Oe, pe lape e iech toto nga hoena pule19 iange e eteia ke a halaua iau nga lemohetalaulaunga. Pe nga halaunga nengaIesus Kristus opene, lape etu ke epoi tetelemana ol. 20 Pomalam e meia iau ero. Eiech pe e kulele utar nge lape lohot. Pelape eume ke kerkereng nga etue lochloch,ke pomanga heueu nei. Nenge teke etu kee maulul ma e mete, ume lochloch ngananenge e popoia, e heto heke Kristus eneia. 21 Nga enau ngak, nenge teke etu kee maulul etu luluch nge Kristus pe nengeteke e mete, e mene ure urana ngana murhalang. 22 Pe nenge e teke etu ke e maululkura, lape e umume ia ume urana nganamur hel pule. Pe nei e eteia ero kura. Kuetei nenge lape e nanas ia? 23Ure nai tetaktele ele iau. Nge iau, e teke urana toto ngeela ke etu luluchngeKristus. 24Penge imo,e teke urana nge etu ke e maulul ke etululuch nge imo ke e halaua imo. 25 Iau eeteia ke lape etu luluchnge imoke ehalauaimo nga letemo manmanna ngana pe atuke a iech manmana. 26 Pe lape a iech toto

1:1: Ume 16:12-40 1:6: 1Ko 1:8 1:10: 1Te 5:23 1:13: Ume 28:30 1:19: 2Ko 1:11 1:21: Kal2:20 1:23: 2Ko 5:8

Pilipai 1:27 284 Pilipai 2:19nge Iesus Kristus nga etue nenge ela ke etululuch nge imo.

A Mes Ke Kerkereng Nga Letemo Man-manna Ngana

27 Ure nenge palaungana toto nenge eteke e heleia, ngana koi nei. Ai ke nek pea poia ume nemur pe a henanas ia IesusKristus na helenga urana toto ngana. Pee teke e esia imo nga etue nenge ela mulenge imo. Pe nenge teke ela ero, uranange e longe nge ames ke elle mana pe apurpur kikimo nga lete manmanna ngana,nga Iesus nena helenga urana toto ngana.28Pe amataua lemo ngarangmur ero, amoseilil ke kokoes. Pe nga poinga nei, irite eteia ke NeHalang lape heporeke iri.Pe imo, NeHalang lape halaua imo. 29 Pepoia imo ke letemo manmanna nge IesusKristus nga i sipona lemene ngana pe atakisia ana melmelenga pule. 30 Nge nikeetu luluchnge imope a eses iamelmelenganenge lohot nge iau. Pe heueu nei, ita ul taamneia ke elle mana ol.

2Apoi Ke Mange Kristus Pengpeng

1 Kristus hekerkereng ia letemo lo. Pelemene taua imo ke letemo ma ke neklo. Pe Opepengpeng tu luluch nge imo kea nek hel lo pe letemo mulmule ia imo.2 Iok, a poia iau ke e iech ol. Nga nengee teke a nanasia poinga nemur: Atu keletemo elle pe anek hel nge imo, pe arahita hel ke imo elle mana. 3 Pe poinganenge a ngailele mele pe atal heke imo,poinga panem poreke toto. Pe a nanasiakoi poinga nei: Aau sue imo ke aele sio totonge pekngamo mur. 4 Letemo ia imo toroero, anau lange mele hel pule.

Iesus Au Sue I Pe NeHalang Tal Heke I5 A rahite letemo tuanin ngana mur ke

pomange Iesus Kristus:6 I NeHalang toto

pe tal heke i ke pomange NeHalangero.

7 Iesus Kristus tal sio mene ipe lohot ke i non pe ume ke halaulaua

ita.8 Pe tal sue i pe longo tau mana ke la het

nga ana metenganenge te heon heke i ngamanga toto!

9Nga nem mana, NeHalang tal heke tote ipe tunge ene nenge pingana iuiu nga

hulua lochloch eria.10 Pomalam, hulua nemur nga tapa pe nga

ichpe nga ich letena lape te longe Iesus

enepe te tualou sio sapele lange i.

11 Pe lape hulua lochloch te haliu hoteleteria manmanna ngana

ke te teke Iesus Kristus I Non Soke.Pe hemalmalinga palaungana lange

Temene NeHalang.Atu Ke Nek Ke Pomanga NeHalang

Lemene Ngana12 Oe atong mur, nga etue nenge etu

luluch nge imo, a longo taua iau. Pe heueunei ol etu ke kangkanga ol, pe lemek ke alongo tau ngamo nem, tu ke kerkereng. Aume ke kerkereng luluch ngamataunga peloiloinga ke a heulo hote lemo maulingange koko.

13 Iange NeHalang kokoes ume ngaletemo ke lememo taua I lemene ngana pepule hekerkereng ia imo ke a longo taua.14 A poia amo ume lochloch ke nek manape a ngunngunu hel pe a hunel ero.

15 Pomalam lape NeHalang esia poingaporeke ngana e nge imo ero pe atu kepomanga tutunamur pengpeng. Pe heueunei atu luluch nge hana porekreke nganamur nga ich nei kura. Pe lemek ke atu kenek ke pomanga NeHalang lemene ngana.Pe apoi ke pomanga lemenge nenge tualeme nga kileng au ngana. 16 Nenge ahaliu hote helenga nenga maulinga ngekoko. Nenge teke a poi ke pomai, nga etuenenge Kristus at mule, lape e iech totoiange NeHalang ana ume nenge e umumeia nganangana lo.

17 Letemo manmanna ngana nge NonSoke pomalaka nga lemo tunginga nengelange I. Pe toinge eik pasiling ke la luluchnga lemo tunginga nemur, lape e iechluluchnge imo. 18Pe imopule a iech luluchnge iau.

Paulus Teke Kulosia Timoti19 Pe nga Non Soke Iesus lemene ngana

lape e hekule Timoti ke la mule nge imo keueiuei mana. Pomalam lape hekerkerengmule letek nga etue nenge atmule pe nene

1:27: Epe 4:1; 1Te 2:12 1:29: Ume 16:19-40 2:3: Kal 5:26 2:4: 1Ko 10:24 2:6: Ioa 1:1-2; 17:52:7: Ioa 1:14; 2Ko 8:9 2:8: Hip 5:8; 12:2 2:9: Ume 2:33; Epe 1:20-21; Hip 1:3-4 2:10: Rom 14:112:11: Rom 10:9 2:15: Dan 12:3; Pil 1:10; 1Te 2:19 2:18: Pil 3:1; 4:4 2:21: 2Ti 4:10

Pilipai 2:20 285 Pilipai 3:14imo at nge iau. 20 Pe mele e poi ke mangeTimoti ero. I letena tau tote imo ke tekelape hetakile imo ke nek toto. 21 Hulualeteria tu mana nga aria ume mur, pe ngaIesus Kristus ana ume, leteria ia ero. 22 Peimo a eteia lo ke Timoti i non nge urana.Ana non poi ke manga tuk ia toto nengehalaulaua iau ke mo hele hotote HelengaUrana Toto Ngana. 23 Lape e kulos ia i kelange imo kura, pe enau ala mana mukamnga ure nenge lape lohot nge iau. 24 Peletek manmanna nge Non Soke ke iau puleela mule nge imo ke ueiuei mana.

Paulus Teke Kulosia Ipapotitus Pule25Pe letek unne, e teke uranange e kulos

ia Ipapotitus pule ke lange imo. Iange i poike mange iau mana: Letena manmannange Iesus pe nanas ia iau ke imem nai moume ke elle pe mes ke kerkereng toto ngaNon Soke ana ume. Pe imo sipomo a kulosia i at nge iau ke halaulaua iau. 26 Peheueu nei letena haka toto ke teke la kees mule imo. Pe letena tangtang ia imoiange a longe i nge singina haleles. 27 Pe imanmanna toto ke haleles nem mene i kemete par. Pe NeHalang letentena ia i peiau pule. Pomalam nau mene lete kolkolpalaungana ke meena hit mene iau ero.

28 Ke heueu nei letek haka toto ol ke ekulos mule Ipapotitus lange imo. Pe lapea esia i pe a iech toto pe lape amo letenenge tu nge iau lape het toto sapele. 29Anaue i pe a heroele i pe a longia i nga letemanmanna ngana nge Non Soke. A hetoheke hana nemur nenge te poi ke pomam,30 iange i, mete par lo nga Kristus ana umenenge tung teu tote singina ke halau toteiau nga ume nenge imo nakumo ero nge apoia. Pe imo a halaua iau ke pomam ero.

3Imo Elle Pe Elle A Etei Tote Kristus Ke Nek

1 Iok titik mur pe liliuk mur, lek helengahetet lo pe e teke a iech toto nge Non Sokenga lemo tunga luluch nge I. Lek helengahel ehas sue ke ulolo pe lape ehas sio muleiri. Pe nem, ute pele ero. Iange e tekehelenga nemur te halau tote imo ke nek.

2 Anau ala amo ke nek toto nge hananemur nenge te hesalang mana ke te tekete riria singimo. Iange nga riringa nem,te poi ke pomalaka nga kaone hinolo mur.

3 Pe ita, ta poi ke mange iri ero. Ita lakanenge ta mene riringa toto ngana. IangeNeHalang opene halaua ita ke ta heto heketote I pe ta iech toto iange tatu luluch ngeIesus Kristus. Pe poinga nenge ta rir usnem, letera manmanna sakilil nga poinganem nge halaua ita ero. 4 Pe nenge tekemele ramana kerkereng nge poinga nemhalaua tote i, iau laka nakuk toto nge enanasia kue nemur. 5 Iau etak hoe iauke ak etue iri rahtele mol pe te riria iau.Iange iau, lek nge Israel pe etu teu ngakaleu ramana nenge Pensamin. Pe iauHipru iange hetak pe temek iri Hipru pe elohot ke iau paresio iange e nanas tau totehotonga nenge Moses. 6 Pe e menmenekaleu pe e hun lapue NeHalang nena hanamur pe e teke e poia NeHalang ke iech,pomalam e nanas tau tote hotonga mur.

7 Ure nemur nenge esis ala hote nem,nga tele ngana e teke ma lape te halauaiau. Pe nei ero ol. E saua iri ke te lasustoto pe e nanas mene Kristus. 8 Pe e sauaure nemur mana ero. E saua ure lochlochke te lasus iange e teke e etei mene NonSoke Iesus Kristus. Pe e eteingak nemurana toto nga ure lochloch ngana nemur.9 Pe etu teu nge I ol. Pe iau sipok epoia iau ke iau non nge pengpeng ngaNeHalang matana ero nenge e nanas tautote hotonga nenge Moses. Pa nem erool. Iau non nge pengpeng nga NeHalangmatana iange letek manmanna nge Kris-tus. Ke nga letek manmanna ngana nemmana, NeHalang poia iau ke iau non ngepengpengngamatana. 10 Iau lemek toto kee teke e etei tote Kristus pe e amnei urumenena kerkerenga nenga maul haka mulengana. Pe e teke e amneia melmelenga kemange i ke e mete 11 pe e maul haka muleke pomange I.

Tanau Langa Utar Toto Nenge Lape TaMene

12 Pe ure nemur te lohot nge iau erokura. E helemenmene kura. Pe lemek totoke e teke e mene ure nemur ke pomangeIesus nge mene iau lo. 13 Pe titik mur,heueu nei e rahite nga perik ero kura. Pe eteke epoi ke pomai koi: Lape esau sue uremeena ngana mur nenge te poi helele iaupe e song taumeneurenenge tungamuka.14 Pe lape e songia kikikngak toto ke la e

2:25: Pil 4:18 3:3: Rom 2:29 3:4: Ume 22:3; 2Ko 11:18 3:5: Luk 1:59; Ume 23:6; 2Ko 11:22 3:6:Ume 8:3 3:7: Mat 13:44-46 3:9: Rom 3:21-22 3:10: Rom 6:3-5; 8:17 3:12: 1Ti 6:12, 19 3:14:1Ko 9:24

Pilipai 3:15 286 Pilipai 4:15mene iechinga nenge NeHalang iua iau keela nga lut nga tapa iange letekmanmannatoto nge Iesus Kristus.

15 Ita lochloch ngana nenge Opepeng-peng hemellehe letera matana ngana murlo, ta naueurelu songhot ngana kemai koi.Pe nenge teke letem tuanin ngana mur tesong hot ke altoto nga ute hel, nem lapeNeHalanghemallahahote lange iong. 16Pekuemanmanna ngana nenge ta nananas iake at heueu nei, ta hile sio mule ero ol.

17 Ke titik mur pe liliuk mur, a nanas ialek poinga mur. Pe pule anau urume irinenge te nanasia lemem poinga nenge mopoia nga matamo lo. 18 Iau letek kolkol pee tang iange e hele lange imo ke kokoeslo, pe heueu nei lape etua tau mule lekhelenga nemur pule: Hulua halang tetungaria heueu nei, poia iri siporia ke iringarang nge Kristus nga mete ngana ngamanga toto. 19 Nga hoena lape tela ngaoan nge imperno. Iange leteria tu mananga ure nemur nga ich nei. Pe te nanastau mene lemeria ngana mur pe te hetohekeke eria mur nga poinga poreke nganamur nenge te popoia. 20 Pe ita ra kilengtoto kou nga lut nga tapa. Nga kilengnenge ara Non Soke Iesus Kristus lape atia. Pe ta kulala tote I iange I non nge arahemasinga. 21 I, nena kerkerenga palaun-gana toto ke hulua lochloch ngana pe urelochloch ngana lape te longo tau mene I.Pe I lape at pehulia singirametmete nganamur pe poia iri ke te lohot ke pomangaI sipona singina nenge ana hemalmalingaurana toto.

4A Ngata Hel Pe A Iech

1 Titik mur pe liliuk mur, amo lete tutoto nge iau. Pomalam, e teke ela ke eesmule imo. Pe letemo manmanna nganange Non Soke nem, a rahite ke kerkerengtoto, iange iau e iech toto nga poinga nem!

2Pe e teke e hele ke kerkereng toto langeiong Iuotia pe Sintike, ke imo nai anauurume Non Soke na poinga mur pe a kilake nek. A hunel ero ol. 3 Pe e teke eonteia iong ke o halaua iri pule. Iangeiong, neingak toto laka iong. Hehei nainei pe ne Kelemen pe lek ume peknganamur hel pule, te halaulaua iau ke mo haliu

hotote helenga urana toto ngana nengeIesus. Pe iri eria mur tehas sue iri ngaalalaha ke ulolo. Alalaha nenga maulingake koko.

4 Pomalam e hele ke e teke a iech kekokoes nga lemo tunga luluch nge NonSoke. Pe etua tau mule pule: A iechtoto! 5 Pe a poi ke nek lange pekngamomur iange Non Soke atat lo. 6 Letemomeena rara ero. A onteia NeHalang pe ahetalaualau lange I ngaure lochlochnganape a hele urana toto lange i. 7 Pomalam,NeHalang lape poia letemo ke ma ke nektoto. Pe pule, lape poia letemo tuaninngana mur ke la mana nge Iesus Kristus.Pe poinga nengeNeHalang poia nem,melepele purpur ero toto nge letena tuaninhote.

8 Iok titik mur pe liliuk mur, lape e het-oro hit mule imo ke pomai, e teke letemotu mana laka nga ure urana ngana murnenge ta heto hakaka Non Soke ia: Ngapoinga lochloch ngana nenge manmannape nenge mallaha pe nenge pengpeng peheo ngana pe nenge lemere taua pekn-gara mur pe poinga urana ngana nenge tamemeleia iri. 9Ure lochloch ngana nengee hetoro sue lange imo pe nenge a eteiange e hele ia pe nenge a naue nge e poia, ananas mene ke pomalam mana. PomalamNeHalang nenge poia letera ke ma ke ellemana, lape tu luluch nge imo.

Paulus Iech Toto Nga Pilipai Mur ReriaTunginga

10 Pe iau, e iech toto nge Non Sokeiange letemo metene mule iau ke a halauaiau. Atong mur, letemo metene iau malalo pe lemo kue ero nge a poia halaunganem. 11 Pe nem ute pele ero. Iange ngaetue nemur nenge lek ure mur ero, e iechmanmana pe letek tu ke nek mana. 12 Etunga etue nenge lek ure halang pe etu ngaetue nenge lek ure halang ero. Pe letekmatana ke nek lo nga kue nenge poia iauke e iech manmana nga etue lochloch.13 Iange Kristus i sipona hekerkereng ia iaunga ure lochloch ngana nenge te lohototnem.

14Pe imo apoi ke nek toto at nge iau nganenge a halaua iau nga ure meena ngananemur. 15 Iange nga etue nenge e lohakange Mesatonia, imo sipomo a heneue iau

3:15: 1Ko 2:6 3:17: 1Ko 4:16 3:19: Rom 16:18 3:20: Epe 2:6, 19 3:21: 1Ko 15:28, 42-53 4:1:1Te 2:19-20 4:3: Luk 10:20 4:5: Hip 10:25; Iei 5:8-9 4:6: Mat 6:25-34; Kol 4:2 4:7: Isa 26:3; Ioa14:27; Kol 3:15 4:9: Rom 16:20 4:13: 2Ko 12:10 4:15: 2Ko 11:9

Pilipai 4:16 287 Pilipai 4:23nga poinga nenge ta tung helel pe ta longhelel rera ure mur. Pe NeHalang nenahana mur hel te poia iau ke pomam ero.Nei imo lochloch a eteia. 16 Iok, ela ke etunge Tesalonika pe emule mana a hekuleure hel pule ke halaua iau. 17Pe iau letek tusakilil nga ure nemur nenge a hekule atatnge iau nem ero. Iange e teke e esia lemopoinga urana toto ngana hel pule, nge apoia ke mahoho haka langa poinga nemurnenge a poia nem lo.

18 Ke lemo tunginga nemur nenge ahekule at nge iau nem, Ipapotitus tunge iriat nge iau lo. Ke heueu nei e rere ute peleero ol. Ure lochloch ngana nenge lemektaua pe ure hel pule te lohot ke matariapurpur lo. Pe e mene iri pe e iech totoke pomange NeHalang ngemene tungingamur nenge inangana ehech pe iech eletote. 19 Pe ak Non Soke NeHalang lapetunge ure lochloch ngana nenge mutemotaua lange imo. Pe I lape tung lochlocheure urana ngana mur nge Iesus Kristuslange imo pule.

20 Hemalmalinga palaungana langeTemere NeHalang nga etue lochlochsapele. Manmanna.

Helenga Het Ala Ngana Mur21Ahele ia lek apalanga lange IesusKris-

tus nena hana mur lochloch. Pe lek umepekngana mur nenge tetu luluch nge iau,te hekule reria apalanga lange imo pule.22 Pe NeHalang nena hana mur nenge teumume nga ne Kaesa na pele, te hekulereria apalanga lange imo pule.

23 Pe Non Soke Iesus Kristus lape poi kenek toto lala nge imo ke kokoes. Man-manna.

Kolosi 1:1 288 Kolosi 1:21

KolosiAlalaha Nenge Paulus Hasia

Lange Kolosi Mur1 Iau Paulus. Nga NeHalang lemene

ngana iua iau ke e lohot ke iau Iesus Kristusnena hekulkulonga. Pe imem nai tiraTimoti mo hekule alalaha nei ke 2 langeimo NeHalang nena hana mur nga tueletananengeKolosi. Imempekngamemmurimo iange letemo manmanna nge Kristus.

E hetalaulau ke Temere NeHalangletena ia imo pe poia letemo ke ma kenek.

Kolosi Mur Leteria Manmanna Nge Iesus3 Kokoes mo hetalaulau pe mo hele

urana lala nge NeHalang nenge ara NonSoke Iesus Kristus Temene. 4 Iange molonge imo nge letemo manmanna ngeIesus Kristus pe mutemo taua NeHalangnena hana mur lochloch. 5 Apoi ke po-mam iange a teke a kulkulele ure nengeNeHalang teke tunge lange imo. Nganakou, talue ke nek nga tapa kura. Ure nem,ana helenga a longe ke ulolo, nga etuenenge a longe helenga manmanna ngana.Ngana laka helenga urana toto ngana nem6nenge lohot nge imo ke ulolo. Pe helengaurana toto ngana nem nganangana lohotpe pupuo nga kileng lochloch ngana ngaich. Ke pomanga nenge lohot nge imonga etue nenge a longe helenga urana totongana pe a eteia uremanmanna ngana ngaNeHalang nena poinga urana toto ngana.7 Ne Ipapras hetore imo nga NeHalangnena poinga urana toto ngana nem. Nonnem i Kristus nena ume ana non nge uranange ume lululuch nge imem pe menemulimem ke la poia Kristus nena ume ngeimo. 8 Pe heleia mutenga nenge Opepeng-peng tunge lange imo at nge imem pule.

9Nei mana poia imem ke mo hetalaulauamo ke kokoes. Mo talun nga etue nengemo longe imo nge apoi ke pomam, pemo hetalaulau amo lange NeHalang ke aetei tote ure nemur nenge mutena tauairi pe hemute imo nga lete matana nganake letemo mallaha nga ure nemur nenge

Opepengpeng poi hotote iri. 10 Ke po-malam lape atu ke a nanas mene NonSoke lemene ngana pe apoi menmene urenemur nenge poia i ke iech. Pe atu ngamolape poi hote ure urana ngana mur halangpe letemo matana ngana nge NeHalangpupuo pule. 11NeHalang lape hekerkerengia imo nga nena kerkerenga palaungana.Pomalam lape atu ke nek pe a iech manange a takis ia ure meena ngana mur. 12 Pea hele urana lange Temere nge poia imo keameneurenemurnenge tatalo ele kenenahana mur reria ia nga nena naualanga penekinga tualeme ngana. 13 Iange NeHa-lang mene hote ita nga kerkerenga nengakileng au ngana ke ulolo pe mene teua itake la tatu kolo nga naungala pe nekingange Tuna nenge mutena tau tote. 14 Tunanenge ol hot mule ita nga rera poingaporeke ngana mur pe saua rera poingaporeke ngana mur ke te lasus toto.

Iesus Nena Ume Pe Kikina Ngana15Mele pele naue NeHalang nakuna ero.

Pe Kristus nakuna elle toto ke mange Ne-Halang pe i non nenge lohot tala totonga ure lochloch ngana nenge teala hote.16 Ke nge i mana NeHalang ala hote urelochloch ngana nga tapa pe nga ich. Urenemur nenge ta naue iri pe nenge ta naueiri ero. Pe ope mur nga tapa sana reriakerkerenga mur pe reria naungaala murpe reria hotonga mur pe aria papalaunamur. Ke NeHalang ala hote ure lochlochngana nga Kristus penna ke Kristus nenaia. 17 Ke ure lochloch ngana te lohot erokura peKristus tu tala lo pe imanapoia urenemur ke tetu ngamuria. 18Kristus imukaia NeHalang nena mata nenge i singina ia.Ke i talun ngana toto pe i NeHalang Tunatengene ana nenge hemaul heke mule ngametenga. Ke pomalam lohot ke i tala totonga ure lochloch. 19 Iange NeHalang iechtoto nga nenge Tunamene tote nakuna petu luluch toto nge i. 20Ke nge KristusmanaNeHalang mene mule ure lochloch nganalange i. Ure lochloch ngana nenga ich penga tapa pule. NeHalang poi hote letemakuk nga Kristus eina nga ana metenganga manga toto.

21Nga tele ngana a kangkanga toto Ne-Halang ana pe nena ngarang mur toto

1:3: Epe 1:15-16 1:5: Epe 1:13; 1Pi 1:4 1:7: Kol 4:12; Plm 23 1:9: Epe 1:16-17 1:11: Epe 1:19;3:16 1:12: Epe 1:11, 18 1:13: Luk 22:53; Epe 2:2 1:14: Epe 1:7 1:15: Ioa 1:18; 2Ko 4:4 1:17:Ioa 1:1; 8:58 1:18: Ume 26:23; Epe 1:22-23; Hem 1:5 1:19: Kol 2:9 1:20: Epe 1:10 1:21: Rom 5:10;Epe 2:12 1:22: Rom 5:10; Epe 5:27

Kolosi 1:22 289 Kolosi 2:10laka imo, iange nga letemo tuanin nganaporeke ngana mur pe lemo poinga porekengana mur nenge a popoia. 22 Pe heueunei ol NeHalang poia imo ke neinganamurimo mule. Pe poia ke pomai nga Kristussingina nenge mete pe mene imo langaNeHalang matana. Pe imo lape apoi kepomanga hehei pe hana nenge te lemlempe te poia poinga poreke ngana e ero peNeHalang hottaua ute e nge poreke ngeiri ero. 23 Ure nei lape lohot ke pomam,nenge teke a rahite letemo manmannangana pe ames ke kerkereng. Pe ute peletakue imo ke a hile sue kulkulalanga nengeletemo manmanna ngana kerkereng totoia ero, nenge a longe nga helenga uranatoto ngana. Helenga urana toto ngana neite haliu hote lange hulua lochloch ngananga ich, pe iau Paulus e halau ke e haliuhote pule.

Paulus Ume Ke Halaua Mata Nenge Ne-Halang

24Nga etue nei e iechmana nge e takisiamelmelenga nga lek ume nenge e halauaimo iange melmelenga nenge Kristus tak-isia, het ero kura. Ke pomalam e tungteu tote singik ke e hemuta heke Kristusana melmelenga ke e halaua singina. PeKristus singina lakamatanengeNeHalang.25 Pe NeHalang tal hote iau ke iau umeana non nenge e halaulaua mata nengei. Ke ume nem ngana laka nenge e haliuhot lochloche nena helenga lange imohana lomonmona ngana mur. 26 Helenganei NeHalang talkome mene nga etue neitalun ngana nike pe heueu nei hemallahahote lange nena hana mur. 27 NeHalangteke hemallaha hote lange nena hana murke te eteia helenga talkomkome ngananenge urana toto nenge lape halaua hulualochloch. Ke helenga talkomkome ngananem laka Kristus nenge tu teu nge imohana lomonmona ngana mur pule. Lunapomanga imo pule lape ateu langa hemal-malinga nenge NeHalang.

28 Ke pomalam mo haliu hotote Kristuslange hulua lochloch pe mo hetore iringa lete matana ngana kuena ngana murnenge tu nge imem. Pe mo hetore iri ketenau ala aria ke nek nga nenge te nana-sia NeHalang nena helenga mur lochloch.Iange mo teke iri lochloch te lohot ke te

pengpengngaNeHalangmatana kemangeKristus. 29 Pe eume ke kerkereng nga Kris-tus kikina ngana nenge ume ke kerkerengtoto nge iau ke e poia ure nei ke lohot kepomam.

2Tames Ke Kerkereng Nga Letera Man-

manna Ngana1 Iau lemek ke e teke a eteia ke iau

eume ke kerkereng toto ke e halaua imope iri nenge Laotisia pe iri lochloch ngananenge te naue iau ero toto. 2 Pe eume kekerkereng toto iange e teke saria kikina pemuteria tau hel pe te eukirau pe helengamanmannangana lohot kemallahange iri.Pomalam lape te etei tote NeHalang nenahelenga talkome ngana nenge isipona iKristus pe leteria manmanna ia. 3 Iangei rahite lohenga nga NeHalang nena kolehoena mur pe letena tuanin ngana mur peletena matana urana ngana mur pe lapehemallaha hote iri. 4 E heleia lange imonike iange lape mele pallaka ia imo ngahelenga e nge manmanna ero. 5 Iau etululuch nge imo ero pe letek la tu luluchnge imo pe e iech iange e longe imo ngeatu ke elle pe letemo manmanna nganakerkereng toto nge Kristus.

Tatu Ke Elle Luluch Nge Kristus6 Imo atal heke Iesus Kristus ke amo

Soke ke ulolo ke pomalam atu ke elleluluch nge i. 7 Pe ames ke kerkerengnga letemomanmanna ngana nga helengaurana toto ngana nenge Kristus nenge tehetoro imo ia ke ulolo, ke pomalam atuke kerkereng luluch nge i ke pomangaae nenge ulana sik teu toto nga ich pepule pomanga pele nenge huna mes kekerkereng toto. Pe a hele urana langeNeHalang ke kokoes nga ure urana nganamur nenge tunge lala nge imo.

8 Pe anau ala amo ke nek iange mele hellape tepoi taole imo nga hengetoro e ngenganangana ero nenge lohot mana nga itanon letera matana ngana. Ke hengetoronem at nga ope nemur nenge tenau eleletapa sana nga reria kerkerenga, at ngeKristus ero.

9 Iange NeHalang hemallaha hot tote inge Kristus ke singina pomange ita non10 pe imo a mene maulinga manmanna

1:25: Epe 3:2, 7-8 1:26: Rom 16:25-26; Epe 3:5, 9 1:29: Epe 3:7, 20; Pil 4:13 2:3: 1Ko 1:24, 30 2:4:Rom 16:18 2:5: 1Ko 5:3 2:7: Epe 3:17 2:9: Ioa 1:14, 16 2:10: Epe 1:21-22

Kolosi 2:11 290 Kolosi 3:5ngana nge Kristus ke muta toto nge imo.Pe Kristus i palaungana toto nge ope ne-mur nenge iri mukmuka nge pekngariamur pe ope hel pule nenge reria kerk-erenga halang. 11 Imo te riria singimoiange atu ke elle luluch nge Kristus periringa nem none poia nga penna ero.Kristus isipona poia nga nenge mete kemene mule imo nga lemo poinga porekengana mur. 12 Nga etue nenge a menehenuninga, nem pomanga a mete luluchnge Kristus pe tealo hit luluche imo ngei. Pe nga letemo manmanna ngana Ne-Halang hemaul heke imo pule nga nenakerkerenga nenge hemaul heke Kristus ia.

13 Imo a mete ke ulolo, iange lemopoinga poreke ngana mur te poia imoke a kangkanga toto nge NeHalang. Peheueu nei NeHalang poia imo ke atu ke amaulul luluch nge Kristus iange saua rerapoinga poreke ngana mur ke te lasus totoke ulolo. 14 Pe alalaha nenge hele hotara, ngana laka nenge henonou hote rerapoinga poreke ngana mur nga nenge tananasia hotonga ero. Pe NeHalang pasishote ure lochloch ngana nga alalaha nempe mene ke la hero hite nga manga toto.15 Ke nga manga toto nem Kristus hekousue ope nemur nenge iri mukmuka ngepekngariamur pe ope hel pule nenge reriakerkerenga halang. Pe takrung lele iri pehetei hote iri lange hulua lochloch. Kela hulua lochloch ngana nemur te es kemallaha nge ope nemur reria kerkerengaero toto ol.

16 Ke pomalam a longo taua mele helnenge te tutue imo ia helenga nga urenemur ero: Nga utar nenge a ngaua peutar nenge a inia, pe nga teio heueu nganalohot ngana, pe nga hetalaulaunga anaetue, pe nga etue papalaungana hel pulenenge te lohotot. 17 Ure nemur iri ureopene mana nenge te heilangia ure man-manna ngana nenge atat. Ke ure man-manna ngana nem ngana laka Kristus. 18Alongelemele hel ke te pallaka rere imo ero,nenge te poi ole imo ke te teke atal sue imope a heto heke angkelo mur. Iri te tekete heporeke imo nga lemo tunginga nengelape a mene. Te palut laka rara ia tenauoperia ngaria mur pe nem manmanna eroiange leteria muta toto ia reria poinga

poreke ngana mur. 19 Ita lochloch itaKristus singina pe iri terir hote iri nge i keulolo, nge i nenge ita lochloch palpalra ia.Kristus nauele singina pe rahit tele tuatomngana mur nga aepona mur. Pe singinapuokenanasia puongananengeNeHalangmutena taua.

20 Imo a mete luluch nge Kristus keulolo. Pe ope nemur nenge iri mukmukange pekngaria mur nga tapa sana tenauele imo nga reria kerkerenga ero ol. Pepomerei nenge atu ke pomanga lemo ngaich nei kura, pe a nanasia reria hotonganemur mai? 21 “O ngaua ngaunga nei ero!Ora taua ngaunga neu ero! Pe ora tauangaunga neu ero pule!” 22 Hotonga pehengetoro nemur hana tepoi heke menepe te helele ia ure nemur nenge ich anamana, nenge te ngaua pe te inia ke het peute nge ma ero ol. Pe pomerei nenge ateke a nanasia? 23 Hotonga nenge pomai,nakuna pomanga lohot nga letematanangana nenge urana. Tepoi hote ke mu-teria taua NeHalang pe tetal susue iri petenau ele singiria mur. Pe hotonga nemurnakuria ero toto nge tepoi ele singirialemene ngana nga reria poinga porekengana mur.

3Maulinga Heueu Ngana Nge Kristus

1 Imo NeHalang hemaul heke lulucheimo nge Kristus ke pomalam letemo lamana nga urelu nemur nenge tetu ngatapa, nga kileng nenge Kristus are ia ngaNeHalang ilina ele nenga pen tamalmal.2 A talue letemo ke la tau menmene urelunemur nga tapa pe letemo taua urelu ne-mur nga ich ero. 3 Iange imo a mete hotia lemo poinga poreke ngana mur ke ulolope amomaulinga heueu ngana, ngana koutu ke talkome luluch nge Kristus ol iangeimo atu teu toto lange NeHalang. 4 Imoamo maulinga toto ngana laka Kristus penga etue nenge lohot nga mallaha, imolape a lohot nga mallaha pule pe a menehemalmalinga nenge i.

5Ke pomalam a hile tote ich ana poinganemur nenge mutemo tautaua. Poinganemur nenge pomanga: Salaunga anapoinga, pe poinga poreke ngana nengemeinga ana nenge te nanasia poinga

2:11: Rom 2:29 2:12: Rom 6:4 2:13: Epe 2:1, 4-5 2:14: Epe 2:14-16; 1Pi 2:24 2:16: Rom 14:1-132:17: Hip 8:5 2:19: Epe 2:21; 4:16 2:20: Kal 4:3, 9; 1Ti 4:3 2:22: Mat 15:9 3:1: Mak 12:36; 16:19;

Epe 1:20 3:2: Mat 6:33 3:5: Rom 6:6, 11; Epe 4:19; 5:3-6

Kolosi 3:6 291 Kolosi 3:25nenga leinga ero, pe poinga nenge letera ishakaka ia salaunga ana poinga, pe poinganenge mutera taua ure poreke ngana mur,pe poinga nenge ta teke rera ure halang.Pe poinga nenge ta teke rera ure halangpoi hote poinga nenge ta heto hekekeaetapuna mur. 6 Poinga nemur nengepomai helete inin ia NeHalang pe letenainin ngana lape at ke lohot nge iri nemurnenge te longo olole. 7 Imo, a popoiapoinga nemur nge nike lo, nga etue nengea nanas pulut mene poinga nemur nengaich. 8 Pe heueu nei a hile hot tote poinganemur ol nenge: letemo ininin, pe a heleininin, pe samo kekeke, pe a penpenpen.9 A pallaka ia mele hel ero ol iange a saualemo poinga nenge nike ana ke te lasus tahlo. 10 Pe a lohot ke imo heueu ngana keulolo. Pe NeHalang nenge ala hote imo,helemlem ia imo ke a lohot ke pomangei pe lape tunge lete matana ngana langeimo ke a etei tote i. 11Ke nga poinga nengeta lohot ke ita heueu ngana, ute pele ngepoia ita ke talas lele hel ero. Nenge tekelemo nge Krik ma lemo nge Iuta, nem utepele ero. Pe nenge teke imo hel a ririr uspe iri hel te ririr us ero, nem ute pele ero.Pe iri nenge reria helenga altoto pe kaleuramana mur pe iri nenge te umume ngehana hel pe iri nenge te umume nge hanahel ero; ute pele nga nem ero pule. Kristuspoia ure lochloch ke lohot ke elle mana petu ke purpure ure lochloch.

12NeHalang mutena taua imo pe hesileihote imo ke nena hanamur nge pengpeng.Ke pomalam a nanasia koi poinga nemur:Letemo ia mele hel pe apoi ke urana langeiri pe apoi ke nek lange iri pe atal sio meneimo pe a takis mene melmelenga nengete poia lala nge imo. 13 Nenge teke melepoia poinga poreke ngana e lange imo atakis mene pe a tuachol ia ero ke pomangeNon Soke nge saua lemo poinga porekengana mur ke te lasus toto lo. 14 Apoike pomam pe ure nenge palaungana totongana laka nengemutemo taua pekngamomur. Iange mutenga i ure nenge rahit teleimo ke atu ke elle toto.

15 Kristus poia letemo ke ma ke nekluluch nge pekngamo mur pe a naue kepomanga kue nenge halaua imo ke atalhelenga nga utar nenge a teke a popoia.

Iange nga ure nem mana NeHalang iuaimo ke a lohot ke singimo elle. Pe ahele urana lange NeHalang nga nem. 16 Alongala teua Kristus nena hengetoro murke muta toto nge imo. Pe a hetore heheipe hana pe a hetoro urume ure lange iringa letemo matana urana ngana mur. Pea peua peunga nemur nga NeHalang nenaalalaha nenge Sam pe peunga nenge lalange NeHalang pe peunga nemur nengeOpepengpeng tunge lange imo. A peupeupe a heto hekeke NeHalang nga letemo.17 Pe ure lochloch ngana nenge a helele iape a popoia, a heleia pe a poia nga NonSoke Iesus ene. Pe a hele urana langeTemere NeHalang nga utar nenge Iesuspoia lange imo.

Hotonga Nenge Lange NeHalang NenaHana Mur

18 Imohehei a longo taua emomur iangepoinga nei urana nge Non Soke nena hanamur te nanasia.

19Pe imo hanamutemo taua lemo heheimur pe a nauele iri ke nek.

20 Pe imo tuturia mur, a longo tauatetememo mur pe tatamo mur nga urelochloch iange poinga nei poia Non Sokeke iech.

21 Pe imo tetemeria mur, letemo inintaua tutumo mur ero iange lape leteriamanmanna ngana losio.

22 Pe imo nenge a umume nge hanahel, a longo taua amo aehuna mur ngaure lochloch. Pe poinga nenge apoi kepomai nga mataria mana ke te iech ngeimo, nem poreke. Urana nge apoi kepomai nga letemo ke a umeia ume uranangana nga etue lochloch iange a rengeNon Soke. 23 Nga lemo ume mur nengea popoia, a tung tote letemo langa umenemur ke pomanga a umume nge NonSoke pe letemo ke a teke aume manmanange none ero. 24 Pe letemo metentenenei: Non Soke lape tunge urumo nga utarnenge talue ke teke nena hana mur reriaia iange Non Soke Kristus laka nenge aumume nge i nem. 25Pe mele hel nenge tepopoi poinga poreke ngana lape te menetuangachol poreke ngana nga reria poinganemur, iange NeHalang nanasia poinga

3:8: Epe 4:25-29; 5:4 3:9: Epe 4:22, 25 3:10: Epe 4:24 3:11: Kal 3:28 3:12: 1Pi 2:9 3:13:Epe 4:2, 32 3:14: Rom 13:8-10 3:15: 1Ko 12:27; Epe 4:4; Pil 4:7 3:16: Epe 5:19 3:17: 1Ko 10:31; Epe5:20 3:18: Epe 5:22 3:19: Epe 5:25 3:20: Epe 6:1 3:21: Epe 6:4 3:22: Epe 6:5-8 3:25:Rom 2:11

Kolosi 4:1 292 Kolosi 4:18elle mana ke amnei urume rera poingaporeke ngana mur.

41 Pe imo aehuna mur, apoi ke urana

lange hana nenge te umume nge imo pea tung pengpeng ia ururia ke purpure teume ngaria. Letemo metene ke imo puleamo Aehuna kou tu nga lut nga tapa.

Ta Rahite Poinga Nenge Ta Hetalaulau KeKerkereng

2 A rahite poinga nenge a hetalaulauke kerkereng pe nga etue nenge a heta-laulau letemo matana ke nek pe a heleurana lange NeHalang. 3 Pe a hetalaulauemempule keNeHalang poi hote kue unneke mo haliu hote nena helenga, nga he-lenga talkomkome ngana nenge NeHalanghemallaha hote nge Kristus. Pe iau etu ngatuele au ngana iange e popoia ume nem.4 A hetalaulau ke e haliu hote ke nek pee hemallaha hote ke nek toto. 5 Letemomatana ke nek pe apoi ke nek lange heheipe hana nenge leteria manmanna ero. Peatal teu tote imo ke a hemallaha hoteKristus nena poinga mur lange iri. 6 Ahele luluch nge iri pe a poia lemo helengake muta toto nga NeHalang letena uranangana ke tang ke urana nga talngaria. Po-malam lape a eteia kue nenge a tuacholiareria onteinga mur.

Helenga Hetala Ngana Mur Pe HelengaHel Pule

7Tira Tikikus i ume ana non nenge umeke kerkereng toto nga Non Soke nena umepe mutemem tau tote i. Pe i lape heleiaure lochloch ngana nenge lohotot nge iaulange imo. 8 Ke pomalam e kulosia i kelange imo ke hele urume motu ngamemlange imo pe hekerkereng ia letemo. 9 Peimem, mutemem tau tote Onesimus pelape e kulosia i ke la luluch nge Tikikus.Onesimus i non nenge letena manmannange Kristus pe lemo kileng nganngana ia.Iri nai lape te heleia ure lochloch ngananenge te lohot nga lamai lange imo.

10Ne Aristakus koi tu luluch nge iau ngatuele au ngana pe i hekule nena apalangalange imo. Pe Makus nenge Parnapasnena paen, hekule nena apalanga langeimo pule. (E hele urume Makus langeimo ke ulolo: Nenge teke at nge imo, a

long teua i.) 11 Pe Iosua nenge ene e puleIastus, hekule nena apalanga lange imopule. Hana Iuta mol nem mana leteriamanmanna, pe teume luluchnge iau kemohekerkereng ia NeHalang nena naualangape nekinga, pe te halaua iau ke uranamana.

12 Pe Ipapras hekule nena apalangalange imo pule. Ipapras i Iesus Kristusnena ume ana non ia pe i lemo kilengnganangana ia pule. Kokoes ana non purkikina toto ke hetalaulau amo ke teke Ne-Halang poia imo ke ames ke kerkereng kepomange NeHalang nena hana mur nengete nanas tau tote nena poinga pe te eteitote ure nemur nenge mutena taua iri.13 E teke e heleia nei lange imo. Ipaprasumeke kerkereng toto kehalaulaua imopehalaulaua iri nenge Laotisia pe Hirapolispule. 14 Pe Lukas i non nenge naueleimem nga haleles pe mutemem tau totei. Ana non iri nai Temas te hekule reriaapalanga lange imo pule. 15 E teke a heleialek apalanga lange titira mur pe liliuramur nga kileng nenge Laotisia pe a heleialek apalanga lange Nimpa pe mata nengeNeHalang nenge te hekiraurau nga nenapele.

16 Nga etue nenge a sisia alalaha nei kehet, a tunge lange iri mata nenge Laotisiake te sisia pule. Pe imo a sisia alalahanenge Laotisia mur te tunge lange imopule. 17 A hele lange Akipus ke a teke, “Oume ke kerkereng ke o heulo hote umenenge Non Soke tunge lange iong.”

18 Iau Paulus pe ehas ia nei nga iau sipokperik. Lek iechinga palaungana lange imo.Letemo metene iau nge etu nga tuele aungana. E hetalaulau ke NeHalang letenaurana ngana tu toto nge imo. Ngana lakalom.

4:1: Epe 6:9 4:2: Epe 6:18; Pil 4:6 4:3: Rom 15:30; Epe 6:19 4:5: Epe 5:15-16 4:6: Epe 4:29;1Pi 3:15 4:7: Epe 6:21 4:8: Epe 6:22 4:9: Plm 10-12 4:10: Ume 12:12; 13:13; 15:37-39; 2Ti 4:114:12: Kol 1:7; Plm 23-24 4:17: Plm 2 4:18: 1Ko 16:21

1 Tesalonika 1:1 293 1 Tesalonika 2:9

1 TesalonikaAlalaha Elle Ngana NengePaulus Hasia LangeTesalonika Mur

1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei. Iaupe Sailas pe Timoti mo hekule ke langeimo hehei pe hana nenge atu teu ngamatanenge NeHalang nge Tesalonika. Imomata nem Temere NeHalang pe Non SokeIesus Kristus reria hana mur laka imo. Pee hetalaulau amo ke iri nai leteria porekeia imo pe te poia letemo ke ma ke nek.

Paulus Iechia Tesalonika Mur Nge LeteriaManmanna

2 Kokoes mo hele urana lala nge Ne-Halang pe letemem metentene imo ngalemem hetalaulaunga mur. 3 Mo heta-laulau lala nge Temere NeHalang pe lete-mem metene letemo manmanna nganange kerkereng pe a poia ana ume ke lo-hot, nenge aume ke kerkereng nga poinganenge mutemo taua hehei pe hana, peletemo tu ke kerkereng mana nge ara NonSoke Iesus Kristus.

4 Titik mur pe liliuk mur, imem moeteia ke NeHalang mutena tau tote imo pehesilei hote imo ke nena hana mur peng-peng, 5 iange helenga urana toto ngananenge mola ia nge imo lohot ke i helengamana ero. Helenga nem lohot ia kikinangana pule pe Opepengpeng hekerkerengia ke teke helenga nem manmanna. Pepule nga etue nenge motu luluch nge imo,a eteia poinga nenge mo nanasia ke mohalaua imo. 6 Imo a nanas tau tote NonSoke nena poinga nenge imem pule monanasia. Pe urelu meena ngana halang telohot nge imo, iange Opepengpeng poiaimo ke a iech mana nge a nanasia helengamanmanna toto ngana. 7 Pe iri lochlochngana nenga tuele kina nge Mesatonia peAkaia, te naue imo nge apoi ke pomam peiri pule lape te nanasia lemo poinga nem.8 Imo a hesongia Non Soke nena helengake langa tuele kina nenge Mesatonia peAkaia mana ero, iange hehei pe hana ngakileng lochloch te eteia letemomanmannangana nge NeHalang pule. Ke pomalamute pele nge lape mo heleia ero 9 iangeiri siporia te nenene lemo poinga nenge

along teua imem nga etue nengemo langeimo. Pe te nene imo nge ahul rumemo iaaetapuna mur pe aume mana nge NeHa-lang toto ngana nenge tu ke maulul. 10 Pea kulkulelemene Tuna nenge hemaul hekemule ngametenga nge lape sio at nga tapa.Ana non laka Iesus. Iesus i non nenge lapemene hot kelia ita nga NeHalang letenainin ngana nenge lape atat.

2Paulus Heleia Ana Ume Nenge Poia Nge

Tesalonika1Titikmur pe liliukmur, nga etue nenge

mola ke mo ume luluch nge imo, ememume nem hesil sio mana ero. 2 Pe a eteiake nga tele ngana, hana nge Pilipai te heleporeke imem pe te tunge melmelenga atnge imem. Pe ara Soke NeHalang halauaimem ke momes ke kerkereng nga uremeena ngana nemur, ke mo haliu hotenena helenga urana toto ngana lange imo.3 Ke pomalam lemem helenga nenge motunge lange imo, mo hele haka ia ngapoinga poreke ngana e nge tunga letememero; Nenge mo teke mopoi ole imo ke mopallaka imo ia. Nem ero. 4NeHalang eteialetemem ke ulolo pe poia imem ke mohaliu hote helenga urana toto ngana ngalemene ngana. Pe mo haliu hote ke mopoihehei pe hana reria iechinga ana ia ero,moteke mo e iechia NeHalang. 5 Imo a eteiake imem mo topala hite imem nga poingatunten ngana e ero, pe mo poia helenganenge mo teke mo pallaka ia imo ke mo uatotoia lemo urelumur ero. NeHalang eteiake nei manmanna.

6 Imem toinge mo poia imo pe iri helpule ke a heto heke imem, iange Kristusnena hekulkulonga mur imem. 7 Pe neiero. Nga etue nenge motu luluch ngeimo mopoi ke nek toto lange imo ke po-mange hei nenge poi ke nek toto lala ngetutuna mur. 8 Imem mutemem taua imoke pomalam mo iech mana nge mo haliuhote NeHalang nena helenga urana totongana lange imo. Pe nem mana ero. Moteke mo tung teu tote imem ke mo halauaimo iange mutemem tau tote imo. 9 Titikmur pe liliuk mur, e eteia ke imo letemometene imem nge mo ume ke kerkerengtoto ke mo haliu hote NeHalang nenahelenga urana toto ngana pe ure meena

1:1: Ume 17:1-9 1:3: 1Ko 13:13; Kol 1:4-6 1:5: 1Ko 2:4-5 1:6: Ume 17:5-9 2:2: Ume 16:19-24;17:1-9 2:4: Kal 1:10 2:9: Ume 20:34

1 Tesalonika 2:10 294 1 Tesalonika 3:6nganamur te lohotot nge imem. Imemmoumume ke sinanga pe miliko ke pomalammo helete meena ia mele ke tung ngaungaat nge imem ero.

10Nga etue nenge motu luluch nge imonenge letemo manmanna mo nanas menepoinga nemur nge pengpeng pe meleheleia imem nga poinga poreke ngana eero. Imo a eteia pe NeHalang pule eteiake nei manmanna. 11 Pe a eteia ke imemmo halaua imo ke pomange none nge ha-laulaua tutuna mur. 12 Mo poia imo kenek pe mo hekerkereng ia letemo pe mohele ke kerkereng lange imo ke a nana-sia poinga nenge NeHalang mutena taua.Iange i long teuteua imo kela atu nga nenahemalmalinga nga nena naualanga.

13Kokoes mo hele urana lala nge NeHa-lang pule iange nga etue nenge mo laianenahelengange imo, amene kepomangahelenga nenge at nge none mana ero. Amene ke pomangaNeHalang nena helengatoto. Ke helenga nem ume ke kerkerengtoto ke halaulaua imo nenge letemo man-manna. 14Titikmur pe liliukmur, imo apoike mange iri mata nenge NeHalang ngakileng nenge Iutea. Iri leteria manmannange Kristus pule. Pe Iuta mur te poiaure meena ngana halang ke lohotot ngeiri, ke pomange imo nge lemo hana murpengpeng te poia ure meena ngana murke lohotot nge imo. 15 Pe Iuta nemurlaka nenge te hune Non Soke Iesus pehetatalonga mur pe te lope hote imempule. Iri te helete ininia NeHalang, pehulua lochloch reria ngarang mur laka iri.16 Imem, mo hetottore hana lomonmonangana mur nenge iri Iuta ero, nga kuenenge lape te mene maulinga pe hananemur tepoi elele imem. Pe iri te tamaltaua reria poinga poreke ngana mur ke elehakakanga reria poinganem. KepomalamNeHalang letena inin ngana nenge atatnem, lape lohot nge iri ke renren.

Paulus Teke La Ke Nau Toto Mule Tesa-lonika Mur

17 Pe titik mur pe liliuk mur, lape motukangkanga nge imo nga etue choro nganamana iange hana te lope hote imem. (Pemopoi ke pomanga aina kikino ngananenge tataria mur pe tetemeria mur tehile sue iri.) Ke heueu nei mo kolkol ia

imo pe letemem tu toto nge imo kura. Kepomalam mo tango rara toto kue e nengelape moat ke monau mule imo. 18 Imemmo tekemola toto kemonaumule imo. IauPaulus, e totoi emulemana ke e teke ela peero iange Non poreke ngana poi ele toteimem. 19 Imem mutemem tau tote imope mo teke mola ke monau toto mule imoiange nga etue nenge ara Non Soke Iesusat muleia, lape mo iech pe mo palut lakaiange imo apoi ke pomanga iengiengkanenge te kale heke nge imem. Ke letememtu toto laka nge imo lo. 20 Pe manmannatoto ke imo mana lape a poia imem ke moiech pe mo palut laka.

3Paulus Kulosia Timoti Ke Lange Tesa-

lonika1-2 Iok, imem mo teke mola ke monau

toto mule imo pe kue e nge urana eroke pomalam mo kulosia Timoti ke langeimo lo pe imem motu mana nge Atensnei lo. Timoti i tira ia nenge imem ulmo umume nge NeHalang, ke mo haliuhotote Kristus nena helenga urana totongana. Mo kulosia i ke la ke halaua imo kehekerkereng ia letemo manmanna ngana,3 iange lememem ero amo hel nge imonge leteria manmanna ngana losio mulenga ure meena ngana nenge lohotot nei.Imo a eteia lo ke ure meena ngana ngepomai lape te lohotot nge ita pe NeHalangeteia. 4 Imemmoheleia lange imonga etuenenge motu luluch nge imo ke a eteia keulolo - nenge mo teke ita lape ta amneiaure meena ngana mur. Ke ana ure murkoi nenge te lohotot nei. 5 Ure nei lohotpe iau lemek ero nge e kulkulala sakililol, ke pomalam e kulosia Timoti ke langeimo ke e teke e longo lange i nga letemomanmanna ngana. Iau letek mataungaiange nenge teke Non poreke ngana poialetemo manmanna ngana ke losio mule,emem ume nem lape hesil sio mana.

Paulus Iech Nga Timoti Na Helenga6 Pe ero, heueu nei Timoti sau hot mule

nge imem lo, pe atia helenga urana ngananga letemomanmanna ngana pe nga lemopoinga nengemutemo taua hehei pe hana.Pe hele at nge imem ke teke letemometene imempe a iechpe a teke anauhaka

2:11: Ume 20:31 2:13: 2Te 2:13 2:14: Ume 17:5 2:15: Ume 9:23, 29; 13:45, 50; 14:2, 5, 19 2:19:Pil 2:15-16; 4:1; 2Te 1:4 3:1-2: Ume 16:1-3; 17:15 3:3: 2Ti 3:12 3:6: Ume 18:5 3:7: 2Te 1:4

1 Tesalonika 3:7 295 1 Tesalonika 4:15mulmule nge imem ke pomange imemnge mo teke monau haka mulmule ngeimo. 7 Ke titik mur pe liliuk mur, hanatepoi porekreke imempeuremeenanganahalang te lohot nge imem. Pe Timotihekerkereng tote imem pe poia imem kesingimem urana mule nga nenge at keheleia letemo manmanna ngana at ngeimem. 8Heueu neimopoi ke pomalaka ngemele nenge maul haka mule nga mangamolong iange mo longe imo nge ames kekerkereng toto nge Non Soke. 9 Ke imomana a poia imem ke mo hele urana langeara Soke NeHalang. Pe mo hele uranalange I iange iechinga nenge lohot ngeimem nga NeHalang matana, at laka ngeimopule. 10Pemohetalaulau lala nge i ngasinanga pe nga miliko ke mo teke monauhaka mule nge imo pe mo halaua imo keletemo manmanna ngana kerkereng totool.

11Kemo teke ara SokeTemereNeHalangpe ara Non Soke Iesus te hepengia lememkue nenge mola nge imo. 12 Pe mo tekeNon Soke poia poinga nenge mutemo tauhelel pe mutemo taua hehei pe hana kepuo ke palaungana toto ke pomange imemnge mutemem tau tote imo. 13 Pe moteke hekerkereng ia letemo ke atu ke apengpeng toto pe mele heleia imo ngalemo poinga poreke ngana e ero, nga araSoke Temere NeHalang matana, nga etuenenge ara Non Soke Iesus at luluch ngenena pengpeng ngana mur.

4Tunga Nenge Poia NeHalang Ke Iech

1 Iok titik mur pe liliuk mur, imem mohetore imo ke ulolo nga atu ngamo nengepoia NeHalang ke iech, ngana laka nengea nananasia nem. Pe mo teke mo onteiaimo pe mo hekerkereng tote imo nga NonSoke Iesus ene, ke a poi ke urana toto langehehei pe hana ol. 2Mo hele ke kerkerengtoto lange imo iange a eteia urelu lochlochngana nenge mo hetoro imo ia, nga NonSoke Iesus ene ke ulolo.

3 NeHalang mutena ke teke atu kea pengpeng pe a kangkanga toto ngasalaunga ana poinga. 4 Pe mutena ke tekeimo elle pe elle a nauele singimo lemenengana mur nga poinga nenga leinga kenek. Ke a poia singimo ke nanasia poinga

nge urana pe pengpeng. 5 Hana nenge teeteia NeHalang ero, te heporeke singirianga salaunga ana poinga pe imo apoi kepomam ero. 6 Pe a pallaka ia NeHalangnena none nga ure nei ero pe pule a poiapoinga nei ero. Imem mo hele lange imoke ulolo pe mo hele ke kerkereng toto kemo teke, NeHalang lape poia ure meenangana ke lohot nge iri nenge te popoiapoinga nei. 7 Iange NeHalang iu nganaia ita nem, teke tatu ke pengpeng manape ta salau rara ero. 8 Ke pomalam melenenge lemene ero nge nanasia hengetoronei, lemene ero ia NeHalang. Iange nonenena hengetoro nei ero, NeHalang nengetunge nena Opepengpeng lange imo nenahengetoro ia.

Ta Poia Mutenga Ana Poinga Ke Kerk-ereng

9 Iau lape e hele teu langa mutengaana poinga nenge a poia lala nge pekng-amo mur ero. Iange NeHalang hetoreimo ke ulolo ke teke mutemo tau helel.10 Ke titik mur pe liliuk mur, i manmannake mutemo taua pekngamo nemur nengeleteria manmanna nga kileng mur ngeMesatonia, pe mo hele ke kerkereng totolange imo ke a poia poinga nem ke lohotke nakuna urana toto.

11 Letemo metene poinga nem ke po-manga ure nenge hetakile imo ke nek, kea umumeia lemo ume mur pe a nanasiaimo sipomo lemo poinga mur nga lemoume, ke halaua imo nga atu ngamo kepomanga mo hele ngamem ia lange imoke ulolo. 12 Nenge teke apoi ke pomam,lape a hottaua ure nenge mutemo taua pea kulele mele ke tunge lange imo ero. Peiri nenge te eteia NeHalang ero, te rengeimo pe tetal heke imo.

Non Soke At Mule Ngana13Titik mur pe liliuk mur, mo teke a etei

ke nek nga ure nenge lape lohot nge irinemur nenge te mete ke ulolo, pomalamlape letemo meena pe a tangia iri ero.Iri nenge te eteia NeHalang ero te popoiapoinga nem. 14Pe ita ta eteia ke Iesusmetepe maul haka mule pe letera manmannake NeHalang lape hemaul hekemule Iesus,luluch nge iri nenge te mete ke ulolo.15 Helenga nei Non Soke nena helenga pelape mo heleia lange imo. Ana helenga

3:11: 2Te 2:16-17 4:3: 1Te 5:23; 1Pi 1:16 4:4: 1Ko 6:13 4:7: Hip 12:14; 1Pi 1:15-16 4:8: Luk10:16; 2Ko 1:22 4:9: Ioa 13:34 4:11: Epe 4:28 4:14: Rom 14:9; 1Ko 15:3-4, 12 4:15: 1Ko 15:51-52

1 Tesalonika 4:16 296 1 Tesalonika 5:23tang ke mai koi: Nga etue nenge NonSoke at ia, ita nenge ta maulul kura lapeita muka tala nge iri nenge te mete ero.16 Iange haliunga palaungana lape lohot peangkelo mur aria soke haliu pe NeHalangnena ngalum paena alnganngana pe NonSoke i sipona sio nga tapa ke at. Pe irinenge leteria manmanna nge Kristus pete mete lape temaul haka mukam. 17 Kehet pe ita nenge ta maulul kura nga etuenem, ta eukirau luluch nge iri ke ta saoliaNon Soke nga ulu. Pe lape tatu luluchnge Non Soke ke koko. 18 Ke pomalama hekerkereng helia imo elle pe elle ngahelenga nemur.

5Tatu Ke Tatatalo Ala Nga Non Soke At

Ngana1 Pe titik mur pe liliuk mur, etue tei pe

etue utar nenge Non Soke at ia, lape e heleteu langa nem ero. 2 Iange imo a etei toteetue nenge Non Soke at mule ia. Etue nemlape at pe herura hot mana ke pomanganon kemenge kina nenge kemkeme ngamiliko. 3 Hehei pe hana lape te hele ke teteke, “Imem motu ke nek mana pai! Lete-mem ia ute pele ero!” Pe ure poreke nganalape heporeke iri nenge pomam ke ueiueitoto, ke pomanga melmelenga nenga ho-honga nenge lohot nge heie. Pe lape teeleis maul ngaria nga ure nem ero toto.4 Pe titik mur pe liliuk mur, imo a tutunga kileng au ngana ero, ke pomalam etuenem lape herura hote imo ke pomangakemenge kina e ero. 5 Iange lemo ingamur pe lemo ume mur nenge a popoia,nakuna pomalaka nga chaia matana mesmanmana ke tua hatal menmene imo peatu kemallahamanmana nga lemenge. Keita, miliko pe kileng au ngana ana heheipe hana mur ia ita ero. 6 Ke pomalamta kulala pe ta nauala manmana, pe tamamani ke mange iri nenge te mamamaniero. 7 Iange iri nenge te mamamani, temamamani ngamiliko pe iri nenge te inin,te inin nga miliko. 8 Pe ita, chaia matanatua hatal menmene ita. Ke pomalam tanauele rera inga mur ke nek. Pe ta heronheke lete manmanna ngana pe mutengake poi ele ita. Pe letera manmanna ngananenge lape ta mene maulinga ke koko,

ta heronia ke pomanga ara horel nengepoi ele palpalra. Nem pomanga palingahel ana hana mur nenge te heron hekeure nemur ke poi ele iri nga etue nengetepal helel. 9 NeHalang hesilei hote itake teke ta amneia melmelenga nga letenainin ngana ero. Hesilei hote ita ke teketa mene maulinga nge ara Non Soke IesusKristus. 10 Iesusmete ke hemasmule ita keulolo. Pe nenge teke ta mete lo, nem pe tamaulul kura, lape tala ke tatu luluch nge inga etuenenge atmule ia. 11Kepomalamahalau hel pe a hekerkereng helia imo ellepe elle letemo ke pomanga a popoia nemlo.

Helenga Hetala Ngana Mur Pe ApalangaMur

12 Iok titik mur pe liliuk mur, mo tekemo onteia imo ke apoi ke urana toto langehana nenge teume luluch nge imo, ke tehetottore imo pe te henonoua imo nga kuenenge a nanasia Non Soke. 13 Iri te poiaumepalaungana, ke pomalammutemo tautote iri pe atal heke tote iri. Pe imo ellepe elle atu ke a tano luluch nge pekngamomur. 14Titik mur pe liliuk mur, mo hele kekerkereng lange imo ke a heleia iri nengereria melei tana hali. Pe a hekerkerengia iri nenge te matautau leteria pe a ha-laua iri nenge leteria manmanna nganakerkereng ero pe apoi ke nek lange hulualochloch. 15 Anau ala ke nek iange lapemele hel te poia poinga nenge te tuacholhelelia poinga poreke ngana. Aume kekerkereng ke apoi ke nek lange imo elle peelle pe nge hehei pe hana lochloch.

16 Atu ke a iech ke kokoes. 17 A heta-laulau ke kokoes, 18 pe a hele urana langeNeHalang nga ure lochloch ngana nengete lohotot, iangeNeHalangmutena ke tekeimo nenge a nanasia Iesus Kristus a poiapoinga nenge pomam.

19 Opepengpeng popoia ana ume ngeimo ke pomanga oan nge ngau lalala peapalmete oan nem ero. 20Pe ahul rumemoia NeHalang nena helenga nenge hetata-longa mur te hele hotote ero. 21 A amneiurume helenga mur lochloch pe a rahiteure urana ngana mur 22 pe a hile hote ureporeke ngana mur.

23 Poinga nenga tunga nge nek hunatoto nge NeHalang, pe mo hetalaulau

5:2: Mat 24:42-43; 2Pi 3:10; Hem 3:3 5:3: Mat 24:39; Luk 21:34-35 5:5: Rom 13:12 5:8: Isa 59:17;Epe 6:14, 17 5:10: Rom 14:8-9; 1Te 4:14 5:14: 2Te 3:6, 11 5:15: Rom 12:17; 1Pi 3:9 5:16: Pil 4:45:18: Epe 5:20 5:19: Epe 4:30 5:21: 1Io 4:1 5:23: 2Te 3:3

1 Tesalonika 5:24 297 1 Tesalonika 5:28lange i ke nauele singimo mur pe opemomur pe ngamo mur, pe helemlem ia imo.Ke pomalam, nga etue nenge Non SokeIesus Kristus at mule ia, lape te heleporeke imongapoinga porekengana e ero.24 NeHalang hesilei hote imo ke ulolo kenena hana mur imo. Pe i lape helemlemia imo ke manmanna.

25 Pe titik mur pe liliuk mur, a heta-laulau emem ke NeHalang halaua imempule. 26 Pe a sisa perimo nge NeHalangnena hana mur lochloch pe a poia ngaNeHalang ene. 27 Pe e hele ke kerkerenglange imo nga Non Soke ene ke e teke asisia alalaha nei lange iri lochloch ngananenge leteria manmanna.

28 E hetalaulau amo ke ara Non SokeIesus Kristus nena poinga urana totongana tu toto nge imo. Ngana laka lom.

5:25: Kol 4:3; 2Te 3:1

2 Tesalonika 1:1 298 2 Tesalonika 2:4

2 TesalonikaAlalaha Nai Ngana NengePaulus Hasia LangeTesalonika Mur

1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei. Iaupe Sailas pe Timoti mo hekule ke langeimo hehei pe hana nenge atu teu ngamatanenge NeHalang nge Tesalonika. Imomata nem Temere NeHalang pe Non SokeIesus Kristus reria hana mur laka imo.

2 Pe e hetalaulau amo ke Temere NeHa-lang pe Non Soke Iesus Kristus leteria iaimo, pe te poia letemo ke ma ke nek.

UmeNengeNeHalang Poia Nga Kristus AtMule Ngana

3 Titik mur pe liliuk mur, imo a poiaimem kemo hele urana lange NeHalang kekokoes mana. Pe urana nge mopoi ke po-mau iange imo letemo manmanna nganapupuo, pe poinga nenge mutemo tauahehei pe hana, pupuo pule nge imo elle peelle. 4 Ke pomalam mo palute imo langeiri mata mur nenge NeHalang pe mo helelange iri nga nenge ames ke kerkereng kekokoes nga letemo manmanna ngana, ngaetue nenge hana tepoi porekreke imo peurelu meena ngana mur te lohotot ngeimo.

5Nenge nei henonou hote ke NeHalangamnei teu ngana nga rera poinga murpengpeng toto. Ke nga ure meena ngananemur nenge te lohotot nge imonem, tekepoia imo ke ateu langa nena naualangape nekinga. 6 NeHalang lape poia poingange pengpeng, ke pomalam lape poia uremeena ngana ke lohot nge iri nenge tepoia ure meena ngana ke lohotot nge imo.7 I teke poia imo ke ata eingamo nga uremeena ngana nenge te lohotot nge imope imem pule ke pomalam. Pe lape poianga etue nenge Non Soke Iesus at muleia, nenge I pe nena angkelo mur nengekikiria toto te lohot nga tapa, pe at luluchnga oan sapellala ngana. 8 Pe lape poiamelmelenga ke lohot nge iri nenge te eteiaNeHalang ero, pe iri nenge tehul rumeriaia helenga urana toto ngana nenge araNon Soke Iesus. 9 Pe melmelenga nengelohot nge iri nem, lape tu ke koko pe lape

tetu ke te kangkanga hot Non Soke ana petetu hot pule nga Non Soke nena hemal-malinga nenge lohot nga kikina ngana.10 Ke ure nei lape lohot nga etue nengeNon Soke Iesus at mule ia pe nena hanamur nenge te pengpeng te heto heke I. Penena hana mur nenge leteria manmannange i lape te iech ele tote. Pe imo pulelape a koko teu luluch nge iri, iange letemomanmanna ia helenga nenge mo heleialange imo.

11 Imem letemem metene nei, ke nganalaka nenge mo hetalaulau amo lala ngeNeHalang ke kokoes. Pe mo onteia araSoke NeHalang ke sisala teu luluche imoke atu teu nga tunga nenge iua imo keteke ala ke atu ia. Pe lemo ume uranangana mur nenge a teke a popoia ngaletemo manmanna ngana, lape mo heta-laulau ke NeHalang halaua imo nga nenakerkerenga ke a poia. 12Ke pomalam lape aheto heke ara Non Soke Iesus ene pe I pulelape heto haka tote imo. Ke ure nei lapelohot iange Temere NeHalang peNon SokeIesus Kristus lape leteria ia imo.

2Non Poreke Ngana Lape Lohot

1Titikmur pe liliukmur, nga etue nengeara Non Soke Iesus at mule ia I lape euki-raua ita lochloch. 2 Pe nenge teke a longehelenga e nge te heleia ke te teke, “Etuenenge Non Soke at mule ia lohot lo.” Alonge helenga nem pe samo loiloi rara iaero. Iange ope e nge altoto, lape tungehelenga nem lange mele ke haliu hote.Nem pe helenga nem lape lohot mana ngemele i sipona. Nem pe mele hel te tekemohas ia helenga nem pemo hekule langeiri. 3 A longo tau pulute mele hel nengete paut laka manmana ero, iange poinga elape lohot mukam, ke het pe etue nem atsapele. Ke poinga nenge lape lohot nemngana laka: Hehei pe hana tehul rumeriaia NeHalang, pe non poreke ngana nengelongo ole tautaua NeHalang nena helengalochloch, lape lohot ngamallaha. Ananon,NeHalang talue ana etue nike nge lapehemete tote i nga oan. 4Non poreke ngananem lape la ke are teu nga NeHalang nenatunginga ana pele pe tal heke tote i ke tekeiNeHalang. Pengailele ure lochlochngana

1:2: Rom 1:7 1:4: 2Ko 7:4; 1Te 2:19 1:6: Rom 12:19 1:7: 1Te 3:13 1:8: Isa 66:15 1:9: Isa2:10 1:10: Kol 3:4 1:11: Kol 1:9; 1Te 1:2-3 2:3: 1Ti 4:1; 1Io 2:18; 4:3 2:4: Ezk 28:2; Dan 11:36

2 Tesalonika 2:5 299 2 Tesalonika 3:9nenge hehei pe hana te heto NeHalang iape ure nemur nenge te heto hekeke iri.

5 E heleia urelu nemur lange imo ngaetue nenge etu luluch nge imo. Letemometene iri kura kau? 6 Pe heueu neinon poreke ngana nem lohot ero iangeute rahit ele i ke kulele ana etue peng-peng nenge lape lohot ia. Pe imo a eteiaure nenge rahit ele i nem. 7 Pe nonporeke ngana nem nena kerkerenga umekomkome lo pe mele la poi elele kura. Pemele nem lape poi elele kerkerenga nemke la het nga etue nenge te mene hotkelia i. 8 Te mene hot kelia i ke la, penon poreke ngana nem lohot sapele ngamallaha. Pe Non Soke Iesus lape at luluchnga nena hemalmalinga pe lape hun suenon poreke ngana nem nga eingana nengelohot nga hanna. Pe nena hemalmalingaana lemenge lape hemete tote non porekengana nem ke het. 9 Nga etue nenge nonporeke ngana nem lohot, i lape at luluchnga Satan nena kerkerenga pe pallaka kepoi hote ure nemur nenge ta naue pe tarura pe poi hote merakulo mur pe poihote lala mur. 10 Pe hekoukou ule heheipe hana nenge lape te mete pe te lasusmana nga nena poinga nemur nenge pal-laklaka. Hehei pe hana nemur lape temete pe te lasus iange lemeria ero totoia helenga manmanna ngana. Nenge tekemuteria taua helenga manmanna nganalape NeHalang mene mule iri. (Pe neiero.) 11KepomalamNeHalang lape kulosianena kerkerenga e lange iri ke hepiriu eletote leteria nga helengamanmanna nganape poia iri ke leteria manmanna nga urepallaklaka ngana mur. 12 Ke iri lochlochngana nenge leteriamanmanna ia helengamanmannangana ero, pe te iechmanangete popoi poinga poreke ngana, NeHalanglape tunge aria melmelenga.

Ames Ke Kerkereng13 Titik mur pe liliuk mur, Non Soke

mutena taua imo pe NeHalang hesileihote imo nga talun ngana toto, ke tekemene mule imo nga Opepengpeng nenaume nenge helemlem ia imo pe poia imoke letemo manmanna nga helenga man-manna ngana. Pe mo hele urana langeNeHalang ke emule es mana iange letemomanmanna ngana kerkereng. 14 Imem mohaliu hote helenga urana toto ngana lala

nge imo. Pe nga emem ume nem, NeHa-lang iua imo ke mene mule imo. Ke po-malam hemalmalinga nenge ara Non SokeIesus Kristus lape sio nge imo pule. 15 Kepomalam titik mur pe liliuk mur, ames kekerkereng nga helenga manmanna ngananemur nenge mo hetore lala nge imo ngalemem haliunga, pe nenge mohas ia lalange imo, a rahite ke kerkereng pule.

16 Temere NeHalang letena ia ita pemutena taua ita. Pe tunge kulkulalangaurana ngana at nge ita ke poia letera kemake nek ke koko. Pe mo hetalaulau langei pe nge ara Non Soke Iesus Kristus ke17hekerkereng ia imo pe halaulaua imo kekokoes nga ure urana ngana mur nenge apopoia pe a helele ia.

3A Hetalaulau Emem Pule

1 Iok titikmur pe liliukmur, a hetalaulauemempule keNonSokenenahelenga songhotot ke lala pe hehei pe hana te longotaua ke mange imo. 2 Pe a hetalaulauemem pule ke NeHalang nauele imemke nek nge hana porekreke ngana muriange hana halang leteria manmanna ero.3Non Soke i non nge popoia poinga nengepengpeng pe I lape hekerkerengia imo penauele imo ke nek nge non poreke ngana.4Non Soke hekerkereng ia letemem pemoeteia ke imo a popoia ure nemur nengemoheleia lange imo. Pe lape a poia nga hoenapule. 5 Pe mo hetalaulau amo nge NonSoke ke hemellehe letemo ke a eteia keNeHalangmutena tau tote imopepoia imoke ames ke kerkereng ke mange Kristus.

Imo Lochloch Apoia Ume6 Titik mur pe liliuk mur, mo hele ke

kerkereng lange imo nga ara Non SokeIesus Kristus ene ke mo teke, a kangkangatoto titira nemur aria. Ngana laka titiranemur nenge te nanasia hengetoro nengemo tunge lange imo ero pe reria meleitana hali. 7 Imem nga etue nenge motululuch nge imo mo kila mana ero. Imosipomo a eteia pe apoi ke pomange imem.8 Ngaunga nenge mo mene nge mele, mongau mene ero, mo olia pule. Pe moume ke kerkereng toto nga sinanga penga miliko pule. Mo poi ke pomam iangelememem ero nge amoe olia ute ke tungeat nge imem. 9 Imem toingemo onteia imo

2:8: Isa 11:4; Hem 19:15 2:9: Hem 13:11-13 2:13: Epe 1:4; 2Te 1:3 3:4: 2Ko 7:16; Kal 5:10 3:6:Rom 16:17 3:7: Pil 3:17 3:8: 1Te 2:9 3:9: 1Ko 9:4; 1Te 1:6

2 Tesalonika 3:10 300 2 Tesalonika 3:18ke a halaua imem, pe ero lememem eronge mo poia poinga nem. Mo ume manake mo teke mo heneue imo ke a nanasiapoinga nei. 10Nga etue nenge motu luluchnge imo, mo tunge hotonga nei lange imo,“Mele nenge nena melei tana hali ngauero.”

11 Mo hele ke mai iange mo longe ngete teke amo hel nge imo, tei rara manape te poia ume e ero toto. Aria uia lakanenge tetal teu pulut mene iri langa melehel reria ure nenge iri reria unne la erototo ia. 12Mele hel nenge pomam, mo heleke kerkereng toto lange iri nga Non SokeIesus Kristus ene ke mo teke: Te are kenek pe teume ke te hottau iri siporia ariangaunga. 13 Pe titik mur pe liliuk mur,imo a rahit heke poinga urana ngana kekerkereng, lemo melei tana ia ero.

14 Nenge teke mele hel te nanasia he-lenga nenge mohas sue nga alalaha neiero, a nauele iri ke nekpe a kangkanga totoaria ke te meia iri. 15 Pe letemo metene kenek: Apoia iri ke pomanga lemo ngarangmur ia iri ero, a poia iri ke pomanga Ne-Halang nena hana mur ia iri pe a hele kekerkereng lange iri ke te hulia reria poingamur.

Helenga Hetala Ngana Mur16Poinga nenge tatu ke letera elle, huna

toto nge Non Soke. Pe e hetalaulau amolange I ke poia imo ke atu ke nek ke kokoes.Non Soke tu luluch nge imo lochloch.

17 Iau sipok ehas ia helenga nei ngaperik: Lek iechinga palaungana lange imo.Iau Paulus. Lek alalaha nemur nenge ehasia, ehas elele iri ke mai koloi.

18 E hetalaulau amo ke ara Non SokeIesus Kristus letena urana ngana poialetemo ke ma ke nek. Ngana laka lom.

3:11: 1Ti 5:13 3:12: 1Te 4:11 3:13: Kal 6:9 3:15: 1Te 5:14

1 Timoti 1:1 301 1 Timoti 1:18

1 TimotiAlalaha Elle Ngana NengePaulus Hasia Lange Timoti1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei,

pe iau Iesus Kristus nena hekulkulonga.Ara hemasinga NeHalang pe Iesus Kristusnenge ta kulelele, iri nai te henonou hoteiau ke e rahite ume nei.

2 Timoti, e heto tukia iong iange ita nailetera manmanna nge Kristus. Ke poma-lam ehas ia alalaha nei ke lange iong.

Pe e hetalaulau ke Temere NeHalangpe ara Non Soke Iesus Kristus te tungehalaunga palaungana lange iong pe leteriaporekeia iong pe te heurana ia letemkemake nek.

Ta Hekou Sue Helenga Pallaklaka NganaMur

3 Nga etue nenge e lohaka ke e lalange Mesatonia e hele ke kerkereng totolange iong ke otu nge Epesus ke o hele elehananenge te hetottore hehei pehanangahengetoro pallaklaka ngana. 4Ohele langeiri ke o teke te nana pe te sisala hototereria tete mur ero ol, te esil mene ariaetue paiam. Nananga sasase toto ngananenge pomam, hepiriu ele hehei pe hanaleteria nga kuenengeNeHalang tekemenemule iri ia. Mele nenge letena manmannange Kristus lape eteia NeHalang letenatuanin ngana mur. 5 E hele ke kerkerengtoto lange iong ke opoi ke pomam iange eteke te amnei teu ke nek toto nga leteriake te nanas mene poinga urana nganamur, ke muteria taua pekngaria mur ngaleteria toto. Pe muteria tau hel ngarianenge pomamhenonou hote ke iri te rahittote leteria manmanna ngana nem kura.6 Iange hana nemur hel tehul rumeria ngapoinga nei pe te hele rara mana nga he-lenga nemur nenge luria ero. 7 Te teke tehetore hehei pe hana nga hotonga nengeMoses tung sue pe te eteia ure nenge teheleleia ero pe utar nenge te haliu hototeero.

8 Ita ta eteia ke helenga nemur nga Ne-Halang nena hotonga te urana, nenge teketa nanas tau tote ke pomanga tetal ngariaia. 9Ta eteia pule ke hotonga nemur tehashote ke hana nenge te urana reria ia ero.

Tehas hote ke lange hana nenge te longoolole pe nenge te nanasia hotonga murero pe nenge te heto hekeke aetapunamurpe nenge te popoi poinga poreke nganape nenge te hune tataria mur pe teteme-ria mur pe iri hel pule nenge te hununhana. 10 Pe pule tehas hote ke lange hananenge telau sisio hehei pe nenge te poiapoinga poreke toto ngana nenge mangeSotom mur pe nenge tetak tototo ita nonpe nenge te pallaklaka. Iri nemur reriapoingamur te tualele elele NeHalang nenahengetoro urana ngana mur. 11Hengetoronemur elle mana ke pomanga HelengaUrana Toto Ngana nenge NeHalang tungeat nge iau ke e haliu hote. Hehei pe hanate heto heke I pe te hele ke te teke I nonnge urana toto nga nena ure urana nganamur.

Paulus Hele Urana Lange Kristus12 Pe e hele urana toto lange ara Non

Soke, Iesus Kristus nge hekerkereng iaiau iange sana kikina nge iau pe hesileihote iau ke e poia ume nei. 13 Nge nikeletek manmanna nge Kristus ero pe e heleporeke tote I. Pe epoi poreke pe epal ulenena hana mur. Pe I letena porekeiaiau iange letek manmanna nge I ero pe eeteia ure nenge e popoia ero. 14 Ara NonSoke tung lochloche letena poreke nganaat nge iau pe letena poreke ngana nemmuta toto nga letemanmanna ngana pemutenga nenge tu nge Iesus Kristus.

15Helenga nei manmanna toto ke uranange o rahit tote ke tunge iong: Iesus Kris-tus sio at nga ich nei ke hemas mule hanaporekreke ngana mur pe iau none nengee poreke toto. 16 Pe Iesus Kristus letenaia iau ke teke heneue iri nenge te popoipoinga poreke ngana. Nenge teke leteriamanmanna nge I lape te mene maulingake koko, iange letena poreke ngana hetalangana ero toto. 17 NeHalang i naungaalaana non nenge mete erochro pe nauelehehei pehananga etue lochlochpe ta nauei erochro. Pe I hemalmalinga ana nonnenge hehei pe hana te heto hekeke kekoko. Oe, Manmanna

Paulus Hekerkerengia Timoti Nga LetenaManmanna Ngana

18 Kolek Timoti, e teke e hele ke kerk-ereng lange iong ke pomai. Nga etue

1:2: Ume 16:1-3; Tit 1:4 1:4: 1Ti 4:7; Tit 1:14 1:8: Rom 7:12, 16 1:12: Ume 9:15; 1Ko 15:9-10; Kal1:15-16 1:13: Ume 8:3; 9:1-5 1:15: Luk 19:10

1 Timoti 1:19 302 1 Timoti 3:2nenge mo hetalau am, mo hele ia helengahetatalonga mur nge lape te lohot ngeiong. Pe e teke o rahite helenga nemurke kerkereng ke pomanga lem kaleu. Po-malam lape o hekou sue hetoronga pal-laklaka ngana nemur. 19 O rahite letemmanmanna ngana ke kerkereng pe o am-nei teu ke nek toto nga letem ke o nanasmene poinga urana ngana mur. Iange irihel te hile sue leteria manmanna nganalo ke pomanga alolap nenge te saua ngasausaunga. 20 Hana nai, e tung tele irilanga non poreke ngana penna. Nganalaka Imenus iri nai Aleksenta. Iange irite hetottoro nga ure nemur nenge te heleporeke NeHalang. Pe nei lape hetore iri kete poia poinga nem ero ol.

2A Hetalaulau Lange NeHalang Ke Halaua

Hulua Lochloch1Ke pomalam, e hele ke kerkereng lange

imo ke apoi kemai tala. E teke a hetalaulauhulua aria pe a onteia NeHalang ke tungeure mur nenge muteria taua lange iri. Pee teke a hetalaulau iri hel pule aria pea hetalaulau hehei pe hana lochloch ariape a hele urana lange NeHalang nga nenaume nenge poia lange hulua lochloch. 2Pepule e teke a hetalaulau lange NeHalangke halaua naungaala ana hana mur pehana papalauna mur ke ita lochloch tatuke tanek pe ta nanasia poinga urana ngananengeNeHalangmutena taua. 3Urana ngea hetalaulau hehei pe hana aria iange araHemasinga NeHalang iech toto nga poinganenge pomalam. 4 I lemene ke teke heheipehana lochloch te rahite hengetoroman-manna ngana nenge Kristus pe te menemaulinga ke koko.

5 Iange ita ta eteia ke:“NeHalang elle mana.Pe pule non elle mana nge poia ita ke ta

pengpeng nga NeHalang matana.Ngana laka Iesus Kristus.Iange I muka ia polong lele ngana

nenge lange NeHalang.6Nga NeHalang lemene ngana

Iesus tunge i sipona ke mete.Ke nga Iesus ana metenga nem,

NeHalang mene mule hehei pe hanalochloch.”

Helenga palaungana nei, NeHalanghemallaha hote nga etue nenge isipona hele talue lo. 7 Ke ngana koinenge NeHalang henonou hote iau keiau hekulkulonga pe e haliu hototeHelenga Urana Toto Ngana. (Pe e heleke manmanna pe e pallaklaka ero.)Isipona henonou hote iau ke e hetorehana lomonmona ngana mur ke leteriamanmanna nga helenga manmanna totongana.

8 Ke e teke, nga etue nenge hana ngakileng lochloch te eukirau ke te heto hekeNeHalang, te hetalaulau pe tetul heke pe-ria nga leteria urana ngana pe te hile hoteleteria inin ngana mur pe reria hunelingamur.

Hehei Reria Ume Urana Ngana Hemal-malia Iri

9 Pe pule e teke imo hehei a hero-nia hengeron nemur nenge ururia sio penakuna urana nga hulua tenau ngaria. Pea lule palpalumo ina ero pe a hemalmaliaimo nga um nenge chalemlem pe koikoike manga lauta pe nga relem utona ero.10 Iange hehei nenge te teke te nanasiaNeHalang te hemalmalia iri ke nakuriaurana nga reria poinga urana ngana mur,nenge te halaulaua hehei pe hana.

11-12 Pe e longele heie ke hetore hanamur pe nauele iri ero. Iau e teke heheitereng kun pe te longomanmana nga etuenenge hana te haliu hototeNeHalang nenahelenga. 13 Iange NeHalang pip hot teleAntam ke het pe Eua. 14 Pe pule Satanchannangaia Antam ero. Satan channan-gaia Eua ke poia poinga poreke ngana.15 Pe NeHalang lape hemas mule heheimur nga te hoho ngaria. Lape hemasmule iri nenge te rahite leteriamanmannangana nge Kristus ke kerkereng pe mute-ria taua iri hel pule pe te nanasia poingange pengpeng.

3Imo Mata Ana Naungaala Mur Apoi

Kenek1 Helenga nei manmanna toto koi.

Nenge teke none mutena toto ke teke imata ana naungaala, mutena tau tote umeurana toto ngana la. 2Non nem urana ngeheo ele tote i ke nek nga poinga poreke

1:20: 1Ko 5:5; 2Ti 4:14-15 2:6: Rom 3:29-30; Kal 1:4 2:7: Ume 9:15; Kal 2:7-8; 2Ti 1:11 2:9: 1Pi 3:3-52:10: 1Ti 5:10 2:11-12: 1Ko 14:34 2:13: Gen 2:7, 21-22; 1Ko 11:8-9 2:14: 2Ko 11:3; Kal 3:1-6 3:1:

Ume 20:28 3:2: Tit 1:6-9

1 Timoti 3:3 303 1 Timoti 4:4

ngana pe poi matana rara ero. Pe uranange nehei elle mana pe letena matana kenek pe tuamasia nena inga mur pe heheipe hana tepoi ke nek lange i pe long teu-teua lang mur, pe etei toto nga nenge het-ottoro nga NeHalang nena helenga. 3Nonnenge pomam urana nge i non nenge ininero pe palpal ero pe mutena taua hulualochloch pe mutena hali ia umtutuna ero.4 Pe urana nge nauele nehei pe tutunamur ke nek pe hetore tutuna mur ke telongo taua i pe tepoi ke nek lange heheipe hana. 5 Pe nenge teke eteia poinganenge nauele nehei pe tutuna mur ke nekero, lape nauele mata nenge NeHalang kemerei? 6Nenge teke none hulia letena peletena manmanna nge Kristus ke mala erokura, urana nge mene ume nenga mataana naungaala ero mukam. Iange lapeteke i toto pe lape NeHalang heul sue ike pomange Satan. Pe mele nenge letenamanmanna toto nge Kristus ke mala lo,urana nge rahite ume nem. 7 Non nengepomam, urana nge hehei pe hana nengete tuteu nga mata nenge NeHalang ero, teheleia i ke te teke i non nge urana. Poma-lam lape te hele poreke i ero pe lape losioteu nga Satan na poinga poreke nganamurero.

Imo Halaunga Ana Hana Mur Apoi Kenek8Pomalammanangehalaunga anahana

nga mata nenge NeHalang. Urana ngeleteria matana ke nek nga aria ume pereria poinga mur, pe aria hengetau nach-nai ero. Pe tein sakililia uain ero pe lete-ria tumana nga umtutuna ero. 9 Uranange te rahite helenga manmanna ngananenge letera manmanna ia ke kerkerengpe te amnei teu ke nek toto nga leteria kete nanas mene poinga urana ngana mur.10 Ke pomalam urana nge te totoi tele iringa nem mukam. Nenge teke te poia umenem ke nek, lape tetu ke iri halaunga anahana mur ol.

11 Pomalam mana nge halaunga anahehei mur pule. Urana nge leteria matanake nek nga aria ume mur pe nga reriapoingamur, pe te hele porekemele hel erope te hepengia tei ngaria mur ke nek.

12 Pe non halaunga ana non nem uranange nehei elle mana pe nauele tutunamurpe alonamur ke nek. 13Halaunga ana hanamur nenge te umeia aria ume ke nek lape

eria lohot ke urana pe te haliu hote IesusKristus nena helenga ke kerkereng luluchnga leteria manmanna ngana.

Hengetoro Manmanna Ngana Nenge Ne-Halang

14 Iau, musuna pol mana pe ela nge iongpe e teke urana nge ehas ia alalaha neilange iong nike. 15 Iange nenge teke epoihulul, o sisia alalaha nei pe o eteia ita hananenge tatu teu nga mata nenge NeHalang,tatu ngara. Hana nenge tetu teu ngamata nei leteria manmanna nge Kristus.Pe NeHalang nenge tuke maulul ke kokonena hana mur ia iri. Pe hana nemur terahite pe te hekerkereng tote hengetoromanmanna ngana mur ke pomanga peleana isong nenge mes ke kerkereng ke rah-tua ele pele. 16 Ita ta eteia ke hengetoronemur nenge NeHalang hemallaha hote, iure palaungana pe manmanna toto:Kristus lohot ke i non.

Opepengpeng henonou hote ke I nonnge pengpeng toto.

Angkelo mur te esia I.Te haliu hote nena helenga

ke hehei pe hana lochloch nga ich leteriamanmanna nge I.

Pe NeHalangmene heke I langa lut kehemalmalia I.

4Hetoronga Pallaklaka Ngana Mur

1Pe Opepengpeng hele mallaha ke teke,nge he lape hel te hile leteria manmannangana pe te longo taua uneinei opene pe tenanasia hana porekreke ngana nenge un-einei opene tuteu nge iri, reria hengetoropallaklaka ngana mur. 2Hengetoro nemurteat ngehananenge te pallaka hali pe songke kikina toto. Pe leteria urana ngananenge te eteia utar nenge urana pe utarnenge poreke temete ke ulolo ke pomangamoiuk nge ngaua leteria. 3Hana nemur tehetoro ke te teke hehei pe hana telei ero pete ngaua ngaunga hel ero. Pe ngaunga ne-mur NeHalang ala hote ke iri nenge leteriamanmannape te eteia helengamanmannangana aria nge te ngaua nga reria het-alaulaunga hoena. Reria hetalaulaunganenge te hele urana lala nge NeHalang pete heto hekeke I. 4 Ke Ure lochloch ngananenge NeHalang ala hote te urana. Penenge teke ta hetalaulau pe ta hele urana

3:7: 2Ko 8:21 3:11: Tit 2:3 3:16: Mak 16:19; Ioa 1:14; Kol 1:23 4:3: Gen 9:3; Rom 14:6; 1Ko 10:30-31

1 Timoti 4:5 304 1 Timoti 5:10

lange I, ute pele nge poreke ke ta saua ero.5 Iange NeHalang nena helenga pe rerahetalaulaunga helemlemia ngaunga nemlo.

Paulus Hetore Timoti6 Nenge teke o helete metentene hehei

pe hana nenge leteria manmanna nga lekhelenga nemur, lape Iesus Kristus nenahekuleileinga ana non iong toto. Iange ohengaungaua iong ia helenga manmannangana mur nga lete manmanna pe ngahengetoro urana ngana nenge o nanasianem. 7 Pe oheo ele tote iong nga aetapunamur pe nga nananga mur nenge nganan-garia ero. Kokoes o totoia iong ke oike kerkereng ke o nanas mene NeHalang.8 Poinga nenge o poia ure hel ke hekerk-ereng ia singim lapehalaua singimnga kuehel. Pe poinga nenge o nanasia NeHalanglape halaua iong nga kue lochloch iangetunge petanga lange iong heueu nei petunge maulinga ke koko lange iong ngahoena pule.

9Helenga nenge e heleia nei manmannatoto koi. Urana nge letemmanmanna ia peo rahit teua lange iong ke kerkereng. 10 Itata ume ke kerkereng pe ta puria nga kikirangara toto iange letera here NeHalangnenge tukemaulul ke koko ngemenemulehulua lochloch. Matana toto nge hehei pehana nenge leteria manmanna nge I.

11 O hetore hehei pe hana nga ure ne-mur pe o hele lange iri ke te nanasia.12 Iong lomele mana kura pe lemek eromele hel nge te songlele ia iong. E tekeo heneue iri nenge leteria manmanna ngalem helenga urana ngana mur pe ngalem poinga urana ngana mur pe nga lempoinga nenge mutem tautaua mele hel penga letem manmanna ngana pe nga lempoinga nenge oheo hele iong nga heheiaria poinga pe otu ke o lemlemmana. 13Pee teke osis hotote NeHalang nena alalahatapuna ngana lala nge hehei pe hana peo hetottore iri pe o hekerkereng ia iri kelanga etue nenge eat ke esau hot. 14 Iong omene lem tunginga e nga etue nenge hanapapalauna mur nga mata nenge NeHalangtetal heke peria nge iong pe te hele talue.Opoia tunginga nem ana ume ke lohot peo mamani hit mene ero.

15 Pe o tung teu tote iong nga ume ne-mur nenge e heleleia nei ke lohot ke nek.Pomalam lape hulua tenau urume ke lem

ume lohot ke urana nga letem manmannangana. 16Onau ala amkeneknga otungampe nga lem hengetoro mur pe o nanasmene ure nemur nenge e hetoro iong iake ulolo. Pomalam, NeHalang lape menemule iong pe iri nenge te nanasia lemhengetoro mur iange iong sipom o heluelemo kue.

5Hengetoro Nenge Ta Nekia Hulua

Lochloch1Non nenge tuauna lo, o hele inin taua i

ero, onekia i ke pomanga Temem ia. Opoike nek lange lolomele mur ke pomangatitim mur ia iri. 2 Hehei nenge te tuaunalo o nekia iri ke pomanga tatam mur iairi pe hehei malolong mur o nekia iri kepomanga lilium mur ia iri nga poinga ngeurana.

Itei Lape Nauele Pakar Mur?3 Hehei nenge eria mur te mete lo pe

mele nauele iri ero, apoi ke nek lange iripe a nauele iri. 4 Pe nenge teke hei nemtutuna mur pe natete mur lo, iok uranange te poia NeHalang ana ume ke tenau eletaria pe reette mukam ke pomanga tariape reette tenau ala ngaria ia iri nge nike.Nenge teke tepoi ke pomai NeHalang lapeiech toto. 5 Hei pakar nenge mele nauelei ero, talue letena manmanna ngana ngeNeHalang mana. Pe hetalaulau lala ngeNeHalang ke kokoes nga sinanga pe ngamiliko ke NeHalang halaulaua i. 6 Pe heipakar hel pomam ero. Iri te nanas menepoinga poreke ngana nenga ich ke ngaNeHalang matana te mete lola. 7 O heleiahelenga nei lange iri lochloch ke te nana-sia poinga nge pengpeng, pomalam lapehulua te hele poreke iri ero. 8 Iri nenge tenekia reria misili mur pe aloria mur ero,leteriamanmanna ngana losio ke ulolo. Pete poreke toto nge mele hel nenge leteriamanmanna nge NeHalang ero.

9 Nga etue nenge ohas sue hei pakar eene ke mene halaunga, ohas pulut meneero. Onau teu ke nek nga ure nemurmukam. Nenge ana hesinga iri ana nonkina mol lo (60). Pe lei nge non elle mana.10 Pe hulua te eteia nge hei nem poia umeurana ngana mur halang. Pe nauelele tu-tuna mur ke nek. Pe hengaua hana nengeteat nga tau ngana. Pe ume ke pomangahekuleileinga ana hei nge NeHalang nena

4:7: 1Ti 1:4 4:10: 1Ti 2:3-4 4:12: Tit 2:15 4:14: 2Ti 1:6

1 Timoti 5:11 305 1 Timoti 6:3hana mur. Pe halaua iri nenge ure meenangana lohot nge iri. Pe tung teu tote i kepoia ume urana ngana mur hel pule.

11 Pe hehei pakar nenge iri malolongkura, ohas sue eria ero iange nga etuenenge tela luluch nge hana lape telei hakamule pe tehul rumeria lange Kristus. 12 Pehei nem lape amneia ke poreke toto iangetak hoa ngatanga hel nenga tele ngana.13 Pe pule lape reria melei tana pe tetalteua iri nga poinga nenge tei rara manape teteu hel hotia ngunngununga nga pelemur. Pule tetal teu pulut mene iri ke tehele nga ure nenge reria ia ero. 14 Keiau e teke hehei pakar nenge iri malolongtelei mule ke te hoho pe tenau ele tuturiamur pe reria pele mur. Pomalam laperera ngarang mur te hele poreke ita ero.15 Iange hehei pakar malolong ngana hel,te saleke ke te nanasia non poreke nganalo.

16 Nenge teke hei e nge letena man-manna alona mur hel iri pakar, urana ngehei nem nauele pakar nemur. Pomalamlape tunge ume halang langa mata nengeNeHalang ero. Iange mata nenge NeHa-lang tenaumana langepakarnemurnengemele nauele iri ero toto.

Tapoi Kenek Lange Mata Ana Hana Sok-soke Ngana Mur

17 Mata ana hana soksoke ngana murnenge te poia aria ume ke nek, urana ngehehei pe hana tepoi ke nek lange iri pete olia iri nga aria ume palaungana nengete haliu hotote NeHalang nena helengape te hetottoro. 18 Iange NeHalang nenahelenga hele ke teke, “Urana nge nonemene uruna ke pete tote ume ngana.” Pehelenga e pule hele ke teke, “A tom elekolok hanna ero nga etue nenge i hakakanga uit putana ke poi hotote ngananganamur nga kina. Iange ure nem ii pe ngaun-gau.” 19 Nenge teke mele hele hote nonsoke e nga NeHalang nena mata nge poiapoinga poreke ngana e, o longo taua melenemero. Pe nenge teke hananaimamol teheleia i pule pe reria helenga elle mana kemange mele nem, iok, urana nge o longolange iri. 20 Ke nenge teke non soke epoia poinga poreke ngana, o hemes hotei nga muka nga NeHalang nena hana murmataria pe o hele lange i ke o teke poinganem poreke. Pomalam lape iri lochlolch

nenge leteria manmanna te matau ke tepoia poinga nem ero toto.

Paulus Heleia Timoti Ke Poi Kenek21 Nga NeHalang pe Iesus Kristus pe

reria angkelo mur nenge te henonou hoteiri mataria, e teke o poia poinga nem langehana lochloch pe o mala nge mele hel ero.

22 Letem matana ke nek pe o eusach eronga nenge teke otal heke perim nge hanahel pe o tunge kerkerenga lange iri ke terahite Non Soke ana ume. Otal teu lulucheiong langa hana hel reria poinga porekengana ero, otu ke o lemlem mana.

23 Pe oin manmana ech ero. O inia uainunne sune pule ke hekerkereng ia sam pehalaua iong nga am haleles nenge lohototke kokoes mana.

24 Hana hel te amnei teu lange iri erokura pe reria poinga porekengana lohot kemallaha lo. Hel reria poinga poreke nganamallaha ero pe lape lohot ke mallaha ngahoena kura. 25 Ke pomalam mana ngapoinga urana ngana mur, nge hel mallahape hel te talkome pe lape te lohot kemallaha nga hoena kura.

6Hekuleileinga Ana Non Mur Tepoi Kenek

1 Iok, iri nenge teume manmana ngehana hel, urana nge tepoi ke nek langehana nenge tenau ele iri. Pomalam lape tehele porekeNeHalang eropepoinganengeta lohot ke ita NeHalang nena hana mur,lape te hele poreke ero pule. 2 Pe nengeteke hana nenge tenau ele reria hana murtetu teu nga mata nenge NeHalang, iok,urana nge reria hana mur te poia iri kenek toto pe te halau tote iri nga teumengaria. Ke poinga nem henonou hote kemuteria taua iri iange iri titiria mur helnga leteria manmanna ngana. Pe porekenge te longo ole taua iri pe te hele lange irike te teke, “Ita titira mur hel ke pomalammo longo taua imo ero.” O hetore iri nengeleteria manmanna nga ure nemur nengee heleleia lala nge iong nei pe o teke tenanasia.

Umtutuna Ana Mute3 Mele lape hetoro ngana kuena nga

ure nemur nenge e hetore lala nge iongnei. Pe ure nemur nenge e hetore lalange iong nei i ure ngana sipona toto, nga

5:13: 2Te 3:11 5:14: 1Ko 7:9 5:18: Deu 25:4; Mat 10:10; 1Ko 9:9 5:19: 2Ko 13:1 5:19: 2Ko 13:15:20: Epe 5:11 6:1: Epe 6:5 6:2: Plm 16 6:3: Kal 1:6-9

1 Timoti 6:4 306 1 Timoti 6:21hengetoro nenge Non Soke Iesus Kristuspe poinga nenge ta nanasia NeHalang,huna toto. 4 Mele nenge hetoro nganakuena teke i toto pe i eteia ute pele ero. Ipoi haka hunelinga huuna nga nenge tekeetei toto nga Kristus nena helenga lunamur. Poinga nem lape poi hote palhelingape penpeninga pe helenga poreke nganamur pe ngununga pe riringa hel. 5 Pe iri,leteria tumana nga ure poreke ngana pehelenga manmanna ngana tuteu nge iriero, lape tehun hel luluch nge hehei pehana ke kokoes mana. Pe leteria ke tekelape reria ure halang nga poinga nenge tenanasia NeHalang.

6 Poinga nenge ta nanasia NeHalangpoia ita ke rera ure halang nga nengeteke ta iech nga ure nemur nenge i siponatunge at nge ita lo. 7 Iange nga etue nengetatara mur tehoe ita ke ta lohot nga ichnei, ta rahite ute e ero. Pomalam ngaetue nenge ta mete lape ta rahite ute eke tala muleia ero pule. 8 Ke urana ngeta iech nga ara ngaunga pe rera hengeronmur nenge NeHalang tunge iri lo. 9 Pe irinenge lemeria ke reria umtutuna halangte puoloko teua iri nga totoingamurnengeheporeke tote iri ke tetu ngaria poreketoto ol. 10 Iange poinga nenge muteratau tote umtutuna, i poinga poreke nganamur huria toto. Mele hel te hile leteriamanmanna ngana pe te amneia melme-lenga halang nga poinga poreke nganamur iange muteria tau tote umtutuna.

Omes Ke Kerkereng Nga Letem Man-manna Ngana

11 Timoti, NeHalang nena non iong totope uranange oheo ele tote iongnga poingaporeke ngana nemur. Letem manmanna,pe otu ke nek, pe o nanas mene poingange pengpeng, pe oume mana nge NeHa-lang, pe opoi ke urana, pe mutem tauahehei pe hana. 12 Opur kikim nga letemmanmannangana pe o rahit totemaulingake koko nenge NeHalang hesilei hote iongia. Maulinga ke koko nem NeHalangtunge lange iong, nga etue nenge o helehote letem manmanna ngana nga mal-laha. 13 Timoti, e hele ke kerkereng totolange iong nga Iesus Kristus pe NeHalangmataria. NeHalang tunge maulinga langaure lochloch. Pe Iesus Kristus hele hote

letena manmanna ngana ke mallaha ngaPontus Pilatus matana. 14 Ke nga iri naimataria e hele ke kerkereng toto ke onanas pengpeng ia NeHalang na helenganemur. Pomalam mele ero toto nge hot-taua poinga poreke ngana e nge iong, kela het nga etue nenge ara Non Soke IesusKristus at muleia. 15 At mule ngana nemlape lohot pengpeng nga ana etue nengeNeHalang i sipona talue. NeHalang nge iNon Soke nenge soke toto nge hana sok-soke ngana mur lochloch pe i Naungaalaana non nenge palaungana toto nge naun-gaala ana hana mur lochloch. 16NeHalangi toro mana i non nenge tuke maulul kekoko pe tuteu nga lemenga nenge talkomeele tote i ke te esia ero toto. Pe melepele nakuna ero toto nge la rochroi ngalemenga nem ke esia i. Hehei pe hanalape te heto heke toteNeHalangnga kikinangana nenge tuke koko. Oe, Manmanna.

Paulus Heleia Iri Nenge Leteria Man-manna Pe Reria Ure Halang

17 Pe hehei pe hana nga ich nenge reriaumtutuna pe urelu mur halang, o helelange iri ke o teke te palut laka rara peleteria manmanna nga reria ure nemurero. O teke leteria manmanna mana ngeNeHalang nenge poia ita ke ta iech nga ureurana nganamur nenge tunge atat nge ita.18Pe ohele lange iri nenge reria ure halangnem ke o teke te poia poinga urana nganahalang pule ke te halaua hehei pe hana.19 Nenge teke tepoi ke pomalam lape tehottaua reria kole hoena manmanna totongana nenge halaua iri ke te maul nge he.Pe maulinga nem i maulinga manmannatoto ngana ia.

Paulus Nena Hengetoro Nenge LangeTimoti Hetala Ngana

20 Timoti, o nauele ume nenge NeHa-lang tunge lange iong ke nek pe oheo eletote iong nga helenga tunten ngana murnenge hananenge te eteiaNeHalang ero teheleleia. Helenga nemur te heteto “letem-atana ngana ana helenga” pe i manmannaero. 21 Iange mele hel te nanasia helenganemur, pe heueu nei leteria manamannangana losio ke ulolo. E hetalaulau amo keNeHalang letena porekeia imo pe tululuchnge imo lochloch. Ngana laka lom.

6:5: 2Ti 3:8; 4:4; Tit 1:14 6:6: Pil 4:11-12; 1Ti 4:8; Hip 13:5 6:7: Job 1:21 6:10: Epe 5:5 6:11: 2Ti2:22 6:12: 1Ko 9:25-26; 2Ti 4:7 6:13: Ioa 18:36-37 6:15: Hem 17:14 6:17: Luk 12:20-21 6:19:Mat 6:20 6:21: 1Ti 1:6; 2Ti 2:18

2 Timoti 1:1 307 2 Timoti 1:17

2 TimotiAlalaha Neingana NengePaulus Hasia Lange Timoti1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei. Nga

NeHalang lemene, ngana iau Iesus Kritusnena hekulkulonga. Pomalam e haliu ho-tote NeHalang nena helenga manmannangana nga maulinga ke koko nenge tungeIesus Kristus.

2 Timoti, e heto tukia iong iange letemmanmanna ngana ellemana kemange iau.Ke pomalam ehas ia alalaha nei ke langeiong.

Pe e hetalaulau ke Temere NeHalang peara Soke Iesus Kristus leteria poreke iaiong pe te heurana ia letem ke ma ke nek.

Ta Meia Ita Lange NeHalang Ero3Kokoesmana e hetalaulau ampe e hele

urana toto lange NeHalang. E hele uranatoto lange NeHalang nge e heto hekekenga letek urana ngana ke pomange lektete mur. 4 Pe letek metene mule etuenenge e ua am pe matam eina sio. Kepomalam e teke enau mule iong ke letekiech mule. 5 Pe letek metene mule letemmanmanna ngana nenge kerkereng toto.Lete manmanna ngana nenge pomam tutala nge lemte he Lois pe tam e Iunis ngenike. Pe e eteia ke lete manmanna nem tutoto nge iong.

Paulus Helete Metene Timoti6 Ke pomalam e teke e helete metene

iong nga tunginga nenge NeHalang tungelange iong nga etue nenge etal heke periknga houngam. E teke o poia tunginga nemana ume ke lohot ke palaungana toto kepuo ke pomanga oan nge sapellala. 7 IangeOpepengpeng nenge NeHalang tunge atnge ita poia ita ke ta matau ero. NeHalangtunge Opepengpeng nem ke hekerkerengia ita ke ta poia ana ume nenge muterataua hehei pe hana pe ta nauele ita ke nek.

8Ke o haliu hote ara Soke nena helengaurana toto ngana pe omeia iong ero. Iaue popoia ume nem pe heueu nei etu ngatuele au ngana. Pe onau meinga at ngeiau ero. O mene kerkerenga nge NeHalang

pe o tatalo ele iong ke o takisia melme-lenga kemange iau nga helenga urana totongana ana ume.

Helenga Urana Toto Ngana Nenge At NgeNeHalang

9 NeHalang mene mule ita pe iua itake nena hana mur ita. Pe rera poingaurana ngana e poia NeHalang ke menemule ita ero. NeHalang ala hote ich erokura pe letena tuanin hot tele nike ngaume nenge Iesus Kristus lape poia. Ngakue nemmana letena porekeia ita pemeneita ke nena hana mur ita. 10 Ke heueunei ara Hemasinga Iesus Kristus lohot ngamallaha lo. Ana non hemallaha hote kekerkerenga nengametenga lape hekou sueita ero ol. Ke nenge teke leteramanmannanga nena helenga urana toto ngana, lapeta mene maulinga ke koko pe ta mete erool. 11 NeHalang talue iau ke iau hekulku-longa pe iau hetoronga, iange i lemeneke teke e haliu hotote helenga urana totongana. 12 Ke ngana koi nenge e takisiamelmelenga nei. Pe emeia iau nge etu ngatuele au ngana ero iange e eteia non nengeletek manmanna nge i. I Iesus Kristus pe eeteia ke i lape nauele ume nenge tunge atnge iau, ke ume nem lape tu ke nek kelahet nga ana non at mule ngana.

13 O nanas mene helenga manmannangana nenge o longe nga halik. Iangehelenga nempomanga helenga toto nengehenonoua iong nga poinga urana ngananenge o hetore hehei pe hana. O hetore iripe letemmanmanna toto nge Iesus Kristuspe imo lochloch a tung tote letemo langeI. 14Ke o nauele tote ume nenge NeHalangtunge lange iong. Pe Opepengpeng nengeNeHalang tunge ke tuteu nge ita, lapehalaua iong ke nauele ume nem ke nek.

Hana Hel Te Urana Nge Paulus Pe Hel TePoreke

15 Iong, o eteia ke iri lochloch ngananenga tuele tana nge Eisia tehul rumeriaia iau lo. Pe Pikelus pe Hemokenes iri puletehul rumeria ia iau.

16 Pe e hetalaulau lange Non Soke kehalaua Onesiporus pe nehei pe tutunamurpe iri lochloch ngana nenge tetu nga nenapele. Iange i poia letek ke iech toto nganenge etu nga tuele au ngana pe naumeinga at nge iau ero. 17Ananon, nga etue

1:2: Ume 16:1; 1Ti 1:2 1:3: Ume 23:1 1:5: Ume 16:1 1:6: 1Ti 4:14 1:7: Rom 8:15 1:9: Epe2:8-9; Tit 3:5 1:10: Hip 2:14 1:11: 1Ti 2:7 1:14: 1Ti 6:20

2 Timoti 1:18 308 2 Timoti 2:19nenge at nge Rom pur kikina toto ke tangorere iau kela hottaua iau. 18 Iong oetei toteke Onesiporus halaua iau ke kokoes ngaetue nenge etu nge Epeses. Pe lemek kee teke Non Soke letena porekeia i nga etuepalaungana nenge hesilei hotote hehei pehana.

21 Pomalam tuk, o mes ke kerkereng

iange nga letemmanmanna ngana o nanastau tote Iesus Kristus nenge nekia iongpe o longele i ke hekerkereng ia iong.2Helenga nemur nenge e haliu hotote lalange hehei pe hana, o hetore mele helnenge letem here iri ke te mene une kete haliu hote lange hulua hel pule. 3 Peomes ke kerkereng luluch nge iau ke otakisia melmelenga nga Iesus Kristus anaume, ke pomanga palinga hel ana hanamur nge temes ke kerkereng. 4Palinga ananon nenge poia ana ume ke nek toto, tekeheneue ana soke ke i non nenge mutenatau tote ana ume pe poia ume e ero ol.5 Iok, mele nenge etei tote songinga anahotonga mur, lape song ke ristote pekn-gana mur ke i muka toto pe mene nenatunginga. 6 Iong nenge emo kina iong totolape o mene tele ngaunga nga am ume.7 Pe letem metene lek helenga mur ke nektoto. Nenge teke o nanasia lek helengalape Non Soke hemellehe letem ke o eteiaure lochloch.

Tanau Urume Iesus Kristus Na PoingaMur Kenek

8 Onau urume Iesus Kristus na poingamur ke nek! Iesus Kristus lohot nga matanenge ne Teuit pe NeHalang hemaul hekemule ngametenga. Helenga nem i helengaurana toto ngana nenge e haliu hote lalange hehei pe hana. 9 Iok, letem langamelmelenga nenge e takisia nga ume nei.Te kele iau ke manga kemenge kina e pete tamal teua iau nga tuele au ngana. PeNeHalang nena helenga, mele pele nakunaero toto nge kele pe tamal teua nga tueleau ngana. 10Ke pomalam e iech mana ngee takisia melmelenga mur pe e halaulauanon soke nena hana mur, nenge henonouhote iri ke iri pule te mene maulingange Iesus Kristus. Pe lape mene iri kela

tetu luluch nge I, nga nena hemalmalingapalaungana nga tapa ke koko.

11Helenga nei manmanna toto koi:Nenge teke ta mete luluch nge Kristus,

lape tatu ke ta maulul luluch nge I.12 Nenge teke tames ke kerkereng pe ta

takisia melmelenga,lape ita ul ke ta nauele hehei pe hana.

Pe nenge teke tahul rumera ia i,i lape hul rumena ia ita.

13Nenge teke letera manmanna ngana lo-sio,

I lape rahit tote ita kuraiange I nena hana mur toto ita

pe I nakuna ero toto nge sau sue isipona.

Non Toto Nenge Rahite NeHalang AnaUme

14 Kokoes o helete metentene lem hanamur nga helenga nenge e heleia lange ionglo. Pe o hele ke kerkereng lange iri ngaNeHalang matana ke o teke te tuahel raraia helenga mur luria ero. Iange poinganem lape poi hote ute pele nge urana ero,i lape heporeke hehei pe hana nenge telonglongo nga leteria manmanna ngana.15 O rahite lem ume nem ke kerkerkerengpe o lohot ke iong NeHalang nena umeana non nge urana. Pomalam lape omeia iong nga matana ero iange esia keiong o haliu hot pengpengia nena helengamanmanna toto ngana. 16 O kangkangatoto nga helenga poreke ngana mur, iangehelenga nemur poia hehei pe hana ke tekeltoto NeHalang ana. 17 Reria hengetoromur pomalaka nga chanchan poreke totongana nenge ngaulala nga mele singina.Pe Himenus iri nai Piletus te koko teupule nga helenga poreke ngana nemurana poinga. 18 Iri nai te hile helengamanmanna ngana pe te hele ke te tekeNeHalang hemaul heke nena hana murke te lohaka mule lo. Ke helenga neiheporeke tote hehei pe hana hel leteriamanmanna ngana. 19 Pe NeHalang nenahelenga lape lohot ke pomanga hele talngana ia. Hananenge te nanasiaNeHalangtepoi ke pomanga pele ana isong kerk-ereng ngana nenge NeHalang hemesia keratua ele pele. Pe NeHalang has hekehelenga e nga isong neu ke pomai, “NonSoke eteia itei hel toto nenge nena hana

2:3: 2Ti 1:8 2:5: 2Ti 4:8 2:6: 1Ko 9:7 2:8: Rom 1:3; 1Ko 15:4 2:9: Epe 3:1, 13; Pil 1:12-142:11: 2Ko 4:11 2:12: Mat 10:33 2:13: Rom 3:3-4; Tit 1:2 2:14: 1Ti 6:4; Tit 3:9 2:15: 1Ti 4:62:16: 1Ti 4:7 2:17: 1Ti 1:20 2:19: Num 16:5; Isa 52:11; Ioa 10:14; 1Ko 8:3

2 Timoti 2:20 309 2 Timoti 3:9muria iri,” pe “Iri lochloch ngana nengete heto hekeke Non Soke tehul rumeria iapoinga poreke ngana.”

20 Nga pele palaungana e letena, kaliuana lala pe lala tema. Hel te umeia nga urenemur nenge ururia haka toto pe hel teleshote nga ae pe hel te umeia nga ich pilpilengana. Nemur nenge te umeia nga urenemur nenge ururia haka, temene hote ketepoi umeia nga ngaungamatana ana etuemana. Pe nemur nenge teles hote nga aepe nenge te umeia nga ich pilpile nganatepoi umeia nga etue lochloch. 21 Ke po-malam mele nenge hul rumena ia poingaporeke ngana pe tuke lemlem, poi ke po-manga kaliu nenge teume hote nga urechalemlem ngana mur nenge ururia hakape tepoi umeia nga ngaunga matana anaetue. Ke NeHalang lape mene hana nemurnenge pomai ke te umeia nena ume uranangana mur.

22 Iok, Timoti nenge teke lemem ngeo lohot ke iong kaliu urana ngana nengeNeHalang poi nena umeia, ohul rumem to-toia poinga tunten ngana nenge lolomelemur muteria tautaua. Letem manmannange NeHalang pe omes ke kerkereng ngapoinga nge pengpeng pe mutem tauahehei pe hana. Pe otu ke nek luluchnge hehei pe hana hel pule nenge leterialemlem pe te hetalaulau lala nge Non Sokeke hekerkereng ia iri ke te nanasia I. 23 Peotal teu luluche iong lange hana nenge tenanasia helenga tunten ngana mur ero,iange hunelinga lohotot laka nga helengaporekreke ngana nemur. 24 Iong nonenenge o umumeia Non Soke ana ume keotal teua iong langa hunelinga ero toto.O ton mene letem inin ngana pe opoi kenek lange hana lochloch pe o lohot ke ionghetoronga nge urana. 25 Pe opoi ke uranalange iri nenge tepoi poreke iong, pe ohepengia iri pe lape NeHalang halaua irike te eteia helengamanmanna ngana pe tehulia leteria ke te nanasia I. 26 Iange hananemur non poreke ngana liliu ele iri keteha nga ana upa lo. Pe pallaklaka ia irike te nanas mene i pe te popoia ana ume.Pe nenge teke te eteia helenga manmannatoto ngana, lape leteria mallaha pe te uahot mule nga non poreke ngana ana upa.

3Ure Meena Ngana Halang Lape Te Lohot

Nga Etue Hetala Ngana1 Iok, ure nenge e teke oetei tote ngana

koi nei: Nga etue hetala ngana, hanaporekreke ngana mur lape te poia uremeena ngana halang ke lohotot nge heheipe hana urana ngana mur. 2 Iange hanaporekreke ngana nemur lape leteria tumana nge iri siporia, pe muteria tau toteumtutuna, pe lape te heto hekeke iri sipo-ria, pe te penpenia hana hel, pe te heleporeke NeHalang. Pe pule lape te longotaua tetemeria mur pe tataria mur ero ol.Pe poinga urana ngana nenge mele hel tepoia lange iri, te hele urana ia ero. Peleteriametene NeHalang ero pe tetumananga poinga porekreke ngana mur. 3 Pelape muteria taua mele ero, pe tepoi kenek lange mele pele ero pule. Pe tenau elesingiria lemene ngana mur ero, pe leteriainin ke kokoes. Pe temil toto ke te hep-oreke hehei pe hana tetu ngaria, pe lapetepoi poreke hana halang, pe lemeria erototoia poinga urana ngana mur. 4 Leteriatuanin ke nek ero, pe te nanas pulut meneleteria tuanin ngananenge poreke, pe lapete tung heke mule pekngaria mur langareria ngarang mur peria. Pe pule te tekeiri hehei pe hana papalauna lo ke te heiechia singiria nga poinga poreke ngana pemuteria taua NeHalang ero. 5 Iri te kokoluluch nge NeHalang nena hana mur ke tehetalaulau pe te teke leteria manmanna.Pe nga leteria, tehul rumeria ia NeHalangnena kerkerenga nenge hululia hehei pehana. Ke pomalam o kangkanga toto hananenge pomai aria.

O kangkanga toto aria iange 6hel nge iriteteu nga NeHalang nena hanamur hel re-ria pele pe te pallakaia hehei nenge leteriamatana ke nek ero ke leteria manmannange iri. Ngana laka hehei nenge te nanasmene singiria lemene ngana mur pe temuta toto nga poinga poreke ngana. Pereria poinga poreke ngana nem kik heketote iri ke teare ke nek ero. 7Hehei nemurte teke te eteiteia ure heueu ngana hel pete etei tote helengamanmanna toto nganaero. 8 Pe hana nemur tepoi ke pomangeIanes pe Iampres nge singiria sesia Mosespe singiria sesia helenga manmanna totongana pule. Leteria tumana nga poingaporekreke ngana mur pe NeHalang hulrumena totoia iri iange leteria manmannanga helenga manmanna ngana ero. 9 Pe

2:22: 1Ti 6:11 2:23: 1Ti 4:7 3:1: 1Ti 4:1 3:5: Mat 7:15, 21; Tit 1:16 3:8: Exo 7:11

2 Timoti 3:10 310 2 Timoti 4:8reria poinga nenge te teueu nga heheipe hana leteria lape tuke sase ero, iangereria poinga mallaha nga hulua matariape lemeria ero ia iri ke pomange Ianes peIampres.

Timoti Nanasia Paulus Nena Poinga Mur10Pe Timoti iong, o etei tote etu ngak pe

lek hengetoro mur pe letek tuanin nganamur. Pe o eteia ke iau letek manmannatoto nge Kristus pe emes ke kerkereng ngaure poreke ngana mur nenge te lohototnge iau. Pe letek inin taua hehei pe hanake ueiuei ero iange mutek tau tote iri.11 Iong o eteia ke hana te poia ure meenangana halang ke lohot nge iau ke e takisiamelmelenga nga kileng nenge Antiok penge Ikonium pe nge Listra. Pe Non Sokehalau tote iau nga melmelenga nemur.12 Melmelenga nenge lohot nge iau neinau taua helenga manmanna ngana nei:Iri lochloch nenge te hemeile teua iri ngeIesus Kristus pe te nanasia NeHalang nenapoinga mur, hana porekreke ngana murlape te poia ure poreke ngana halang kelohot nge iri. 13 Pe hana porekreke nganamur lape te pallaka ia mele hel ke emulemana, pe mele hel lape te channangamulmule mele hel pule. Pomalam reriapoinga poreke ngana mur la ke poreketototo ol. 14 Timoti iong o eteia, helenganenge poia iong ke letem manmanna, ihelenga manmanna ngana ia iange samkikina nge iri nenge te hetoro iong ia.Pomalam o rahite ke kerkereng pe o meneune kela. 15Pe letemmetene nei pule: Ngaiong kino ngam nike tam hetore iong ke oeteia Non Soke na Helenga nenge tema sionga alalaha mur. Pe Helenga nem tungeletematana ngana lange iong ke o menemaulinga ke koko nga letem manmannangana nge Iesus Kristus. 16Nge nike NeHa-lang Opene halau tote hana nemur nengetehas sue nena Helenga. Ke pomalamHelenga nem urana pe tunge letematanangana nga helenga manmanna toto nganaat nge ita. Pe henonoua ita nga rerapoinga poreke ngana mur, pe hepengia taingara mur, pe hetore ita nga poinga ngepengpeng. 17 NeHalang tatalo ele nenahelenga nem ke hekerkereng ia nena hanamur ke te poia ume urana ngana halang.Pe helenga nem halaua iri ke temes ke

kerkereng nga ume nemur nenge I lemenetaua ke te poia.

4Paulus Hekerkerengia Timoti Ke Poia Ana

Ume1 Nga hoena Iesus Kristus lape at mule

pe i non palau nenge lape nauele hehei pehana lochloch. Pe i lape amnei teu langeiri nenge te maulul pe nenge te mete. Kenga NeHalang pe Iesus Kristus mataria ehele ke kerkererng toto lange iong ke po-mai: 2Kokoes o haliu hote NeHalang nenahelenga lala nge hehei pe hana ke te hulialeteria nga reria poinga poreke nganamurpe te nanasia poinga nge pengpeng. Otunge hengetoro urana ngana lange irike te nanasia pe letem inin taua iri ero.3 Iange etue nem lape at pe hehei pe hanalape te longo langa helenga manmannangana ero ol. Pe lape te nanas menelemeria ngana ke te tango rara hetorongahel pule. Pe hetoronga nemur lape teheiechia iri nga helenga pallaklaka nganamur nenge muteria tautaua. 4 Ke iri lapetalngaria hit nge te longe helenga man-manna toto ngana pe te longo lamana nganananga poreke ngana mur ol. 5 Pe iong,o nanasia poinga nem ero! Kokoes letemtuanin ke nek pe omes ke kerkereng ke otakisia melmelenga mur nenge te lohototnge iong. Pe o haliu hote Helenga UranaTotoNgana lange hehei pe hana pe o heulohote umenemkepomangaNeHalangnenaume ana non.

6 Iange iau, ak etue nenge e meteiaheroi lo. Pe epoi ke pomanga uainnenge tunginga ana nenge te pasiling hotlochloche lange NeHalang. 7 Iau e umeiaure lochloch ngana nenge NeHalang talhote iau ke e poia. E haliu hote helengaurana toto ngana lange hehei pe hana kekerkereng toto. Nem pomanga iau nonnenge songia songinga nge urana. Pe erahite NeHalang nena helenga pe letekmanmanna ngana ke kerkereng. Pe eheulo hote songinga nem ke langa hetalangana lo. 8 Ke heueu Non Soke tatalo elelek tunginga e lo. Iange iau e nanasiapoinga nge pengpeng pe e eteia ke I lapehetue iau ke iau non nge pengpeng. NonSoke i hesileinga ana non nge pengpeng.Pomalam lape tunge tunginga nem at nge

3:11: Ume 13:14-52; 14:5, 8-20 3:12: Mat 16:24; Ioa 15:20; Ume 14:22 3:16: Rom 15:4 4:3: 1Ti 4:14:6: Pil 2:17 4:7: 1Ti 6:12 4:8: 1Ko 9:24-25

2 Timoti 4:9 311 2 Timoti 4:22iau nga etue nenge at muleia ke hesileihotote hehei pe hana. Pe lape tunge atnge iau toro ero. Non Soke lape tungetunginga nem lange iri lochloch ngananenge muteria toto nge te kulala ke tenaue i nga at mule ngana.

Paulus Teke Timoti Lange I Ke Ueiuei9 Oiat nge iau ke ueiuei mana, 10 iange

Temas mutena taua poinga nemur nga ichpe ua ak ke lange Tesalonika lo. Pe Keresenpau kou la ke umengeKalasia peTitus la keume nga tuele kina nenge Talmatia. 11 PeLukas i toro mana koi tululuch nge iau ol.Ke pomalam o hele ngeMakus ke at luluchnge iong. Iange i lape halau tote iau ngalek ume nei. 12 Eh oe, Tikikus pule nganapau kou ekulosia ke lange Epesus. 13 Ngaetue nenge oiat, o mene lek hengeron sasengana pe lek alalaha ana lulinga mur ngee hilesue nge Troas nga ne Kapus nenapele. Letemmetene lek alalahamur nengeteume hote nga huros singina pe o menepule.

14 Iok, ute e nge e teke e heleia langeiong ngana koi nei; ne Aleksanta nengeumume nga ure meena ngana mur poiapoinga poreke ngana halang at nge iau.Pe poinga nenge poia at nge iau nem lapeNon Soke tuachol mule lange i. 15Ana nonmes ke kerkereng toto ke teke sisparai iahelenga urana ngana nenge e haliu hotote.Ke iong pule onau ala am nge i ke nek.

16 Nga tele ngana toto helenga palaun-gana mene iau pe emes ke e hele ala ak pehana lochloch te ua ak. Mele pele halauaiau nga helenga ero pe reria poinga nem,e hetalaulau ke e teke NeHalang tungetuangachol poreke ngana lange iri ero.17Nga etue nemNon Soke at kemes luluchnge iau pe hekerkereng ia iau ke e haliuhote nenahelenga langehana lomonmonangana mur nga lamau ke te longe. Pe isipona halaua iau nga helenga palaungananem ke ure poreke ngana lohot nge iauero. Nem pomanga huros inolo palaun-gana e nge teke sapia iau ke e mete. Peero, Non Soke at pe ua totoia iau. 18 Kee eteia ke Non Soke lape poi ele iau ngaure poreke ngana mur pe mene iau la kenek nga nena naualanga pe nekinga ngatapa. Ta heto heke Non Soke nga nenahemalmalinga palaungana ke koko. Oe,Manamanna.

Helenga Hetala Ngana Mur19 Iok, o tunge lek apalanga lange Prisila,

pe Akuila, pe Onesiporus, pe nehei, pe tu-tunamur, pe iri lochloch ngana nenge tetunga nena pele. 20 Erastus pau kou tungeKorin kura pe e hilesue Tropimus ngeMiletus iange singina haleles. 21 Lemekke e teke oat ke ueiuei iange lape pittepe tuttula ana etue lohot ke poi ele iong.Epulus pe Patens pe Linus pe Klaotia peNeHalang nena hana mur nga lamai, tehekule reria apalanga lange iong.

22E hetalaulau keNon Soke tululuchngeiong nga opem ke hekerkereng ia iong peNeHalangnenahalaunga tululuchnge imope heurana ia letemo ke ma ke nek. Nganalaka lom.

4:10: Ume 15:37-39; 2Ko 8:23; Kol 4:14 4:13: Ume 20:6 4:14: Isa 59:18; Rom 2:6 4:19: Ume 18:2; 2Ti1:16-17 4:20: Ume 19:22; 20:4; Rom 16:23

Titus 1:1 312 Titus 1:15

TitusAlalaha Nenge Paulus HasiaLange Titus

Paulus Hetoro Hite Titus1Titus, iau Paulus koi ehas ia alalaha nei

pe ehas ia ke lange iong. Iau e umumenge NeHalang pe Iesus Kristus tal hoteiau ke nena hekulkulonga ana non. Pekulosia iau ke e hekerkereng ia NeHa-lang nena hana mur leteria manmannangana. Ngana laka NeHalang nena hanamur nenge hesilei hote iri lo. Pe e hetoreiri nga helenga manmanna ngana nengehalaua iri ke te nanasia NeHalang nenapoinga mur. 2Nge nike toto NeHalang alahote ure lochloch ero kura pe hele ke tekelape tunge maulinga ke koko at nge ita. PeNeHalang pallaklaka erochro. Ke poma-lam e hekerkereng ia hehei pe hana leterianga helenga manmanna ngana nem, ke tekulala tote maulinga ke koko nenge NeHa-lang lape tunge at nge ita. 3 NeHalang inon nenge mene mule ita pe poia iau ke ehaliu hote nena helenga nga mallaha, ngaana etue pengpeng nenge i sipona talue.

4 Titus ita nai letera manmanna ngeIesus Kristus ke pomalam e hetue iong ketuk iong. Pe e hetalaulau am ke TemereNeHalang pe ara hemasinga Iesus Kristusleteria porekeia iong pe te heurana ialetem ke ma ke nek.

Titus Ana Ume Nenge Poia Nge Krit5 Iok, e hile sio mene iong nge Krit iange

e teke otu ke opoi heule lem ume mukam.Lem ume nenge otal hote almasinga anahana hel ke iri muka nge iri mata mur pe opoia ke pomanga e hele ngak nenge e teke:6 O hemes hote almasinga ana hana murnenge hehei pe hana te naue ke iri hanaurana nganamur pe telei ke hehei ellechlemana. Pe tuturia mur leteria manmannange Kristus pe te longo tautau pe te heleporeke iri nga poinga poreke ngana e ero.7 Ke non nenge pomalam urana nge lohotke i mata ana naungaala. Iange non nengenauelemata nengeNeHalang rahiteNeHa-lang ana ume laka. Pomalam te hemasiareria inga mur ke nek ke hehei pe hana teesia poinga poreke ngana e ero toto ngeiri. Pe reria polotana ero, pe leteria inin

ke ueiuei ero, pe tein rara ero, pe tepalhel rara ero. Pe heo ngana toto nge techannanga ia mele hel pe te lololoch ureke reria ia. 8 Hana nenge pomam uranange leteria tuanin ke nek, pe muteriataua poinga urana ngana mur, pe tenauele lang mur nenge teat nga kileng taungana. Pe tetu ke pengpeng, pe te nana-sia NeHalang nena poinga mur, pe tenauele singiria lemene ngana mur ke nek.9 Urana nge tera hite helenga manmannangana nei ke kerkereng ke pomanga mohetoro ngamem ia. Ke pomalam lape tehekerkereng ia hehei pe hana leteria ngahengetoro manmanna ngana. Pe pulelape te hekou sue hengetoro nemur nengemanmanna ero.

PoingaNenge LohotNge IriMataMurNgeKrit

10Urana nge o henonou hote almasingaana hana mur nenge pomam. Iange hanahalang nga letera te nanasia NeHalangnena helenga ero ol. Te hele ngaria nganangana erochro pe te pallaklaka hali. PeIuta mur hel kou te muka toto ia poinganem. Te channanga ke te hele ke te teke,“Mele hel nenge terir us ero lape NeHa-lang nena hana mur ia iri ero!” 11 Hananenge pomam te tangtango kue nenge telololoch ure. Ke pomalam a hele saliairi ke tehet nga reria poinga nem. Iangete heporeke hana hel pe reria hehei murpe tuturia mur pe aloria mur ke teareporeke. 12 Nge nike, reria hetatalongaana none nge Krit hele ke teke, “Krit muriri hana nenge te pallaka hali pe reriamelei tana hali pe tengau hali pe iri hurosinolo poreke ngana mur.” 13 Hetatalonganena helenga nei manmanna. Ke poma-lam o hele ke kerkereng toto lange iri kete rahit mule leteria manmanna nganamur ke kerkereng, 14 pe tepal talngarialanga Iuta mur reria nananga nenge tepoiheke menmene ero. Pe pule tepal tal-ngaria langa hana nenge tehul rumeria iahelenga manmanna ngana reria hotongamur ero. 15 Hehei pe hana nenge leterialemlem te teke ure lochloch ngana nengeNeHalang umeia te urana. Pe iri nengeleteria mutaia poinga poreke ngana peleteria manmanna ero te teke ute pele ngeurana nga mataria ero. Leteria matanangana poreke lochloch pe te amnei urume

1:2: Kol 1:27 1:4: Rom 1:7; 2Ko 8:23; Kal 2:3 1:6: 1Ti 3:2-7; 2Ti 2:24-26 1:10: 1Ti 4:7 1:11: 2Ti3:5-6; 1Pi 5:2 1:13: 2Ti 4:2 1:14: 1Ti 4:7 1:16: 1Io 1:6; 2:4

Titus 1:16 313 Titus 3:3utar nenge urana pe utar nenge poreke erototo. 16 Iri te teke te eteia NeHalang pereria poingamurhenonouhot pengpengiake tehul rumeria toto ia NeHalang, iangehana nenge te longo olole lape te poia utepele ke lohot ke urana ero.

2Tuluk Mur Nga Mata Mur Nge Krit

1 Pe Titus iong, o hele ke kerkerenglange hehei pe hana ke te nanasia poingaurana ngana nenge lohot nga hengetoromanmanna ngana. 2 O hetore hana nengete tuauna lo ke o teke; leteria matana kenek pe tera hite leteria manmanna nganake kerkereng, pe tein rara ero, pe tenauele singiria lemene ngana mur ke nek, pemuteria taua hehei pe hana, pe temes kekerkekreng ke kokoes nga poinga uranangana mur.

3 Pe o hetore hehei nenge te tuaunapule ke o teke te nanasia poinga ngepengpeng, pe te hele poreke rara ero, petepur sakililia uain in ngana ero. Uranange te hetoro pule nga poinga mur ngepengpeng. 4Pomalam lape te hetore heheimalolong ke muteria taua eria mur petuturia mur. 5 Pe leteria matana ke nek pete tuamasia reria inga mur ke te lemlemmana. Pe te hetore iri pule ke tenau elereria pele mur pe aloria mur ke nek pete longo tau mene eria mur. Pomalamlapemele pele hele poreke NeHalang nenahengetoro mur ero.

6 Iok, o hetore hana lolomele ke poma-lam pule ke leteria matana ke nek pe tehemasia reria inga mur. 7 Pe o henonouhote lem poinga urana ngana mur nga urelochloch ngana nenge o popoia. Pomalamlape hana te naue pe te nanasia poingaurana ngana nenge pomam. Nga lem umenenge ohetottoro, letemmatana kenekpeo hele hot pengpengia poinga manmannangana. 8 O heleia helenga nge manmannape pengpeng mana. Pomalam lape lemngarang mur te meia iri pe tetue ita ngahelenga poreke ngana e ero.

9 Pe o hetore hekuleileinga ana hanamur ke te longo taumene aria ae hunamurpe te poia iri ke te iech nga ure lochlochngana nenge te popoia. Pe te echachaumule helenga e lange iri ero toto. 10 Pe

pule te keme nge aria aehuna mur ero.Pomalam aria ae huna mur te eteia ke irihana urana ngana. Pe reria poinga uranangana nem rahit heke tote ara HemasingaNeHalang nena hengetoro mur ke hulualeteria manmanna ia.

NeHalang Hemas Mule Hulua Lochloch11 Urana nge ita lochloch ta nanasia

poinga nemur nenge e heleleia iri nei.Iange NeHalang nena poinga urana totongana nenge letena porekeia hehei pehana lochloch pe hemas mule iri, lohotnga mallaha lo. 12 Pe NeHalang na poingaurana ngana nem teke hetore ita heueunei ke tahul rumera ia i ero ol, pe takangkanga toto nga poinga mur nengepoia ita ke ta kel toto ana. Pe hetoreita ke letera tuanin ke nek pe ta hemasiarera inga mur ke nek pe ta nanas menenena poinga mur. O kangkanga toto ngahelenga poreke ngana mur, iange helenganemur poia hehei pe hana ke tekel totoNeHalang ana. 13 Ara Palau Iesus Kristusi NeHalang pe tatu ke pomalam mana keta kulele etue nenge at muleia ke menemule ita. I lape lohot ngamallaha nga etuenem luluch nga lemenge pe hemalmalinganenge NeHalang. 14 Iesus Kristus tunge isipona kemete ke hemasmule ita nga rerapoinga poreke ngana mur. Pe helemlemheke ita ke nena hana mur toto ita pe tananas mene poinga urana ngana mur.

15 Titus, ure nemur o hetoro sue langehehei pe hana pe o hele ke kerkereng pe ohekerkereng ia iri ke te nanasia. Pomalamlape lem helenga mahoa iri lochloch.

3Poinga Urana Ngana Nenge Ta Nanasia

1 Pe o helete metene hehei pe hana kete longo taua hana nemur nenge te menekerkerenganenge tenau ele hehei pehana.Pe te angala mana ke te poia poinga uranangana mur. 2 Pe o hele lange iri ke tetu kenek pe teare luluch nge hehei pe hana kenek pe tepoi ke nek lange hulua lochlochpe te hele poreke mele hel ero.

3 E hele ke mai iange nge nike ita leteramatana ke nek ero pe ta longo taua Ne-Halang nena helenga ero toto. Iange nonporeke ngana channanga ia ita ke ta nanasmene poinga poreke ngana nemur nenge

2:3: 1Ti 3:11 2:5: Epe 5:22 2:7: 1Ti 4:12 2:8: 1Pi 2:15 2:9: 1Ti 6:1 2:12: 1Io 2:16 2:14:Exo 19:5; Deu 7:6; Ezk 37:23; Kal 1:4; 1Pi 2:9 2:15: 1Ti 4:12 3:1: Rom 13:1-7; 1Pi 2:13-14 3:3: 1Ko 6:9-11;Epe 2:1-2; 5:8

Titus 3:4 314 Titus 3:15singira lemene tautaua. Pe poinga porekengana nemur tetu ke te kerkereng totonge ita pe ta ngunngunu ia mele hel ngareria ure mur. Pe hehei pe hana te hesistote ita pe ita pule ta hesisis ia iri. 4 Peara hemasinga NeHalang mene mule itanga etue nenge i sipona talue nike. Nengehemallaha hote ke i non nge urana pe inekinga ana non. 5 Pe NeHalang menemule ita nga rera poinga pengpeng nganamur nenge ta popoia ero. Mene mule itaiange letena ia ita. Ke NeHalang menemule ita nga henuninga pe ta lohot keita heueu ngana mule nga Opepengpeng.6 Pe NeHalang tung lochloche kerkerenganenga Opepengpeng at nge ita iange ngaume nenge ara hemasinga Iesus Kristuspoia. 7 Ke ita ta lohot ke ta pengpeng ngaNeHalang matana nga nena poinga uranatoto ngana mana. Ol pe ta kulala totemaulinga ke koko nenge NeHalang heleiake teke tunge at nge ita pe tala ke tatululuch nge I.

Poinga Urana Ngana Nenge NeHalangNena Hana Mur

8 Helenga nenge e heleleia iri nei man-manna toto koi. Pe e teke o hetore kekerkereng lange hehei pe hana ke te eteiake nek. Pomalam iri nenge leteria man-mannangeNeHalang tetal teu tote iri ke tepoia ume urana ngana mur. Pe ume uranangana nenge pomam lape halaua hulualochloch. 9 Pe otal teu luluche iong langaure nemur ero; helenga nemur nenge luriaero pe nananga nga sisala nga nenge tetemur pe hunelinga pe echachalanga ngaMoses nena hotonga mur. Iange ure ne-mur lape tepoi hote ute pele nge urana kehalaua mele pele ero. 10 Pe o hele ele melenenge te teke helas lele NeHalang nenahana mur. O hele ele i ke elle, nem pehenai pe nenge teke longo lange iong eroohul rumem ia i. 11 Iong o eteia ke melenenge pomam hile kue nge pengpeng lope lape nena poinga poreke ngana mur teheporeke tote i.

Paulus Na Helenga Lisala Ngana12Nga letek e teke e kulosia Atemas ma

Tikikus ke lange iong ke mene mullim. Penenge teke la ke lohot nge iong lo, iok oiatke o saolia iau nge Nikopolis. Iange e tekeela ke etu nga lamaunga lukunna ana etue.

13 Iok, non nenge etei tote hotonga, nengeene Senas iri nai Apolos lape te mana ngaimot nga malang sase ngana. Pe e tekeo halaua iri ke nek toto nga ure nemurnenge muteria taua ke te mene. 14 Ita rerahana mur nge Krit te mene hengetoro lope e teke te poia ana ume ke lohot ke tehalaua hehei pe hana lochloch nga reriapoinga urana ngana mur. Iange lape tetumana pe te nanasia NeHalang nena poingamur ero.

15 Iok Titus, iri lochloch ngana nengete tululuch nge iau nga lamai te hekulereria apalanga lange iong. Pe o tungelemem apalanga lange iri lochloch ngananenge leteria manmanna ngana elle manake pomange imem.

E hatalaulau ke NeHalang na halaungapalaungana tululuch nge imo lochloch.Ngana laka lom.

3:5: 2Ti 1:9; Hip 10:22 3:6: Ume 2:17-18 3:9: 2Ti 2:14, 16 3:10: Mat 18:15-17 3:12: Epe 6:21-22;Kol 4:7-8 3:13: Ume 18:24; 1Ko 3:5-6 3:14: Epe 4:28

Pilemon 1 315 Pilemon 22

PilemonAlalaha Nenge Paulus HasiaLange Pilemon

1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei. Pete tamal teua iau nga tuele au ngana iangee umume nge Iesus Kristus. Imem naitira Timoti mo hekule alalaha nei ke langePilemon iong.

Pilemon, imem pekngamem iong iangeo umume nge Iesus pule. 2 Pe pule alalahanei lange iri mata nenge te eukiraurau ngalem pele pe lange liura Apia pe Akipus.Akipus i non nenge ume luluch nge ita pepuria kikina ngana toto ke manga palingahel ana none.

3 E hetalaulau ke Temere NeHalang peNon Soke Iesus Kristus leteria porekeiaimo pe te hemaluche letemo ke atu ke nek.

Paulus Iech Nga Pilemon Na PoingaUrana Ngana

4Pilemon, iau letekmetentene iong ngaetue nenge e hetalaulau. Pe e heto heke akSoke NeHalang ke kokoes, 5 iange e longepingam nge letem manmanna nge NonSoke Iesus pe mutem tau totote NeHalangnena hanamur. 6Letemmanmanna nganapoia iong ke o tung ke kokoes. Pe e heta-laulau am ke lempoinga nenge o tungtungnem puo ke palaungana. Ke pomalam lapeoetei tote ure urana ngana mur lochlochnenge tamenmene nge Kristus. 7Neingak,iong o helemlem heke tote NeHalang nenahana mur leteria nga lem poinga nengemutem tautaua iri. Pe lem poinga nempule, poia iau ke e iech toto pe letek ma kenek.

Paulus Onteia Pilemon Ke Mene MuleOnesimus

8 Heueu nei e teke e hele lange iong keo poia poinga urana ngana e. Kristus isipona hekerkereng ia iau ke e onteia iongke o poia poinga urana ngana nem. 9 Epoi ke pomai pe singik poreke mule langeiong iange ita nai ta etei hel ita ke nek toto,pomalam e teke e hele ke nek mana langeiong. Iau Paulus pe e tuauna ol, pe puleheueu nei etu nga tuele au ngana iangee umume nge Iesus Kristus. 10 E teke ehele lange iong ke omenemule Onesimus.Onesimus poi ke manga tukia toto, iange i

at nge iau nga etue nenge etu nga tuele aungana pe e halaua i ke letena manmannatoto nge Kristus. Ke pomalam e hetue i ketukia. 11 Nge nike Onesimus halaua iongnga ume urana ngana pele ero, pe heueunei ol lape halaua ita nai ke nek toto.

12 Iau e tung tote letek lange i pe heueulape e kulosia i la mule nge iong. 13 Penenge teke e rahite i ke tu luluch nge iau, eiech toto nga nem pule. Iange iau etu ngatuele au ngana pe i lape mene mullim kehalaua iau ke e haliu hote Helenga UranaToto Ngana. 14 Pe lemek ero nge e poiapoinga nei, e teke e ontei tele iongmukam.Lemek ero nge e echia iong ke o poiapoinga urana ngana e at nge iau. Uranange o poia nga iong sipom lemem ngam.Ke pomalam eun ele i ero.

15 Pe Onesimus kangkanga am ke malapol lo pe lape NeHalang teke poia ke po-mam ke o mene mule i ke tu toto luluchnge iong ke kokoes ol. 16 O mene mule ipe o nausio mene i ke pomanga lem tulanenge umemanmanange iong ero. O nauei ke pomanga lem non ia pe o naue i kepomanga tim ia. Iau mutek tau tote i kepomalam e tung tote letek lange i. Pe ionglapemutem taua i iange lemnon ia pe lapemutem tau tote i iange letena manmannange Non Soke ke ulolo.

17 Iau neingak iong toto nenge ita naita umume nge Non Soke pe opoi ke uranaatat nge iau. Ke pomalam o mene muleOnesimus pe opoi ke urana lange i pule.18 Pe nenge teke poia hanganok nge ionglo, ohas sue ek ke iau sipok e tuacholia.Pe nenge teke poia poinga poreke nganae nge iong, nem pule ma haka nge iau ol.19 Iau Paulus koi pe ehas ia helenga nemurnga perik. Iau sipok lape e tuacholiahanganok nem. Pe iong, lem hanganok tunge iau nga nenge e hemasia otu ngam,pe lemek ero nge e hele teu langa nem.20Atong tik, ita nai ta umume nge ara SokeKristus. Pe nenge opoi ke urana langeOnesimus, lape e iech toto.

21 Iau ehas ia alalaha nei lange iongiange e eteia ke lape o poia ume nenge eheleia lange iong, pe lape o poia ke puoke palaungana. 22 Pule e teke o tataloele lem pele ana tokola e ke ela pe etuia.Iange eteia ke NeHalang lape longe lemohetalaulaunga mur pe lape poia iau ke elamule nge imo.

1:2: Kol 4:17; 2Ti 2:3 1:7: 2Ko 7:4 1:10: 1Ko 4:15; Kol 4:9 1:16: 1Ti 6:2 1:22: Pil 1:25; 2:24

Pilemon 23 316 Pilemon 25Hengekulo Mur

23 None nge ene Ipapras hekule nenasinanga palaungana lange iong. Imem naimotu nga tuele au ngana nei iange i pulehaliu hotote Iesus Kristus nena helengamur. 24 Pe pule iri nenge te ume lululuchnge iau te hele ke te teke otu ke nek. Eriamur koi nei: Makus pe Aristakus pe Temaspe Lukas. 25 Ara Non Soke Iesus Kristus,lape pete tote imo nga opemo mur. Nganalaka lom.

1:23: Kol 1:7 1:24: Kol 4:10-14

Hipru 1:1 317 Hipru 2:3

HipruAlalaha Nenge Te Hasia

Lange Hipru MurNeHalang Tuna I Palaungana Toto Nge

Hekulkulonga Mur1 Nge nike, NeHalang hele lala nge rera

tete mur nga hetatalonga mur haria. Iri tehelele nga etue halang, pe te hele ngariaaltototo nga etue nemur. 2 Pe heueu, ngaetue hetala ngana nemur, NeHalang heleat at nge ita nge Tuna i sipona. Pe Tunanem, NeHalang i sipona henonou hote kenauele nena ure mur lochloch. Ke nge Imana, NeHalang ala hote tapa pe ich peure lochloch. 3 Pe Tuna nem nge tualemehote Temene nena poinga mur pengpeng.Pe na helenga kikina ngana, rahite urelochloch ngana nga tapa pe ich pe poia irike te umume. Pe mete ke eina lele ke lomeita nga rera poinga poreke ngana mur. Kehet pe la ke are sapele nga kilanga palaun-gana, nga NeHalang ilina ele nenga pentamalmal nga lut nga tapa. 4 Pe temenetal heke i ke i palaungana toto nge angkelomur iange ene nenge Temene tunge langei, palaungana toto nga angkelo mur eria.

5 NeHalang heleia helenga nei langetuna ke pomai,“Tuk toto laka Iong.

Heueu nei O hetue iau ke Temem Iau.”Pe pule, NeHalang heleia tuna ke teke,“I temene iau.

Pe iau tuk, laka i.”Pe helenga nemur, NeHalang tamal hotelange angkelo e ero toto. 6Pe pule nga etuenengeNeHalang kulosia Tuna tengene anake sio at nga ich, hele ke mai,“Lape NeHalang nena angkelo mur

lochloch nganate heto heke i.”

7 NeHalang hele ia nena angkelo mur kepomai,“Te poi ke pomanga kileng heingana

nge lohot pe het mulmule.Pe pule tepoi ke pomanga oan

nge sapellala haka pe mete sio mule.”8 Pe I Tuna pomange angkelo mur ero.Iange NeHalang hele lange Tuna Iesus kepomai,

“Iong NeHalang, ke o rahite ume palaun-gana

nenge o nauele hehei pe hana.Pe ume nem hetala ngana ero.

O nauele hehei pe hana ke nek toto.9 Iange iong lemem taua poinga nge peng-

pengpe lemem ero ia poinga nge poreke.

Ke nga poinga nem mana, Am Soke NeHa-lang henonou hote iong

pe tunge iechinga palaungana langeiong.

Pe poia iong ke iong palaungana toto ngepekngam mur.”

10 Pe pule, hele ke pomai,“Non Soke, nga talun ngana toto,

O hetakila heke ich nei nga munnanenge iong sipom o ume hot tele nike

pe pule perim ume hote tapa.11-12 Pe ure nemur lape te poi ke pomanga

hengeron nike ngana mur nenge temenini toto lo.

Lape olou heke iri ke temape o hetaua iri nga heueu ngana mur.

Pe iong toro mana opoi ke pomanga urenemur ero,

iange otu ke kokoes mana.”13 Pe pule NeHalang hele lange angkelo eke mai ero:“O at ke oare lakoi nga hilik hele nenga pen

tamalmal,ke la het nga etue nenge e hekou sue

lem ngarang murke apem ana manga haka muria iri.”

14 Iok laol, angkelo mur iri utar? Iri opemur nenge te ummume nge NeHalang. PeNeHalang kulosia iri ke te halaulaua irinenge te mene maulinga ke koko.

2Maulinga Nenge Palaungana Toto

1 Pomalam, letera tuanin ke nek totonga helenga nemur nenge ta longe keulolo. Pe ta rahite ke kerkereng iange lapeta saleke nga kue e nge altoto pe ta nanasiakue nenge pengpeng ero ol. 2 Helenganenge NeHalang nena angkelo mur teheleia, lohot ke manmanna. Pe iri nengete nanas tau pengpengia helenga nemurero, te amneia aria melmelenga. 3 Pe italape tapoi ke pomere? Nenge teke ta hiraele Non Soke nena maulinga palaungana

1:2: Ioa 1:3 1:3: Ioa 14:9; Kol 1:20; Hip 8:1 1:4: Pil 2:9 1:5: 2Sa 7:14; 1Ch 17:13; Psa 2:7; Ume 13:331:6: Deu 32:43; Rom 8:29 1:7: Psa 104:4 1:8: Psa 45:6-7 1:10: Psa 102:25-27 1:13: Psa 110:11:14: Psa 34:7; 91:11 2:2: Kal 3:19 2:3: Hip 10:29; 12:25

Hipru 2:4 318 Hipru 3:5nem, lape ta ua hot nga ana melmelengapalaungana ke mere? Non Soke i siponahaliu hot tele. Ke het pe iri nenge te longe,te hekerkereng ia at nge ita ke te tekehelenga nei manmanna. 4 NeHalang pulehekerkereng ia nena helenga nga nengepoi hote merakulo mur pe ure papalaunahel pule ke hehei pe hana te neue pete eteia ke helenga nem manmanna toto.Pe nga I sipona lemene ngana, herongetunginga mur nenga Opepengpeng lalange hehei pe hana.

Iesus I Kue Nenga Maulinga Ke Koko5Nga tatu ngara nge he, NeHalang talue

angkelo mur ke te nauele ita ero. Tatungara nem, ngana koi nenge ta heleleianei. 6 Pe NeHalang nena helenga e hele keteke,“NeHalang, hana mur mai, iri utar toto

nenge letem tu mana nge iri?Pe pomere nenge letem metene iri

ke o nauele iri?7Hana nemur, iong sipom o poia iri

ke te ele sio mana nge angkelo mur.O hemalmalia iri pe otal heke iri

8 ke tenau ele ure lochloch.”NeHalang poia hana mur ke tenau ele urelochloch. Pe heueu nei ta kolkol iri ngetenau ele ure lochloch. 9 Pe ita, ta naueIesus nge NeHalang talue i ke ele sio manange angkelo mur. Pe ta esia i nge tehemalmalia pe hulua te heto heke i. Iangenga NeHalang letena poreke ngana, Iesustakisia melmelenga ke mete. Pe i mene italochloch ngana murra nga metenga.

10 Urana toto nge NeHalang kulos suetuna ke takisia melmelenga. Iange ngakue nem, Iesus poia seilil nenge I mukatoto nga kue nenga maulinga ke koko.NeHalang iech mana nge mene mule tu-tuna mur ita nga kue nem iange poi hoteure lochloch ngana pe ure lochloch nganahuna mana nge i. Pomalam, NeHalangtutuna mur ita ke lape tala nga hemalma-linga palaungana nem pule.

11 Iesus helemlemia hana mur nga reriapoinga poreke ngana mur. Pe Iesus peiri lochlochngananenge Iesus helemlemiairi nem, temeria elle mana. Ke pomalamIesus iech toto nge hetue iri ke titina muria iri. 12 Pe hele ke teke,

“NeHalang, Lape e haliu hote iong langetitik mur.

Pe nga etue nenge imem lochlochmoeukirau,

lape e heto heke tote em.”13 Pe pule Iesus hele,“Lape e talue letek manmanna ngana nge

NeHalang.”Pe pule hele ke teke,“NeHalang tunge tutuna mur at nge iau.

Pe imem lochloch koloi.”14 Ita, NeHalang tutuna mur ita. Pe

ita non ke singira pe eira. Pe Iesus pulelohot ke i non ke mange ita. Pomalam,takisia ana melmelenga ke mete, pe hekousue non nenge rahite kerkerenga nengametenga. 15 Pomalam, Iesus mene muleiri nenge tetu teu nga mataunga nengametenga. 16 Ke i manmanna toto ngehalaunga nem, lange angkelomur ero. Ha-launga nem la pengpeng nge Apraham natete mur. 17 Iesus lohot ke i non ke mangeita pe nga poinga nem, i nakuna nge letenaporeke toto ia hehei pe hana. Pomalam,lohot ke I Tunginga Ana Non Soke nengeolia reria poinga poreke ngana mur ngaana metenga. 18 Ke i nakuna toto ngehalaua ita nga etue nenge poinga porekengana mur te takue ita. Iange i siponaamnei totemelmelenga palaungana lo ngaetue nenge poinga poreke ngana lohot ngei.

3Iesus I Palaungana Toto Nge Moses.

1 Ke pomalam titik mur, imo nenge alonge NeHalang nena iunga pe a nanasiai, letemo tu ke kerkereng toto nge Iesus.Iange Iesus, NeHalang kulosia at ke i aratunginga Ana Non Soke. Pe i, halaulaua itake ta lala nge NeHalang. Pe Iesus nem, tahele hote i nga leteramanmanna ngana lo.2 Pe i poia ana ume ke lohot ke pengpengtoto lange Non nenge henonou hote i. PeMoses pule poia anaumekepengpeng totonge nauele NeHalang na hana mur Israel.3 Pe Iesus ene haka toto nge Moses iangenon nenge lele pele e, i palaungana ngapele nem. 4 Pele pele mes haka manaero. Mele e hemes heke. Pe NeHalangume hote ure lochloch ngana. 5 Mosesume ke pengpeng toto nga NeHalang napele letena ke pomanga I NeHalang nena

2:4: Mak 16:20; 1Ko 12:4, 11 2:6: Psa 8:4-6 2:9: Pil 2:8-9 2:11: Mat 25:40 2:12: Psa 22:222:13: Isa 8:17-18 2:14: 1Io 3:8; Hem 12:10 3:1: Num 12:7; Hip 4:14; 7:26 3:5: Num 12:7; Deu 18:15-19

Hipru 3:6 319 Hipru 4:6-7hekuleileinga. Pe na umenemnau tautauahelenga hel nge lape lohot nge he kura.6 Pe Iesus i NeHalang tuna nge naueletemene na pele ke pengpeng toto. Peita, NeHalang nena pele koi ita. Pomalamta rahite letera manmanna ngana pe sarakikina ngana nge Non Soke.

Iri Nenge Leteria Manmanna Ero, TenauAla Aria Kenek7 Iange Opepengpeng hele ke teke,“Nenge teke a longe nena helenga heueu

nei,8 letemo kerkereng hite poinga

poreke ngana ero,ke pomanga etue nenge a longo ole taua

NeHalangnga totoinga nenge lohot nga ich

sana lomona.9Nga lamau, lemo tete mur te ollaka hote

iau ke halang.Pe iau e tu luluch pe e halaulaua iri ke

hesinga iri ana non kina nai (40).Pe leteria manmanna nge iau ero

toto.10 Pomalam letek inin taua iri nenga etue

nem pe e hele,‘Hana nei, leteria tu nge iau ero pe te

eteia lek poinga mur ero toto.’11Ke nga letek inin ngana nem, e talue lek

helenga kerkereng ngana nenge eteke,

‘Iri nemur lape teat ke te tuia reriatunga nge nek nge iau ero.’ ”

12 Ke titik mur a esia lo? Amo e ngeimo poi ke mange hana nemur ero toto.Ma lape letemo muta nga poinga porekengana mur pe a ua nge NeHalang nengemaulul, pe letemo manmanna nge I erool. 13 Pe imo, heueu nei a hekerkereng he-lia letemo nike, iange lape poinga porekengana mur, te channanga ia imo pe tesik teu ke kerkereng toto nga letemo.14 Nga tele ngana, letera manmanna kekerkereng. Pe nenge teke ta rahite leteramanmanna ngana nem ke la het nga tamete ngara, lape Kristus i pekngara ia kekokoes ol. 15 Pomalam, NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke,“Heueu nei, a longe NeHalang na helenga

pe letemo kerkereng hite poingaporeke ngana ero ol.

Iange nge nike a longo ole tauaNeHalang pe a ua ana.”

16 Iri nenge te longe NeHalang na he-lenga pe tehul rumeria pe te ua ke tela, irilaka nengeMosesmene hote iri nge Ekiptonem. 17 Pe NeHalang letena inin tautauaitei hel toto ke hesinga iri ana non kina nai(40)? Iri laka nenge te poia poinga porekengana, pe te mete lolo ke koluria tema siomana nga ich sana lomona. 18PeNeHalangheleia iri nenge te longo olole pe hele kekerkereng ke teke, “Iri nemur lape teat ketetu ia reria tunga nge nek nge iau ero.”

19 Ta esia lo ke iri nemur teteu langatunga nge nek nem ero ol, iange leteriamanmanna nge NeHalang ero toto.

4Tateu Nga Tutunga Nge Nek Nge NeHa-

lang Ol1 Iok, ta eteia lo, NeHalang na helenga

kerkerenga ngana teke tateu langa nenatunga nge nek. Ke heueu nei, ta matau petapoi ke nek toto. Iange lape amo e ngeimo teu langa tutunga palaungana nemero. 2 Iri nenge nike, teteu la ero iangeleteria manmanna nga helenga urana totongana nenge te longe ero. Pe helengaurana toto ngana nem, ngana koi nenge talonglonge heueu nei. 3Ke ita nenge leteramanmanna, tala nge NeHalang ke tatululuch nge i nga kileng nem. NeHalang isipona heleia lo ke teke, “Ke nga letek ininngana nem, e talue lek helenga kerkerengngana nenge e teke,“ ‘Iri nemur lape teat ke te tuia

reria tunga nge nek nge iau ero.’ ”Pe NeHalang hele hote tutunga nei ngaetue nenge alahote tapa pe ich pule. 4 Kenga nena alalaha nenge tehas sue ke ulolo,hele ia etue rahtele nai ngana nem ke mai,“NeHalang umume pe nga etue rahtele nai

ngana, tutu mana ol.”5 Pe nga na helenga nenge ta heleia nemlo, hele ke teke, “Iri nemur lape teat ke tetuia reria tunga nge nek nge iau ero.” 6-7 Irinenge te longo tele helenga urana totongana, teteu langa tunga nge nek nem eroiange leteria manmanna nge NeHalangero. NeHalang heleia nga hesinga nemurnenge la ke ulolo. Pe nga hoena toto ol,NeTeuit has sue helenga nei ke teke,“Heueu nei, a longe NeHalang na helenga

3:7: Psa 95:7-11 3:8: Exo 17:7; Num 20:2-5 3:11: Num 14:21-23 3:15: Hip 3:7-8 3:16: Num14:1-35 3:17: 1Ko 10:10 4:3: Psa 95:11; Hip 3:11 4:4: Gen 2:2 4:5: Psa 95:11 4:6-7: Psa 95:7-8

Hipru 4:8-9 320 Hipru 5:10pe letemo kerkereng hite poinga

poreke ngana ero ol.”Pe nem ta eteia keNeHalang talue ana etuenenge “HeueuNei”. Kemele hel lape teteula ke la tetu teu nga tunga nge nek nem.

8-9 Iange nenge teke Iosua mene teuahehei pehana langa tutunganemnike, Ne-Halang lape heleia tutunga pele nge pomaiero ol. Pe ero. Iosua mene teua iri ngatutunga nem ero. Ke pomalam, tutunga etu kura. KeNeHalangnenahanamur teteula ia. Pe tutunga nem pomanga tutunganenge NeHalang poia nga etue rahtele naingana. 10 Ke mele nenge teu langa tungange nek nge NeHalang, tutu sio mana ngaana ume nenge popoia. Iange NeHalangpule poi ke pomalam, ume ke het pe tutusio mana pule. 11Ke pomalam ita lochlochtapur ke kikina toto ke tateu langa tungange nek nem. Pe ara e nge ita nanasialongonga ole nenge te poia nge nike ero ol.

12NeHalang nena helenga tu ke maululpe kikina toto. Pe i matana toto nga kakope nge matana kaliuala. Pe lik teu ke la totonga ngara pe opere tetu ngaria. Pe pulelik ke teu langa kira puotom nganamur penga kira letena nge teu toto. Ke helenganem langa letera nge teu toto. Pomangaletera tuanin ngana mur pe utar nemurnenge lemere tautaua iri. Langa leteranempe henonou hote utar nenge urana peutar nenge poreke. 13 Pe nga ure lochlochngana nenge NeHalang ume hote, ute pelenge talkome ngamatana ero. Ure lochlochngana tetu ke mallaha mana nga matana.Pomalam, ita lochloch lape ta hele hoteure lochloch ngana lange I, nge pomeretoto nenge ta poia ure nemur.

Tunginga Ana Non Soke Nenge HalauTote Ita

14 Pe ita ara tunginga ana non soke totolaka Iesus. Pe i NeHalang tuna toto nengelanga lut nga tapa lo ke halaua ita. Po-malam ta rahite letera manmanna ngananenge tutu nge ita nei ke kerkereng. 15 Peita ara tunginga ana non soke, amneia uremeena ngana mur lochloch nenge lohotnge ita ke ulolo, pe losio nga poinga porekengana e ero toto. Pe i nakuna nge eteiurume ta makuk ngara. 16 Pomalam tamataua NeHalang ero pe tala ke tames ngamatana, nga nena arenga nenge nauele ita

lochloch. Iange i non nge lete porekenga.Pe i lape halaua ita ke nek toto nga etuenenge ure meena ngana mur te lohot ngeita.

51 Iok, NeHalang henonou hote tunginga

ana hanamur aria soksoke nganamur ngairi siporia reria hana mur leteria. Pe iriaria ume laka nenge tetu nga tuna nganamana, ke te halaulaua reria hana mur lalange NeHalang. Pe pule te poia tungingamur lala nge NeHalang ke te helemlemmule reria hana mur nga poinga porekengana mur. 2 Iri siporia te amneia poingaporeke ngana mur pe ure meena nganahalang lo, pomalam lape te halau tote irinenge te losio nga poinga poreke nganamur. 3 Pe iri non mana, pomalam te poiatunginga mur lange NeHalang ke helem-lem ia iri pe reria hana mur pule.

4 Mele pele tal heke i sipona ke itunginga ana non ia ero. NeHalang isipona poia ume nem ke pomanga poialange ne Aron nge nike. 5 Pe Iesus Kristuspomalam pule. I sipona tal heke ume nemlange i ero, nenge lohot ke i tunginga ananon soke. Iange NeHalang hele ke teke,“Iau tuk laka iong pe heueu o hetue iau ke

Temem iau ol.”6Pe NeHalang hele nga alalaha e pule ke

teke,“Iong lape o lohot ke iong tunginga

ana none ke koko, ke pomangeMelkisetek.”

7 Iok, nga etue nemur nenge Iesus tunga ich kura, hetalaulau lange NeHalangpe tang ke palaungana pe matana einasio. Iange eteia ke NeHalang i toro manalape hemaul heke mule i nga metenga. PeNeHalang longe nena hetalaulaunga muriange Iesus tal sio mene i, pe tung tote ilange NeHalang. 8 Iesus I NeHalang tunatoto, pe takisia ana melmelenga mur. Pemelmelenga nem, hetore i ke longo taumeneNeHalang. 9Ol pe i lohot ke i nonngepengpeng toto, pe maulinga ke koko hunatoto nge i. Pe iri nemur nenge te longotaua i, lape te mene maulinga ke koko.10 Pe NeHalang tal hote i ke i tunginga ananon soke ke koko ke pomange Melkisetek.

4:8-9: Deu 31:7; Jos 22:4 4:10: Hip 4:4 4:12: Epe 6:17; Hem 1:16; 19:13-15 4:14: Hip 3:1; 10:234:16: Hip 10:19 5:3: Lev 9:7; 16:6 5:4: Exo 28:1 5:5: Psa 2:7 5:6: Psa 110:4; Hip 6:20; 7:15:7: Mat 26:36-46; Pil 2:6-8

Hipru 5:11 321 Hipru 6:17Tapoi Ke Mange Aina Kinkino Ngana Ero

Ol11 Nga nei, ure halang toto nge lape ta

heleia. Pe anali toto nge e hetore imoiange a etei ngamo nga ure mur hululmana. 12 Imo, toinge ngana kou a lohotke imo hetoronga lo. Pe ero. Ke nakunanenge mele lape at ke hetoro mule imonga NeHalang nena hengetoro mur nengea mene nga talun ngana toto. Toinge aeteia NeHalang nena helenga ke pomangangaunga kerkereng ngana nenge a ngaua.Pe ero! A siu manmana kura! 13 Iangemele nenge siu manmana, i mamau kura.Pe eteia ute pele nge urana pe poreke ero.14 Iok, iri nenge iri papalauna lo te ngauangaunga kerkereng ngana. Pe iri te teke teamnei urume ngaunga lemene nganamur.Pe nga poinga nem, te hetoro mule iri kete eteia kue nenge urana pe kue nengeporeke.

6Non Nenge Hasia Alalaha Nei, Hele Hote

Letena1 Pomalam, hengetoro nemur nenge a

mene nga tele ngana nenge Kristus, tetumukam. Pe tala pengpeng nga hengetoromur nenge ta mene ke pomanga ita pa-palauna ngara. Iange toinge a etei ngamoia iri kou ulolo. Pe nei ol, tala man-mana nga ure papalauna ol. Ke hengetoronemur tatu hit menmene iri ero; Nengehulmulenga nga poinga poreke ngana, peletera manmanna ngana nge NeHalang2 pe hengetoro mur nga henuninga, penga nenge tetal heke peria, pe ta maulhaka mule ngara nga metenga, pe pule,hengetoro nengeNeHalang amnei teu atatnge ita elle pe elle nenge hetala ngana ero.3 Nga NeHalang lemene ngana mana lapeta mene hengetoro nemur ke pomanga itapapalauna ngara.

4 Iok, iri nenge te hile sue leteria man-manna ngana mur lo, lape teat muleke mere ke tehul mule leteria nga reriapoinga poreke nganamur? Iri tetu teu talanga NeHalang nena lemenge pe te meneNeHalang nena tunginga. Pe te amneiurume ume ngana, pe iri ul pekngariamur ke te mene Opepengpeng. 5 Iri teamnei urume NeHalang nena helenga pete teke urana toto. Pe pule te amnei urume

kerkerenga nenga etue nenge NeHalangtalun ke nauele ure lochoch. 6 Iri nenge teurana mukam pe te losio mule, lape analitoto nge tehul mule leteria ol. Nenge tekete poi ke pomam, te teke te henanas mulepoinga nenge te hero taua NeHalang Tunalangamanga toto pe te hemeia i nga huluamataria.

7 NeHalang na petanga tunga umenenge pitte mol taua pe ana ngaunga hakake urana. Iange ume nem halaua mele helnenge te umeia. 8 Pe ume nenge uraurauau hit mene, ume nem poreke pe poiaute pele nge urana ero. Pomalam, lapeNeHalang lemene ero ia pe tonoi teua anaoan ke lasus.

9 Titik mur, imem mo hele mana kemai. Pe nge imo, letememo kerkerengtoto nga ure urana ngana mur nge lapete lohot nge imo - ure urana ngana ne-mur la tau pengpeng ia maulinga ke koko.10 NeHalang i non nge pengpeng toto. Peeteia nge lememo tautaua nena hana murpe a halaulaua iri ke kokoes. Pe amo umenemur, NeHalang letena lilil ele ero toto.11 Pe imem lememem toto ke a rahite amoume nem ke kerkereng ke la het nga etuenei hetala ngana. Pomalam, ure nemurnenge lememo tau totote lape te lohot kemanmanna. 12Pemo teke lemomelei tanaero. A nanas tau mene poinga nenge irinenge leteria manmanna te popoia. Irileteria manmanna pe tetu ke nek. Poma-lam te mene ure nenge NeHalang hele kekerkereng ke teke tunge lange iri.

NeHalang Na Helenga Utona Toto Ngana13NgenikeNeHalang poia helenga kerk-

ereng ngana e lange Apraham. Pe NeHa-lang hekerkereng ia helenga nem nga isipona ene iange mele e nge palaunganange i ero ol. Poia helenga kerkereng ngananem, pe 14 hele ke teke, “Iau lape e peteiong pe e poia lem tete mur ke te lohot keiri halang toto.” 15 Iok laol, Apraham tu kenek mana pe kulala mana ke la ure nengeNeHalang heleia neu, lohot kemanmanna.

16Nenge teke hana nai te hunel, pe ellenge iri nai nem teke hekerkereng ia nenahelenga, hekerkereng ia nga none nge pin-gana iuiu ene. Pomalam lape hunelinganem het sio mule. 17 Ke pomalam, NeHa-lang poia helenga manmanna ngana nempe tekehemallahahot tote kehelenganem

5:12: 1Ko 3:1-3 6:6: Mat 10:22; Hip 10:26-27; 1Io 5:16 6:8: Gen 3:17-18; Mat 13:7, 22 6:10: Hip10:32-34 6:13: Gen 22:16-17

Hipru 6:18 322 Hipru 7:15i manmanna toto pe lape hul mule letenaero toto. I teke hemallaha hot tote langeiri nemur nenge lape te mene helengamanmanna ngana nem. Ol pe hekerk-ereng tote nga i sipona ene. 18 Pe ita,sara kikina ol! Iange NeHalang i non ngepallaklaka ero! Poia helenga manmannangana nem pe hekerkereng tote nga isipona ene. Ke ita nenge ta teke ta songke tala nge i ke ta mene maulinga ke koko,sara kikina pe ta nauala mana ol. 19 Pesara kikina ngana nem, poi ke pomangaum meena ngana nenge te kele nga akape te hesue ke la are nga leme letena. Pekileng eingana pe ruach teke ulo ule akanem, pe ero. Iange um meena ngana nemrahit ele aka nem ke kerkereng. Pomalammana, sara kikina ngana nem teu langahuunga nenge ma tote kileng nenge heongana toto nenge NeHalang tu ia. Pe ilape rahit ele letera manmanna ngana kekerkereng toto. 20 Iange Iesus i muka teulanga kileng nem lo ke halaua ita. Pe lohotke i Tunginga ana Non Soke ia ke ulolo kepomange Melkisetek pe nga etue lochochsapele.

7Melkisetek

1 Melkisetek i naungaala ana non ngakileng nenge Salem. Pe i, NeHalang NengeI Soke Nga Lut Toto nena tunginga ananon ia. Pe Apraham iri ul hana papalaunahel te palhel. Iok, hekou sue iri ke hetpe i ke la pe Melkisetek saolia i nga kue.Pe Melkisetek pete Apraham. 2 Ol peApraham lohaka pe takiraua urelu murnenge lolochia nga hunelinga ke hunairi analoch. Pe huna elle, tunge langeMelkisetek. Melkisetek ene luna pomai,“naungaala ana non nga poinga nge peng-peng”. Pe pule, te hetue ene ke “naungaalaana non nga kileng nenge Salem.” Peluna, “nekinga ana naungaala ana non.”3 Melkisetek tana pe temene pe na tetemur, eria ma hot nga alalaha unne e ero.Pe pule tana hoho ngana ia pe mete nganapule ta eteia ero. I pomalakangaNeHalangtuna nge i tunginga ana non nga etuelochloch.

4 Ke a esia lo, non nei i non palaun-gana ia, pe rette palaungana Aprahamtung ke ure huna elle nge iri analochlange i, nga ure nemur nenge mene nga

te palhel ngaria. 5 Moses na hotongahele ke teke, Liuai na tete mur nenge iritunginga ana hana mur, te loloch ke urehuna elle nge iri analoch nge reria hanaIsrael mur. Tunginga ana hana nemuriri Apraham na tete mur pule, pe ta tekema lape iri te mene ure nemur ero. Peero. Iri tela mulmule kura ke te lolochmulmule ure nemur nge mataria alonamur. 6 Pe Melkisetek, lohot nga matanenge Liuai ero. Pe i mene ure hunaelle nge iri analoch nge Apraham. Peana non pete Apraham, non nenge rahiteNeHalang nena helengamanmanna nganamur. 7 Pe manmanna toto nge mele nengei palaungana toto pete mele nenge ele siomana nge i. 8 Ke tunginga ana hana murnenge te lohot nga mata nenge Liuai, telolochia ure huna elle nge iri analoch. Peiri hana mana, pomalam te metmete. PeMelkisetek lolochia ure nemur pule, pe tehele ke te teke i kou tu ke maulul kura.9 Iok, mele lape hele ke teke, Liuai lohotnga mata nenge Apraham. Ke Liuai lakanenge tunge ure huna elle nge iri analochnem lange Melkisetek. 10 Pe i manmannake te hoe Liuai ero kura, nga etue nengeMelkisetek saolia Apraham nga kue. Pe Li-uai tu kemaulul nga nette Apraham letenalo, nga etue nenge Apraham tungtungeure nemur lala nge Melkisetek.

Iesus I Tunginga Ana Non Ke PomangeMelkisetek

11 Iok, NeHalang tunge hotongalochloch lange Israel mur, nge tungingaana hana mur nenge te lohot nga matanenge Liuai. Iange hotonga nem kikinangana tu nge iri. Pe toinge te ume ke nekke te halaua hehei pe hana, NeHalang lapekulos mule mele ke at ero ol. Pe nei ero.Pomalam NeHalang kulos sue tungingaana none nge altoto lochloch nge Aron.Iange i pomange Melkisetek pengpeng.12 Ke pomalam lape te hetaua hotongamur lochloch iange tunginga ana nonheueu ngana e at lo. 13 Ana Non, tu teunga mata nge altoto pe mata nem rahiteume nenge tunginga ana hana mur erokura. 14 Iange ita ta eteia lo ke, ara NonSoke lohot nga mata nenge Iuta mur. PeMoses hele hote helenga unne e ero ngamata nem nge rahite ume nenge tungingaana hana mur. 15 Iok, ta esia ke mallaha

6:18: Num 23:19 6:19: Lev 16:2-3 7:1: Gen 14:17-20 7:5: Num 18:21 7:14: Isa 11:1; Mat 2:6;Hem 5:5

Hipru 7:16 323 Hipru 8:5toto ol. Tunginga ana none pule lohot kemange Melkisetek toto. 16 Liuai mur telohot ke iri tunginga ana hana mur iangehotonga hele ke teke iri mata nem manalape te rahite umenem. Pe Iesus ero, iangekerkerenga palaungana nenga maulingake koko, poia I ke mene ume nem. 17 IangeNeHalang nena helenga nenge tehas sueke ulolo, hele ke teke,“Iong tunginga ana non ke pomange

Melkisetek,pe lape o rahite ume nem nga etue

lochloch sapele.”18 Oe, NeHalang hetaua hotonga nike

ngana mur lo, iange hotonga nemur tehalaua ita ero ol. 19 Hotonga nemur tepoia ute pele ke lohot ke pengpeng ero. Pekue e nge urana toto nga hotonga nemur,lohot. Pe sara kikinanga kuenemol. IangeNeHalang tunge at nge ita ke tala rochroinge i. 20 Pe pule, NeHalang poia kue nempe hekerkereng tote nga nena helenganenge kerkereng toto. Nga etue nengeLiuaimur te lohot ke iri tunginga ana hanamur, NeHalang poia helenga kerkerengngana e nge iri ero. 21 Pe nga etue nengeIesus lohot ke I tunginga ana non, NeHa-lang hekerkereng tote na helenga pe heleke teke,“Non Soke hele ke kerkereng toto

pe lape hul mule nena helenga erototo.

Iong tunginga ana non pe lape o rahiteume nem

nga etue lochloch sapele.”22 Ke nga helenga kerkereng ngana nei,ta eteia ke helenga tomunga hel heueungana nem, kikina ngana tu nge Iesus.Iange i sipona poia ana ume ke lohot kemanmanna. Pe i urana toto nga nengenike ana.

23 Pe pule, nge nike hana halang terahite ume nei iange hel te metmete pehel te mene lolounune reria ume. 24 PeIesus pomam ero. Iesus rahite ume neu petu sapele nga etue lochloch pe mele pelenge hetaua i ero ol. 25 Ke pomalam, Iesusnakuna nge mene mule hehei pe hana ketelamule ngeNeHalang nga etue lochloch.Iange I pule tu ke kokoes mana nga iri ulNeHalang tunangaria ke onteiteia NeHa-lang ke letena ia reria poingaporekenganamur ero ol.

26 Pe Tunginga ana Non Soke nei lapehalaua ita kenek toto. Iange i siponananastau tote poinga nemur nenge NeHalanglemene taua. Pe i losio nga poinga porekengana e ero pe tu ke pengpeng toto ngaNeHalangmatana. Pe pule tu ke altoto ngeiri nenge te popoia poinga poreke nganamur. Ke NeHalang hemalmalia i pe meneheke i ke langa lut nga tapa. 27 Tungingaana hanamur nenge nike te ume ke pomai:Iri te poia tungingamur nga etue lochloch.Pe tepoi tele tunginga nenge helemlem iairi siporia mukam, ke het pe te poia nengete helemlem ia hehei pe hana nga reriapoinga poreke ngana mur. Pe Iesus poike pomam ero. Iesus poia nena tungingake elle mana, nenge tung heke i siponalange NeHalang ke mete ke halaua ita. Petunginga elle nempurpur tote ita lochlochrera poinga poreke ngana mur. 28 Mosesnena hotonga hesilei hotote tunginga anahana mur nenge te pengpeng ero toto. PeNeHalang nena helenga kerkereng ngananem, lohot rume mana nga hotonga nem.Pe na helenga kerkereng ngana nem hes-ilei hote Tuna nenge lohot ke pengpengtoto nga etue lochloch sapele.

8Ara Tunginga AnaNon Soke NgaHotonga

Heueu Ngana1 Iok, lek helenga mur nenge e heleleia

iri nem luna mai koi: Ita ara Tunginga anaNon Soke tu, pe ngana kou are nga pentamalmal ngaNeHalangnena arenga seinangana nga lut nga tapa. 2Pe Iesus poia anaume nenge I Tunginga ana Non Soke ngaNeHalang nena pele nga lut nga tapa. Pepele nem none mana hemesia ero. NonSoke i sipona hemes heke pele nem.

3 Pe tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur lochloch, aria ume nenge temenmene tunginga mur pe te tung hekeiri lala nge NeHalang. Pe Iesus i tungingaana non soke pule, pomalam poia nenatunginga pule. 4 Nenge teke Iesus tungaich kura, lape rahite ume nem ero. Iangehana nenge te rahite ume nem tetu lo. Pete tungtunge tunginga mur lala nge Ne-Halang, ke pomanga hotonga hele ngana.5 Pe te popoia aria ume nemur nga pelenenge te heto hekeke NeHalang ia. Pe pelenem, NeHalang na pele toto ngana ia ero.

7:17: Hip 5:6 7:19: Hip 10:22; Iei 4:8 7:21: Hip 5:6 7:22: Hip 8:6; 12:24 7:25: Rom 8:34 7:27:Hip 5:3 8:5: Exo 25:40; Kol 2:17; Hip 9:23

Hipru 8:6 324 Hipru 9:5NeHalang na pele toto kou tu nga lut ngatapa. Pe nenge nem i opene mana. Iangenga etue nenge Moses teke hemes hekeNeHalang nena pele, NeHalang hele langei ke teke,“O hemesia pele nem,

pe o poia ke nek toto.Pe o nanas tau pengpeng ia opene

nenge e henonoua lange iong ngahengene.”

6 Pe ero ol, iange Iesus rahite ume nemlo. Pe ume nenge Iesus rahite nei, i elehaka toto nga nenge hana hel te rahite.Iange Iesus tu nga tunanganamana nge itape NeHalang, ke hekerkereng ia helengatomunga hel heueu ngana nem. Pe urenemur nenge helenga tomunga hel heueungana nem teke poia nge ita, palaunganatoto nga nenge nike ana.

7 Pe toinge nike ana nem ume hot keurana nike, lape heueu ngana e lohot erool. 8 Pe NeHalang esia poinga porekengana mur halang pomalam hele ke teke,“Nga etue nemur nenge te atat nem,

lape etal hote lek tomunga hel heueungana ana helenga

lange Israel mur pe lange Iuta mur.9 Pe nei ol, lape altoto nga nenge e poia

lange reria tete mur nge nike.Nga helenga tomunga hel nike ngana nem,

e rahite iri nga perikpe e mene hote iri nga ich nenge Ekipto.

Pe iri leteriamanmanna, nga helengapalaungana

nenge mo tom helia nge nike ero.Te poia poinga nem pe enau lange iri

ero ol.10 Pe helenga tomunga hel heueu ngana

nenge e teke e poia lange Israel murnga etue nei pomai;

Lape e talue lek hotonga mur nga leteriape ehas sue nga kakaoria pule.

Iange Iau lek hana mur iri,pe iri aria Non Soke Iau.

11 Pomalam lape te hetore titiria murpe reria helenga pekngana mur ero

ol,nenge te teke te hetore iri

ke te eteia NeHalang pule.Hengetoro nem lape lohot ero ol,

iange talun nge hana nenge pingariaiuiu ero

ke lange hana papalauna nenge pingariaiuiu,

iri lochloch te eteia Iau lo.12Ke lape e saua reria poinga poreke ngana

murke te lasus toto.

Pe lape letek metene mulereria poinga poreke ngana mur ero

ol.”13 Iok, NeHalang hetue helenga to-

munga hel nem ke “Heueu Ngana” Pe ipoia nenga tele ngana nem ke nike nganalo. Pe ure nike ngana nenge ana ume ero,lape erue sio mana.

91 Pe helenga tomunga hel nenge nike

nem, te talue ana hotongamur nga poinganenge te heto hakaka NeHalang ia. Pepele nenge te heto hekeke NeHalang ia,te ume ia nga ich nei. 2 Pe nga pelenem letena tetal tote ke ana tokola irinai. Pe nga tokola nenge hot ana, tetalue lemenge kina e pe hatanga e pengaunga nenge te poi tunginga ia langeNeHalang. Tokola nenge hot ana nem, tehetue ke Kileng unne nenge Heo Ngana.3 Pe huunga palaungana e te heon ele keheon sio, ke poi ele kileng unne nenge tehetue ke Kileng Nenge Heo Ngana Toto.4 Pe nga lamam te talue hatanga e ngechalemlem toto. Pe nga hatanga nem onate makmakia ure nenge inangana ehech.Pe hohou palaungana e mateu nga lamampule. Hohounem, singina chalemlem toto.Pe nga letena, te talue ngaunga meniningana nenge heo ngana. Pe ngaunga nemmateu nga ngaunga ana mateunga e ngesingina chalemlem. Pe tetal teu luluchenga ne Aron na kula pe um sachana nainenge NeHalang has heke nena hotongamur ia. Pe Aron na kula neu, nga telengana, matana hot pe tuatutu lo. 5 Pe teume hote NeHalang nena angkelo nai, kete mes haka nga hohou neu ona ke sahariapoi ele hohou neu matana. Pe angkeloopene nai nem, te henonoua NeHalangnena hekerkerenga palaungana nge tu teunga Kole nem letena. Pe nga hohou nemmatana, NeHalang letena ia hehei pe hana,nga reria poinga poreke ngana mur. Peheueu nei lape ta hele teu la sakilil nga urenemur ero.

8:6: Hip 7:22 8:8: Jer 31:31-34 9:1: Exo 25:23–26:30 9:3: Exo 26:31-33 9:4: Exo 16:33; 25:10-16;30:1-6; Num 17:8-11; Deu 10:3-5 9:5: Exo 25:18-22 9:6: Num 18:2-6 9:7: Lev 16:2-34

Hipru 9:6 325 Hipru 9:216 Ke ure nemur te poia iri ke poma-

lam. Pe nga etue lochloch tunginga anahana mur teteu lala nga pele ana tokolanenge hot ke te popoia aria ume. 7 Penga etue elle mana nga hesinga lochloch,tunginga ana hana mur aria soke, i toromana teu lala nga pele nem letena nengeheo ngana toto. Teu lala pe menmenehuros mur eiria ke poi tunginga ia lala ngeNeHalang. Ke nga poinga nem, helemlemmule i sipona na poinga poreke nganamur pe hehei pe hana pule. Reria poingaporeke ngana nemur, te poia pe te eteiaero. 8 Pe nga poinga nem, Opepengpengteke henonoua ita ke pomai koi: Nengeteke pele nemmes kura, ita rera kue nengetateu lala nga kileng nenge heo ngana totonem, hit ala kura. 9 Iange pele nenge tehemes heke nem, opene laka ure nemurnenge te lohotot heueu nei. Pe tungingamur pe huros mur eiria te purpur eronge helemlemia iri nemur nenge te hetohekeke NeHalang. 10 Ke hotonga nemur,singira nge hot ana mana pe te heleia uremur nenge ta ngaungaua pe ta inin ia peta lomlome singira. Ke lape tetu ke la hetnga etue nenge NeHalang hetaua iri, ngakue heueu ngana e nge altoto lochloch.

Iesus Poia Tunginga Nga Isipona Eina11 Iesus Kristus at pe I tunginga ana Non

Soke, nga ure urana nganamur nenge tetuheueu nei. Pe I sipona poia ana ume ngapele nenge urana toto. Pe pele nem po-manga pele nenge te umeia nge nike ero.Iange pele nem, te umeia nga ure nemurnga ich ero pe none nga ich nei hemesiaero. 12 Pe Iesus Kristus teu langa pele nemnga NeHalang munna nge heo ngana toto.Teu la pe poia tunginga nem nga hurosmur eiria ero. Poia nga i sipona eina peng-peng. Pe poia tunginga nem ke elle mananga nenge mete pe maul haka mule. Peita lochloch ngana nei, ta mene maulingake koko nga tunginga nem mana. 13 Ngenike, hehei pe hana te poia poinga porekengana, pe tunginga ana hana mur te menememe eina, pe pulumakau tamane nganaeina, pe pulumakauhei ngana ana apou, kete poi tunginga ia lange NeHalang. Ke hetpe tesau lolele nge iri nemur nenge te poiapoinga poreke ngana. Ke nga poinga nem,te teke te poia iri ke te lemlem mule ngaNeHalang matana. 14 Pe Iesus eina, i ure

nenge palaungana toto nga huros nemureiria. Iange poinga poreke ngana e tu ngeIesus ero toto. Pe Ope nenge hekerkerengia i ke koko, poia i ke tung mule i langeNeHalang ke pomanga tunginga. Pe einahelemlem tote letera nga rera poinga pu-lut nganamur ke ta heto hekeke NeHalangnge tu ke koko.

15 Pomalam, helenga tomunga helheueu ngana e lohot nge ita ol. PeKristus I sipona tu nga ita ul NeHalangtunangara ke hekerkereng ia tomunga helana helenga nem. Pe iri nenge NeHalangiua iri lo, lape te mene reria ure uranangana mur nenge NeHalang hele ke teketunge lange iri. Pe ure urana ngana nemurlape tetu ke koko. Nga tele ngana tatumana nga tomunga hel ana helenga nikengana nem pe rera poinga poreke nganate rahit tote ita. Pe nei ero ol iange Iesusmete lo ke mene mule ita nga rera poingaporeke ngana nemur ol.

16 Non e, heronge nena ure mur langena achung mur nga maulul ngana nike. Penon nem na helenga ume hot ero mukam,iangemaulul kura. Pe nenge teke nonnemmete ol, te esia ke mallaha ol. Nenge nonnem na achung mur te rongo heke urenemur.

17Nenge teke non nem maulul kura, nahelenga nem ume hot ero pe nga etuenenge mete ol, kue chach sapele nge temene nena urelu mur. 18 Ke tomunga anahelenga nike ngana nem, ana ume pomaumana. Nenge teke ure nemur eiria leleero, kue hit kura. 19 Ke ngana laka nengeMoses haliu hote NeHalang na hotongamur lange hehei pe hana ke het pe menepulumakau tutuna mur eiria, pe memeeiria, pe poi luluche nga ech. Ke het pemene ae siki penna nenge te kale hite anasipsip pulpunna nenge remenmen pe poiteua langa ure nemur tohoria. Ke het saulolele nga alalaha nenge tehas sio hotongaia pe nge hehei pe hana pule. 20 Pe hele,“Huros eina nenge lele hite tomunga helana helenga nenge ta ngata helia, nganakoi nei. Nenge NeHalang heleia langeimo ke teke a nanasia.” 21 Pe pule, Mosesmene huros eina neu pe sau lolele ngapele nenge hemesia ke te heto hekekeNeHalang. Pe pule nga ure nemur nengete popoi aria ume ia nga pele neu letena.

9:9: Hip 10:1-2 9:13: Lev 16:15-16; Num 19:9, 17-19; Hip 10:4 9:14: 1Pi 1:18-19 9:19: Exo 24:6-89:21: Lev 8:15, 19 9:22: Lev 17:11

Hipru 9:22 326 Hipru 10:1322 Iok, NeHalang nena hotonga hele keteke: Ure tana huna hel, a helemlem ia ngahuros mur eiria. Pe nenge teke ute einalele ero, lape NeHalang saua rera poingaporeke ngana mur ero pule.

Iesus I Tunginga Nenge Mene Mule Ita23 Pe poinga nei, te poia nga ure nenga

ich ana mana. Pe i opene mana nga uretoto ngana mur nenga tapa. Pe nga uretoto ngana nemur, tunginga e nge uranatoto nga huros nemur lape helemlem iairi. 24 Ita ta eteia lo, Kristus teu langa lutnga tapa pe lohot pengpeng nge NeHalangke halau tote ita. Teu langa NeHalang napele nenge ich ana ero. Iange pele nem, iopene mana nga NeHalang nena pele totongana. 25 Tunginga aria soksoke nganamur te mene huros mur eiria pe teteulanga Kileng nenge Heo Ngana Toto ngahesinga lochloch ke te poia reria tungingamur. Pe Kristus poi ke pomam ero. Ilanga lut nga tapa pe tunge i sipona langeNeHalang ke ellemanape emulemana ero.26 Nenge teke Iesus poia poinga nem keemule mana, toinge takisia ana melme-lenga ke emule mana nga ich nei talunngana nike. Pe nei ero, iange kileng neihetala toto ngana heroi lo. Ke pomalamsio at nga ich nei ke elle mana pe poitunginga ia i sipona lange NeHalang keeina lele ita nga rera poinga poreke nganamur lochloch. 27 Pe ita hana pule ta meteke elle mana pe la tames nga NeHalangmatana ke amnei teu atat nge ita elle peelle nga rera poinga mur. 28 Ke Kristuspoi tunginga ia I lange NeHalang ke ellemana, ke eina lome hulua halang nga reriapoinga poreke ngana mur. Pe I lape athenai ngana mule nga hoena kura. Pe atmule ngana nem, at ke poi tunginga ia Inga poinga poreke ngana mur ero ol. I atke mene pengpeng ia iri nemur nenge tekulala tote I ke tela nga maulinga ke koko.

10Iesus Poi Tunginga Ia I Ke Elle Mana

1 Hotonga nenge Israel mur, i openemana nga ure urana ngana mur nenge teatat nga hoena kura. I ure toto ngana ero.Pomalam, tunginga nemur nenge te poimulmule nga hesinga lochloch, nakuriaero nge helemlem ia iri nenge te teke telarochroi nge NeHalang. 2 Toinge tunginga

nemur te helemlem ia leteria ke te urananga NeHalang matana nike, lape te poimule tunginga pele ero ol. 3 Pe nei ero.Iange tunginga nemur, te poia ke heletemetentene hehei pe hana nga reria poingaporeke ngana mur nga hesinga lochloch.4 Iange pulumakau pe meme mur eirianem, urana ero toto nge lomo hote heheipe hana reria poinga poreke ngana mur.5 Ke pomalam, nga etue nenge Kristus atnga ich nei, hele lange NeHalang ke teke,“Iong lemem taua tunginga e ero toto.

Pe o poia Iau ke E lohot ke Iau non kesingik lo.

6 Tunginga nemur nenge temak lochlochepe nenge te poia ke helemlem mul-

mule hehei pe hananga reria poinga poreke ngana mur,O iech ele ero toto.

7Ke pomalam E hele ke E teke, ‘NeHalang,Iau koloi E at lo.

E at ke E nanas taumene lememngamke pomanga tehas sio ngaria ia nga alalaha

ke ulolo.’ ”8 Nga tele ngana Kristus hele ke teke,“Iong lemem taua tunginga e ero toto. Petunginga nemur nenge temak lochlochepe nenge helemlem ia iri nga reria poingaporeke ngana mur, o iech ele ero toto.”(Pe hotonga hele ke teke te poia tunginganemur.) 9 Ke het pe hele mule ke teke,“NeHalang, Iau koloi E at lo. E at ke Enanas tau mene lemem ngam.” PomalamNeHalanghile hote tunginganemurnengatele ngana ana pe hetaua iri nga tunginganenge Iesus. 10 Ke Iesus Kristus nanastau mene NeHalang lemene ngana, pe hilehot mene singina lange NeHalang ke ellemana. Pe nga poinga nem mana, eina leleita lochloch nga rera poinga poreke nganamur.

11 Pe Iuta mur, aria tunginga ana hanamur te popoia aria ume nga etue lochloch.Pe kokoes mana te popoia reria tunginganemur. Pe tunginga nemur nakuria erototonge te lomohote poingaporekenganamur. 12 Pe Iesus poia nena tunginga keelle mana, pe lomo hote ita nga rerapoinga poreke nganamur lochloch pe het-ala ngana ero. Ke het pe la ke are ngaNeHalang ilina ele nenga pen tamalmal.13 Pe nga lamau, are ke kulele mene etuenenge NeHalang hekou sue nena ngarang

9:23: Hip 8:5; 10:1 9:26: Hip 10:10 10:4: Hip 9:13 10:5: Psa 40:6-8 10:10: Hip 9:12 10:11:Exo 29:38 10:13: Psa 110:1

Hipru 10:14 327 Hipru 10:36mur ke apena hekou hitite iri. 14 Ke Iesusnena tunginga elle mana nenge poia nem,hepengpeng tote iri lochloch ngana nengeeina lele iri nga reria poinga poreke nganamur pe tetu ke nek ke koko.

15 Pe Opepengpeng pule heleia ure ne-mur at nge ita ke teke,16 “Helenga tomunga hel nenge imem ul

ke mo ngata hel ia, tang ke mai koi.Nga etue nemur nenge te atat nem,

lape E tal teua lek hotonga mur ngakakaoria

pe Ehas sue iri nga leteria pule”17 Pe pule hele ke teke,“Pe lape letek metene mule

reria poinga poreke ngana mur erool.”

18 Ke poinga poreke ngana mur, NeHalangletena metene mule iri ero ol. Pe nengeteke pomam tunginga nemur nenge temakmak ia iri nem aria ume ero ol.

Tala Rochroi Toto Nge NeHalang Ol19 Iok titik mur, Iesus mete ke eina lele

rera poinga poreke ngana mur ke het lo.Ke pomalam ta matau ero ol. Ta lohaka petateu lange NeHalang nga na pele letenanenge heo ngana toto. 20 Iange Iesus eluerera kue matana heueu ngana e lo, nengeta i teu ia nga huunga palaungana nem ketala nge NeHalang. Pe kue heueu ngananem, ngana laka nenge tung heke I siponake mete pe maul haka mule ke mene muleita lochloch. 21 Ke heueu nei, ita araTunginga ana Non Soke e umume ngaNeHalang na pele ol. 22 Pe poia tunginganga I sipona eina. Pe eina nem lele hiteita pe lomo hote rera poinga poreke nganamur lochloch ke het lo. Pe singira neilemlem toto ke pomanga te lome ita ngaech e nge lemlem toto. Ke pomalam leteranachnai ero pe tai ia letera manmannangana, ke tala rochroi toto nge NeHalang.23Pe ta rahite sara kikina ngana nenge taiiia nei ke kerkereng pe ta ruka mule ero.Iange ure lochloch ngana nenge NeHalanghele ke teke poia, manmanna toto ke lapepoia. 24 Pe ita elle pe elle mutera tautauapekngaramur, pe ta ech ia iri ke te nanasiapoinga nge urana. 25 Poinga nenge taeukiraurau, ta rahite ke kerkereng iangehana hel te hile hote poinga nem lo. Pe ita,

ta poi ke mange iri ero iange Non Soke anaetue koi heroi lo.

Tatal Sue NeHalang Tuna Ero26 A longo ke nek, helenga manmanna

toto ngana ta mene ke het lo. Pe nengeteke tala mulmule ke ta popoi poingaporeke ngana mur kura, lape tunginga eero ol nge lomo hote rera poinga porekengana mur. 27 Nenge teke tunginga neiero, lape mataunga palaungana mene ita.Iange NeHalang lape nau teu at nge ita ellepe elle. Ke het pe iri nenge te heto ngarangia NeHalang, lape oan ngau lala hite iri.28Nenge teke hana nai ma mol te hottauanone nge longo taua hotonga nengeMosesero, lape leteria poreke ia i ero pe te hunei ke mete sapele. 29 Pe pomere toto ngemele nenge heit kou hule Iesus nga apena?NeHalang tuna eina lome i lo. Pe i poisus mule ia NeHalang Tuna eina ke mangaute pele mana. Ol pe pomere nge i ol?Pe Opepengpeng letena ia i ke halang lo.Iok, hele porekemule Opepengpeng. Ol peutar lape lohot nge i ol? 30 Ita ta eteia lo,nge NeHalang hele ke pomai, “Nem, Iaulek ke e tuachol ia.” Pe NeHalang hele kemai pule, “Non Soke lape nau teu la kenek toto nge nena hana mur elle pe elle.”31NeHalang tu ke kokoes pe ta matau totonga nenge teke hotaua ita nga rera poingaporeke ngana mur.

A Mes Ke Kerkereng Nga Letemo Man-manna Ngana

32 Iok, letemo metene ure nenge lohotnge imo nge nike, nga nenge a longehelenga urana toto ngana pe letemomanmanna ia. Nga etue nemur, a amneiamelmelenga halang pe a rahite letemomanmanna ngana ke kerkereng toto.33 Nga etue hel, te song lele hule imo pete poi poreke imo. Pe nga etue hel, a tekea koko teu luluch nge iri nemur, nengehana hel te poia iri ke pomam pule. 34 Peimo a koko teu luluch nge iri nemur nengetetu nga tuele au ngana, pe a iech mananga etue nenge te ua toto ia lemo ure mur,iange a eteia ke lape a mene ute e ngeurana toto kura, nge lape tu ke mala. 35Kepomalam letemo meena ero pe a mes kekerkereng mana iange lape a mene urumopalaungana nga hoena kura. 36Atu ke nek

10:16: Jer 31:33; Hip 8:10 10:17: Jer 31:34 10:19: Hip 4:16 10:20: Mat 27:51 10:22: Lev 8:30;Ezk 36:25; Epe 5:26 10:25: Hip 3:13 10:26: Hip 6:4-8 10:27: Isa 26:11 10:28: Deu 17:6; 19:1510:29: Mat 12:30-32; 10:30: Deu 32:35-36; Psa 135:14 10:34: Mat 5:11-12; 6:20

Hipru 10:37 328 Hipru 11:13mana pe ames ke kerkereng pe a nanasmene NeHalang lemene ngana. Pomalamlape a mene ure urana ngana mur nengeNeHalang heleia lo ke teke tunge langeimo. 37 Iange NeHalang na helenga murnenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“Etue sase ero ol pe i nenge atat nem

lape at sapele pe poi hulul ero.38 Pe lek hana mur nenge te pengpeng

mana,lape leteria manmanna pe tetu ke te

maulul.Pe nenge teke elle nge iri ruka ke la mule,

lape e iech nge i ero ol.”39 Iok, iri nenge te ruka mule nem, NeHa-lang heporeke hule iri ke te het toto. Peita tatu teu luluch nge iri ero. Iange italetera manmanna pe lape ta mene sapelemaulinga ke koko.

11Letera Manmanna Ngana

1 Letera manmanna ngana ume nganapomai: Ta teke taes tote ure urana nganamur nenge lape lohot nge he kura. Keletera manmanna pe ta kulala mana ol.2 Pe ratete mur nge nike, NeHalang iechtoto nge iri, iange leteria manmannangana pomai mana.

3 Nga letera manmanna ngana, ta eteiake NeHalang ala hote tapa pe ich. Pe iume hote ure nemur nga ute e nge ta naueero, hele mana pe ure nemur te lohot. Urenenge ta esia ngamataraheueunei, ta tekema NeHalang ume hote nga ute e nge taesia nga matara, pe i ero.

4 Pe nga Apel letena manmanna ngana,poia nena tunginga nge urana toto langeNeHalang. Pe Kaen ero. Pe NeHalangmene Apel nena tunginga mur iange Apelletena manmanna nge I. Ke pomalam Ne-Halang hetue Apel ke non nge pengpengtoto. Pe Apel mete ke ulolo pe nga letenamanmanna ngana, hele atat nge ita kura.

5 Pe nga Enok letena manmanna ngana,metenga mene i ero. Pe mele hottaua iero ol iangeNeHalangmene totomene i kelalo. NeHalang na helenga nemur nengetehas sue ke ulolo, hele ke teke: Enokletena manmanna toto pe poia NeHalangke iech toto nga nena poinga mur. Poma-lam NeHalang ua toto ia i ke la. 6 Nenge

teke letem manmanna nge NeHalang ero,lape o poia NeHalang ke iech ke mere?Iange mele nenge teke at nge NeHalang,letena manmanna tala ke NeHalang I nonnge tu ke kokoes. Pe pule letena man-manna ke NeHalang I non nge poi ke nektoto lala nge iri nenge muteria toto ke telala nge I.

7 Iok, nga Noah letena manmannangana, longo taua NeHalang na helenganga ure nemur nenge kolkolia iri pe lapelohot nga hoena kura. Pomalam longotaua NeHalang ke ume ia imot palaunganae pe i pe nehei pe tutuna mur tetu kete maulul. Ke nga poinga nenge longotau mene NeHalang, teke heneue heheipe hana nenge te poreke nga NeHalangmatana. Ke nga Noah letena manmannatoto ngana nem, NeHalang hetue i ke nonnge pengpeng.

8 Iok, nga Apraham letena manmannangana, longe NeHalang na iunga pe hile-sue na kileng pe nanas pulut mene kelanga kileng e nenge NeHalang teke tungelange i. 9 Ana non lohot nga kileng nemnenge NeHalang hele ke kerkereng ke teketunge lange i. Rahite letena manmannangana pe lele na pelpele mur nga kilengneu pe tu ke pomanga none nge at ngakileng tau ngana. Pe Isak pe Iakop pule.Iange NeHalang heleia helenga elle manalange iri. 10Apraham poi ke pomam iangekulala mana nge teke esia kileng nengemes haka nga huna nenge NeHalang isipona letena tuanin hote pe lung heke.

11 Pe pule nga Apraham letena man-manna ngana, lohot ke i Isak temene.Iange i tuauna toto lo pe nehei Sara pulemes tamane mana. Apraham letena man-manna nge NeHalang nge rahite na he-lenga nem pe pallaklaka ia ero. 12 Ke nonelle mana nei, tuauna ke teke metmete lo.Ol pe na tete mur te lohot ke iri hulua totomule ke pomanga itochmur nga tapa sanape iri halang toto ke pomanga peipei ngaruach ilina.

13 Ke hana nemur, leteria manmannanga NeHalang na helenga pe te mete pe temene ure nemur ero. Pe ure nemur, iri tenaue ke sase toto lalo pe te esia ure nemurnge lape te lohot pe te iech ele tote. Tehelepengpeng lange hehei pe hana ke te teke,

10:37: Hab 2:3-4 11:1: 2Ko 5:7 11:3: Gen 1:1; Psa 33:6; Ioa 1:3 11:4: Gen 4:3-10 11:5: Gen5:21-24 11:7: Gen 6:13–7:1 11:8: Gen 12:1-5 11:9: Gen 35:12 11:11: Gen 18:11-14; 21:2; Rom 4:1911:12: Gen 15:5; 22:17 11:13: Gen 23:4; 1Ch 29:15; Psa 39:12; 1Pi 2:11

Hipru 11:14 329 Hipru 11:32“Imem lemem kileng unne nga ich nei erototo.” 14 Pe nenge teke ta longe mele helnge te hele ke mau, ta etei mellehe meneke iri te kulele kileng e nge lape te hetueke iri siporia reria kileng. 15 Pe nenge tekeleteria tu hit menmene reria kileng nengete hile sue, lape tela mule lo. 16 Pe neiero. Iri te teke tela toto nga kileng e ngeurana, nge tu nga lut nga tapa. Pomalamalngaria hot langeNeHalang ke te teke ariaNon Soke I. Pe NeHalang iech toto nge tehetue I ke pomau iange I sipona ume hotekileng e ke tu lo. Pe iri nemurnenge leteriamanmanna nge I lape tela ke tetu ia.

17-18 Pe NeHalang hele lange Aprahamlo ke teke, “Nge tum Isak mana lape epoia lem tete mur, ke te lohot ke iri ha-lang toto.” Iok, nga etue nenge NeHalangollaka hote Apraham letena manmannangana, Apraham teke hun mule tuna Isakke poi tunginga mule ia lange NeHalang.Ke poinga nem, Apraham poia nga letenamanmanna ngana, 19 iange Apraham eteialo ke teke: Nenge teke hune tuna Isak kemete, lape NeHalang I sipona hemaul hekemule. Ke nga poinga nem, Aprahammenemule tuna nga metenga lo.

20 Iok, nga Isak letena manmannangana, pete Iakop iri nai Iso pe ure nemurnenge lape NeHalang poia lange iri nge hekura.

21 Iok, nga Iakop letena manmannangana, pete Iosep tutuna mur nga etuenenge teke metmete lo. Pe rahit ala tuananga nena kula pe heto heke NeHalang.

22 Pe nga Iosep letena manmannangana, hele hote Israel mur te lohakangaria nge Ekipto, nga etue nenge tekemetmete lo. Pe pule hele urume kolunange lape te poia ke mere.

23 Iok, ngaMoses tana pe temene leteriamanmanna ngana, te talkome i ke teio irimol nga etue nenge te hoe i. Iange iri teesia Moses nge nakuna urana toto. Poma-lam te longo taua non soke nenge Ekiptona helenga ero pe te talkome Moses. Tepoia poinga neu pe te matau ero pule.

24 Pe nga Moses letena manmannangana, i soke toto lo pe lemene ero ngete hetue i ke tana ne Parao tuna heingana.25 Pe lemene ero nge singina iech mana ia

poinga poreke ngana mur. Iange iechinganenga poinga poreke ngana nem tu kemala ero. Pe i teke urana nge la ke tululuch nge NeHalang nena hana mur, keamneia melmelenga pule. 26 Pe Moseseteia ke kue nenge ta nanasia Kristus, anamelmelenga halang, pe uruna lohot ngehe kura. Pe i teke melmelenga nem, iure palaungana toto nga umtutuna pe ureurana ngana mur nge Ekipto.

27 Iok, Moses letena manmanna totonge NeHalang. Pomalam lohaka pe uanga kileng nenge Ekipto. Pe naungaalaana non nenge Ekipto letena inin tauaMoses pe Moses mataua i ero. Ita takolkolia NeHalang nga matara. Pe Mosesletena kerkereng toto pe poia poinga neuke manga esia NeHalang nga matana lo.28 Pe nga Moses letena manmanna ngana,hune sipsip ke Israel mur te ngaua, ngaetue palaungana nenga Ingatoto. Pe helelange iri ke te hepore sipsip eina nga reriapele matana nga piunga mur. PomalamNeHalang nena angkelo nenge hunun, sioat pe hune aina kinkino ngana tatamannatengene ana mur nge Israel ero.

29 Iok, Israelmur leteriamanmanna totonge NeHalang, pomalam te i tele nga Ru-achRemenmenngana ke pomanga teii ngakileng hal ngana. Pe Ekipto mur te tekete nanas pe Ruach nem salala hite iri ke temete.

30 Pe pule Israel mur leteria manmannatoto nge NeHalang, pe te rahite leteriamanmanna ngana nem ke pomanga reriakaleu. Pe tei ke te heliliu hitite kilengnenge Ieriko ke etue iri rahtele nai. Ol pekileng neu ana mapuo nenge te lung hekenga um, toto marang sio ke het.

31 Pe hei e nge ene Rahap, I salaungakina ia. Hei nem letena manmanna totonge NeHalang. Pomalam halaua hana Is-rael nai nenge te ute kileng nenge Ierikoana olounga. Ke letena manmanna ngananem, halaua i ke mete nga etue nem ero.Iri mana nenge lemeria ero nge te nanasiaNeHalang, te mete lochloch.

32 Ke lape ta nana lala kura kai?Nananga halang tu kura, pe lape e nanasakilil langa hana nemur ero ol. NgeKitionpe Parak pe Samson pe Septa pe Teuit pe

11:17-18: Gen 21:12; 22:1-14 11:19: Rom 4:17 11:20: Gen 27:27-29, 39-40 11:21: Gen 47:31–48:2011:22: Gen 50:24-25; Exo 13:19 11:23: Exo 1:22; 2:2 11:28: Exo 12:21-30 11:29: Exo 14:21-3111:30: Jos 6:12-21 11:31: Jos 2:1-21; 6:21-25; Iei 2:25 11:32: Jdg 6:11–8:32; 4:6–5:31; 11:1–12:7; 13:2–16:31;

1Sa 1:1–1Ki 2:11 11:33: Dan 6:1-27

Hipru 11:33 330 Hipru 12:9Samuel pe Hetatalonga mur. 33 Iri, ngaleteria manmanna ngana mur, te hunelluluch nge kileng nemur nga tau, pe tehekou susue iri. Pe tenau ele reria kilengmur, nga poinga nge pengpeng mana,pe te mene ure nemur nenge NeHalangheleia, ke teke tunge lange iri. Tera elelehuros papalauna nenge te hunun haria.34 Pe te hemetmete oan papalauna, pe teelelele io ana. Nga tele ngana, kikiria eromukam. Pe nei ol, kikiria ngana halang,pe te lohot ke iri hunelinga hel ana nonmur, nge reria kerkerenga palaunganatoto. Kileng nga tau ana palinga hel anahana mur teat pe hana nemur, te hekousue iri pe te lopeparai ia iri. 35Pehehei hel,nga leteria manmanna ngana, aloria murte maul haka mule nga metenga. Pe irinenge te amneia melmelenga palaungana,te chumele mene ol. Iange hana hel telaua iri ke te teke te helosio ia leteriamanmanna ngana mur. Pe iri lemeriaero nge te saua leteria manmanna ngana.Pomalam te takis mene melmelenga nemke te mete, pe te maul haka mule ngarialape tetu ngaria urana toto ol nga nengatele ngana.

36 Pe hana nemur hel te hele poreke iripe tenos hule iri. Pe hel te laua iri pe tekale hite peria pe tesau teua iri langa tueleau ngana. 37Pe hel te tamal hune iri, pe helte chatoa iri nga luaria, pe hel te hune iringa kakop. Hel te heron menmene mememur uliria, nem pe sipsip uliria pe te poiporeke tote iri. Pomalam tetu pulut manape reria ute e ero ol. 38 Tei rara mananga ich sana lomona pe nga sasana mur.Pe tetu manmana nga rika mur pe ngapolo mur. Iri te urana toto nga NeHalangmatana pe hehei pe hana nga ich nei tepurpure iri ero toto.

39 Pe hana nemur leteria manmannange NeHalang. Pe NeHalang heto heketote iri pe tatalo ele ita lochloch rera uree nge urana toto. Pe ure urana ngananengeNeHalang heleia ke teke tunge nem,elle nge iri mene ero kura. 40 Iange ngaNeHalang letena, teke iri nemur iri mukange ita ero. NeHalang lemene ke teke poiairi pe ita ke ta pengpeng toto nga etue ellemana.

12NeHalang Hetore Tutuna Mur Ita

1 Iok laol, hehei pe hana nemur nengenike nem, leteria manmanna toto nge Ne-Halang. Pe ngaria koloi teat ke te eukirauke te teke tenau ita nge ta song. Pomalamta lohaka ol pe ta song. Pe ta sausueure nemur nenge te meena pe ra poingaporeke ngana mur nenge tak elele ita.Pe ta rahite letera manmanna ngana peta song ke ta ristoto hel, ke la het ngasonginga nei hetala ngana. 2 Pe mataratumana nge Iesus iange letera manmannangana huna mana nge i. Pe nga hoena,lape ta esia letera manmanna ngana nemnganngana nge lohot. Iange Iesus amneiamelmelenga palaungana pe sau sio muleero. Pe pule meia I ero nge te heon hekeI nga manga toto ke mete. Iange naulape esia iechinga palaungana nge kulele Ilo. Ke heueu nei are nga NeHalang nenaarenga palaungana ilina ele nenga pentamalmal.

3 Iok, anau lange Iesus nga kue nengei ia neu. I amneia ure meena ngana murhalang nge hana porekreke ngana mur tepoia lange I. Pomalam imo lemomelei tanape aole sio ero. 4 Iange imo a palhel luluchnga poinga poreke ngana nga kikimo ng-amo ero kura. E teke apal hel ke a makuktoto. 5 Imo letemo lilil ele NeHalang nahelenga nenge hele ke teke tutuna murimo:“Tutuk mur, nenge teke Non Soke poia ute

ke lohot nge imo ke teke hepeng iaimo,

poinga nem urana,pe letemo meena ia ero.

6 Iange Non Soke teke hetore iri nemurnenge lemene taua iri.

Ke I teke lape nosia tutuna murke hetore iri.”

7 NeHalang teke hetore tutuna mur ita,pe nenge teke nos ia ita, tatal chusingaia ero. Ta tatakis mene ure meena nganamur nenge lohotot nge ita. Pe hanalochloch ngana te hetottore tuturia murke pomau pule. 8 Pe nenge teke te nosiaimoero, nakunanenge tetememomur ero.Iange hulua lochloch te mene hengetorope tetemeria mur te nosnos ia iri. 9 Peita lochloch tetemera mur iri non. Pe irite hetottore ita pe ita tatal sue ita pe ta

11:34: Dan 3:23-27 11:35: 1Ki 17:17-24; 2Ki 4:25-37 11:36: 1Ki 22:26-27; Jer 20:2; 37:15; 38:6 11:37:2Ch 24:21 12:1: 1Ko 9:24-25 12:5: Job 5:17; Pro 3:11-12; Hem 3:19 12:7: Deu 8:5

Hipru 12:10 331 Hipru 12:27

longo tautaua iri. Pomalam mana tatalsue ita pe ta longo taua temere NeHalang.Iange I nauele opere mur lochloch ke tamene maulinga ke koko. 10 Pe tetemeremur nga ich nei, te teke te hepeng ia itanga rera poingamur nga etue choro nganamana. Pe NeHalang hepeng ia ita ke talohot ke ta pengpeng toto ke pomange I.11Nga etue nenge Temere NeHalang nosiaita, ta amneia melmelenga pe ta iech ero.Pe iri nemurnenge temenehengetoro ngetetemeria mur, hengetoro nem nganan-gana, lape lohot ke urana toto nge iri ngahoena. Nenge poia iri ke tetu ke nek pe tepengpeng toto.

Anau Ala Amo Ke Nek Nga Poinga PorekeNgana Mur

12 Iok, a hekerkereng mule perimo met-mete ngana nemur pe apemo makuk leileingana nemur. 13Pe ai ke a nanasmene kuenge pengpeng mana ke ala. Pomalam lapepekngamo nemur te esia imo pe te lohakake te urana pule.

14 Pe nenge teke ai ke nek ero, lape aesia NeHalang nakuna ero toto. Poma-lam a totoi toto ke atu ke nek luluch ngehehei pe hana, pe ai ke a pengpeng toto.15NeHalang letena ia ita ke mene mule italo. Pe ta nauala hel nge ita ke nek, iangelape poinga poreke ngana e, matana hotnge mele pe haka ke au hite ita lochloch.16 Pe a nauala ke nek pule iange lape melehel te iskeke hot ke te tangtango heheipe hehei te tangtango hana. Pe poinganem, iri te tango rere iechinga nenga etuechoro ngana ana mana. Pe leteria metenetetu ngaria nga hoena ero ke mange Iso.Iso ha tala ke i lape mene temene nenaure mur. Pe ero iange letena tu mananga ngaunga nenge ngaua, pe iech ele ngaetue choro ngana mana. Pe hile hot menenena petanga nge temene pe temene naure mur nenge i lape mene iri. 17 Ol penga hoena, teke la ke mene petanga nempe temene na ure mur. Pe ero ol. Ana nontang toto ke teke mene pe ero toto, iangekue e ero ol nge hul mule poinga nengepoia neu.

18 Iok, imo aat nge NeHalang ke po-mange lemo tete mur ero. Iri tela ngahengene nge Sinai pe te esia oan sapellalangana pe kileng chantom ngana nenge au

toto, pe te amneia tuttula palaungana pe19 te longe ngalumpaena nge alngannganape te longe NeHalang nge helele. Te longeke mau pe te hele lange Moses ke te teke,lemeria ero toto nge te longo mule he-lenga e. 20 Pe te matau toto iange te longeNeHalang nge hele ke teke, “Nenge tekenonema huros e i haka nga hengene nei, atamal hune ke mete.” 21 Pe Moses esia urenemur pe matau toto pe hele, “Iau pule ematau toto pe e loiloi.”

22 Pe imo a poi ke mange lemo tete murero. Imo aat nga hengene nenge Saion,nga NeHalang nenge maulul nena kilengpengpeng. Kileng Ierusalem nenge tu ngalut nga tapa. Pe angkelo mur nga kilengnem, iri halang nge halang toto. Iri teeukirau pe te iech ke elela. 23 Imo aat kea lohot pe NeHalang tutuna mur nenge iritala, te eukirau ke te iechech. Pe iri tehassue eria mur nga lut nga tapa ke ulolo. Peimo aat ke a lohot nge NeHalang lo. PeNeHalang I non nenge amnei teueu nga itaelle pe elle rera poinga mur. Imo aat ngehanangeNeHalang poia iri ke te pengpengtoto operia mur. 24 Imo aat ke a lohotnge Iesus lo. Pe NeHalang poia helengatomunga hel heueu ngana e, nge nenahana mur. Pe Iesus tu nga tunangana ngeNeHalang pe hanamur nga ich. Pe I siponapoia helenga tomunga hel heueu ngananem ana ume ke lohot ke manmanna. Peimo aat pengpeng nga Iesus eina nengelome ita ke ta lemlem toto. Pe Iesus einanemhelengana urana toto nga nenge Apeleina.

25 Iok, heueu nei a longo ke nek totonga NeHalang na helenga pe a longo oleero. Iange iri nemur lemeria ero nge telongo taua na helenga nenge tung hotenga ich, pe te ua nga ure meena nganaero. Pe nenge ita, NeHalang tu nga tapa pehele atat nge ita heueu nei. Pe nenge tekelemere ero nge ta longo lange I, ta talkomengamatana ero toto. 26Nge nikeNeHalanghele nga hengene nge Sinai pe ich rur. Peheueu nei hele ke kerkereng toto ke teke,

“Lape E poi mule kileng ke rur ellemule. Pe nei ol lape E herure ich pe tapapule.” 27 Helenga nenge NeHalang tekepoia kileng ke rur “elle mule,” nem taetei mellehe mene ke ure lochloch ngana

12:11: Iei 3:17-18 12:12: Isa 35:3 12:13: Pro 4:26 12:16: Gen 25:29-34 12:17: Gen 27:30-4012:18: Exo 19:16-20; Deu 4:11-12 12:19: Exo 20:18-21; Deu 5:22-27 12:20: Exo 19:12-13 12:21: Deu

9:19 12:24: Gen 4:10; Hip 8:6 12:25: Hip 2:1-3; 10:26-29 12:26: Hag 2:6

Hipru 12:28 332 Hipru 13:15nenge I sipona ume hote iri, lape te hetlochoch. Pe I ume hote ure urana nganamur hel ke tetu. Pe ure nemur te rur ero.

28 Ke pomalam ta iech pe ta hele uranatoto lange NeHalang iange mene teua itanga nena naualanga pe nekinga. Pe nenanaualanga penekinga nem, ute ngeherureero toto. Pe ta heto heke I ke pomai: Tamatau ala rera pe ta helete ininia I ero totool. 29 Iange ara Soke NeHalang, pomalakanga oan sapellala ngana nengemilang totope ngau ulu hite ure ke het. Pemele nengeteke longo tauaNeHalang ero, alaka ana kenek toto nge i.

13Poinga Nenge Ta Poia NeHalang Ke Iech

1 Iok, nga lek helenga hetala ngana, eteke e hele lange imonga poinga hel nengepoia NeHalang ke iech. Atu pe lememotaua pekgamo mur ke pomanga titimomur pengpeng. 2 Pe mele hel nenge teatnga kileng tau ngana, amene teua iri langalemo pele. Mele hel te poia poinga nei lope temene teua angkelomur. Pe iri siporiate eteia ero. 3 Pe letemo metene iri nengetetu nga tuele au ngana pule. Pe a halauairi ke pomanga atu teu luluch nge iri ngatuele au ngana. Pe nenge teke mele hel tepoi poreke pekngamo mur, ala ke a halauairi pe a takisia aria melmelenga pule.

4 Iri nenge telei hel, tenau ele aria leingake nek pe tetu ke tenek hel mana kepomanga reria helenga nenge tetom telehelia nga telei hel ngaria. Pe a poia amoleinga ke lemlem nga NeHalang matana.Iange NeHalang lape nau teu lange imo kenek toto, nga nenge teke none la ke maluluch nge heie nenge nehei ia ero pe heiela ke ma luluch nge none nge ene ia ero.

5Amemelei ia poinga nenge a teke lemoumtutuna halang ero. Lemo ure nemurnenge tu nge imo nem lo, het lo la. IangeNeHalang I sipona hele ke teke,“Lape E ua amo ero toto.

Pe lape E nau sio mene imo ero pule.”6 Ke pomalam ta hele nga letera man-manna ngana ke ta teke,“Non Soke i toro mana halaulaua iau.

Pomalam e matau ero ol.Pe mele pele nakuna ero toto

nge poia ute pele at nge iau.”

7 Pe pule letemo metene amo soksokengana mur. Iange iri te hele hot teleNeHalang nena helenga lange imo. Peletemo metene leteria manmanna ngananenge te nanasia Iesus nga tetu ngaria,ke la het nga etue nenge te mete ia. Iurana toto nge a nanasia poinga nengehana nemur te poia nem. 8 Iange IesusKristus tu ke pomaimana nge nike toto, keat heueu nei pe nga etue lochloch ngananemur nga hoena pule.

9 Ke pomalam a longo tau pulute hanahel reria helenga ero. Iange lape te chan-nanga ole mene imo, pe la te hile siomene imo pe a poi koukou rara mana ol.Ita letera metene NeHalang letena porekengana nge ita ke nek. Pomalam lape hek-erkereng ia ita ke tames ke kerkereng. Pea nanasia hotonga kinkino ngana nemurnga ngaunga ero. Iri nenge te nanasiahotonga nemur, hotonga nem halaua iriero toto. 10 Ita ara hatanga e tu. Petunginga ana hana mur nenge Israel nem,te ngaua ngaunga e nga ara hatanga nemero toto.

11 Tunginga ana hana mur aria soke emenmene sipsip pe pulumakau eiria ke telalaia nga NeHalang na pele letena nengeheo ngana toto. Pe nga lamau te poitunginga ia lange NeHalang ke te teke tehelemlem ia poinga poreke ngana mur. Pehuros nemur singiria temak heke iri ngaoan, nga pele neu ana aeteme nge hot.12 Pe poinga nem te poia lange Iesus pule.Ke te mene hote Iesus nga kileng nengeIerusalem ke lange hot pe te hune i kemete. Pe eina lele ke lome ita lochloch ngarera poinga poreke ngana mur. Ke tatuke ta lemlem toto nga NeHalang matana.13Ke pomalam, ita pule ta nanas hote Iesuslange hot. Nga kileng unne nenge tenausio mene I pe takisia ana melmelenga kela mete sio mana. Ke ita, tahot la keta amneia ure meena ngana nemur pule.14 Iange ra kileng e nga ich nei ero nge lapetatu ia ke kokoes mana ol. Pe ra kilengnem, ta tango rerere pe ngana kou atatkura.

15 Ke pomalam ta heto heke tote Ne-Halang nga Iesus ene. Pe poinga nemta rahite ke pomanga rera tungina nengelala nge NeHalang. Pe kokoes mana harra

12:29: Deu 4:24; 9:3 13:2: Gen 18:1-8; 19:1-3; Rom 12:13 13:4: Epe 5:5 13:5: Deu 31:6, 8; Jos 1:513:6: Psa 118:6 13:7: 1Ko 4:16 13:9: Rom 14:17 13:11: Lev 16:27 13:12: Ioa 19:17 13:13:

Hip 12:2 13:14: Hip 11:10, 16; 12:22 13:15: Psa 50:14, 23 13:16: Pil 4:18

Hipru 13:16 333 Hipru 13:25heto hekeke NeHalang ene. 16 Pe letemometene ke apoi ke urana lange nei ngamomur. Nenge teke mele na ute ero, a halauai ke a tung nena. Pe a rahite poinga neike kerkereng. Iange poinga nei, pomangalemo tunginga nenge lange NeHalang. PeNeHalang iech toto ia.

17 Pe ute pule, a longo taua mele helnenge iri mukmuka nge imo. Utar nengete hele ke te teke a poia, atal sio mene imope a longo tau mana ke a poia. Iri, te kilape teta eingaria ke nek ero, pe kokoes teume ke kerkereng toto ke tenau ele opemomur. Iange iri lape te henin hote aria umenem lange NeHalang kura. Pe nenge tekea longo taua iri ke nek, lape te iech manange te poia aria ume nem. Pe imo lape aiech pule.

18 Pe e teke e hele lange imo ke a het-alau emem lange NeHalang pule. Imemmo teke moi ke mo nanas mene poingange pengpeng ke kokoes. Pomalam, ngaletemem nge teu, mo amneia ute pele ngeporeke ero. 19 Pe e teke a hetalaulau akke kerkereng toto lange NeHalang ke elamule nge imo ke ueiuei mana.

20-21 Iok, e hetalaulau amo mukam: Ne-Halang nenge poia letemo ke ma ke nek,tung lochloche ure urana nganamur langeimo ke a poia i sipona lemene ngana. Isipona hemaul mule Non Soke Iesus ngametenga. Pe henonou hote I ke I Non Sokepe nauele mule NeHalang nena hana murlochloch. Ke pomanga non nenge nauelelenena sipsip mur. NeHalang hemaul muleIesus iange eina hekerkereng ia helengatomunga hel heueu ngana nem. Pe he-lenga tomunga hel nem, lape tu ke kokomana ol. Pe pule, e hetalaulau ara ke e tekeNeHalang ume teu nge ita ke poia lemenengana nga letera. Ure nem lohotmanangakerkerenga nenge Iesus Kristus! Pomalamta heto heke tote ene nga etue lochlochsapele. Manmanna!

Helenga Hetala Ngana Mur22 Iok titik mur, lek helenga hetet lo pe

e teke asis pe a longo ke nek toto, ngahelenga nenge hekerkereng mule imo kea nanas mene kue nenge pengpeng. Pealalaha nenge ehas ia nei choro mana.

23 Pe pule e teke e hele tote tira Timotilange imo. Timoti kou te lohe hote i ngatuele au ngana lo. Pe nenge teke at ke

ueiuei, lape imem nai ape mola mule kemonau mule imo.

24 Pe a heleia lemem iechinga palaun-gana lange amo papalauna mur, pe ngeNeHalang nena hana mur lochloch. Petitira nemur nge Itali te hekule reriaiechinga palaungana lange imo pule.

25 Lape NeHalang nauele imo ke nek, pepoi ke nek toto lange imo ke kokoes.

13:17: 1Te 5:12 13:18: Ume 24:16; 2Ko 1:12 13:20-21: Jer 32:40; Ezk 37:26; 1Pi 2:25

Ieims 1:1 334 Ieims 1:21

IeimsAlalaha Nenge Ieims HasiaIeims Hekule Na Iechinga Palaungana

1 Iau Ieims koi nenge ehas ia alalaha nei.NeHalang pe Non Soke Iesus Kristus reianon iau. Pe ehas ia alalaha nei ke langemata analoch pe nai nenge Israel nenge teua parai ke tetu nga kileng lochloch ngananga ich. Pe lek iechinga palaungana langeimo lochloch.

Lete Manmanna Ngana Pe Lete MatanaNgana

2 Iok titik mur, nenge teke ure meenangana halang te lohot nge imo, letemomeena ia ero. A iech mana. 3 Iange ure ne-mur nenge te lohotot nge imo nem te tekete helosio ia letemo manmanna ngana. Pelape here imo ke nek ke a nanasia poingange urana. 4 Pe poinga urana ngana nem,lape puo ke kerkereng toto nga letemope a henonoua lange hehei pe hana ngaamo ume mur nenge a popoia nga etuelochloch. Pomalam lape a pengpeng totonga NeHalangmatana pe lape ute pele ngeimo ero ol. Pe ure lochloch ngana nengeletemo tautaua iri lape mataria purpur keelle. 5 Pe nenge teke amo hel te etei teu kenek nga ure nemur ero, a onteia NeHalang.Pe i lape halaua imo nga a etei ngamonem. Iange i nge lemene toto ke halautote ita ke ta etei teu nga ure mur nengeta etei ia ero. 6 Pe nenge teke a onteiaNeHalang, letemo manmanna pe letemonachnai ero. Iange mele nenge letenanachnai, letena manmanna ngana sio helhaka ke pomanga ruach ana mee. 7 Pemele nenge poi ke pomam eteia ke lapeNon Soke tunge ute pele lange i ero toto.8 Iange i non nenge letena nachnai nga urelochloch.

Iri Nenge Reria Ure Halang Ero Pe IriNenge Reria Ure Halang

9 Pe tira e nenge nena ute e ero, iechtoto iange NeHalang tal haka tote i ke hetlo. 10 Pe iri nenge reria ure halang toto teiech pule iange NeHalang tal sio tote iri kehet lo. Lape te mete sio mana ke pomangaheilil rorana nenge ulala hot 11 pe chaiamilang ngana makia ke mous pe kalum ke

mete. Pe nakuna urana ngana nem erool, iange losio hot pe lasus sapele. Ke irinemur nenge reria ure halang lape te poike pomalam mana nga etue nemur nengetetu ke tenau elele iri siporia aria umemur.

Ollakanga Poreke Ngana Mur Teat NgeNeHalang Ero

12 Iok, mele nenge ure poreke nganateke takue i pe mes ke kerkereng pe losioero, iech toto iange lape mene maulingake koko ke pomanga uruna. Maulinga kekoko nem, NeHalang i sipona hele ke teketunge lange iri nemur nenge muteria tautote i. 13 Iok, nenge teke ure poreke nganatakue mele ke poia poinga poreke nganae, heo ngana toto nge mele nem hele keteke, “NeHalang koi nenge poia ure porekengana nei ke lohot nge iau.” Nem ero.Iange ure poreke ngana e takue NeHalangero toto. Pe NeHalang helosio ia mele enga poinga poreke ngana ero. 14Ollakangaporeke ngana nemur te lohot iange itasipora letera tu hit mene ure nemur ngaich nei pe lemere tau tote ure nemur. Pelemere tau toto ngara nem takue ita 15 keta losio nga poinga poreke ngana mur.Iok, poinga poreke ngana nemur te puoke kerkereng toto nga letera pe te tungemetenga at nge ita.

16 Atong mur! Iau titik mur imo peanau ala amo ke nek toto koi nga ure ne-mur. 17 Iange poinga urana ngana mur petungingaurananganamurmana sio at ngeNeHalang i sipona. I nge poi hote lemengemur lochloch nga tapa sana. Pe iri, tualeme ngaria hul rarara, pe NeHalang ero.18 Nga i sipona lemene ngana, hemauliaita nga nena helenga nenge manmanna.Pomalam ita ta lohot ke i sipona tutunamur nenge tengene ana. Pe letena ia ita kepalaungana toto nga ure lochloch nengeala hote iri.

Ta Longotau Pe Ta Poia Ume19 Titik mur letemo lilil ele nei ero toto.

E teke urana toto nge a longo ke nek totope a hele ke nek mana pe letemo inin keueiuei ero. 20 Iange lape letemo inin nganapoia lemo arenga ke poreke. Pe NeHalanglemene ke teke a are ke nek pe a pengpengnga NeHalang matana. 21 Ke pomalam ahile hote lemo poinga poreke ngana mur

1:1: Mat 13:55; Ume 15:13; Kal 1:19; 1Pi 1:1 1:2: Rom 5:3-5 1:3: 1Pi 1:7 1:5: Pro 2:3-6 1:10: Isa40:6-7 1:18: Ioa 1:13 1:20: Ecc 7:9 1:21: Kol 3:8; 1Pi 2:1

Ieims 1:22 335 Ieims 2:13nenge a popoia ke te lasus toto. Pe atal sueimo pe a mene NeHalang nena hengetoronenge tue nga letemo lo. Pe hengetoronem lape haka pe hemaulia imo.

22 Nenge teke a longe NeHalang nenahelenga mur pe a nanasia ero, nenge nema channanga mule imo ke het lo. 23 Melehel nenge te longeNeHalang nena helengamur pe te nanasia iri ero, tepoi ke poma-laka nge non nenge nau mulmule i siponaopene nga silonga. 24 Esia opene ke het pelaol. Pe ueiuei mana letena lilil ele mulenakuna nenge esia nga silonga lo. 25 Peimo anau teu la ke nek toto nga NeHalangnena hotonga mur nenge pengpeng totope nenge hemas mule ita ke ta nanasialemene ngana. Anau teu ke nek pe letemolilil ele ero toto. Pe a poia ana ume kepomanga hele ngana. Nenge teke melenem poi ke mai, lape NeHalang pete totei nga ume nemur nenge popoia.

26 Pe nenge teke mele pele lohaka pehele ke teke i NeHalang nena non toto penauele ana hengetau ke nek ero, mele nemchannanga mule i ke het lo. Pe na he-lenga pa nenge teke i NeHalang nena nontoto nem, channanga mana. 27 TemereNeHalang iech toto nge nena hana murnenge te poia poinga mur nenge urana pepengpeng mana. Pe poinga nenge pomamnakuna pomai koi: Te halaulaua aina ne-mur nenge tataria mur pe tetemeria murte mete lo. Te halaulaua hehei pakarkaruna mur pe tenau ele iri ke nek toto ngaaria melmelengamur. Pe pule tetu nga ichnei pe tepuo loko teu pulut teu mene irilanga poinga poreke ngana e ero.

2Mutemo Taua Hulua Lochloch.

1 Iok titik mur pe liliuk mur, letemomamanna nge Non Soke Iesus Kristus lo. Itoro mana nge palaungana toto pe ta hetoheke i. Pomalam atal heke mele hel keiri papalauna nge mele hel ero. A poiairi lochloch ke elle mana. 2 Hana nai lapeteat nge imo ke aole halimo. Nenge na urehalang heronia heroninga urana ngana penena si heon nga talngana. Pe nenge naure halang ero heronia ure muchmuchngana mur. 3 Imo lape apoi ke urana langenon nenge heron ke nek toto nem pe a

hele lange i ke a teke, “Kole, oi at ke okila lakoi nga arenga nenge urana.” Pelape a hele lange non nenge na hengeronmuchmuch nem ke a teke, “Pe iong o mesla ke mau kou, nem pe oat ke o kila sio ngamaruchrue nga apek huna.” 4 Nga poinganei, atal heke tote mele hel pe atal siotote mele hel. Ke nga letemo poreke hulungana a teke mele hel mana te urana toto.

5Titik mur pe liliuk mur a longo ke nek!NeHalang hesilei hote atong nemur nengereria ure halang ero nga ich nei ke het lo.Hesilei hote iri ke leteria manmanna totonge NeHalang pe tetu teu nga NeHalangnena naualanga pe nekinga. Iange irimuteria tau tote i. 6 Pe imo apoi ke neklange atong mur ero. Imo apoi poreke iri.Pe itei toto nenge heporeke imo? Iri nengeria ure halang laka nenge te hemes teuaimo nga haliunga. 7 Pe imo, Iesus nenahana mur toto imo pe iri nenge reria urehalang nem te hele poreke tote Iesus enenge pengpeng pe urana toto.

8 Nga NeHalang nena helenga nengetehas sue ke ulolo, hotonga palaunganae hele ke teke, “Mutemo taua pekngamomur ke pomanga lememo tau mule imosipomo.” Urana toto nge a nanasia ho-tonga nei hele ngana. 9 Pe nenge teke aurana mana nge mele hel pe apoi porekehel, nem a poia poinga poreke ngana pea longo hole taua NeHalang nena hotongake het lo. 10 Mele nenge longo hole tauahotonga chonna unne, longo hole taua ho-tonga mur lochloch ke het lo. 11 Iange Ne-Halang hele ke teke, “O salau lange nonenehei ero.” Pe pule, “O hune mele ero.”Iok, nenge teke o salau lange none neheiero pe o hune mele, nem o longo holetaua NeHalang nena hotonga lochloch kehet lo. 12 Letemo metene ke nek! Ngaure lochloch ngana nenge a heleleia pe apopoia, a nanasia poinga nenge NeHalangpoia lange imo lo. Nenge letena ia imo pemene mule imo nga lemo poinga porekengana mur. 13 Iange mele nenge letena iahehei pe hana ero, NeHalang lape letenaia i ero pule nga etue nenge ta mes ngaNeHalangmatana ke nau teu at nge ita ellepe elle. Pe mele nenge letena ia mele helke kokoes lape sana loiloi nga etue nemero.

1:22: Mat 7:26; Rom 2:13 1:25: Rom 8:2; Iei 2:12 1:26: Psa 141:3 2:1: Ume 10:34; Iei 2:9 2:5:1Ko 1:26-28 2:8: Mat 19:19; Kal 5:14 2:9: Deu 1:17 2:10: Lev 19:37; Num 20:7-12, 24; Mat 5:19 2:11:Exo 20:13-14; Rom 13:9 2:12: Kal 6:2; Iei 1:25; 1Pi 2:16 2:13: Mat 5:7; 18:32-35

Ieims 2:14 336 Ieims 3:6A Henonou Hote Letemo Manmanna

Ngana Nga Ume Mur Nenge A Popoia.14 Titik mur, nenge teke none hele ke

teke letena manmanna toto pe poia umeurana ngana e nge halaua mele ero, nonnem letena manmanna ngana nem lunaero toto. Pe pule, letenamanmanna ngananem lape halaua i ero toto. 15 Iok, tirae ma liura e nena hengeron ero pe anangaunga ero. 16 Pe amo e nge imo lohakape hele lange i ke teke, “Non Palaunganapete iong pe otu ke nek pe o uri ero.” Ohele lange i ke mau ia? O tungtung anangaunga pe na hengeron mur pule? Lemhelenga nem luna ero toto. 17 Ke a nauelo? Imo letemomanmanna nge NeHalang.Pe letemomanmanna ngana nem luna erototo pe lape mete sio mana ke lasus. Iangea henonou hote letemo manmanna ngananem nga ume urana ngana e ero nenge ahalaua mele.

18 Iok, mele lape lohaka pe hele keteke, “Ia potar? None letena manmannamana pe none pule poi menmene umeurana ngana mur. Pa nem, ute pele ero.”Iok, iau lape e tuachol ia mele nem nahelenga ke pomai koi, “Nenge teke nonenem letena manmanna mana pe poia umeurana ngana e ero, lape henonoua letenamanmanna ngana at nge iau ke mere?Iau lape e henonou hote letek manmannangana lange iong nga lek ume mur nengelape e poia ke e halaua mele hel.” 19 Iongletem manmanna ke o teke NeHalang ellemana. Nem urana! Pe uneinei mur puleleteria manmanna ngana elle mana ke po-mange iong. Pomalam temataupe te loiloitoto.

20 Iong nge lape am hauaua iam! Nengeteke o poia letem manmanna ngana nemana ume unne ero, letem manmannangana nem lape mete sio ke lasus mana.21 O naula nge rette Apraham. Non neu,NeHalang tal heke tote i ke i non ngepengpeng nga matana iange teke hunetuna Isak ke poi nena tunginga ia langeNeHalang. 22 A naue lo? Aprahamletenamanmanna pe henonou hote letenamanmanna ngana nga poinga nenge poianem. 23 Ke poinga nenge Apraham poianem, lohot ke pete tote NeHalang nenahelenga mur nenge tehas sue ke ulolo,nenge hele ke teke, “Apraham letenaman-

manna toto nge NeHalang, pe letena man-manna ngana nem poia i ke pengpengtoto nga NeHalang matana.” Pomalamte hetue Apraham ke NeHalang neinganatoto. 24 Ke imo anau, nenge teke letemomanmanna pe a henonou hote nga lemoume mur, lape a pengpeng nga NeHalangmatana. Pe nenge teke letemomanmannape a poia ume pele ero, lape letemo man-manna ngana nem halaua imo ero toto.

25 Iok he Rahap poi ke pomalam pule.Hei nem, salaunga kina mukam. Pe anahei, talkome teua hana nenge te ututkileng ana olounga pe halaua iri ke tenanasia kue e nge altoto ke te ua. Penga poinga urana ngana nem, NeHalangtal haka tote i ke i pengpeng toto ngamatana. 26Ke pomalammele nenge letenamanmanna pe poi hote ume urana ngana eero, letenamanmannangananemmete lo.Nenge teke opera tu teu nga singira ero, tamete lo. Ke nenge teke letera manmannamana pe ta poia ana ume e ero toto, leteramanmanna ngana nem mete lo.

3Tanau Ele Ara Hengetau Ke Nek.

1 Titik mur, imo lochloch ngana a lohotke imo hetoronga ero. Iange a eteia, imemhetoronga nemur, lape NeHalang nau teuat nge imem ke nek toto. 2 Ita ta losioke kokoes nga poinga poreke ngana mur.Pe nenge teke mele heleia helenga porekengana e ero toto, mele nem i non ngepengpeng toto. Pe i lape nauele singinalochloch ke nek toto.

3Anau langa kie nenge ta paue. Ta takuepe nanasia lemere ngana. 4 Iok, anau langaimot mur pule. Imot nemur te papalaunatoto pe tuttula palaungana takiskisia iri.Pe ute e nge kino mana tu nga imotpalaungana nem hoena nga ruach letena.Pe non nenge songongia imot neu aua uresune neu pe imot palleu song ke langa nonneu lemene ngana. 5Ke ure sune nem umeke elle mana ke pomanga ara hengetau.Ara hengetau i ute e nge kino mana pe tuteu nge ita. Pe pomere toto nge teke i totope heleia ure papalauna?

Iok, letemo langa oan nge ngau ulu hitelomo letena. Oan nem talun ke kino manamukam, pe intele nga ae ina mur pe ngaulala ke palaungana toto sapele. 6 Pe ita

2:15: 1Io 3:17 2:18: Kal 5:6 2:21: Gen 22:9-12 2:22: Hip 11:17-18 2:23: Gen 15:6; 2Ch 20:7; Isa41:8 2:25: Jos 2:1-21; Hip 11:31 3:6: Mat 12:36-37; 15:11, 18-19

Ieims 3:7 337 Ieims 4:8ara hengetau pomalaka nga oan. Tu teunga singira ke pomanga poinga porekengana mur nenge tetu nga ich nei. Pe inge heporeke tote tatu ngara pe singiralochloch. IangeNonPorekeNgana i siponapoi heke ae nem.

7 Hana halang tenau ele ure nemurnenge talngaria hihiong pe ngie mur pemarehit pe ruo mur. Te hengau ngaua iripe te hetottore iri ke tetu ke nek. 8 Pemele e nge nauele ana hengetau ke nek erototo. Ara hengetau nei malaka nga nonachunga tana e nge kila ita erochro. I raramana iange achach. 9Pe ita ta heto hekekeara Non Soke pe Temere NeHalang ngaara hengetau mur. Iok, tahul mule pe tahele porekemele nenge NeHalang i siponaala hote i ke nakuna mange i toto. 10 Penga ara hengetau elle nem, ta heto hekeNeHalang pe penpeninga hot mulmule ia.Titik mur, a poi ke pomai ero toto. 11 Imaiech lololo ngana pe ruach mesmes ngana,te pachot ngaria elle mana kai? 12 Pe perope changal mai taria elle mana pule kai?Pe ae keng nganangana lape rora hot kainga haiia tana mai? Ero iam! Ech lololonganapemesmesnganapachot ngaria ellemana ero. Nenge lololo, pachot nganaaltoto nga nenge mesmes.

Eteinga Toto Ngana.13Amo tei letena mallaha pe etei ngana

poi ke nek toto? Teke poi pe mele nemhenonou hote i ke talsio tote i pe tu kenek mana pe poia ume urana ngana mur.Pomalam lape ta etei tote ke mele nemetei toto nga eteinga toto ngana nem.14 Pe nenge teke iong mele nenge samchumchumchumpe o ngunngunu halali, opalut rara ero. 15 Iange o etei ngam nemat nge NeHalang ero. O etei ngam nemat mana nga ich nei. Pe pule Opepeng-peng tunge lange iong ero. Non porekengana tunge lange iong. 16 Ke nga nengeteke sam chumchumpe o ngunngunu hali,lape ramam mallaha ke nek ero pe poingaporeke ngana halang lape te lohot. 17 Peiri nenge te mene eteinga toto ngana ngeat nge NeHalang, reria poinga pomai: Tenanasia poinga nge pengpeng, pe te uranalange pekngaria mur, pe tetu ke tenek iairi, pe leteria poreke ia iri. Pe ramariaurana nge te longo langa pekngaria murleteria tuanin ngana mur, pe reria poinga

urana ngana mur nganangaria lohot, pereria ume mur pe helenga mur te lohotke manmanna, pe te poia lange hulualochloch ke elle mana. 18 Iri nenge tenauele hehei pe hana ke teare ke nek, aria umengana ngana mur laka lohot ke poingaurana ngana mur.

4A Tunge Imo Sipomo Lange NeHalang

1 Imo, lememo tau menmene poingaporeke ngana mur, pe lememo ngamo ne-mur te palhel rara nga letemo. Pomalam,palinga hel pe hunelinga mur te lohototnge imo. 2 Lememo taua ure halang pe amene iri ero. Ke pomalam a ngunngunuia mele hel pe a hune iri. Pe ure nengelememo taua iri nem, a mene ero kura.Pomalam, a hele inin pe a palhel pe amene ero iange a onteia NeHalang ero.3Pe nenge teke a onteia NeHalang nga urenemur, lape a mene iri ero pule. Iange ngaletemo nge teu a teke a mene ure nemurke imo toro mana lemo nenge halau meneimo pe mele ero ol.

4 Imo nge a poreke toto iam! NeHalangna ngarang mur laka mele hel nenge tepoi ke machmam. Mele hel nenge muteriatau tote ure nemur nga ich nei, muteriatauaNeHalang ero toto. Kemele hel nengete teke tema la mana nga ure nemur ngaich nei, NeHalang na ngarang toto laka iri.5NeHalang nena helenga nenge tehas sueke ulolo, luna palaungana toto, pe hele keteke, “OpenengeNeHalanghesio tele ke tuteu nge ita, teke i toro mana nena ita.” 6PeNeHalang letena porekeia ita ke halang.Pe nena helenga nenge tehas sue ke ulolo,hele ke teke,“NeHalang lemene ero toto ia

iri nenge tetal hekeke iri.Pe I letena poreke toto ia

iri nenge tetal sio totote iripe hekerkereng ia iri.”

7 Iok, a tung tote imo lange NeHalangol pe ames ke kerkereng toto pe anau alaamo nge non poreke ngana. Pomalam lapenon poreke ngana nem ua hatal sapeleimo. 8 Ala rochroi toto nge NeHalang.Pomalam, lape NeHalang tu rochroi totonge imo. Imo nenge a popoi poinga porekengana, a lomo hote poinga poreke ngananemur nga letemo pe a helemlem mule

3:8: Rom 3:13 3:18: Mat 5:9; Hip 12:11 4:1: Rom 7:23 4:4: Rom 8:7; 1Io 2:15 4:6: Pro 3:34; 1Pi5:5 4:7: Epe 6:12 4:8: Isa 1:16; Zec 1:3; Mal 3:7

Ieims 4:9 338 Ieims 5:12letemo kema ke nek. Pe imo nenge letemonachnai a poia letemo ke elle mana ngeNeHalang ol. 9 Letemo poreke ia lemopoinga poreke ngana mur pe a tang hottote iri! A hulia lemo melmelinga mur kelanga lemo tangingamur. Pe a iech ngamonem mur ero ol pe nakumo hunun mana.10 Atal sio tote imo nga Non Soke matana,pe I lape inheke mule imo pe tal heke toteimo langa lut.

O Henonou Perim Lange Mele Ero11Titik mur, a hele poreke pe a henonou

perimo lange neingamo mur ero. Melenenge henonou penna lange neingana pehele poreke i, hele poreke hotonga kehet lo pe pule, hesilechlei hotonga. Pemele nenge hesilechlei hotonga, nanasiahotonga mur ero toto. 12 Non elle manange tung hote hotonga mur. Pe I toromana i non nenge hesilechlei. Pe i toromana i non nenge nauelele ure mur pesisparachraia ure mur. Pe iong itei nengeo teke o henonou perim lange neingam kepomam?

Imo Nenge A Teke Imo Toto, Anau AlaAmo Ke Nek

13 Iok a longo, imo nenge a lohaka pe ahele ke a teke, “Heueu ma nge rou, lapeta lohaka ke tala nga kileng tau ngana helpe tatu ke hesinga elle. Pe ta umumeiaara ume nemur nenge ta menmene umtu-tuna.” 14 Iong o hele pulut mana. O eteiautar nenge lape lohot nge rou pule? Iongopoi ke pomanga mo. Iange mo sio pe tuke etue choromana pe hetmule lo. 15 Iong,toinge o hele ke o teke, “Ita lape ta poi kemai pe mai nga Non Soke lemene ngana.”16 Heueu panei o heto heke tote iong kehet lo. Pe palutinga pa nenge pomamporeke toto. 17 Pe mele nenge eteia ureurana nganamur pe popoia ero, mele nempoia poinga poreke ngana nga NeHalangmatana ke het lo.

5Imo Nenge Lemo Ure Halang Anau Ala

Amo Ke Nek1 Imo nenge lemo ure halang, a longo ke

nek toto! Letemo hoa imo pe a tangtangiange ure meena ngana halang lape telohot nge imo. 2 Lemo kole hoena nemur

nenge a teke lape halaua imo, te lapusahulu lo. Pe pule kankan te ngau ule lemohengeron mur ke het lo. 3 Pe lemo urechalemlem ngana mur nenge koikoi pehussu, singiria karkare ulu ke het lo. Peure karkare ngana nemur henonou hotpengpengia ke imo a poreke toto pule. Pei lape ngau lala hite singimo ke pomangaoan. A takiraurau lemo kole hoena ngahalang nike ke at heueu nei. 4 Pe a oliahana nenge te lamlamo amo ero. Pe hananemur te tatara amo nge NeHalang ke hetlo. Pe Non Soke Nenge Palaungana Totolonge hana nemur reria tanginga ke het lo.5 Imo atu nga ich nei, lemo ure halang peatu ke a iechmana. Pe a helumhote imo kepomanga kie nenge lum toto pe tesie hekepe te hune ke mete. 6 Pe apoi poreke pe ahune atong mele hel nenge reria huna erolange imo.

Tatu Kenek Mana Pe Tanau Ala Mana7 Titik mur, tatu ke nek mana pe ta nau

ala mana nga Non Soke at mule ngana.Anau lange non nenge tue ana ume pekulkulelemene ana ngaunga nge haka ngaich. Pe pule tu ke nekmanape kulelemenepitte hesio ngana nga ana etue. 8 Pe imopule a poi ke pomalam. A kulkulala manape ames ke kerkereng, iange Non Soke anaetue nenge lape at muleia, at rochroi lo.9 Titik mur, a ngunngunu hel nge imo ero,pomalam lape NeHalang henonou hotelemo poinga poreke ngana mur ero pule.Ana non koi at ke mes nga pele matana lo!

10 Titik mur, a nanasia poinga nengehetatalonga mur. Teat pe te helele ngaNon Soke ene, pe ure meena ngana halanglohot nge iri. Pe atong mur te chum elepe te takis mene ure meena ngana nemur.11 Pe ita ta eteia ke iri nenge te poi kepomam, te iech toto. Imo a longe nananganenge ne Iop lo? I takisia ana melmelengape tu ke nek mana. Pe nga hoena, NonSoke hemas mule i. Ke ure nem, Non Soketeke hetoro ita ia. Non Soke letena poreketoto ia ita pe poia ita ke nek toto.

12 Titik mur, ure palaungana e pule po-mai. A heto pulut mene NeHalang eneke hekerkereng ia lemo helenga mur ero.Pe a hetue ute pele nga ich nei ero pule.

4:10: Job 5:11; 1Pi 5:6 4:12: Rom 2:1; 14:4 4:13: Luk 12:18-20 4:14: Psa 39:5, 11; Pro 27:1 4:17:Luk 12:47 5:2: Mat 6:19 5:4: Deu 24:14-15 5:5: Luk 16:25 5:7: Deu 11:14; Jer 5:24 5:8: Rom13:11-12; 1Pi 4:7 5:11: Exo 34:6; Job 1:21-22; 2:10; Psa 103:8 5:12: Mat 5:34-37

Ieims 5:13 339 Ieims 5:20Nenge teke a hele ke oe, a hele ke man-manna toto mana. Pe nenge teke a hele keero, a hele ke ero ke manmanna. Pe nengeteke a heto pulutmeneNeHalang ene, lapeNeHalang tuachol ia ke poreke lange imo.

Ta Hetalaulau Nga Letera ManmannaNgana

13 Nenge teke ure meena ngana lohotnge amo e nge imo, mele nem hetalaulaulange NeHalang. Pe nenge teke iechingalohot nge amo e nge imo, mele nem pulepeupeu pe heto hekekeke NeHalang. 14 Penenge teke amo e nge imo singina aleles,hekulo hetalaulaunga ana hana mur ariake teat nge i. Iange iri lape te hetalaulauhite i pe te pasiling heke ure inanganaehech ngana lange i nga Non Soke ene.15 Pe nenge teke o hetalaulau lange NeHa-lang pe letem manmanna toto, lape poiahaleles ke het nge mele nem. Iange NonSoke i sipona hemas mule i. Pe nengeteke mele nem poia poinga poreke nganahel, NeHalang lape letena ia nena poingaporeke ngana mur ero ol. 16 Ke pomalama hele hote lemo poinga poreke nganamur lange pekngamo mur pe a hetalaulauke NeHalang hemas mule imo. Iange irinenge te pengpeng toto nga NeHalangmatana, te hetalaulau ngaria lape lohot kekerkereng pe palaungana toto.

17 Elaisa i non mana ke mange ita. Pe ihetalaulau ke pitte mol ero. Pe pitte molsio ero ke hesinga iri mol pe hakekena.18 Iok, ana non hetalaulau mule ke pittemol ol. Pe la pitte sio at nga lut nga tapake lome ich pe urelu te haka mule.

TaHalauaMele Ke AtMule NgeNeHalang19 Titik mur nenge teke amo e nge imo

ua hot nga NeHalang na helenga man-manna ngana pe mele mene teu mule i,20 letemo metene nei: Mele nenge menemule neingana e nga poinga poreke nganamur, halaua neingana nem opene ngametenga lo. Pe pule, lape NeHalang menepoinga poreke ngana mur halang pe sauairi ke te lasus toto.

5:14: Mak 6:13 5:15: Mat 17:18-20 5:17: 1Ki 17:1; 18:1 5:18: 1Ki 18:42-45 5:19: Kal 6:15:20: Pro 10:12; 1Pi 4:8

1 Petrus 1:1 340 1 Petrus 1:17

1 PetrusAlalaha Elle Ngana NengePetrus Hasia

1 Iau Petrus koi ehas ia alalaha nei. IauIesus Kristus nena hekulkulonga.

E hasia alalaha nei ke lange NeHalangnena hana mur nenge hesilei hote iri petetu lilis rara mana nga kileng hel ngaich. Ana kileng koi nemur: Nge Pontus penge Kalasia pe nge Kapatosia pe nge Eisiape nge Pitinia. 2 Temere NeHalang letenatuanin hot tele nike ke hesilei hote nenahana mur imo pe poia imo ke a pengpengnga ume nenga Opepengpeng. NeHalangteke a longo taua i pe a lohot ke a lemlemnga Iesus Kristus eina nenga mete ngana.

E teke NeHalang henonou hot toteletena urana ngana lange imo pe poia imoke atu ke nek toto.

Kulkulalanga Manmanna Ngana3-4 Ta hele urana pe ta heto heke Ne-

Halang nenge ara Non Soke Iesus Kris-tus Temene. NeHalang letena ia ita kepalaungana toto pe tungemaulinga heueungana nge ita nga nenge hemaul hekemule Iesus Kristus ngametenga. Ke heueuta kulkulele petanga nga ure urana nganamur nenge NeHalang talue nga tapa keteke nena hana mur reria ia. Ke petanganemur, imo lape lemo ia, pe ute pele ngelape heporeke ero pe te erue ero pe lape teporeke ero pule. 5 Imo letemo manmannange NeHalang pe nena kerkerenga lapenauele imoke la het nga etuehetala ngana.Pe lapemenemule imo ke pomanga letenatuanin hot ngana ia lo. 6 Imo a amneiaure meena ngana halang nge te lohototnge imo, pe nga etue nem lape a iech toto.7 Ure meena ngana nemur te henonouhote ke letemo manmanna ngana kerk-ereng toto nge Kristus ke kokoes pe elehaka toto nga um chalemlem ngana nengeuruna ele haka toto. Um nem te holoa suenga oan milang ngana ke chalemlem pe ilape poreke mule pe tu ke koko ero. Peletemo manmanna ngana nem lape poiaimo ke a mene hemalmalinga pe te hetoheke imo nga etue nenge Iesus Kristuslohot nga mallaha. 8 Imo a esia i ero

pe mutemo taua i pe heueu nei pule aesia i ero pe letemo manmanna nge i peiechinga lalalaua imo ke elela. Iechinganem palaungana toto nga iechinga murlochloch pe nakura ero toto nge ta heleurume nga harra. 9 Imo a iech toto iange amenmene ure nenge letemomanmanna ia– ngana laka nenge NeHalang mene muleimo pe tunge maulinga langa opemo mur.

10 Nge nike hetatalonga mur te haliuhote NeHalang letena urana toto ngananga maulinga nenge lohotot nge imoheueu nei. Pe te ume ke kerkereng petenau teu la ke nek toto nga maulinga neiana kue nenge NeHalang lape tunge langeimo. 11 Pe Kristus Opene tu teu luluch ngehetatalonga nemur pe hele lala nge iri ngakue nenge Kristus lape takisia ana melme-lenga pe nga hemalmalinga palaungananenge lape mene. Ke iri tenau teu laiape te tango rara ke nek toto ke te eteiaitei toto nenge i Kristus pe ure nem lapelohot nga etue tei toto. 12 Pe NeHalanghemallaha hote lange iri ke teke reria umenem lape halaua iri siporia ero, reria umenem lape halaua laka imo. Ke heueu neiOpepengpeng sio at nga tapa ke hemutehana hel pule ke te haliu hote helengaurana toto ngana lange imo. Pe angkelomur te teke te etei teu la ke nek toto ngahelenga nem pule.

NeHalang Iua Ita Ke Teke Tatu Ke TaLemlem

13Ke pomalam, a nauele singimomur kenek pe a tatalo ele letemo matana nganamur ke a poia ume. Pe a talue letemo kela mana nga petanga nenge lape te tungelange imo nga etue nenge Kristus lohotnga mallaha pe a kulkulele mene. 14 Atuke pomanga NeHalang tutuna mur nengete longo tautau pe a nanasia lemo poinganenge nike ana ero. Nge nike letemomatana ero pe a poia poinga poreke ngananga lememo ngamo. 15Pe heueu nei atu kea lemlem nga ure lochloch ngana nenge apopoia, ke pomange NeHalang nenge iuaimonge tu ke pengpeng. 16NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “A lemlem iange Iau e lemlem.”

17 Imo a heto tememo ia NeHalang ngaetue nenge a hetalaulau. Pe NeHalang

1:2: Rom 8:29; 2Te 2:13 1:3-4: Kol 1:12 1:5: Ioa 10:28; 17:11 1:6: Iei 1:2; 1Pi 5:10 1:7: Pro 17:3;Zec 13:9; Mal 3:3; Iei 1:3 1:8: Ioa 20:29; 2Ko 5:7 1:10: Mat 13:16-17 1:11: Psa 22; Isa 53; Luk 24:26-271:14: Rom 12:2; Epe 2:3; 4:17-18 1:16: Lev 11:44-45; Mat 5:48 1:17: Rom 2:11; Hem 2:23

1 Petrus 1:18 341 1 Petrus 2:8mutena tau mene mele hel ero. I nanasiapoinga ellemana ke amnei teu langa heheipe hana reria poinga mur lochloch. Kepomalam, a tutu ke pomanga kileng neilemo kileng toto ia ero koi, pe letemometentene NeHalang pe a heto hekeke i.18 Imo a eteia ke nge nike a nanas menepoinga nemur nenge lemo tete mur tehesue lange imope atungamoporeke toto.Pe NeHalang mene mule imo nga poingaporekreke ngana nemur. Pe mene muleimo nga ich ana ure ero (nenge pomangaum chalemlem ngana nemur nenge ururiahaka toto) iange ure nemur lape te poreke.19 NeHalang mene mule imo laka nga urenenge uruna haka toto. Ngana laka ngaKristus eina nenge lemlem toto ke po-manga sipsip nenge ana haleles unne erope hana tehun sio mene. 20 NeHalang alahote tapa pe ich ero kura pe hesilei hottele Kristus. Pe nga etue hetala ngananemur Kristus lohot nga mallaha ke ha-laua imo. 21 Ke letemo manmanna ngamonge NeHalang nem, huna koi nge Kristusnge NeHalang hemaul heke mule i ngametenga pe hemalmalia i. Ke pomalamletemo manmanna ngana pe a kulkulalangamo tu mana nge NeHalang.

22 Imo a longo taua helenga manmannangana ke ulolo pe nga poinga nem ahelemlem ia opemo mur ke mutemo tau-taua titimo mur. Ol pe letemo tau toteiri nga letemo toto. 23 Iange NeHalangnena helenga nem, poia imo ke pomangate hoho mule imo ke a lohot ke imo heueungana mule. Pe maulinga heueu ngananei at nga ure nenge metmete ero, at ngaure nenge tu ke maulul mana nenge tuke koko. 24 Iange NeHalang nena helenganenge tahas sue ke ulolo, hele ke teke,“Hehei pe hana lochloch tepoi

ke pomalaka nga heilil.Pe reria hemalmalinga mur tepoi

ke pomalaka nga heilil uraurau anarorana mur.

Heilil mur lape te metepe roraria mur lape te tualolo sio,

25 pe Non Soke nena helenga lape tu kekoko.”

Helenga nei i helenga urana toto ngananenge te haliu hote lange imo.

21 Ke pomalam a hile poinga poreke

ngana mur lochloch nenge amo henge-tau nachnai pe a memeleia mele hel reiaurelu pe a hele porekreke mele hel pe apenpen ia iri. 2 Apoi ke pomange mamaumur. Iri muteria tau tote siu eina nengetunge maulinga lange iri. Ke pomalammana, imo mutemo tau tote NeHalangnena helenga. Iange helenga nem lape hekerkereng ia opemo pe letemomanmannangana puo ke palaungana pe lape a menemaulinga. 3 Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“Imo a totoia pe a amnei urume ke NonSoke i non nge urana toto.”

Iesus I Um Nenge Maulul4 Ai at nge Non Soke ol. Non Soke i

ummaulul ngana nenge urana toto nengeNeHalang hesilei hote pe hehei pe hana teteke poreke ke lemeria ero ia. 5 Imo puleapoi ke pomanga ummur nenge te maululnengeNeHalanghemesnena tunginga anapele ia, pe a lohot ke imo tunginga anahana pengpeng ngana mur nenge a popoitunginga lala nge I. Pe NeHalang Opene tululuch nge imo pe longala ke mene lemotunginga mur nga ume nenge Iesus Kris-tus poia. 6 Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“A naue lo? E hemes sue um e

nga kileng nenge Sion.Um nem urana toto

pe i um kerkereng ngana ianenge ratua ele pele,

Pe mele nenge letena manmanna nge ilape meia i ero.”

7 Ke um nei lohot ke um urana toto nganange imo nenge letemo manmanna. Pe irinenge leteria manmanna ero,“Um nenge pele ana lelenga mur te hesis

ia,lohot ke i um kerkereng ngana

nenge ratua ele pele.”8Pe NeHalang nena helenga e pule hele keteke,“I um nenge lape poia hehei pe hana ke te

singsingope i umnenge lapepoia iri ke te losio.”

Te singsingo iange te longo ole taua he-lenga urana toto ngana. Pe NeHalang

1:19: Ume 20:28; Hip 9:12-14 1:20: Epe 1:4; 2Ti 1:9-10 1:21: Ioa 14:6; Rom 5:1-2 1:22: Ioa 13:34;Rom 12:10 1:24: Isa 40:6-8 2:1: Epe 4:22; Iei 1:21 2:3: Psa 34:8 2:5: Epe 2:21-22; Hem 1:6 2:6:Isa 28:16; Epe 2:20 2:7: Psa 118:22 2:8: Isa 8:14

1 Petrus 2:9 342 1 Petrus 3:1letena tuanin hote iri nike ke lape te poike pomam.

9 Pe imo hana ana mata nem, NeHalanghesilei hote imo ke nena hana mur ia imo.Pe a lohot ke imo tunginga ana hana murnenge a umume nge i nge i naungaalaana non, pe a lohot ke imo hana ngepengpeng pe isipona nena hana mur imo.NeHalang poia imo ke pomai iange teke ahaliu hote ure urana ngana mur lochloch,nga nenge mene hote imo nga kileng aungana ke ateu langa nena lemenge nengeurana toto. 10 Nge nike, NeHalang nenahana mur imo ero pe heueu nei nena hanamur imo ol. Nge nike NeHalang letena iaimo ero toto pe heueu nei letena toto iaimo.

11 Titik mur pe liliuk mur, imo hanalomonmona ngana mur mana nga ich nei.Pe e hele ke kerkereng toto lange imoke a kangkanga toto nga poinga porekengana nemur nenge singimo lemene tau-taua, iange lape ure nemur tepoi ele lemokue nenge a lohot ke a urana nga opemo.12Hehei pe hana nenge leteria manmannaero, ngaria la tetu luluch nge imo pe e heleke kerkereng toto lange imo ke atu ke nektoto luluch nge iri. Ke nenge teke te heleporeke imo kura lape te naue ure uranangana mur nge a popoia pe te heto hekeNeHalang nga etue nenge Kristus at muleia.

A Longo Taua Hehei Pe Hana NengeTenau Elele Imo

13 Apoi ke pomai nga Non Soke ene: Alongo taua iri nemur nenge tenau eleleimo nga ich nei. A longo taua naungaalaana non iange i nena kerkerenga ele hakatoto. 14 Pe pule a longo taua hana nemurnenge naungaala nem kulosia iri ke tetunge melmelenga ke te hepengia heheipe hana nenge te popoi poinga porekengana. Pe te poia helenga urana nganake te hekerkereng ia iri nenge te popoipoinga nge urana. 15 Iange nga NeHalanglemenengana, teke a poia ure urana nganamur ke hereng ia hehei pe hana nengeleteria manmanna ero, nga reria helengapallaklaka nganamur nenge tetue lala ngeimo. 16 Atu ke apoi tetele mana ol. Peapoi singimo ia apoi tetele ngamonemnga

poinga poreke ngana e ero. Atu ke peng-peng ke pomanga NeHalang nena ume anahana mur. 17 Apoi ke nek lange hehei pehana lochloch. Mutemo taua titimo murpe liliumo mur. Atal haka tote NeHalang.Pe a longo taua naungaala ana non.

Ta Nanasia Kristus Ke Ta Takisia Melme-lenga

18 Imo nenge aume manmana nge hanahel, a tung tote imo lange amo aehunamur pe apoi ke nek toto lange iri. Pe apoike pomam lange aehuna nemur nengete neknek pe te urana lala nge imo pepule nge nemur nenge tepoi porekrekeimo. 19 Iange mele nenge tepoi porekepe letena metene NeHalang ke takisiamelmelenga, NeHalang lape poi ke uranalange i. 20Nenge teke a poia poinga porekengana e pe te palia imo, lape a mene utepele nge urana nga nem ero. Pe nengeteke a poia poinga nge urana pe te tungemelmelenga lange imo, NeHalang lape poike urana lange imo. 21 Pe melmelengamur te lohotot nge imo iange NeHalanghesilei hote imo ke a nanasia Kristus apenamunnanga anamelmelenga nenge takisia.22“Kristus poia poinga poreke ngana e ero,

pe channanga ia helenga e ero.”23 Hehei pe hana te hele poreke i pe heleala ana ero, pe takisia melmelenga petamal hote helenga pele nge teke tuacho-lia ero. Tung mene ure nem lange Ne-Halang iange NeHalang amnei teu ngananga ure mur pengpeng toto. 24 Kristustakisia rera poinga poreke ngana mur ngasingina ke laia nga manga toto. Ke poma-lam ta hile rera poinga poreke ngana murpe ta talun ke ta nanas mene poinga ngepengpeng, iange ta mene maulinga nganena chanchan munna mur. 25 Imo apoike pomanga sipsip nenge saleke kenanasiakue e nge altoto pe heueu nei, NeHalangmene mule imo ke a nanasia naualangaana non nenge nauelele opemo mur.

3Hehei Pe Eria Mur

1 Ke pomalam mana, imo hehei nengealei a longo taua emo mur. Pe amo hel,eria mur leteria manmanna nga NeHalangnena helenga ero. Pe lemo helenga pele

2:9: Deu 7:6; 14:2; Isa 9:2; Ume 26:18; Epe 5:8 2:10: Hos 2:23 2:11: Kal 5:17, 24 2:12: Mat 5:162:13: Tit 3:1 2:15: 1Pi 3:16 2:17: Rom 12:10 2:18: Epe 6:5 2:20: 1Pi 3:14, 17 2:21: Mat

16:24; Ioa 13:15 2:22: Isa 53:9 2:23: Isa 53:7; 1Pi 3:9 2:24: Isa 53:5-6; Rom 6:11 2:25: Ezk 34:5-6;Mat 9:36; Ioa 10:14; Hip 13:20-21 3:1: Epe 5:22

1 Petrus 3:2 343 1 Petrus 3:22lape hulia iri ero, lemo poinga mur manalape hulia iri ke leteria manmanna. 2 Nganenge teke te naue imo nge atal heke to-tote iri pe a nanas tau tote NeHalang nenapoinga. 3Ke pomalam a lule palpalumo inape a nene nananga chalemlem ngana pe aheronia hengeron urana ngana mur ke ahemalmal heke imo ero. 4 Nakumo uranangana nenge lape tu ke koko, lohot at lakanga ngamo nenge tu teu nge imo – ngemaluch pe tu ke nek manmana pe nakunaurana toto nga NeHalang matana. 5 Iangenge nike hehei nenge leteria manmannange NeHalang te nanasia poinga nei, ke tehemalmalia ngaria mur nga reria poinganenge tetu ke nek mana pe te longo tau-taua eria mur. 6Ke he Sara poi ke pomam.I longo taua Apraham pe hetue i ke ananaualanga. Pe nenge teke imo hehei mura poia poinga nge pengpeng pe a matauaute pele ero lape he Sara tutuna mur lakaimo.

7 Ke pomalam mana, imo hana nengea lei, atu luluch nge lemo hehei mur peletemo ia iri iange iri kikiria ero. Pe a talheke tote iri pe a poia iri ke nek iange lapeimo ul ke a mene NeHalang nena tunginganenga maulinga. Pomalam ute pele lapepoi ele lemo hetalaulaunga ero.

Ta Takisia Melmelenga Nga Rera PoingaUrana Ngana

8 Iok laol, e teke imo lochloch nganaatal sue imo pe letemo elle pe letemo iapekngamo mur ke a amneia melmelengaluluch nge iri pe mutemo tau helel peanek helel nge imo. 9Nenge teke mele heltepoi poreke imo, a tuacholia nga poingaporeke ngana e ero. A tuacholia nga nengea onteia NeHalang ke poi ke urana langeiri. Iange NeHalang iua imo ke nena hanamur imo pe lape poi ke urana lange imo.10 Iange NeHalang nena helenga nengetehas sue ke ulolo, hele ke teke,“Mele nenge mutena ke teke

tu ke iech manmanape teke nena kilanga lohot ke urana toto,

ana hengetau pal haka sio iahelenga poreke ngana e ero.

Pe hile tote poinga nenge pallaklakanga nena helenga mur.

11 Pe hul rumena ia poinga poreke nganape poia poinga nge urana;

pe tango rara tote tunga nge nek

pe nanas tau tote.12 Iange Non Soke nauelele laka

iri nenge te popoia poinga nge peng-peng

pe longo lala nga reria hetalaulaungamur.Pe Non Soke letena inin tautaua

iri nenge te popoi poinga porekengana.”

13 Nenge teke mutemo toto ke a teke apoia poinga nge urana, itei lape poi porekeimo? 14 Pe nenge teke a amneia melme-lenga nga poinga urana ngana nenge apoia, NeHalang lape poi ke urana langeimo. “Amatauamele ero pe letemomeenaero.” 15 Pe a heto heke Kristus pe a taluei ke i Non Soke nga letemo. Pe kokoesa tatalo ala ke a tuachol ia iri nenge teonteitei ia imo nga ure nenge a kulkulelele, pe a tuacholia reria onteinga ngapoinga nge urana. 16 A kangkanga totonga poinga poreke ngana, pomalam lapea hemeia iri nenge te hele porekreke imonga lemo poinga urana ngana mur nengeat nge Kristus. 17 Nenge teke NeHalanglemene, ta takisia melmelenga nga rerapoinga urana ngana mur, pe nem urananga nenge ta takisia melmelenga nga rerapoinga poreke ngana mur. 18 Iange Kristuspoia poinga poreke ngana e ero pe I meteke elle mana pe ero ol. Mete ke saua italochloch rera poinga poreke nganamur pemene ita ke tala nge NeHalang. Kristus inon toto pe te hune i ke singina mete kemanmanna. Pe NeHalang Opene hemaulheke mule i ke tu ke maulul. 19 Ke Ne-Halang Opene nem poia i ke la haliu hotlange ope nemur nenge tetu nga tuele aungana 20 iange ope nemur te longo ole tauaNeHalang nge nike nga etue nenge Noa.Pe NeHalang kulele menmene iri nga etuenenge Noa umumeia nena imot. Pe heheipe hana iri rahtele mol mana teteu ngaimot nem ke te eleis maul ngaria nga ech.21 Pe ech nem heilangia henuninga nengehemaulia imo, pe i henuninga nenge lomosue much nga singimo ero. I helengakerkereng ngana nenge hehei pe hana tepoia lange NeHalang nga hulua mataria kete teke te nanasia Iesus Kristus iange Ne-Halang hemaul heke mule i nga metengake ulolo. 22 Pe Iesus Kristus lohaka langatapa ke are nga NeHalang ilina ele nengapen tamalmal lo. Ke heueu nei nauele

3:3: 1Ti 2:9 3:6: Gen 18:12 3:7: Epe 5:25 3:10: Psa 34:12-16 3:14: Isa 8:12-13; Mat 5:10; 1Pi2:20; 4:14 3:16: 1Pi 2:12 3:20: Gen 6–7

1 Petrus 4:1 344 1 Petrus 4:18lochloche angkelo mur pe angkelo nemurnenge pingaria iuiu nga reria kerkerengamur.

4Ta Hulia Rera Poinga Mur Pe Tatu Mana

Nge NeHalang1 Kristus amneia melmelenga nga

singina ke halaua ita, ke pomalam a tataloala pe ames ke kerkereng ke a takisiamelmelenga pule ke pomange i. Iangei nenge takisia melmelenga nga singinanem, lemene ero toto poinga porekengana ol. 2 Imo a tutu ia singimo ngaich kura pe nga etue unne nenge tu neiol, ames ke kerkereng ke a nanas meneNeHalang lemene ngana. Pe poingaporeke ngana nemur nenge hehei pe hanamuteria tautaua, a nanasia ero. 3 Iangenge nike a nanas mene poinga nenge hananenge te eteia NeHalang ero te popoiake mala toto. Ngana laka poinga nemurnenge: A salaulau, a nanas mene singimolemene ngana mur, a inin ke amo hauaua,a inin ech kerkereng ngana pe a popoipoinga poreke ngana pe a heto hekekeae tapuna mur. 4 Pe iri nenge te eteiaNeHalang ero nem, te hele poreke imoiange te ruraia imo nge a koko teu luluchnge iri ero pe a poia poinga poreke ngananemur ero ol. 5 Pe iri siporia lape te heleala toroi aria lange i nenge tatalo ala keamnei teu langa iri nenge te maulul peiri nenge te mete reria poinga mur. 6 Irinenge temete te longe helenga urana totongana ke ulolo pe lape te amnei teu langeiri nga reria poinga mur nenge tetu ke temaulul pe te popoia. Ke het pe operia murtela ke tetu luluch sapele nge NeHalang.

Ta Poia Ume Nga Tunginga Nenge NeHa-lang Tunge At Nge Ita Kenek

7 Ure lochloch te hetala ngaria heroilo. Ke pomalam a rahit ele letemo tuaninngana ke song ke mallaha ol pe ute pelepoi ele a hetalaulau ngamo ero. 8 Urenenge palaungana toto, ngana laka nengemutemo tau tote pekngamo mur iangenenge teke mutemo taua pekngamo mur,letemo metene reria poinga poreke nganamur ero ol. 9A long teua hehei pe hana ngalemo pele pe a poi helenga loulou ia ero.10 NeHalang tunge tunginga kuenkuena

ngana mur lange imo elle pe elle ke ahalaulaua hehei pe hana, ke pomalam anauele tunginga nemur ke nek. 11 Kenenge teke mele mene tunginga nengehaliunga ana, iok, o haliu hotote NeHalangnena helenga mur. Pe mele nenge menetunginga nenge ume ke halaulaua heheipe hana, o popoia ume nem nga NeHalangkikina ngana nenge tunge lala nge iong.Nenge teke a poi ke pomai lape heheipe hana te heto heke NeHalang nga urelochloch ngana nenge Iesus Kristus poia,pe te heto heke ene nga kikina ngana kekoko. Manmanna.

Ita Kristus Nena Hana Mur Ta TakisiaMelmelenga Ke Pomange I

12 Titik mur pe liliuk mur, a ruraiamelmelenga poreke ngana nenge lohototke ollaka hotote imo nem ero. 13 A iechmana iange a takisia melmelenga nem kepomange Kristus nge takisia melmelenga.Pe lape a iech toto ol nga etue nenge atmuleia kikina ngana pe ene nenge palaun-gana toto song hot nga mallaha. 14 Imoa nanasia Kristus pe a rahite ene. Penenge teke hehei pe hana te hele porekeimo a iech mana, iange NeHalang Openenenge kikina toto pe ene nenge palaun-gana toto, tu luluch nge imo. 15 Hanahel te takisia melmelenga iange te poiapoinga nemur: Te hunun hana pe tekemkeme pe te heporeke hehei pe hanatetu ngaria. Nenge teke o takisia melme-lenga nga poinga nenge pomachmau, omeia iong mule iange iong sipom o poia.16 Pe nenge teke letem manmanna ngeKristus pe te poia melmelenga ke lohotnge iong o meia iong nga nem ero. O hetoheke NeHalang nga nem iange te hetueimo ke ‘Kristus nena hehei pe hana mur’.17 Iange etue nenge NeHalang amnei teulala nga hehei pe hana reria poinga murlohot lo pe lape talune ume nem nge nenahana mur ita. Ol pe pomere nge heheipe hana nenge lemeria ero nge te longotaua NeHalang nena helenga urana totongana? 18 Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“NeHalang mene mule nena hana mur

pe poia iri ke te pengpeng ngamatana.

4:1: Rom 6:2, 7 4:3: Epe 2:2-3 4:5: Ume 10:42 4:7: Rom 13:11-12 4:8: 1Pi 1:22 4:9: Hip13:2 4:10: Rom 12:6-8 4:13: Ume 5:41; Iei 1:2; 1Pi 1:6-7 4:14: 1Pi 2:20 4:18: Pro 11:31

1 Petrus 4:19 345 1 Petrus 5:14Pe nenge teke iri te takisia ure meena

ngana mur nga kue nemlape pomere nge iri nenge tehul

rumeria ia NeHalangpe iri nenge te popoi poinga poreke

ngana?Iri lape te poi ke pomere toto?”

19 Ke pomalam iri nenge te amneiamelmelenga nga NeHalang lemene ngana,urana nge te tung tote iri lange NeHalangiange i ala hote iri. Pe i lape nanasia nenahelenga ke halaua iri ke pomanga helengana ia.

5Almasinga Ana Hana Mur Aria Ume

1-2 Imo lape a mene hemalmalingapalaungana nenge Kristus nenge NeHa-lang lape hemallaha hote, pe iau lape emene pule pe iau almasinga ana non pe enaue Kristus nge takisia ana melmelengamur. Ke pomalam e teke e hekerkereng iaalmasinga ana hanamur nenge tetu luluchnge imo. E hele ke kerkereng toto lange irike pomai koi:

A nauele NeHalang nena hana mur kenek ke pomange hana nenge tenau elelesipsip mur. A poia ume nem nga lememongamo ke pomanga NeHalang lemenengana pe a poia ke pomanga mele ech imoia ero. Pe a poia nga mutemo ngamo ngaumtutuna ero, a poia nga lememo ngamototo nenge a teke aume mana. 3NeHalangtalue nena hana mur ke teke a nauele iri,pe a mene lemo put pe a keres ke a tekete nanas tau mene lemo ngamo ero. Imomuka ia poinga urana ngana ke a henonouhote lange iri ke te nanasia. 4 Pe nga etuenenge Naualanga Ana Non Nenge SokeToto puris, lape tunge maulinga ke kokoana iengiengka lange imo. Pe iengiengkanem nakuna urana toto ngana lape het siomule ero ol.

5Pe imo lolomele mur a longo taua amoalmasinga ana hana mur, pe imo lochlochke atal sue imo lala nge imo elle pe elle.Iange NeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,“Hana nenge tetal hekeke iri,

NeHalang nena ngarang mur ia iri.Pe hana nenge tetal susue iri,

NeHalang poi ke urana toto lange iri.”

6Atal sue imo nga NeHalang matana iangei kikina ngana halang nge lape halaua imo,pe lape heto heke imo nga etue nengeisipona talue ke teke poia. 7 A tungeletemo meena ngana mur lochloch langei iange i poi ke nek lala nge imo.

8 A tatalo ala pe anau ala amo ke nekiange lemongarangSatan, poi ke pomangahuros inolo e nenge ene laion ke alnganaonrungrung pe i rarara ke tangtango melehel ke teke hunune iri. 9 Pe imo aseiheke i ero, ames ke kerkereng nga letemomanmanna ngana iange a eteia ke titimomur nenge leteria manmanna nga kilenglochloch ngana nga ich, te amneia melme-lenga nenge pomam pule.

10 Pe NeHalang nenge poi ke urana totoatat nge ita, iua imo nga ume nenge Kris-tus poia ke atu luluch nge i nga nenalemenge palaungana nenge tu ke koko. Peimo lape a takisia melmelenga nga etuechoro ngana mana, ke het pe NeHalangisipona lape almas heke mule imo pe hek-erkereng ia letemo manmanna ngana pepoia imo ke ames ke kerkereng pe poiaimo ke atu ke kerkereng nge Kristus. 11 Itoro mana kikina ngana tu ke koko. Man-manna.

Helenga Hetala Ngana Mur12 Iau e naue ke tira Sailas nanas tau

tote Non Soke. Pe i halaua iau ke hasialek helenga chonna nei, nenge e hele pee hekerkereng ia imo nge NeHalang ngei non nge poi ke urana toto at nge ita.Ke pomalam ames ke kerkereng nga nei.13 NeHalang hesilei hote nena hana murnge Papilon (Rom) pule ke tetu teu ngaNeHalang nena mata ke mange imo. Pe irite hekule reria apalanga lange imo pule.Pe Makus nenge poi ke manga tuk ia totohekule nena apalanga lange imo pule. 14Asisa perimo luluchnge pekngamomur pe apoia nga NeHalang ene. E hetalaulau amoke imo lochloch ngana nenge a nanasiaKristus atu ke nek. Ngana laka lom.

5:1-2: Ioa 21:15-17; Ume 20:28 5:3: 2Ko 1:24; Pil 3:17; Tit 2:7 5:5: Pro 3:34; Epe 5:21; Iei 4:6 5:6: Mat23:12; Luk 14:11; Iei 4:10 5:7: Mat 6:25-30 5:8: 1Te 5:6 5:9: Epe 6:11-13; Iei 4:7 5:12: Ume 12:2,25; 13:13; 15:22, 37-40 5:13: Ume 12:2; 2Ti 4:11

2 Petrus 1:1 346 2 Petrus 1:19

2 PetrusAlalaha Nai Ngana NengePetrus Hasia

1 Iau Simon Petrus koi ehas ia alalahanei. Iau Iesus Kristus nena hekulkulonganenge e umume nge i. Pe ehas ia alalahanei ke lange imo nenge NeHalang pe araHemasinga Iesus Kristus te heurana iaimo pe te hepengpeng tote imo ke letemomanmanna ngana urana toto ke pomangeimem.

2 E hatalaulau amo ke a etei tote Ne-Halang pe ara Non Soke Iesus pe nga kuenei NeHalang letena urana ngana pe nenanekinga lape puo ke elela toto nge imo.

Iunga Nenge Tatu Ke Pomanga NeHalangIu Ngana Ia Ita

3 Nga Iesus nena kerkerenga palaun-gana, NeHalang tunge ure lochloch ngananenge mutera taua ke halaua ita ke tatuke pomanga NeHalang nena hana murita. Pe ta mene ure nemur iange ta eteiaNeHalang pe NeHalang iua ita ke la tatululuch nge i nga nena iechinga palaun-gana nga nena lemenge. 4 Pe nga nenaiechinga pe lemenge nem, NeHalang heleke teke tunge tunginga urana ngana murnge papalauna toto at nge ita. Pe tunginganemur poia ita ke nakura nge ta ua hotnga poinga poreke ngana mur nga ichpe tatu ke ta pengpeng toto ke pomangeNeHalang.

5 Ke pomalam aume ke kerkereng keletemo manmanna ngana lohot ke uranatoto ol. Pe a poia nga kue nei: Atalue poinga urana ngana ke la luluchlanga letemomanmannangana, pe letemomatana ngana la luluch nga lemo poingaurana ngana. 6 Pe poinga nenge a nauelesingimo lemene ngana mur, a talue kela luluch nga letemo matana ngana, pepoinga nenge ames ke kerkereng ke atakisia melmelenga, la luluch nga poinganenge a nauele singimo lemene nganamur. Pe poinga nenge a nanas mene Ne-Halang lemene ngana, a talue ke la luluchnga poinga nenge ames ke kerkereng kea takisia melmelenga. 7 Pe poinga nengeapoi ke nek lala nge NeHalang nena hanamur, a talue ke la luluch nga poinga nengea nanas mene NeHalang lemene ngana, pe

poinga nengemutemo taua hehei pe hana,la luluch nga poinga nenge apoi ke nek lalange NeHalang nena hana mur. 8 Nengeteke poinga nemur tetu teu nge imo petepuo ke kerkereng, lape a etei ngamo ngaara Non Soke Iesus Kristus het sio ero.9 Pe nenge teke poinga nemur tetu teunge imo ero, apoi ke pomalaka nge melenenge matana hit pe es mene ure nengerochroi mana pe letena metene NeHalangnge helemlem ia i nga nena poinga porekengana mur nenge nike ana ero ol.

10 Ke pomalam titik mur pe liliuk mur,aume ke kerkereng toto ol ke NeHalangnena iunga pe hesilei hot ngana ia imonem lohot ke manmanna. Iange nengeteke apoi ke pomai lape letemomanmannangana losio ero toto. 11 Pe lape te heroele imo pe te mene imo ke ateu langanaualanga pe nekinga ana kileng nenge tuke koko, nenge ara Hemasinga pe ara NonSoke Iesus Kristus nauele.

Helenga Hetatalonga12 Ure nemur te hetore lange imo ke a

eteia iri pe a rahite helenga manmannangana ke kerkereng nga letemo ke ulolo peiau e helete metene mulmule imo. 13 Iaue teke urana nge e helete metentene imonga etue nenge etu ke e maulul kura,14 iange e eteia ke lape e i hot nga singiknenge ich nei ana ke pomanga ara NonSoke Iesus Kristus hemallaha hot nganaia at nge iau. 15 Ke pomalam eume kekerkereng toto ke e teke letemo meteneure nemur ke kokoes nga etue nenge emete ke ela lo.

16 Imem mo nenene ara Non Soke IesusKristus at ngana pe nena kerkerenga lalange imo pe nananga nem mele olou hekemene ero. Iange imem monau tote ngamatamem nge lohot ke i non palaungananga NeHalang nena lemenge. 17 TemereNeHalang hemalmalia i nga nena lemengepe tal heke tote ke i non palaungana. Penga etue nem, NeHalang nenge tualemetoto, nena helenga lohot ke teke, “Tuktoto koi nei, nenge mutek tau tote pe eiech toto nge I!” 18 Ke imem sipomem molonge helenga nei nge sio at nga tapa, ngaetue nengemotu luluch nge i nga hengenenenge NeHalang.

19 Nenge nei poia imem ke mo eteiake helenga nenge hetatalonga mur tehaliu hotote manmanna. Ke imo, urana

1:6: Kal 5:22-23 1:14: Ioa 21:18-19; 2Ko 5:1 1:16: Mat 17:1-5 1:17: Mat 17:5

2 Petrus 1:20 347 2 Petrus 2:14nge a longe pe a nanasia ke nek ke po-manga a nanas tau ngamo ia lemengenenge tualeme nga kileng au ngana. Pea nanas mene ke la Kileng rir hataliaimo pe Itoch uachuach ana lohaka kemes nga letemo. 20 Pe e teke a eteianei ke nek: Helenga hetatalonga murnenga NeHalang nena alalaha, mele pelenakuna ero toto nge hele urume luria ngai sipona letena matana ngana. 21 Iange he-lenga hetatalonga lohot nga hetatalongamur leteria matana ngana mana ero. Irite haliu hotote NeHalang nena helenganenge Opepengpeng tunge lala nge iri.

2Hetatalonga Pallaklaka Ngana Mur

1Nge nike hetatalonga pallaklaka nganamur te lohot ke tetu luluch nge hehei pehana nge Israel, pe heueu nei hetorongapallaklaka ngana mur lape te lohot ke tetululuch nge imo. Pe lape te hetoro kouk-oua hehei pe hana ke leteria manmannange Kristus ero ol. Hetoronga pallaklakangana nemur, Kristus mete ke ol mule iringa poinga poreke ngana kikina ngana, peiri lemeria ero ia I. Ke iri siporia lape teheporeke mule iri ke ueiuei toto nga reriapoinga nem. 2Hana halang lape te nanasiahetoronga pallaklaka ngana nemur reriapoinga poreke ngana mur. Ke nem manalape poia iri nenge leteria manmanna eroke te hele poreke kue manmanna ngana.3 Iange hetoronga pallaklaka ngana ne-mur, muteria ke te teke reria umtutunahalang pe lape te tuachong hot laka ngeimo, nga reria nananga pa nenge te olouheke mene pe te heleia ke haria uranamana ia. Pe NeHalang amnei teu lange iringenike keulolo pe tatalo alamana ke tekeheporeke iri ol.

4 Iange nge nike nga etue nenge angkelomur te poia poinga poreke ngana, NeHa-lang renge iri ero. Te kale iri pe tesau sueiri ke tela nga oan nga kileng au nganape tema ke te kulele etue nenge NeHalanglape amnei teu lange iri nga reria poingamur. 5 Pe pule nga etue nenge Noa, heheipehananga ich te longoole tauaNeHalangpe NeHalang renge iri ero pe poia echke hot ke taua kileng. Pe I halaua Noape iri hel pule nge iri rahtele nai ke temaulul. Noa i non nenge haliu hotote

poinga nenge tatu ke pengpeng nga NeHa-langmatana. 6Pe pule NeHalang heporeketuele tana nenge Sotom pe Komora nganenge hengau lulue nga oan ke het siototo. NeHalang poia ke pomau ke tekeheneue hehei pe hana nenge te longo oletautaua i. 7 Pe I halaua Lot ke tu ke maululiange Lot nanasia poinga nge pengpeng.Pe Lot letenameena toto nga salaunga anapoinga poreke ngana nenge hana nengete longo ole taua NeHalang te popoia.8 (Lot i non nge urana pe letena meenatoto iange kokoes tu luluch nge hehei pehana nenge te longo ole tautaua NeHalangpe longlonge reria helenga poreke nganape esesia iri nge te popoia poinga porekengana.) 9 Ke nenge nem manmanna, NonSoke eteia kue nenge mene hote nenahana nemur nenge te longo tautaua i peeteia kue nenge tunge tuangachol langehehei pe hana porekreke ngana mur kela het nga etue nenge NeHalang amneiteu lange hehei pe hana nga reria poingamur. 10 Ke tuangachol nem lape lohotlaka nge iri nenge te popoia poinga porekengana nenge singiria lemene tautaua pe tengailelele NeHalang nena helenga.

Hetoronga pallaklaka ngana nemur pal-palria kerkereng, pe te longo ole toto, pete matau ala aria ero nga nenge te heleporekreke ope papalauna mur nenge tetunga tapa. 11 Pe angkelo mur te kerkerengtoto pe reria kerkerenga palaungana totonge iri, pe angkelo nemur te matau alaaria nge te hele poreke iri nga NeHalangmatana. 12Hana nemur te hele poreke urenenge te eteia ero iange tepoi ke pomalakanga huros inolo ngana mur nenge hanate hunune iri. Ke nga reria poinga nem,lape te hune iri ke pomanga huros inolongana nemur. 13 Hana nemur te poiahehei pe hana halang ke te amneiamelme-lenga pe iri lape te mene tuangachol kete amneia melmelenga nem pule. Iri teteke te heiech menmene singiria lemenengana mur, ke te teke urana nge te poimenmene ngaunga matana, pe te inin echkerkereng ngana nga sinanga. Pe iri temuna ulu toto pe te channanga ala man-mana pe lape te poia imo ke a meia imonga etue nenge te ngau luluch nge imo.14 Mataria tu manmana nge hehei iangeleteria tu mana nga nenge te teke te naue

1:21: 2Ti 3:16; 1Pi 1:11-12 2:1: Mat 24:11; Iut 4 2:4: Iut 6 2:5: Gen 6–8; 2Pi 3:6 2:6: Gen 19:24;Iut 7 2:7: Gen 19:1-16 2:10: Iut 7-8, 16 2:11: Iut 9 2:12: Iut 10

2 Petrus 2:15 348 2 Petrus 3:8poinga poreke ngana ke kokoes mana. Petepoi taole hehei pe hana nenge leteriamanmanna ngana mera ero ke teteu tahnga poinga poreke ngana, pe te etei totepoinga nenge te memeleia mele hel reriaurelu. Ke pomalam NeHalang lape tungtote ariamelmelenga! 15Kehetorongapal-laklaka ngana nemur te lekleke ulu iangete hile kue nge pengpeng ke ulolo. Iri tenanas taua laka ne Peor tuna Palam nenapoinga, nenge menmene umtutuna nganena poinga poreke ngana. 16 Pe tongkinenge hele erochro, heleia hetatalonganem ke pomanga ita non ke hepengia i nganena poinga poreke ngana.

Hetoronga Pallaklaka Ngana Mur AriaMelmelenga

17 Ke hana nemur tepoi ke pomalakanga ech matana nenge pach hot ero ol, petepoi ke pomalaka nga ulu nenge kilengeingana takis reremenmene. PeNeHalangtatalo ele kileng au ngana nenge au totoke reria ia nenge lape tela ke tetu ia.18 Iri te palut laka rara ia reria helenganemur nenge luria ero toto pe tepoi taolehehei pe hana hel ke teteu nga salaungaana poinga. (Ngana laka iri nenge lete-ria manmanna ngana nge Kristus heueungana kura pe te talun heueu mana ke tehile hote helenga pallaklaka ngana mur.)19 Pe hetoronga pallaklaka ngana nemurte hele lange hehei pe hana ke te teke,“Ute pele nge hechau ele imo ero ol, ainga lememo ngamo.” Te hele ke pomau peiri siporia tepoi menmene poinga porekengana ke mau kolou. Iange mele nengepoipoi poinga poreke ngana, poinga nemhechau ele mene ke poi menmene lo la.20 Nga tele ngana hehei pe hana lochlochte poia poinga poreke ngana pe poingaporeke ngana nem heporeke iri. Pe tehile hote poinga poreke ngana mur ngaich nei iange te eteia ara Hemasinga peara Non Soke Iesus Kristus. Pe nenge teketepoimule poinga poreke ngana pe poinganem hechau ele mule iri, lape poingaporeke ngana nem heporeke tote iri ol.21 Iri toinge te eteia kue nenga poingange pengpeng ero nike. Nem urana nganenge te eteia ke ulo pe tehul rumeriamule ia NeHalang nena helenga tapunangana nenge te hesue lange iri. 22 Pe ure

nenge lohot nge iri nem, henonou hotehelenga manmanna ngana nai nga alalahanenga Arenga Nge Urana (Provep) nengehele ke teke, “Kaone la mule ke ram hekemutmuta ngana” pe “Kie nenge te lomosue singina lo, la mule ke mateu nga saka.”

3Non Soke Lape At Mule

1 Titik mur pe liliuk mur, nenge neilek alalaha nai ngana ol koi nenge ehasia lange imo. Ehas ke iri nai ke e tekeepoi heke letemo ke tuanin ke nek peletemo metene mule ure nemur. 2 Letemometene NeHalang nena hetatalonga murreria helenga nenge te hele ia nge nike. Pepule letemo metene ara Non Soke pe araHemasinga nena helenga nenge hekulku-longa mur te hele ia lange imo.

3 Ure nenge palaungana toto ngana koinei: Nga etue nemur nenge lala nga etuehetala ngana, hana nenge te nanas taumenmene singiria lemene ngana porekenganamur lape te lohot. Pe lape temelmellilia imo 4 pe te hele ke te teke, “AmoSoke hele ke teke at mule nga ich nei. Kei kalou? Imem lemem tete mur kou temete tatah lo, pe ute i lohot ero manakura mai. Ure lochloch ngana tetu kenakuria elle mana nga NeHalang alahotngana ia tapa pe ich nike!” 5 Pe ero. Irite hele ke pomam iange lemeria ero iaure nemur nenge lohot ke manmanna ngenike: Ngana laka nenge NeHalang ala hotetapa pe ich. Ke NeHalang helemana pe ichlohot nga ech ke are nga ech tunangana.6 Pe nga NeHalang nena helenga, ech nemkon haka ke taua kileng pe heporeke toteich nenga tele ngana ana. 7 Pe tapa peich nenge tetu heueu nei, NeHalang nenahelenga nem rahit ele iri ke te kulele etuenenge amnei teu langa hehei pe hana reriapoinga mur pe heporeke iri nga nengehengau lulue iri nga oan. Nga etue nemhehei pe hana nenge te longo olole lapetehet.

8 Pe titik mur pe liliuk mur, letemo lililele ure elle nei ero: Nga Non Soke letenatuanin ngana, etue elle pomalaka ngahesinga iri ana non kina lime iri analoch(1,000). Pe hesinga iri ana non kina limeiri analoch, (1,000) pomalaka nga etue elle.

2:15: Num 22:7; Iut 11; Hem 2:14 2:16: Num 22:28-35 2:17: Iut 12-13 2:20: Mat 12:45 2:21:Luk 12:47-48 2:22: Pro 26:11 3:2: Iut 17 3:3: 1Ti 4:1; Iut 18 3:4: Mat 24:48 3:5: Gen 1:6-93:6: Gen 7:11; 2Pi 2:5 3:8: Psa 90:4 3:9: Hab 2:3; 1Ti 2:4

2 Petrus 3:9 349 2 Petrus 3:189 Ure nenge Non Soke teke poia ke lohotke nanasia nena tomunga hel ana helenga,i lape poi hulul ia ero. Pe mele hel lapeleteria tuanin ke te tekeNonSokepoi hululmana pai. Pe i kulelele imo kura la, iangeletena toto ia imo pe lemene ero nge melemete pe erue ke lasus mana. I lemene totoke teke hehei pe hana lochloch te huliairi nga reria poinga poreke ngana mur petela mule nge i. 10 Pe etue nenge NonSoke at mule ia, lape at ke pomalaka nganon nenge kemkeme pe mele pele eteiaero. Nga etue nem tapa sana lape hauhot ke palaungana toto pe erue sio manake la. Pe ure lochloch ngana nenge tetunga lut, oan lape ngaulele iri pe ich pe urelochloch ngana nenge tetu nga ich, oanlape ngaulele iri pule.

11 Ke ure lochloch ngana lape te porekepe tehet ke pomai pe imo hehei pe hananemam, a teke imo utar? Urana nge ahepeng ia lemo inga mur pe a nanas meneNeHalang. 12 Apoi ke pomam pe a kulkulelele NeHalang ana etue, pe a heueiueimene etue nem ke at ke ueiuei. Etuenem lape at pe oan ngaulele tapa sanape milang ngana poia ure lochloch ngananenge tetu nga lut ke te lele ke pomangaech pe te chacharuch ke tehet. 13 Pe itata rahite NeHalang nena tomunga hel anahelenga. Ke pomalam ta kulkulele menetapa pe ich heueu ngana, nenge NeHalangnena hana nemur nenge te pengpeng reriakileng ia.

14 Ke titik mur pe liliuk mur, nga etuenenge a kulkul elele ure nei, aume ke kerk-ereng ke Non Soke hottaua lemo poingaporeke ngana e ero, pe heleia imo ngapoinga poreke ngana e ero pule. Atu kenek pe letemo elle luluch nge I. 15 Letemometene ke nek, Non Soke kulala kura iangelemene ke teke hehei pe hana te hulia reriapoinga mur pe mene mule iri lochloch.Nga alalaha nenge NeHalang tunge letematana urana ngana lange tira Paulus kehasia lange imo, hele ke pomalam pule.16 Ke Paulus hasia nena alalaha mur peheleleia koi ure nemur. Pe ute hel ngaPaulus nena alalaha nemur, anali nge taeteia luria mur. Ke pomalam hana nengetemenehengetorongaNeHalangnenahe-lenga ero, pe leteria manmanna ngana lapengpeng ero, te hele chach hote helenganemur luria ke mallaha hot ero. Pe te poia

ke pomalam nga NeHalang nena alalahahel pule. Pe iri siporia te heporeke tote iringa reria poinga nem.

17 Pe imo titik mur pe liliuk mur, a eteiaure nemur ke ulolo. Pomalam anau alaamo ke nek, ma lape a losio nga letemomanmanna ngana nenge ames ia heueunei. Pe a nanasia hana nenge te longo oletautaua NeHalang reria hengetoro pallak-laka ngana mur ero. 18 Ita ara Hemasingalaka ara Non Soke Iesus Kristus pe apuoke kerkereng ke kokoes, nga nena poingaurana toto ngana pe nga letemo matanangana nge I. Lape hehei pe hana te hetohekeke ene nenge palaungana toto heueupe koko! Manmanna.

3:10: Mat 24:29, 35; Luk 12:39; 1Te 5:2 3:13: Isa 65:17; 66:22; Hem 21:1, 27 3:15: Rom 2:4 3:17: Mak13:33; 1Ko 10:12

1 Ioanes 1:1 350 1 Ioanes 2:11

1 IoanesAlalaha Elle Ngana NengeIoanes Hasia

Helenga Nenga Maulinga1 Helenga nenge tunge maulinga, tuke

maulul tala nike nga talun ngana toto. Keimem mo helele ia laka I nenge I helenganem. Imem mo longe pe mo esia I ngamatamem. Pe mo esia I ke manmanna pemora haka nga singina pule. 2 Pe Helenganenga maulinga nei, lohot nga mallaha kemo esia ke ngana koi nenge mo heleia lalange imo nei. Pe maulinga ke koko nei tululuch nge Temene pe lohot ke mallahange ita. 3 Imem mo hele lange imo nge Inenge mo esia pe mo longe ke imo pulepekngamo imem, iange imempekngamemTemere pe Tuna Iesus Kristus. 4 Imemmohas sue ure nemur pe lape ta iech totoia.

NeHalang I Lemenge Ke Ita Pule Tai NgaLemenge

5 Imem mo longe helenga manmannangana e nge Kristus heleia pe heueu mohaliu hote lange imo. Ana helenga koinei: NeHalang I lemenge nenge tualememanmana pe kileng au hite I ero toto. 6 Penenge ta teke pekngara NeHalang pe ngatatu ngara taii nga chantom kura, nem tachannanga mana pe ta nanas ia HelengaManmanna Toto Ngana ero. 7 NeHalangtunga lemenge ke pomalam ita pule tainga lemenge. Ke nga poinga nei lape italochloch ita elle mana. Pe Tuna eina lapehelemlem ia ita nga poinga poreke nganamur lochloch.

8 Pe nenge ta hele ke ta teke poingaporeke ngana e tu teu nge ita ero, nem tachannanga mule ita pe poinga manmannangana tu teu nge ita ero. 9Pe nenge teke tahele hote rera poinga poreke ngana mur,NeHalang lape saua rera poinga porekengana mur ke te lasus toto iange I nonnge pengpeng toto. Saua rera poingaporeke ngana mur pe helemlemia ita ngaure poreke ngana mur. 10 Pe nenge ta heleke ta teke ta poia poinga poreke ngana eero, nem ta teke NeHalang i non nenge

pallaka hali. Pe lape nena helenga murtetu teu nge ita ero.

2Ara Halaunga Laka Kristus

1 Tutuk mur, ehas ia alalaha nei langeimo ke a poia poinga poreke ngana e ero.Pe nenge teke ta poia poinga poreke nganamur, ara halaunga ana none lape hele alaara nge Temene. Ngana laka Non ngePengpeng toto nenge ene Iesus Kristus.2 Iange mete ke I sipona I tunginga nengehelemlem mule ita pe hulua lochlochngana nga ich nga rera poinga porekengana mur.

Iri Nenge Te Etei Tote NeHalang Te Nana-sia Nena Poinga

3 Nenge teke ta longo taua NeHalangnena hotonga mur, nem henonou hote kemallaha nge ta eteia I ke ulolo. 4 Pe nengeteke mele hele ke teke eteia NeHalang penanasia nena hotonga mur ero, mele nemchannanga ke het lo iange poinga man-manna ngana tu teu nge i ero. 5 Pe melenenge longo taua NeHalang nena helengamur, mutena tau tote NeHalang. Nga kuenei ta eteia ke NeHalang nena non murtoto ita: 6 Nenge teke mele hele ke tekeNeHalang nena non i toto iok, nanas tautote poinga nenge Kristus.

Hotonga Heueu Ngana7 Pekngak mur, ehas ia hotonga heueu

ngana e lange imo ero koi. Helenga nei, ihelenga nike ngana ia nenge a longlongenge nike ke ulolo. 8 Pe heueu nei hotonganei nakuna heueu ngana kura. Iange he-lenga nei nganangana, ta naue nge lohotke manmanna nge Iesus pe nge imo pule.Iange kileng au ngana het sisio pe lemengetoto ngana at lo.

9 Mele nenge hele ke teke tuteu ngalemenge lo pe mutena taua tina ero, melenem tu teu nga kileng au ngana kura.10 Mele nenge mutena taua tina, tu teunga lemenge pe lape losiomule nga poingaporeke ngana hel ero ol. 11 Pe mele nengemutena taua tina ero tu teu nga kileng aungana pe i rara manmana nga kileng aungana kura. Pe eteia langa ngana ero iangekolkol nga au.

1:1: Ioa 1:1 1:2: Ioa 1:14 1:4: Ioa 16:24 1:5: 1Ti 6:16; Iei 1:17 1:6: 1Io 2:4 1:8: Psa 32:5;Pro 28:13 2:1: Hip 7:25-26 2:2: Ioa 1:29; Kol 1:20; 1Io 4:10 2:5: Ioa 14:21, 23 2:7: Ioa 13:34; 2Io 5-62:8: Ioa 1:9; Rom 13:12 2:9: 1Io 4:20 2:10: Rom 14:13 2:11: Ioa 12:35

1 Ioanes 2:12 351 1 Ioanes 3:112 Tutuk mur, imo nenge kinkino ehas lala

nge imoiange nga Kristus ene, NeHalang saua

lemopoinga poreke ngana mur

ke te lasus toto ke ulolo.13 Pe ehas lange imo tetemeria mur pule

iange imo a eteia I nenge tu tala ngenike

nga ure lochloch te talun ngaria.Pe ehas lange imo lolomele mur pule

iange a hekou sue non poreke nganake ulolo.

Ehas lange imo kinkino nganaiange a eteia Temere ke ulolo.

14 Ehas lange tetemeria mur imoiange a eteia I nenge tu tala nike

nga ure lochloch te talun ngaria.Ehas lange imo lolomele mur

iange a kerkereng pe NeHalangnena helenga tu teu toto nge

imope a hekou sue non poreke ngana ke

ulolo.15 Ich nei pe ure mur nenga ich nei,

mutemo taua ero. Mele nenge letenatu hit mene ich nei mutena taua Temereero. 16 Poinga lochloch ngana nenga ichnei ngana laka: singira lemene ngananga poinga poreke ngana mur nga ich,pe nenge lemene taua ure lochloch nengetaesia nga matara. Pe nenge ta heto heketotote ita nga rera ure mur nga ich nei.Poinga nemur te lohotmana nga ich nei peelle nge iri at nge Temere ero toto. 17 Ichnei pe ana poinga poreke ngana mur lapetehet. Pe mele nenge nanasia NeHalanglemene ngana lape tuke kokoes mana.

ANauala Amo Nge Kristus Nena NgarangMur

18 Tutuk mur, ta tutu nga etue hetalangana mur lokoi. Pe lape a longe Kristusnena ngarang nge lape at. Pe heueu nei,iri halang teat ke ulolo. Ke pomalam aeteia ke etue hetala ngana mur koloi. 19PeKristus nena ngarang nemur ita pekngaramur ia iri mukam iange tetu luluch ngeita. Pe iri tetu teu toto nge ita ero iangete ua hot tala ara nike. Toinge tetu teutoto nge ita kemanmanna lape tetu luluchnge ita kura. Pe iri te ua hot ara lo kenga poinga nem ta eteia nge iri lochloch

tetu teu toto nge ita ero. 20 Pe imo amene Tuangaola nga Opepengpeng pe aeteia helenga manmanna ngana ke ulolo.21 Pomere? A teke ehas lange imo iange aeteia helenga manmanna ngana ero? Panem ero! Imo a eteia ke ulolo ke nganakoi nenge ehas lange imo. Iange helengamanmanna ngana nem pallaklaka ia utee ero toto. 22 Pe itei toto nenge pallakahali? Mele nenge pallaka hali laka nengehele ke teke Iesus I Kristus ero. Ke melenem i Kristus nena ngarang ia iange hulrumena ia NeHalang iri nai Tuna. 23 Iangemele nenge hul rumena ia NeHalang Tuna,hul rumena ia NeHalang pule. Pe melenenge hele ke teke letena manmanna ngeNeHalang Tuna nge I Kristus, mele nem tuteu toto nge NeHalang pule.

24Hengetoro nemur nenge a longo telepe letemo manmanna nge Iesus, a rahiteke kerkereng. Nenge teke apoi ke pomamke kokoes lape atu teu toto nge NeHa-lang pe Tuna ke kokoes pule. 25 Pe lapetunge maulinga ke koko at nge ita kepomanga helenga kerkereng ngana nengeTuna heleia ke ulolo.

26Pe ehas ia alalaha nei lange imo iangee teke e helete metene imo nge iri nemurnenge te teke te hekoukou ele imo ke ananasia poinga poreke ngana. 27 Pe Tuan-gaola nenga Opepengpeng nenge Iesustunge lange imo, i amo hetoronga ia pengana la tu teunge imokeulolo. Pe amenehengetoro nge mele ero ol, iange I hetoreimo nga ure lochloch. Pe ure nemur nengehetoro imo ia, manmanna pe pallaklaka iaero. Pe a rahite nena hengetoro mur kekerkereng, pomalam lape atu luluch ngeKristus ke koko.

28 Oe tutuk mur, a talue letemo ke make elle luluch nge Kristus ke kokoes. Po-malam lape tames nga matana nga etuenenge at muleia pe sara loiloi ero pe tameia ita ero.

29 Imo a eteia ke Kristus I non nge peng-peng. Pe mele hel nenge te popoia poingange pengpeng NeHalang tutunamur ia iri.

3NeHalang Tutuna Mur Ita

1 A naue lo! Temere mutena tau toteita, pomalam heto tutuna mur ia ita. Pe

2:15: Rom 8:7 2:16: Rom 13:14 2:17: Mat 7:21 2:18: Mat 24:5, 24; 2Io 7 2:19: Ume 20:302:20: 1Ko 2:15; 2Ko 1:21; 2Io 2 2:22: 1Io 4:3; 2Io 7 2:23: Ioa 5:23; 1Io 4:15; 5:1 2:27: Ioa 16:132:29: 1Io 3:10 3:1: Ioa 1:12-13; 16:3

1 Ioanes 3:2 352 1 Ioanes 3:24

manmanna toto ke NeHalang tutuna murita! Pe hehei pe hana nga ich nei te eteiaNeHalang ero, pomalam te eteia ita eropule. 2 Pekngak mur, heueu nei NeHalangtutuna mur ita ke ulolo. Pe tatu ngara ngehe, mallaha hot ke nek nge ita ero kura.Pe ita ta eteia ke nga etue nenge Iesus atmule, lape tapoi ke pomange I. Iange ngaetue nem lape tanau tote I ngamatara. 3Peimo nenge letemo manmanna nge Kristuspe a kulala tote I, a helemlem tote imo kepomange I nge lemlem toto.

4 Iri lochloch nenge te popoi poingaporeke ngana te nanasia NeHalang nenahotonga ero. Iange poinga poreke nganahira ele tote NeHalang pe nena hotongamur. 5 Imo a eteia ke Kristus at ngananem, at ke saua rera poinga poreke nganamur ke te lasus toto. Iange poinga porekengana e tu teu nge I ero toto. 6 Pe melenenge tu teu toto nge I ke kokoes lape tuteumule nga poinga poreke ngana e ero ol.Pe mele nenge popoi poinga poreke nganake kokoes, naue Kristus ero kura pe eteia Iero pule.

7 Tutuk mur, a longo taua mele nengeteke poi taole imo langa poinga porekengana ero. Mele nenge poia poinga ngepengpeng, mele nem i non nge pengpeng.Pomalam mana nge Kristus nge I non ngepengpeng. 8 Pe mele nenge popoi poingaporeke ngana, non poreke ngana nena nonia. Iange non poreke ngana popoi poingaporeke ngana nga kileng nei talun ngananike. Pe NeHalang Tuna at ngana nem,at ke heparai sue non poreke ngana nenaume mur. 9 Pe iri nenge NeHalang tutunamur ia iri, te poia poinga poreke nganaero iange te nanas tau tote tetu ngariaheueu ngana nenge NeHalang tunge langeiri. Pe te poia poinga poreke ngana e erool iange NeHalang tutuna mur iri ke ulolo.10Nga kue nei ta etei mellehe itei hel totonenge NeHalang tutuna mur ia iri, pe puleta etei mellehe itei hel toto nenge nonporeke ngana tutuna mur ia iri. Iange irinenge te poia poinga e nge pengpeng erope muteria taua titiria mur ero, iri nemNeHalang tutuna mur ia iri ero.

Mutera Taua Pekngara Mur

11 Helenga nei a longlonge nge nike keulolo nenge hele ke teke, “Mutera tauapekngara mur.” 12 Pe tapoi ke mangeKaen ero. Iange Kaen, non poreke ngananena non ia, pomalam hun mule tina. Pepomere nenge hune tina? Hune tina iangetina i non nge pengpeng pe i na poingaporeke.

13 Titik mur, nenge teke hana nga ichneimuteria taua imoero, ngamo lohot ero.14 Nenge teke mutera taua titira mur, taeteia ke tai hot nga metenga ana kue peta menemaulinga ke ulolo. Pe mele nengemutena taua peknganamur ero, mele nemtutu nga metenga ana kue kura. 15 Melenenge mutena taua tina e ero, mele nemhunun hana. Pe iri nenge te hunun hana,ta eteia ke maulinga ke koko tuteu nge iriero.

16 Ita ta eteia ke mutenga luna toto maikoi: Iesus Kristus hile hote I sipona kemete ke halaua ita. Ke pomalam ita pule tahile hote ita sipora ke ta halaua pekngaramur. 17 Nenge teke rera ure halang peta naue pekngara e nge nena ure ero tahalaua i. Pe nenge teke ta halaua i eromutera taua NeHalang ero. 18 Tutuk mur,mutera taua pekngara mur pe ta poia anaume ke lohot ke manmanna ke ta halauairi. Ta hele mene nga harra ero.

Sara Loiloi Nga NeHalang Matana Ero19 Pomalam lape ta eteia ke ta rahit tote

helenga manmanna ngana. Pe pule, ngaetue nenge tames nga NeHalang matanasara loiloi ero. 20 Pe nenge teke letera ngeteu helete metene ita nga poinga porekengana mur, lape sara loiloi ia ero nga Ne-Halang matana. Iange I palaungana totonga sara loiloi ngara nem pe I eteia urelochloch.

21 Pekngak mur, nenge teke letera ngeteu poia ita ke sara loiloi ero, tames ngaNeHalang matana pe ta matau ero. 22 Peure lochloch ngana nenge ta hetalaulaupe ta onteia nge I, lape tunge atat nge itaiange ta longo taua nena hotonga mur peta poia I ke iech nga rera poinga uranangana mur. 23 Iange NeHalang nena ho-tonga hele ke teke: “Letera manmannange Tuna Iesus Kristus pe mutera tauapekngara mur.” 24 Iri nenge te rahite

3:2: 2Ko 3:18 3:5: Ioa 1:29; 1Pi 2:22-24; 1Io 2:2 3:8: Ioa 8:44 3:9: 1Io 5:18 3:11: Ioa 13:343:12: Gen 4:8 3:13: Ioa 5:18-19 3:14: Ioa 5:24 3:15: Hem 21:8 3:16: Ioa 13:1; Kal 1:4 3:17:

Deu 15:7 3:18: Iei 2:15-16 3:21: Hip 4:16 3:23: Ioa 6:29; 13:34 3:24: 1Io 4:13

1 Ioanes 4:1 353 1 Ioanes 4:21

NeHalang nena hotonga mur tetu teu totonge NeHalang pe NeHalang tu teu totonge iri. Pe ita ta eteia ke mere toto ngeNeHalang tu teu toto nge ita? Ta eteia ngaOpepengpeng nenge tunge at nge ita.

4Ope Nenge Urana Pe Ope Nenge Poreke

1 Titik mur pe liliuk mur, hana nengete pallaklaka ke iri hetatalonga, tei hotke te ronge ich lochloch ngana ke ulolo.Pe letemo manmanna nga reria helengaero nga nenge te teke, Opepengpeng tung-tunge helenga mur lala nge iri. Pe uranange a olleke tele ope nemur. Lape teat ngeNeHalang ma ero? 2 Iri nemur nenge tehele ke te teke Iesus Kristus lohot ke I non,ta eteia ke NeHalang Opene tu nge iri peteat ngeNeHalang. 3Pe iri nenge ope e ngealtoto tu teu nge iri, te hele urume Iesuske pomau ero. Pe ope nem Kristus nenangarang ia. I laka nenge a longe pingananenge te teke atat. Pe heueu nei ngana koiat ke tunga ich ke ulolo.

4 Tutuk mur, imo NeHalang tutuna muria imo pe a hekou sue hana nenge te chan-nangnanga ke te teke iri hetatalonga murke ulolo. Iange NeHalang Opene nenge tuteu nge imo nem na kerkerenga palaun-gana toto nge non poreke ngana nenge tuteu nge iri nenga ich nei. 5 Ke iri nengete pallaklaka ke iri hetatalonga nem, tehele menmene ure nemur nga ich iangereria nga ich, pe hehei pe hana nga ich telongo lala nge iri. 6 Pe imem, NeHalangtutuna mur imem. Ke mele nenge eteiaNeHalang longo atat nge imem. Pe melenenge NeHalang tuna ia ero longo at ngeimem ero. Ke pomalam ta etei melleheOpe urana ngana nengemanmanna pe opeporeke ngana nenge pallaklaka.

NeHalang Mutena Tau Tote Ita7 Pekngak mur, mutera taua pekngara

mur iange mutenga huna nge NeHalang.Mele hel nengemuteria tautaua pekngariamur te eteia NeHalang pe NeHalang tu-tuna mur ia iri. 8 Mutenga huna nge Ne-Halang ke mele nenge mutena taua pekn-gana mur ero eteia NeHalang ero. 9 PeNeHalang hemallaha hote poinga nengemutena taua ita. Ngana laka nenge kulosiaTuna elle nem ke sio at nga ich ke ta

menemaulinga nge I. 10 Itamutera tau teleNeHalang ero. Mutenga toto pomai koi:NeHalang mutena tau tele ita pe kulosiaTuna at kemete pe helemlemmule ita ngarera poinga poreke ngana mur. 11Pekngakmur, NeHalang mutena tau tote ita kepomai ke ulolo. Ke pomalam urana nge itapule mutera taua pekngara mur. 12 Melepele esia NeHalang nakuna ero toto. Penenge teke mutera tau helel, NeHalang tululuch toto nge ita ke mutera taua I kepomange I nge mutena tautaua ita.

13 Pe ta eteia ke tatu luluch nge NeHa-lang pe I tu luluch nge ita, iange tungeOpene at nge ita. 14 Temere kulosia Tunake mene mule hehei pe hana nga reriapoinga poreke ngana mur. Pe imem moheleia iange mo naue ke ulolo. 15 Pe melenenge haliu hot ke teke Iesus I NeHalangTuna, lape NeHalang tu luluch nge i pe itu luluch nge NeHalang. 16 Pe ita leteramanmanna iange ta eteia ke NeHalangmutena tau tote ita.

NeHalang I Mutenga ana Non. Melenenge mutena taua pekngana mur tu lu-luch nge NeHalang pe NeHalang tu luluchnge i. 17 Ke nga poinga nei mutera tauaI ke pomange I nge mutena tautaua ita.Ke pomalam lape sara loiloi ero nga etuenenge NeHalang amnei teueu nga rerapoinga mur. Iange tatu nga ich nei peta poi ke mange I. 18 Nenge teke poinganenge mutera taua pekngara mur tu kekerkereng toto nge mele, poinga nem he-lope hote mataunga pe mataunga nem tuteu nge mele nem ero ol. Mataunga lunatoto ma ke mai koi: Nenge teke mele eteiange lape mene melmelenga palaungana,nenge nem lape poia mele nem ke matau.Pe mele nenge matau, ta eteia ke poinganenge mutena taua pekngana mur tu kekerkereng nge i ero kura.

19 NeHalang mutena tau tele ita. Po-malam ita mutera taua pekngara mur.20 Nenge teke mele hele, “Iau mutek tauaNeHalang” pe mutena taua tina ero, melenem channanga ke ulolo. Iange i esiatina nga matana pe mutena taua ero. Pekolkolia NeHalang pe lape mutena tauaNeHalang ke merei? 21 Hotonga nengeNeHalang tunge at nge ita ma ke mai koi;“Mutemo taua NeHalang pe mutemo tauapekngamo mur pule!”

4:1: Mat 7:15; 1Te 5:21; 1Io 2:18; 2Io 7 4:2: 1Ko 12:3 4:3: 1Io 2:18 4:4: Mat 12:29; 4:5: Ioa 8:47;15:19 4:9: Ioa 3:16 4:10: Rom 5:8-10; 1Io 2:2 4:12: Ioa 1:18 4:13: 2Ko 1:22; 1Io 3:24 4:21:Mak 12:29-31

1 Ioanes 5:1 354 1 Ioanes 5:215

Letera Manmanna Nge NeHalang Tuna1 Iri nenge leteria manmanna nge Iesus

nge I Kristus, NeHalang tutuna mur ia iri.Pe iri nemur nenge muteria taua temere,lape muteria taua tutuna mur pule. 2 Kenenge teke mutera taua NeHalang pe talongo taua nena hotonga mur, ta eteia kemutera taua tutuna mur pule. 3 Pe nengeteke mutera taua NeHalang, urana nge talongo taua nena hotonga mur. Pe nenahotonga mur te meena nge ita ero. 4 Pe irinemur nenge NeHalang tutuna mur ia irite hekou susue poinga poreke ngana murnga ich nei ke ulolo. Pe letera manmannangana, i ure nenge hekou susue poingaporeke ngana nemur. 5 Ke itei toto nengehekou sue poinga poreke ngana nga ichnei? Ngana laka i nenge letenamanmannange Iesus nge I NeHalang Tuna.

Helenga Mallaha Ngana Nenge HeleleiaIesus Kristus

6 Iesus Kristus at nga kue nenge ech petoho. Pe I at nga ech mana ero. At ngaure nai nem. Pe Opepengpeng hele urumeIesus Kristus ke pomai, iange Opepeng-peng I sipona I helengamanmanna ngana.7 Ke ure mol nei te hele urume tote I.8 Opepengpeng pe ech pe toho. Ure molnei te hele ke te teke Iesus I NeHalangTuna. 9 Kokoes ta longe hana mur reriahelenga pe letera manmanna ia. Pe Ne-Halang na helenga i ure nenge palaun-gana toto iange i sipona heleia. Pe I heleurume Iesus lo nge I Tuna ia toto. 10 Kemele nenge letena manmanna nge NeHa-lang Tuna, letena manmanna nga NeHa-lang nena helenga ke ulolo nenge heleurumrume Tuna. Pe mele nenge letenamanmanna nga NeHalang na helenga nemero, teke NeHalang I non nge pallaklaka.Iange NeHalang i sipona heleia. 11 Pe anahelenga lohot ke pomai koi: NeHalangtunge maulinga ke koko at nge ita. Pemaulinga nem at nge Tuna. 12 Ke melenenge letena manmanna nge NeHalangTunamenemaulinga nei ke ulolo. Pemelenenge letena manmanna nge NeHalangTuna ero mene maulinga nei ero toto.

Maulinga Ke Koko Tunge Iesus

13 E hasia ure nemur lange imo nengeletemo manmanna nge NeHalang Tuna.Ke pomalam lape a eteia ke nek toto ngea mene maulinga ke koko ke ulolo. 14 Penenge teke ta hetalaulau lange NeHalangletera nachnai ero. Iange ta eteia ke lapeNeHalang longo at nge ita, nenge teke taonteia I nga ure nemur nenge nanasia Ilemene ngana. 15Pe nenge teke ta eteia kekokoes NeHalang longlonge rera onteingamur, ta eteia ke lape ta mene ure nemurnenge ta ontei I ia.

16 Nenge teke mele naue tina ngepoia poinga poreke ngana nenge urunametenga ero, hetalaulau ana lange NeHa-lang. Pomalam lape tunge maulinga langetina nem. Pe iri nenge te poia poingaporeke ngana nenge uruna metenga, het-alaulaunga nei halaua iri ero toto. Keiri nenge te poia poinga poreke ngananenge uruna metenga, e hele teu laia ero.17 Poinga poreke ngana mur lochloch teporeke nga NeHalang matana. Pe poingaporeke ngana hel, hehei pe hana te metehotia ero.

18 Ita ta eteia ke iri nenge NeHalangtutuna mur te popoi poinga poreke nganaero. Iange NeHalang Tuna nauele iri kenek pe non poreke ngana heporeke iriero. 19 Iange non poreke ngana nauele ichnei lochloch. Pe ita ta eteia ke NeHalangtutuna mur ita ke ulolo. 20 Pe pule taeteia ke NeHalang Tuna at ke tunge leteramatana ngana ke ta eteia NeHalang ngeI manmanna. Pe ita tatu teu luluch ngeNeHalang nge I manmanna iange leteramanmanna nge Tuna Iesus Kristus. Iesus INeHalang ke manmanna pe I maulinga kekoko.

21 Ke tutuk mur, aheo ele tote imo ngaaetapuna mur.

5:1: 1Io 4:15 5:3: Ioa 14:15, 23-24 5:6: Ioa 1:29-34 5:8: Ioa 15:26 5:9: Ioa 5:32-37 5:10: Ioa5:36-40 5:12: Ioa 3:36 5:13: Ioa 20:31 5:14: Ioa 14:13-14; 1Io 3:21-22 5:16: Mat 12:31 5:18:1Io 3:9

2 Ioanes 1 355 2 Ioanes 13

2 IoanesAlalaha Nai Ngana NengeIoanes Hasia

Ta Rahite NeHalang Nena Helenga KeKerkereng

1 Iau nenge iau mukmuka nga matanenge NeHalang koi ehas ia alalaha nei.

Oe hei nem, ehas lange iong pe tutu-tum mur nenge NeHalang henonou hoteke nena ia. Iau mutek tau tote imo kemanmanna. Pe iau toro mana ero. Irinenge te eteia Helenga Manmanna TotoNgana muteria taua imo pule. 2 Pe imemmutemem taua imo iange Helenga Man-manna Toto Ngana tu teu nge ita, pe lapetu luluch nge ita nga etue lochloch.

3 Nenge teke ta rahite helenga man-manna toto ngana nem ke kerkereng pemutera taua pekngara mur, Temere NeHa-lang pe Tuna Iesus Kristus lape te tungehalaunga palaungana at nge ita pe leteriaia ita pe te hemaluche letera ke ma ke nek.

Mutera Taua Pekngara Mur4 Iau e iech toto iange e longe tutummur

hel, te nanasia Helenga Manmanna TotoNgana ke ulolo ke pomanga Temere helengana. 5 Pe hei nem, heueu e teke e helelange iong ke mutera taua pekngara mur.Helenga nenge ehas ia nei i hotonga heueungana ia ero. I hotonga nike ngana nengeta longo tettele ke ulolo. 6 Pe mutera tauaNeHalang ke pomai koi: Ta nanasia nenahotonga mur. Na helenga nenge ta longenge nike hele ke teke, ta nanasia poinganenge mutera tautaua pekngara mur.

Ta Rahite Kristus Nena Helenga Ke Kerk-ereng

7 Hana nenge te pallaka hali iri halangtetu nga ich nei ke ulolo. Iesus Kristuslohot ke I non. Pe hana nemur te hetoroke te teke Iesus Kristus lohot ke I non ero.Ke hana nemur nenge pomai, te pallakahali pe Kristus nena ngarang mur ia iri.8Pe imo lape amene urumo lochloch iangeaume ke kerkereng toto ke ulolo. Pe ameske kerkereng pe anau ala amo ke nek iangelape a mene urumo nem ero.

9 Iri nenge te rahite Kristus na helengake kerkereng ero pe te tamu tele langa he-lenga e, NeHalang tu luluch nge iri ero. Pe

iri nenge te rahite Kristus nena helenga kekerkereng, Temere NeHalang pe Tuna tetululuch nge iri. 10 Nenge teke mele langeimo pe hetoro ngana altoto nga Kristusnena hengetoro mur, a apala hote i ero.Nem pe a mene teua i langa lemo pele ero.11Pemele nenge apala hote i halau teu nganena ume poreke ngana ke ulolo.

Helenga Hetala Ngana Mur.12 Iok, lek helenga halang tetu kura nge

e teke e heleia lange imo. Pe lemek eronge ehas ia nga hasinga eina nga alalaha.E teke ela ke e lohot nge imo pe e heleialange imo. Pomalam lape ita lochloch taiech toto ke elle.

13 Iok, tim e pule nga iri mata nengeNeHalang henonou hote nga lamai, i petutuna mur te hekule reria apalanga langeiong pule.

1:4: 3Io 3 1:5: 1Io 2:7 1:7: 1Io 4:1-3

3 Ioanes 1 356 3 Ioanes 15

3 IoanesAlalaha Mol Ngana NengeIoanes Hasia

Ta Halaua Hana Nenge Te Rahite NeHa-lang Ana Ume

1 Iau nenge iau mukmuka nga matanenge NeHalang koi ehas ia alalaha nei.

Neingak Kaius, ehas ia alalaha nei kelange iong iange mutek tau tote iong.

2 Neingak, e hetalaulau am ke lem ki-langa urana pe ure lochloch ngana nengeo popoia lape te urana pe otu ke nek kepomanga opem nge tu ke urana mana.3 Iau e iech toto iange titira mur hel teatpe te heleia iong at nge iau. Te heleke te teke letem manmanna nga HelengaManmanna Toto Ngana pe o nanasia kekokoes. 4 E longe tutuk mur imo nge ananasia Helenga Manmanna Toto Nganape e iech toto ia. Ute pele nge poia iau kee iech ke pomam ero ol.

Kaius Poia Ume Urana Ngana5Neingak, iong o nanas tau tote poinga

nenga Helenga Manmanna Toto Ngana keo halau totote titira mur pe mele hel pulenenge o eteia iri ero. 6 Hel nge iri teheleia lem poinga nenge o neknek ia irilange NeHalang nena hana mur. Uranange o halaua iri nga ngaunga pe ute helpule ke tei pe te poia NeHalang ana ume.Poinga nenge pomai NeHalang iech totoia. 7 Iri tei ke te poia Kristus ana ume pehehei pe hana nenge leteria manmannange NeHalang ero, te halaua iri nga umtu-tuna unne ero. 8 Ke pomalam urana ngeta halaua hana nenge pomam. Nga poinganem ta halau teu pule nga ume nengete popoia, nenge teii ke te haliu hototeHelenga Manmanna Toto Ngana.

Ne Tiotrepes Poia Poinga Poreke Ngana9 Pe ehas ia alalaha e ke lange NeHalang

nena hanamur nga lem kileng ke ulolo. Pene Tiotrepes nge teke i mukmuka nge imo,longo taua iau ero nga ure mur nenge ehelele ia. 10Ke pomalam, lape ela nge imope e hele hote ure nemur nenge ana nonpopoia, nga nenge hele porekreke ita pengunngunngunu ia ita. Pe nga nem manaero. Ana non lemene ero ia titira nemurnenge te haliu hotote Helenga Manmanna

Toto ngana pule. Pe hele ele hehei pe hanake te long teua titira nemur ero. Pe nengeteke te long teua iri, lape ne Tiotrepeslope hote iri pe tetu teu nga mata nengeNeHalang ero ol.

Ne Timetrius Poia Poinga Urana Ngana11 Neingak, o nanasia poinga poreke

ngana nenge pomai ero. O nanas menepoinga nge urana. Iri nenge te popoiapoinga nge urana NeHalang tutuna mur iairi. Pe iri nenge te popoi poinga porekengana te eteia NeHalang ero toto. 12Heheipe hana lochloch te teke Timetrius i nonnge urana. Pe na hengetoro manmannangana mur te hemallaha hote i pule. Oe,pe ita pule ta teke i non nge urana. Iong oeteia ke rera helenga nei manmanna.

Helenga Hetala Ngana Mur13 Iok, lek helenga halang tetu kura nge

e teke e heleia lange imo. Pe lemek eronge ehas ia nga hasinga pe hasinga eina.14 Iange etue rochroi lo nge lape enaumuleiong pe ita nai ta hele.

15 Letem ma ke nek! Pekngam murnga lamai te hekule reria apalanga langeiong. Pe iong, o tunge lek apalanga langepekngara mur nga lamam pule.

1:1: Ume 19:29; Rom 16:23 1:3: 2Io 4 1:6: Tit 3:13 1:7: 1Ko 9:11-12 1:11: 1Io 3:6-10 1:13:2Io 12

Iut 1 357 Iut 12

IutAlalaha Nenge Iut HasiaIut Apala Lange Hehei Pe Hana

1 Iau Iut pe e umume nge Iesus Kristuspe tik laka Ieims.

Pe ehas ia alalaha nei lange imo heheipe hana nenge NeHalang iua imo. Atongmur, imo, Temere NeHalang mutena tautote imo pe Iesus Kristus nek hit toteimo. 2 E hetalaulau amo ke poinganenge letera porekrekeia pekngaramur pepoinga nenge tatu ke nek pe poinga nengemutera tautaua pekngara mur tetu teu ketehon toto nge imo.

Hana Nenge Te Hepiriu Elele HelengaUrana Toto Ngana

3Titik mur pe liliuk mur, nga tele nganaletek haka ke e teke e has lala nge imonga ume nenge NeHalang poia lange TunaIesus Kristus ke mene mule ita lochloch.Pe ero. Heueu nei e amneia ke e tekeehas lange imo ke ueiuei mana ke ames kekerkereng nga letemo manmanna nganamur. Poinga nem NeHalang hesue langenena hana mur ke munna elle mana nikepe lape ana hetanga ero ol. 4 Iange hananenge te longo taua NeHalang ero, teteukome mana ke teat luluch nge ita lo. Hananemur tehetaua NeHalang nena mutengaana helenga nge ita pe te hulia ke langasalaunga ana poinga lo. Pe iri lemeria eroia Iesus Kristus nenge I Aehuna pe ara NonSoke ia. NeHalang nena helenga nge nikeheleleia hana nemur nge pomam ke tekeNeHalang lape heparai sue iri.

NeHalang Heneue Hana Nenge Te LongoTaua I Ero

5 Letemo la mule nga nei. Nge nikeNon Sokemene hote Israelmur nge Ekiptope nga hoena poia iri nenge leteria man-manna nge I ero ke te mete. Imo a eteia lope e teke e helete metene mule imo. 6 Iok,letemo la mule nga nei pule. NeHalangtunge angkelo mur aria ume. Pe angkelonemur te losio mule nga aria ume murnenge NeHalang tunge lange iri; pomalamtetu nga tapa ero ol. Iange Non Soke kaleiri nga ngautou tana palaungana nenge tuke koko pe tetu nga kileng nenge au toto

nge sio. Pe lape tetu ke te kulele etuepalaungana nenge lape NeHalang amneiteu nga reria poinga mur. 7 Iok, letemola mule nga tuele tana palaungana nengeSotom pe Komora pe kileng nemur nengetetu rochroi nga tuele tana nai neu. Iri teamneia melmelenga palaungana nga oannenge tuke koko, iange te nanasia poinganenge angkelo nemur pe te popoia poingaporeke ngana hel pule pe te salau ngariaelela toto. Pe melmelenga nenge lohotnge iri nem teke helete metene ita ke tananasia poinga nenge pomam ero.

NeHalang Letena Inin Taua Iri Nenge TePopoi Poinga Poreke Ngana

8 Pe hana nemur tenau operia ia poingaporeke ngana nemur pe te teke tepoi taoleimo ke a nananasia. Iange iri te puolokoteu pulut mene singiria mur langa poingaporeke ngana nemur. Pomalam leme-ria ero nge NeHalang I Non Soke pe tehele poreke nena angkelo mur nga tapa.9 Pe NeHalang nena angkelo solaki ngananenge eneMikael iri nai Satan te hele heliaMoses koluna nge itei toto lape mene. Penga etue nem, angkelo Mikael hele porekeNon Poreke ngana ero. Hele mana keteke, “Non Soke hele ke teke o reng!”10Pe hana nemur tesau chapupu hot pulutmene reria helenga poreke nganamur ngaure nemur nenge te eteia luria ero. Tepoia poinga nei ke pomanga kaone inolomur nenge leteria matana ero pe te nanasmene lemeria ngaria. Ke NeHalang lapeheporeke tote iri nga reria poinga nei.11Pe iri tenau ala aria ke nek ngeNeHalangnga nei, iange te nanas tote poinga nengeKaen! Pe leteria tumana nga umtutuna kemange Palam. Pe te longo taua NeHalangero ke mange Kora. Pe lape NeHalangheparai sue iri ke mange non nem.

12 Pe imo, NeHalang nena hana mur pemutemo tautaua pekngamo mur. Pe ngaetue nenge a eukirau ke a ngaungau ngaamo ngaunga matana, hana nemur teat kete ngau luluch nge imo. Pe te meia iri erope te heporeke amo ngaunga matana nemnga reria poinga poreke ngana mur. Iangeiri leteria lange mele hel ero ol, leteriatumana nge iri. Pe iri tepoi ke malakanga muchmua nenge ma hot pe pitte sioero pe tuttula takisia kela. Pe tepoi ke

1:1: Mat 13:55 1:4: Kal 2:4; 2Pi 2:1 1:5: Exo 12:51; Num 14:29-30 1:6: 2Pi 2:4 1:7: Gen 19:1-25;2Pi 2:6, 10 1:9: Dan 10:13, 21; 12:1; Zec 3:2; 2Pi 2:11; Hem 12:7 1:10: 2Pi 2:12 1:11: Gen 4:7-8; Num16:1-35; 2Pi 2:15; 1Io 3:12 1:12: 2Pi 2:13, 17

Iut 13 358 Iut 25manga ae nenge rora pe hei erochro pe temete ke henai ke manga ae nenge metepe teris heke ulanlana mur ke mete totosapele. 13 Pe pule tepoi ke malaka nga ru-ach ana mee papalauna nenge ulo hekekenamnamo mur nga peipei. Pe namnamonemur te heilangia reria poinga porekengana mur. Pe pule tepoi ke pomangaitoch mur nenge te nanasia reria kue ngatapa sana ero pe tei rara pulut mana. Kepomalam NeHalang tatalo ele reria kilengau ngana nenge munaala toto. Pe iri lapetela ke tetu nga kileng neu ke koko.

14 Iok, Antam tutuna mur pe nenatete mur aria lala rahtele nai ngana ngeEnok. Pe Enok hele hetatalonga ia hanaporekreke ngana nemur nge nike ke teke,“Iok a naula, Non Soke pau kou atat. Pe atluluch nge nena angkelomur nge iri huluatoto pe nakura nge tasis ele iri ero. 15NonSoke nem lape at ke hele hot pengpengiahulua lochloch reria poinga mur. Pe hanaporekreke ngana nemur nenge te longotaua NeHalang ero pe te hele porekreke Ipe nenge te popoi poinga poreke ngana,lape NeHalang tung tote aria melmelengalange iri.” 16 Hana porekreke ngana ne-mur te tuainaunau rara ia NeHalang pete ngunngunu rara ia mele hel. Pe irite nanas mene lemeria ngaria mur pe tepuoloko teu tote iri nga poinga porekengana mur. Pe te heto hekeke iri siporiape tepoi taolole mele hel ke te nanasia iringa reria poinga poreke ngana nemur.

Iut Tunge Helenga Kerkereng NganaLange NeHalang Nena Hana Mur

17 Titik mur pe liliuk mur, letemometene helenga nenge ara Non Soke IesusKristus nena hekulkulonga mur te heleialange imo lo. 18 Iri te hele lange imo kete teke, “Nga etue nei hetala ngana, hananenge te ngailelele NeHalang lape te lo-hot. Pe lape tehul rumeria langeNeHalangpe te nanas mene lemeria ngaria mur.”19Hana nemur lape te heparaia NeHalangnena hana mur ke tetu ke muria elle erool. Iange iri, NeHalang Opene tuteu nge iriero. Iri te nanas mene lemeria ngaria murmana.

20 Pe atong mur imo, a halau hel pea hekerkereng helia letemo manmannangana nenge NeHalang tunge lange imo.Pe a hetalaulau ke Opepengpeng halaua

imo nga nena kerkerenga. 21Pe kokoes atupe a eteia ke NeHalang mutena taua imope a kulala tote ara Non Soke Iesus Kristusnge letena toto ia imo pe tunge maulingake koko lange imo.

22 Pe letemo ia iri nenge leteria man-manna ngana losio lo. 23 Hana hel telosisio nga oan lo pomalam a achroua irike a mene mule iri ke ueiuei. Pe apoi kenek lange hel pe a nauala amo nge iri kenek. Iange iri te puoloko teu tote iri langapoinga porekreke ngana mur ke operiamuna ulu ke pomanga reria hengeronmurnge te muna ulu. Pe aheo ele tote imo ngapoinga poreke ngana pe ure muna hulungana nemur.

Iut Hetalaulau24 E hetalaulau ke ara Hemasinga Ne-

Halang lape nauele imo ke a losio ngapoinga poreke ngana e ero. Pe I lape meneimo kela atu nga nena kileng nenge uranatoto. Pe lape a iech toto iange poingaporeke ngana e tuteu nge imo ero. 25 Pee hetalaulau ke ara Soke Iesus Kristus poiahehei pe hana ke te heto heke NeHalangnga nena helenga kerkereng ngana pe ngakikina ngana nge palaungana toto. Pe teheto heke tote i pe tetal heke tote ke i NonSoke toto nenge nauele ure lochloch, ngatalun ngana toto pe heueu nei pe nga etuelochloch! Oe, Manmanna!

1:14: Gen 5:18, 21-24 1:18: 2Pi 3:3 1:20: Kol 2:7 1:23: Zec 3:2; Hem 3:4 1:25: Rom 16:27; 2Pi3:18

Hemallaha 1:1 359 Hemallaha 1:16

Hemallaha NganaIoanes Nau Opene Ngana

1 Alalaha nei heleia ure nemur nengeIesus Kristus hemallaha hote iri. Ne-Halang tunge lange I ke hemallaha hoteure nemur nenge musuna pol mana pete lohot. Pe hemallaha hote langenena hekuleileinga ana hanamur lochlochnenge te umume nge I. Ke pomalam Iesuskulosia nena angkelo pe nena angkelohenonoua lange Ioanes. 2 Pe Ioanes helehote ure lochloch ngana nenge nau openeia. Ngana laka: NeHalang nena helengape helenga manmanna toto ngana murnenge Iesus Kristus hemallaha hote iri.3Helenga nemur nga alalaha nei i helengahetatalonga ia. Pe mele nenge sisisia lapeiech toto, pe mele hel nenge te longe pete rahit tote nga leteria, lape te iech totopule. Iange ure nemur aria etue nenge telohot ia heroi toto lo.

IoanesHas LangeNeHalangNaHanaMurNge Eisia

4-5 Iau Ioanes, pe ehas lange imo NeHa-lang nena hana mur nenge amo tuluk muriri rahtele nai nga tuele kina nenge Eisia.

NeHalang tu nge nike toto pe tu heueunei pe nga hoena lape at mule. Pe Opekikina ngana mur nge iri rahtele nai temesmes nga nena kilanga seina nganamatana. Pe Iesus Kristus I non nengehemallaha hot tote helenga manmannangana mur nge NeHalang. Pe I non nengemaul haka mule tala nga metenga penauele naungaala ana hana mur lochlochnga ich. E hetalaulau amo ke NeHalang iriul nena Ope nemur pe Iesus Kristus te peteimo pe te hemaluche letemo ke atu ke nek.

I mutena tau tote ita. Pomalam einalele rera poinga poreke ngana mur ke telasus toto. 6 Nga poinga nei poia ita keta lohot ke ita mata nenge tunginga anahana mur, pe ita ul ke ta popoi tungingalala nge Temene pe ana Non Soke. Pelape te heto heke tote I iange kikina nganapalaungana nge nauele ure lochloch kekoko. Oe, Manmanna Toto!7 Iok anau, I lape sio at luluch nga ulu,

pe lape hulua lochloch ngana te naueI.

Pe iri nenge tetue I nga io lape te naue Ipule.

Pe hehei pe hana lochloch nga ichlape te tangia I.

Ke ure nem lape lohot ke pomam toto.Oe Manmanna Toto!

8Non Soke NeHalang nenge Kikina Totohele ke pomai, “Iau Talun ngana Toto peIau Hetala ngana Toto. Etu nge nike totope etu heueu nei pe nga hoena lape eatmule.”

Ioanes Esia Kristus9 Iau Ioanes, pe imo timo pe neing-

amo iau pe ita lochloch tatu teu nganaualanga pe nekinga nenge NeHalang.Pe tames ke kerkereng pe ta takisia aramelmelenga luluch nge Iesus. Iau etu ngatuele au ngana nga mimio nenge Patmosiange e haliu hotote NeHalang nena he-lenga pe helenga manmanna toto ngananenge Iesus hemallaha hote. 10 Nga NonSoke ana etue palaungana nenge ta hetohekeke I ia, Opepengpeng hemute iau pee longe haliunga nga rumek. Haliunganeu palaungana toto ke pomanga ngalumpaena nge te iua. 11Mele neu haliu ke teke,“Ure nemur nenge o esia nei ohas sue iringa alalaha pe o hekule lange NeHalangna hana nemur nenge aria tuluk mur irirahtele nai. Iri tetu nga kileng nemur: NgeEpesus pe SimirnapePerkamumpeTiatirape Sartis pe Pilatalsia pe nge Laotisia.”

12 Iok, e teke e ralele ke enaumele nengehele atat nge iau pe e naue lemenge anahemesinga haka chalemlem ngana murnge iri rahtele nai. 13 Pe mele nge nakunamange Non Tuna tuteu nga lemenge anahemesinga haka nemur tunangaria. Ananon heronia hengeron nenge sase sioke langa apena pe panreke panrekingachalemlem ngana ke matele nga mau-tuna. 14 Pe palpalna ina tuahau toto pematana mur te pomalaka nga oan sapelngana. 15 Pe apena mur te insachsach kepomanga chaia matana ana sialle. Pe helengana palkolong pulut ke pomanga nalehau ngana. 16Pe am hit ke itoch iri rahtelenai nga penna tamalmal. Pe hunelinga anamese sase ngana e nge matana kaliuala,

1:1: Hem 22:6 1:3: Hem 22:7, 10 1:4-5: Exo 3:14-15; Hem 3:1; 4:5; Psa 89:27; Kol 1:18 1:6: 1Pi 2:9;Hem 5:10; 20:6 1:7: Dan 7:13; Zec 12:10; Mat 24:30; Ioa 19:34-37; 1Te 4:17 1:8: Hem 21:6; 22:13 1:13:Dan 7:13; 10:5 1:14: Ezk 43:2; Dan 7:9; 10:6; Hem 2:18; 19:12 1:16: Hip 4:12; Hem 2:12; 19:15

Hemallaha 1:17 360 Hemallaha 2:11sere hot nga hanna. Pe ramana sinaha kepomanga chaiamatananenge sinaala toto.

17Enaue I ke pomaupe e losio nga apenahuna ke pomanga e mete lo. Ol pe talheke penna tamalmal nge iau pe hele, “Omatau ero! Iau Talun ngana toto pe IauHetala ngana toto. 18 Iau non nenge tuke maulul ke koko pe e mete ke ulolo. Peonau at, heueu nei etu ke e maulul pe lapeetu ke koko ol. Pe e rahite lohenga ngametenga pe nga metenga ana kileng. Pelek kerkerenga nenge e hemaul heke muleiri nenge te mete ke te mene maulinga.

19 “Iok ol, ohas sue ure nemur nenge oesia iri ke ulolo. Hel koloi nenge te lohototnei. Pe hel lape te lohot nga hoena kura.20 Pe itoch rahtele nai nenge o esia ngee rahite nga perik tamalmal pe lemengekina chalemlem ngana rahtele nai nemluria koi. Itoch rahtele nai nem luria laka;angkelomur nenge tenau ele NeHalang nahana nemur nenge aria tuluk iri rahtelenai. Pe lemenge kina rahtele nai nem lurialaka; NeHalang na hana mur nenge ariatuluk iri rahtele nai.”

2Helenga Lange NeHalang Na Hana Mur

Nenge Epesus1 “Pe ohas lange angkelo nenge nauele

NeHalang na hana mur nga kileng nengeEpesus ke mai koi:

I nenge rahit ke itoch rahtele nainga penna tamalmal pe ii nga lemengekina chalemlem ngana rahtele nai nemtunangaria, nena helenga mur koi nei:2 Iau e eteia ure lochloch ngana nenge apopoia. Pe aume ke kerkereng pe ameske kerkereng nga etue nenge a takisiaamo melmelenga. Pe e eteia ke lememoero hana poreke ngana mur. Hana ne-mur te hele ke te teke iri hekulkulongaana hana mur. Pe a amnei teu lange iripe a eteia ke te pallaklaka. 3 Pe melme-lenga nenge a takisia nem a takisia ngaiau ek. Pe ames ke kerkereng mana ngaetue nenge a takisia pe asau sio muleero.

4 Pe poinga e pule nge e teke e heleiangana koi nei: Nga etue nenge a talun keletemomanmanna nge Iau,mutemo tautote iau pe mutemo tau tote pekngamo

mur, pe heueu nei ero ol. 5 Letemotuanin lamule nga utar nenge helosio iaimo pe ala mule nga lemo poinga uranangana mur nenge nike ana. Pe nengeteke ahul mule letemo ero, lape elange imo pe e mene tote lemo lemengekina nem nga munna. 6 Pe ure uranangana elle nge a poia ngana koi nenge:Lememo ero ia hengetoro nenge Niko-laus nena hana mur pe iau lemek ero iapule.7 “Apal talngamo pe a longo ke nek nga

helenga nenge Opepengpeng heleia langeNeHalang na hana mur! Ke Opepengpengnena helenga koi, ‘Mele nenge mes kekerkereng nga letena manmanna ngana,lape e poia i ke ngau nga ae nengemaulinga kina ia. Ana ae tunge Paratisonga NeHalang ana ume.’ ”

Helenga LangeNeHalangNenaHanaMurNge Simirna

8 “Pe ohas lange angkelo nenge naueleNeHalang na hana mur nga kileng nengeSimirna ke mai koi:

I nenge i Tala toto pe i nga Rumetoto pe mete pe maul haka mule, nenahelenga mur koi nei: 9 Iau, e eteiamelmelenga mur nenge te lohotot ngeimo. Imo atu ke pomanga lemo ute eero pe nga enau ngak lemo ure halangtoto. Pe e eteia ke hana hel te sauahelenga poreke ngana hel lange imo.Hana nemur te teke iri NeHalang nenahana mur toto, pe ero. Iri, non porekengana nena tula mur ia iri. 10 Ke a nauelo? Melmelenga nemur lape te lohotnge imo. Nonporekengana lape tualakahote imo nga kue nenge; lape poia nenahana mur ke te laua amo hel pe tetalteua iri nga tuele au ngana. Pe lapete takis ia melmelenga nem ke etue irianaloch, pe imo a matau ero. Ameske kerkereng nga letemo manmannangana kela het nga etue nenge o meteia. Pomalam lape e tunge maulinga anaiengiengka lange iong.11 “Apal talngamo pe a longo ke nek nga

helenga nenge Opepengpeng heleia langeNeHalang na hana mur! Ke Opepengpengnenahelenga koi: Mele nengehekou susuepoinga poreke ngana lape metenga neingana heporeke i ero.”

1:17: Isa 44:6; 48:12; Hem 2:8; 22:13 2:1: Hem 1:16 2:2: 1Io 4:1 2:5: Hem 3:3 2:7: Gen 2:9; Hem22:2, 19 2:9: 2Ko 11:14-15; Hem 3:9 2:10: 2Ti 4:8; Iei 1:12 2:11: Hem 20:14; 21:8

Hemallaha 2:12 361 Hemallaha 2:27Helenga Lange Iri Nenga Mata Nenge

Perkamum12 “Pe ohas lange angkelo nenge nauele

NeHalang na hana mur nga kileng nengePerkamum ke mai koi: I nenge nenapalinga hel ana mese sase pe matana kali-uala, nena helenga mur koi nei:

13 Iau e eteia kileng nenge atu ia nem.Kileng nem i kileng nenge non porekengana nauele tote. Pe imo letemo man-manna ngamo nge iau losio ero pe arahite ek ke kerkereng. Nge nike ne An-tipas haliu hote lek helenga nga kilengnem pe tu luluch nge imo. Ne Antipasi lek non toto ia pe te hune i iange nonporeke ngana tu toto nga kileng nem.

14 Pe poinga hel nge e teke e heleialange imo ngana koi nei: Mele hel ngeimo nga kileng nem te rahit tote nePalam nena hengetoro mur. Ne Palami non nenge hetoro koukoua ne Palakke pallaklaka ia hehei pe hana nengeIsrael. Pe poia iri ke te losio nga poingatunten ngana mur. Pe pule poia iri ke tengaua ngaunga nenge tepoi tunginga ialala nga aetapuna mur. 15 Pe lemo hanamur hel te nanasia ne Nikolaus nenahengetoro mur. 16 Ke heueu nei ahulmule lemo poinga mur ol. Pe nengeteke ero, lape ela nge imo ke ueiueimana luluch nga palinga hel ana mesesase ngana nenge sere hot nga halik, peimem ul ke mo hunel.17 “Apal talngamo pe a longo ke nek nga

helenga nenge Opepengpeng heleia langeNeHalang na hana mur! Ke Opepeng-peng nena helenga koi nei: Mele nengehekou susue poinga poreke ngana lape etunge ngaunga e nge talkome lange i. Pengaunga nem ene laka, ‘mana’. Pe lapeehas heke mele ene nge heueu ngana ngaum hussu ngana e pe e tunge lange i pule.Pe mele pele eteia i tei toto nenge ene mahaka nga um nem ero. Mele nenge meneum nem, i toro mana eteia.”

Helenga LangeNeHalangNenaHanaMurNge Tiatira

18 “Pe ohas lange angkelo nenge naueleNeHalang na hana mur nga kileng nengeTiatira ke mai koi: NeHalang tuna nengematana mur te sapel ke pomanga oan re-menngana, pe apenanai ape te chalemlem

toto ke pomanga chaia matana ana sialle,nena helenga mur koi nei.

19 Iau e etei tote lemo ume uranangana mur nenge a popoia. E eteia keletemo manmanna nge iau pe mutemotau tote hehei pe hana pe a halaulauairi hel pule. Pe e eteia ke imo ameske kerkereng toto ke kokoes nga etuenenge melmelenga mur te lohotot ngeimo. Pe e eteia ke lemo ume nengea popoia nge nike, heueu nei lohot kekikina toto ol. 20 Pe helenga e pulenge e teke e heleia ngana koi nei: Poingana merei nenge a lope hote he Is-apel ero? Hei nem teke i hetatalonga.Pomalam hetoro koukoua lek hana murnenge te umume nge iau ke te nanasiapoinga nenge te salaulau. Pe pule poiairi ke te ngaua ngaunga nenge tepoitunginga ia lala nge aetapunamur. 21Peiau nga lemek ngak toto, e teke heinem hul mule letena nga nena poinganenge salau halali. Pomalam, e poiai ke tupol mukam. Pe ero. Hei nemlemene ero nge hulia letena nga nenapoinga nemur. 22 Iok anau, Iau lape epoia haleles palaungana ke lohot nge ike tuana mana hete ol. Pe iri nengete salau lululuch nge hei nem pe tehulia reria poinga mur ero, lape e tungemelmelenga palaungana lange iri pule.23Pe lape e hune hei nem tutunamur kete mete. Pomalam NeHalang nena matanemur lape leteria manmanna pe teeteia ke iau e eteia hehei pe hana leteriatuanin nganamur. Pe lape e tunge tuan-gachol lange mele elle pe elle ke pur-pure nena poinga nenge popoia. 24 Peamo hel nge Tiatira te nanasia he Isapelnena hengetoro mur ero. Pe pule urenenge mele hel te naue ke non porekengana nena poinga tapuna ngana muria, imo a eteia ero. Imo nemur, e tungmule ure meena ngana e lange imo erool. 25 Imo letemo manmanna nge Iauke ulolo. Pe a rahite letemo manmannangana nem ke kerkereng kela het ngaeat mule ngak. 26 Mele nenge mes kekerkereng nga letenamanmanna nganape nanasia lemek ngak kela het nga etuenei hetala ngana, lape e hekerkereng iai ke nauele hehei pe hana lochloch.

27 “ ‘Kerkerenga nenge e tunge lange i

2:14: Num 22:1–25:3; 31:16; 2Pi 2:15 2:17: Exo 16:4, 14-15, 33-34; Isa 62:2; Ioa 6:48-50 2:18: Hem 1:14-152:20: 1Ki 16:31; 2Ki 9:22 2:23: Psa 7:9; Jer 17:10; Hem 20:12-13 2:25: Hem 3:11 2:26: Psa 2:8-9

Hemallaha 2:28 362 Hemallaha 3:12

nem,elle mana ke pomanga nenge Temek

tunge at nge iau.I lape mene nena kula nge lekina toto

ke nauele iri pe maluch hole iri ero.Pe lape palia iri ke te chach ulu ke sachan-

chana huluke pomanga tuninga nenge te pipia

nga melete.28 Pe lape e hemalmalia i ke nakuna tua

ke pomanga itoch uachuach ana.’ ”29 “Apal talngamo pe a longo ke nek nga

helenga nenge Opepengpeng heleia langeNeHalang na hana mur.”

3Helenga LangeNeHalangNenaHanaMur

Nge Sartis1 “Pe ohas lange angkelo nenge nauele

NeHalang nena hana nga kileng nengeSartis ke mai koi:

I nenge NeHalang opene mur irirahtele nai tetu teu nge I, pe rahit keitoch iri rahtele nai nem, nena helengamur koi nei: Iau e eteia lemo poingamur lochloch nenge a popoia. Hana pehehei te hele ia imo ke te teke a maul.Pe ero. Imo a mete ke ulolo. 2 A lohakaol! Pe a hekerkerengmule poinga uranangana iange e naue lemo poinga e ngeurana nga Ak Soke NeHalang matanaero toto. 3Pomalam, letemo lamule ngahengetoro mur nenge te tunge langeimo nge nike nenge a longe pe letemomanmanna ia. Ahul mule letemo pe ananas mule lemo poinga urana ngananemur. Pe nenge teke ero, lape eatkome nge imo ke pomanga none ngekemkeme. Pe imo a eteia eat ngak ero.

4 Pe iong o nauele NeHalang nenahana mur nga kileng nenge Sartis. Pehel nge iri tetu ke te lemlem iange teheoele tote iri nga poinga poreke ngana. Irinemur iau lek tula mur ia iri. Ke po-malam lape te heronia reria hengeronhussu ngana pe tei luluch nge Iau, iangete nanas tau tote NeHalang lemenengana mur. 5 Ke mele nenge hekoususue poinga poreke ngana lape e iechtoto nge i pe e heron heke hengeronhussu ngana nge pomau nge i pule. Pe

lape e pasis hote ene nga maulinga kekoko ana alalaha ero. Pe lape e heletote i nga Temek pe nena angkelo murmataria.6 “Apal talngamo pe a longo ke nek nga

helenga nenge Opepengpeng heleia langeNeHalang na hana mur.”

Helenga Lange NeHalang Na Hana MurNenge Pilatalsia

7 “Pe ohas lange angkelo nenge naueleNeHalang na hana mur nga kileng nengePilatalsia ke mai koi:

Helenga nemur at nge I nenge heongana pe manmanna toto. Ana nonrahite lohenga pule ke mange ne Teuit.Utar nenge lohe, mele piu ele ero ol peutar nenge piu ele, mele lohe ero ol.8Ana non hele ke teke: Iau e eteia lemopoingamur lochlochnenge a popoia. Kee naue lo? E lohe piunga e nga matamopemele pele ratoto nge piu ele ero. Pe eeteia ke kikimo ngamo palaungana erope a nanas tau tote lek helenga mur peletemo manmanna nge iau. 9 A longoke nek. Hana nemur nenge tetu teunga tuluk nenge non poreke ngana, teteke iri NeHalang nena hana mur totope ero. Iri te channanga mana. Iau lapee poia iri ke te tualou sio nga apemohuna. Pomalam lape te eteia ke iaumutek tau tote imo. 10 Imo a nanas tautote lek hotonga ke kokoes pe ames kekerkereng toto ke a takisia amo melme-lenga mur. Ke pomalam, melmelenganenge lape lohot ke tualaka hote heheipe hana lochloch nga ich nei, lape lohotnge imo ero. Iange iau lape enau ele imoke nek.

11Musuna pol mana pe lape eat mulepe ames ke kerkereng toto nga letemomanmanna ngana nem, ma lape melemene mullim ke mene am iengien-gka nenge maulinga ana. 12 Pe melenenge mes ke kerkereng toto lape ehemes heke i ke Ak Soke NeHalang nenatunginga ana pele ana isong ia. Pemele nem lape lohot mule nga pelenem ero ol. Pe lape etal heke Ak SokeNeHalang ene nge i pe etal heke AkSoke NeHalang nena kileng ene nge ipe lape etal heke iau ek heueu ngana

2:28: Hem 22:16 3:1: Hem 1:4, 16 3:3: Mat 24:43-44; 1Te 5:2; Hem 2:5; 16:15 3:4: Iut 23 3:5:Exo 32:32-33; Mat 10:32; Luk 12:8 3:7: Isa 22:22 3:8: 1Ko 16:9 3:9: Isa 45:14; 49:23; 60:14; Hem 2:93:10: Luk 21:19; 2Ti 2:12 3:12: Isa 62:2; 65:15; Hem 14:1; 21:2

Hemallaha 3:13 363 Hemallaha 4:6lange i pule. Pe Ak Soke NeHalangnena kileng nem, ngana laka kilengIerusalem heueu ngana nenge sio atatnga lut nga tapa nge Ak Soke NeHalang.13 “Apal talngamo pe a longo ke nek nga

helenga nenge Opepengpeng heleia langeNeHalang na hana mur.”

Helenga Lange Iri Nenga Mata NengeLaotisia

14 “Pe ohas lange angkelo nenge naueleNeHalang na hana mur nga kileng nengeLaotisia ke mai koi:

I nenge i Manmanna Toto pe NeHa-lang ala hote ure lochloch iange urehuna nge imana, pe hemallaha hote he-lengamanmanna nganamur nge NeHa-lang, nena helenga mur koi nei: 15 Ananon hele ke teke: Iau e eteia poingamur lochloch ngana nenge a popoia. Atung tote letemo at nge iau ero pe ahile hot tote iau ero pule. 16 Letemonenge a tunge at nge Iau unne sunemana. Ke pomalam lape e muta hoteimo ke a lasus. 17 Pe imo a hele ke ateke, ‘Oe imem lemem ure halang totolo pe ute e nge alpapa taua imem ero.’Iong o hele ke pomampe onau teu langaotu ngam ke nek ero. Iange nga enaungak lem ute pele ero pe matam hitpe singim nganangana ero toto. 18 Ohele ke pomam lo, iok oi at ke o oliaum sinaha ngana e nge iau. Pe umnem te holoa sue ke chalemlem nga oanngingina nenge milanglang toto. Pepule o olia hengeron hussu ngana e ke oheron hite nga singim iange omeia iongnge singim lachlach manmana. Pe puleonau rara matam ana siu eina pe opipteua nga matam ke onau ke mallahamule. Ke pomalam lape letem man-manna ngana kerkereng toto nge iau.

19 Iau mutek tau totote hehei pe hanape e hele salia iri pe e hepengia iri kekokoes. Ke pomalam a lohaka pe ahulmule letemo nga lemo poinga porekengana mur. 20 A longe Iau ma ero? Iaukoi emes nga pele matana ke e helong-longo talngamo. Pe mele nenge longeiau, lohe piunga pe eteu kela engaululuch nge i.

21 Mele nenge hekou susue nonporeke ngana nena kerkerenga murlape e mene i ke are luluch nge iau ngailik nga lek kilanga seina ngana. Kemange iau nge e hekou sue non porekengana nena kerkerenga mur pe ela keeare luluch nge Temek nga nena kilangaseina ngana rikena.22 “Apal talngamo pe a longo ke nek nga

helenga nenge Opepengpeng heleia langeNeHalang na hana mur.”

4Ioanes Nau Openeia NeHalang Nge Are

Nga Nena Kilanga Seina Ngana Nga Lut NgaTapa

1 Iok, e naue ure nemur nge te lohot kehet, enau la mule pe e esia piunga nengalut nga tapa nge te lohe ke ulolo. Pehaliunga nenge e longo tele nge hutu kemanga ngalum paena alngana, hele muleat nge iau ke teke, “O lohaka at nge iaulakoi. Pe e henonoua iong nga ure nemurnenge lape musuna pol mana pe te lohot.”2Ueiuei mana pe Opepengpeng roro hekeiau pe e naue kilanga seina ngana nga lutnga tapa pe mele are haka ia. 3 Pe I nengeare nga kilanga seina ngana neu ramanamakelkele pe sinaha hote um nenge eneum iaspa pe nenge ene um kanelian sin-giria. Pe oro palcholo ke heliliu hite ki-langa seina ngana neu. Pe oro neu sinahahote um nenge ene um emerel singina.4 Pe kilanga seina ngana halatau nganamur nge iri ana non kina elle pe henel teheliliu hite kilanga seina ngana neu. Pealmasinga ana hana mur nge iri ana nonkina elle pe henel (24) teare haka ia iri. Pete heronia hengeron hussu ngana mur pete kale heke iengiengka chalemlem nganamur nga palpalria. 5 Pe kileng chalemngana pe kileng kurung ngana pe onrungngana te lohot nga kilanga seina ngananenge are nga tunangana. Pe lemenge irirahtele nai te sapelpel nga kilanga seinangana neu matana. Pe lemenge nemur,ngana laka ope kikina ngana mur nge irirahtele nai nenge te umume nge NeHa-lang. 6 Pe ute e pule nge tunga kilangaseina ngana neu matana nakuna poma-laka nga ruach melona nge achouchou pesinaha ke pomanga silonga.

3:15: Rom 12:11 3:17: Luk 12:21; 1Ko 4:8 3:18: Isa 55:1 3:19: 1Ko 11:32; Hip 12:6; Hem 2:5 3:20:Ioa 14:23 4:1: Hem 1:1, 10 4:2: Isa 6:1 4:3: Ezk 1:28 4:4: Hem 3:18 4:5: Ezk 1:13; Zec 4:2;Hem 1:4; 8:5; 11:19; 16:18 4:6: Ezk 1:5-10, 22; 10:14

Hemallaha 4:7 364 Hemallaha 5:9Pe ure maulul ngana henel temes liliu

ele kilanga seina ngana neu ke tom. Pemataria tunga singiria lochloch (nga ra-maria pe nga rumeria pule).

7Ure maulul ngana nemur, elle nakunapomanga laion pe neingana nakuna po-manga kolok. Pe mol ngaria ramana po-manga ita non ramara pe henel ngarianakuna manga ngie pisou nge lelehe. 8 Peure maulul ngana henel neu, elle pe ellesahana iri rahtele elle. Pe mataria tungasingiria lochloch (nga saharia ene murpule). Pe tepeu ke kokoes mana ngasinanga pe nga miliko pe tetah eingariaero nga nenge te peupeu ke pomai,“Non Soke NeHalang nenge Kikina TotoI non nge Heo Ngana nge Heo Ngana nge

Heo Ngana toto.Pe I tu nge nike toto pe tu heueu nei pe

nga hoena lape at mule.”9 Ke I nenge are nga kilanga seina ngananem tuke koko. Pe uremaulul ngana henelneu, tetua tau mulmule aria peunga neupe te hele urana pe tetal hekeke pe te hetohekeke I. 10 Pe almasinga ana hana murnenge iri ana non kina elle pe henel neute tualou sio nga I nenge are nga kilangaseina nganamatana pe te heto heke I iangeI tuke koko. Pe te haka hote iengiengkamur nga palpalria pe tetal sue nga kilangaseina ngana neu matana pe te hele,11 “NeHalang, Iong emem Non Soke.

Pe Iong O purpur totonge hehei pe hana tetal heke tote Iong

pe te heto heke tote Iong nga kikimngam.

Iange nga lemem ngam oala hote urelochloch

pe o tunge maulinga nge iri ke telohot.”

5Sipsip Tuna Mene Alallaha Nenge Telul

Hite1 Ute e pule nge enau opek ia, e esia I

nenge are nga kilanga seina ngana neungerahite alalaha e nge telul hite. Pe ana nonrahite alalahaneungapenna tamalmal. Pealalaha neu ana hasinga tu kaliu ala, ngasana pe nga patangana pule. Pe te simaele ke ana simanga iri rahtele nai. 2 Pe enaue angkelo solaki ngana e. Pe angkeloneu haliu hot ke soke toto ke teke, “Itei

nge purpur toto nenge lape tualupa hotesimanga nemur pe ulele alalaha neu?” 3Pemele e nga lut nga tapa pe nga ich nei penga ich letena nakuna ero toto nge ulelealalaha neu pe sisia. 4 Pe iau letek milangtoto pe e tang iange mele nge purpur erototo nge ulele alalaha neu pe sisia. 5 Olpe almasinga ana hana nemur, elle nge irihele at nge iau ke teke, “O tang ero! Onaulanga Non hamam ngana nenge atat neu;ana non lohot nga kaleu ramana nengeIuta (nga mata nenge non soke Teuit natetemur). Pe I non seilil ngana nengemelepele hekou sue ero toto. Ke pomalam I lapetualupa hote simanga rahtele nai neu peulele alalaha nenge telul hite nem.”

6 Ol pe e naue Sipsip Tuna lomelengana e nge mes nga kilanga seina ngananeu matana pengpeng. Sipsip Tuna neunakuna pomanga te hune I ke ulolo. Imes nga tunangana pe ure maulul nganahenel neu pe almasinga ana hana nemurtemes liliu ala hite I. Pe Sipsip Tuna neuana sangkar iri rahtele nai pe matana puleiri rahtele nai. Pe ure nemur te heilangiaOpe kikina ngana mur rahtele nai nengeNeHalang kulosia iri ke tela nga kilenglochloch ngana nga ich. 7 Sisip tuna nemla ke mene alalaha nga non nenge are ngakilanga seina ngana neu penna tamalmal.8 Iok laol, nga etuenengemene alalahaneuure maulul ngana henel neu pe almasingaana hana iri ana non kina elle pe henel(24) neu, te tualou sio nga Sipsip Tunamatana pe te heto heke I. Pe almasinga anahana nemur te mene aria milollo mur pekaliu chalemlem ngana mur nge te mutaia sapiu eina. Pe ure nemur te heilangia NeHalang nena hana mur reria heta-laulaunga mur. 9 Pe ure maulul nganahenel neupe almasinga anahananemur tepeua aria peunga heueu ngana ke pomai,“Iong non toto nge o tualupa hote

alalaha nem ana simanga muriange te hune iong ke ulolo.

Pe nga o mete ngam nem,o ol hot mule hehei pe hana nga eim

ke te mene maulinga ke koko ngeNeHalang.

Hehei pe hana nga tuele kina papalaunamur

pe nga kaleu ramana murpe nga helenga kuena ngana mur

4:8: Isa 6:2-3; Ezk 1:18; 10:12 4:10: Hem 19:4 5:1: Isa 29:11; Ezk 2:9-10 5:5: Gen 49:9; Isa 11:1, 10;Hem 22:16 5:6: Zec 4:10; Ioa 1:36; Hem 13:8 5:8: Psa 141:2; Hem 8:3-4 5:9: Psa 33:3; 40:3; 96:1; 98:1

Hemallaha 5:10 365 Hemallaha 6:9pe hehei pe hana lochloch ngana nga

ich.10Pe o poia iri ke te lohot ke iri mata nenge

tunginga ana hana mur,ke tepoi tunginga lala nge ara Soke

NeHalang.Pe lape tenau ele hehei pe hana nga kileng

lochloch ngana nga ich.”11 Iok, enau mule pe e longe angkelo

mur nge te helele. Pe angkelo nemur tasisele iri pe iri hulua sakilil. Pe temeske te heliliu hite kilanga seina ngana neupe ure maulul ngana nemur pe almasingaana hana nemur ke tom. 12 Pe tepeu kepalaungana toto ke pomai:“Sipsip Tuna nei I Non toto

pe te hune I ke mete ke ulolo.Ke pomalam ta heto heke i nga kikina

nganape nga letena matana nganape nga nena kole are ngana.

Tatal haka tote I pe ta hele urana totolange I pe ta iech nge I.”

13 Ol pe e longe hehei pe hana pe urelochloch ngana nenge NeHalang ala hoteiri nenge tetu nga lut nga tapa pe ngaich pe nga ich letena pe nga ruach letenape nga kileng lochloch, e longe iri nge tepeupeu ke pomai koi,“Non nenge are nga kilanga seina ngana

pe Sipsip Tunairi nai te purpur alahel toto nga

kikiria ngaria.Ke pomalam hehei pe hana tetal haka tote

iripe te hele urana pe te heto heke tote

iri nai ke koko.”14 Pe ure maulul ngana henel neu te

tuacholia, “Oe Manmanna Toto!” Pe al-masinga ana hana nemur te tualou sio pete heto heke NeHalang iri nai Sipsip Tuna.

6Sipsip Tuna Tualupa Hote Alallaha Ana

Simanga Mur Nge Iri Rahtele Nai1 Nga etue nenge e naue Sipsip Tuna

nge tualupa hote simanga elle ngana, elonge ure maulul ngana henel neu ellenge hele. Pe hele ngana pomanga kilengkurung ngana. Pe hele ke teke, “O iat!”2 Iok, e teke enau pe e esia oriong hussungana e. Pe mele nenge are haka ngaoriong neu rahite nena raling pe te kale

heke iengiengka nga palpalna. Pe hetoheke I pe song hotia ana seilil kela hekousue nena ngarang mur.

3 Iok, Sipsip Tuna tualupa hote simanganaingana pe e longe ure maulul ngananemur neingaria nge hele ke teke, “O iat!”4 Pe enau pe e esia oriong remenmenngana e nge song hot. Pe mele nengesongia oriong neu NeHalang tunge kerk-erenga e lange i pe tunge palinga hel anamese palaungana e lange i pule. Pe kerk-erenga neu i kerkerenga nenge tua hethote kilanga urana ngana nga ich pe poiahehei pe hana ke te hunelmulmule nge iri.5 Iok, Sipsip Tuna tualupa hote simangamol ngana pe e longe ure maulul ngananemurmol ngaria ngehele ke teke, “O iat!”Pe enau la pe e esia oriong muna ngana e.Pe mele nenge kila haka nga oriong neurahite monri nga penna. Monri nenge teamnei urumrume ure meena ngana muria.

6 Ol pe e longe helenga e nge lohot ngaure maulul ngana henel neu tunangaria.Pomalaka nga mele nge helele ke teke,“Ngaunga hetet lo, pomalam ngaungauruna lape ele haka toto. Ke ngaungapululu ngana nenge ene uit meena nganaunne sune (lita elle), uruna lape lohotke pomanga mele uruna nenge mene ngaetue elle. Pe ngaunga pululu ngana nengeene pali nenge meena pol (lita iri mol),uruna lape lohot ke pomanga mele urunanengemene nga etue elle. Pe ae nenge eneae oliua, ae nem eina pe uain ururia lapeele haka ero.”

7 Iok, Sipsip Tuna tualupa hote simangahenel ngana pe e longe ure maulul ngananemur henel ngaria nge hele ke teke, “Oiat!” 8 Pe e teke enau la pe e esia oriongpopopo ngana e. Pe mele nenge songiaoriong neu ene laka Metenga. Pe MetengaAna Kileng i hoena pe nanasia i ke renrentoto. Pe NeHalang tunge kerkerenga langeiri nai ke te poia hunelinga ke lohotot pe tepoia uringa ana etue ke lohotot. Pe te poiahaleles ke lohotot pe te poia ur-inolo murke te lohotot. Ke ure nemur lape te hunehehei pe hana halang nga ich. Pe tehunlochloche iri ero. Lape tehun lapo meneiri nenga ich ana talinga toto henel nganake te het.

9 Iok, Sipsip Tuna tualupa hote simanga5:10: Exo 19:6; Isa 61:6; Hem 1:6; 20:6 5:11: Dan 7:10; Hip 12:22 6:1: Hem 4:6; 5:1 6:2: Zec 1:8; 6:1-66:8: Jer 15:1-3; Ezk 5:12, 17; 14:21

Hemallaha 6:10 366 Hemallaha 7:6lime ngana pe esia hehei pe hana nenge temete, operia mur nge te eukirau nga Ne-Halang nena hatanga apena huna. Heheipe hana nemur te hune iri iange te nanastau tote NeHalang nena helenga pe tehaliu hote helengamanmanna toto ngana.10 Pe hehei pe hana operia nemur alan-garia hot ke palaungana toto ke te teke,“Non Soke NeHalang, Iong non Kikinangana toto pe iong non nge heo nganape non manmanna ngana toto. O kulalaero ol. O amnei teu lange hehei pe hananga ich pe o tuachol ia eimem nge iriiange te hunsio mene imem.” 11 Ol peNeHalang heronge hengeron husu nganange iri elle pe elle pe hele lange iri keteke leteria meena ia ure neu ero pe tekulala pol mana. Te kulala pol kela hetnga etue nenge reria ngarang mur tehuntaua pekngariamur pe titiriamur hel pule.Iange NeHalang hesilei hote iri lo ke temete pule ke pomange iri nge tehun teleiri ke ulolo.

12 Iok, nga etue nenge Sipsip Tuna tu-alupa hote simanga rahtele elle ngana,enau pe e esia mangila palaungana ngelohot ke rur leke kileng. Pe chaia matanatua ero pe kileng auala mana ke pomangamiliko lo. Pe teio matana hul ke remen-men ke pomanga toho. 13 Pe itoch mur temachereng hot nga tapa sana pe te losiolanga ich ke pomanga tuttula palaunganange rur sue popi nganangana itachtachngana mur ke te tualolo sio. 14 Pe tapasana pule erue sio mana ke pomanga takonenge telou heke pe te mene ke tela ia. Pehengene mur pe mimio mur te hile muriamur pe te loloun rara. 15 Pe naungaalaana hana mur nga ich, pe hana papalaunanenge te nanasia iri, pe palinga hel anahana mur aria ae huna mur, pe kole hoenaana hana mur, pe hana solaki ngana mur,pe iri nenge te umume nge hana hel, peiri nenge tetu pulut mana, hana nemuriri lochloch lape te talkome nga rika murpe nga um papalauna koaria nga hengenemur. 16-17 Pe alngaria langa um papalaun-gana mur pe hengene mur ke te teke, “Alosio haka nge imem ke mo mete ol. Iangenon nenge are nga kilanga seina ngana peSipsip Tuna, leteria inin ngana ana etuepalaungana, ngana koiloi lohot nge imem

lo. Pe itei toto nenge lape mes ele urenem?”

7NeHalang Nena Sach Nenge Nauele Nena

Hana Mur1 Iok, ure lochloch ngana nei te lohot

ke het pe e naue angkelo henel nge temesnga ich ana haro mur nge iri henel ketehuu ele tuttula matana mur. Tehuu eleke tuttula tue ruach pe tua nga ich hunape tua teu nga ae mur ero ol. 2 Ol pe enaue angkelo e ngenanas haka at nga tapa.Ana non lohaka atat nga kileng hilinaele nenga chaia haka ngana pe at luluchnga NeHalang nenge tuke koko nena sach.Pe alngana hot ke kerkereng toto langeangkelo henel nenge te mene kerkerenganenge lape te heporeke ich pe ruach keteke, 3 “A heporeke tangaia ich pe ruach peae mur ero. A kulkulala pol pe motal hekeara Soke NeHalang nena sach nga nenahana mur nenge te umume nge I ramariamukam.” 4Pe iri nenge tetal haka sach ngeiri neu te lohot nga mata analoch pe nai(12) nenge Israel. Pe angkelo e hele at ngeiau ke teke,“Hana nemur, iri ana non kina lime iri

analoch iri ana non kina lime peana non kina lime iri analoch iriana non kina nai pe ana non kinalime iri analoch iri henel (144,000).

5 Pe hana iri ana non kina lime iri analochiri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Iuta tetalhaka sach nge iri.

Pe hana iri ana non kina lime iri analochiri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Rupen.Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Ket.6 Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Asa.Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

6:11: Hem 7:9, 13; 19:14 6:12: Mat 24:29; Ume 2:20; Hem 8:12; 11:13; 16:18 6:13: Isa 34:4 6:14: Hem16:20 6:15: Isa 2:10, 19, 21 6:16-17: Jol 2:11; Mal 3:2; Luk 23:30 7:1: Jer 49:36; Dan 7:2 7:3: Ezk9:4, 6; Hem 9:4 7:4: Hem 14:1, 3

Hemallaha 7:7 367 Hemallaha 8:1te lohot nga mata nenge Naptali.

Pe hana iri ana non kina lime iri analochiri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Manase.7 Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Simion.Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Liuai.Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Isaka.8 Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Sepulun.Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Iosep.Pe hana iri ana non kina lime iri analoch

iri analoch pe ana non kina lime irianaloch iri nai (12,000)

te lohot nga mata nenge Pensamin.”Hulua Nge Palpal Lelemo Temes Nga Lut

Nga Tapa9 Ol pe enau pe e esia hulua nge mele

pele nakuna nge sisele iri ero. Huluanemur te lohot nga tuele kina papalaunamur pe nga kaleu ramana mur pe nga he-lenga kuena ngana mur pe hehei pe hanalochloch ngana nga ich. Pe te heroniahengeron hussu ngana mur pe te rahiteakau perperna mur pe temes nga kilangaseina ngana pe Sipsip Tuna mataria. 10 Pete makul ke palaungana toto ke te teke,“Ara Soke NeHalang

nenge are nga nena kilanga seinangana

iri nai Sipsip Tunate mene mule ita ke ulolo.”

11Pe angkelomur lochloch nenge temes kete heliliu hite kilanga seina ngana neu peure maulul ngana henel neu pe almasingaana hana nemur, iri lochloch ke te tualousio nga kilanga seina ngana matana pe teheto hekeke NeHalang 12 ke te teke,“Manmanna!

Ta hele urana lange ara Soke NeHalangpe tatal haka tote I nga letena matana

urana ngana murpe nga kikina ngana.Pe ta iech ele tote I pe ta heto heke I ke

koko.Oe, Manmanna Toto!”

13 Ol pe almasinga ana hana nemur ellenge iri onteia iau ke teke, “Kole, onau keitei hel nenge te heronia hengeron hussungana nemur mau? Pe iri mam teat langaimau?”

14 Pe e tuacholia ke e teke, “Kole, ionglape o eteia pe iau e eteia ero i.”

Ol pe hele at nge iau ke teke, “Iri nemur,ngana laka iri nenge te ratoto ke te tak-isia aria melmelenga nenge poreke toto,nenge reria ngarang mur te poia lala ngeiri. Pe te lome reria hengeron mur kehussu toto nga Sipsip Tuna eina. 15 Kepomalam,“Lape temes ke kokoes mana

nga NeHalang nena kilanga seinangana matana,

pe tepoi tunginga lala nge NeHalang,nga nena tunginga ana pele nga

sinangape nga miliko ke kokoes mana

pule.Pe i nenge are nga kilanga seina ngana

nem,lape lau teua iri pe nek hite iri.

16 Pe lape te metearia erope te meteune ech mule ero ol.

Pe chaia milang ngana lape hemilangia iriero pule.

17 Iange Sipsip Tuna nengemes nga tunan-gana

nga kilanga seina ngana nemmatanalape nek hit tote iri ol.

Pe lape mene iri ke tela nga echnenge tunge maulinga pach haka

ngana.Pe NeHalang lape taun lele mataria eina

nga mataria ke het toto sapele.”8

Sipsip Tuna Tualupa Hote SimangaRahtele Nai Ngana

1 Iok, nga etue nenge Sipsip Tuna tu-alupa hote simanga rahtele nai ngana,kileng nga lut nga tapa lelelo ke mala polunne mana.

7:10: Hem 5:6-7 7:12: Hem 5:12 7:14: Dan 12:1; Mat 24:21 7:16: Isa 49:10 7:17: Psa 23:2; Isa25:8; Hem 21:4

Hemallaha 8:2 368 Hemallaha 9:62 Ol pe e naue angkelo rahtele nai nge

temes nga NeHalang matana nge te rahitereria ngalum paena mur.

3 Pe angkelo e pule mene sapiu einakina chalemlem ngana pe at ke mesnga tunginga ana hatanga. Pe te tungesapiu eina nge halang toto lange i kepoi tunginga ia nga tunginga ana hatangachalemlem ngana nenge mes nga NeHa-lang nena kilanga seina ngana matana. Pemakia ure neu ke pulu ngana haka langeNeHalang, luluch nga nena hana murlochloch reria hetalaulaunga mur. 4 Keangkelo neu mes nga NeHalang matana.Pe sapiu eina pulu haka kela luluch ngaNeHalang nena hana mur reria heta-laulaunga nga NeHalang matana. 5 Kehet pe angkelo neu mene oan unne ngatunginga ana hatanga, pe tal teua langasapiu eina kina pe ulo sue ke langa ich. Olpe kileng chalem pe kileng kurung pe utehel alngaria onrungrung pe mangila rur.

Angkelo Henel Teiua Reria Ngalum PaenaMur

6Ol pe angkelo rahtele nai neu te tataloala sapele ke teiua reria ngalum paenamur 7 pe elle iu sapele nena. Iua pepitte matana mur nge pomanga um cha-tottonna pe toho nge teusil nga oan tetualolo sio langa ich. Pe te hengau luluheke ae mur pe heilil mur lochloch ngaich ana talinga toto elle mana. Pe ich anatalinga toto iri nai pule te heporeke ero.

8 Iok, angkelo nei ngana iua nenangalum paena pe tesau hote ute ngenakuna pomanga hengene palaunganange oan ngaulala hite. Pe tesau puluchteua langa ruach pe ruach ana talinga totoelle hul ke pomanga toho. Pe ruach anatalinga toto nai, tetu ol. 9 Pe nga ruachana talinga toto nenge poreke neu, urelulochloch ngana nenge te maulul, te metelochloch. Pe imot mur pe sulang murpe aka kinkino ngana mur lochloch tengaulala pule.

10 Iok, angkelo mol ngana iua nenangalum paena pe itoch palaungana e ngematana tuaere ke manga miriole nengehole hot, machereng hot nga tapa sanake tuaulu sio nga ich. Tuaulu sio kela petamu teu nga ech tana mur pe nga ech

pach haka ngana mur ana talinga toto ellemana nga ich. Pe ech tatana mur pe echpach haka ngana mur ana talinga toto naipule, tetu ol. 11 Pe itoch nem ene lakaitoch Matasike. Pe i itoch ehech ngana ia,iangeheporeke lochloche echurananganamur nenge tamu teu ia. Pe hehei pe hanahalang te mete iange te inia ech nengeehech toto ke pomanga miri heina.

12 Iok, angkelo henel ngana iua nenangalum paena pe ute heporeke chaia peteio pe itoch mur mataria ke tetua ke nekero ol. Ke pomalam, chaia tua ero ngasinanga koana unne pe teio pe itoch murpule tetua ero nga miliko koana unne.

13 Iok, enau la pe e esia ngie pisounge lelehe nga tapa sana. Pe ngie neualngana hot ke soke toto ke teke, “Musunapol mana pe lape angkelo mol nenge tetunei kura teiua reria ngalum paena mur.Opooi! Lape melmelenga palaungana lo-hot nge hehei pe hana lochloch nga ich!”

9Angkelo Lime Ngana Iua Nena Ngalum

Paena1 Iok laol, angkelo lime ngana iua nena

ngalum paena pe e naue itoch nengemachereng hot nga tapa sana ke langa ich.Pe lohenga nenga polo palaungana nengehetala ngana ero te tunge lange i ke ulolo.2 Pe nga etue nenge lohe polo palaungananeu hanna, oan pais haka. Pe oan pulungana neu i toto hot ke pomanga manaitana e nge te tonoia. Pe pulu ngana lauele chaia matana pe tapa sana ke kilengau. 3 Pe sis mur te lohot nga oan paisngana neu pe te lehe sio ke tela nga ich.Pe te mene kerkerenga nenge tehun kepomanga ei mur. 4 Pe mele hele lange irike teke, “A heporeke heilil pe ae ina murnga ich ero. A heporeke laka hehei pehana nenge NeHalang nena sach ma hakanga ramaria ero. 5 A tunge melmelengapalaungana lange hehei pe hana nemur keteio iri lime pe a hune iri ke te mete ero.”Pe melmelenga nenge te amneia nem lapeleisis toto ke pomanga ei hun ngana nengeleisis toto. 6 Pe nga etue nem hehei pehana nemur te tuarir sakilil pe te teke temete mana ol pe ero. Metenga e lohot ngeiri ero toto.

8:3: Exo 30:1-3; Hem 5:8 8:5: Exo 19:16-19; Lev 16:12; Hem 11:19; 16:18 8:7: Exo 9:23-26; Ezk 38:22; Jol2:30 8:11: Jer 9:15 8:12: Ezk 32:7; Hem 6:12-13 8:13: Hem 9:12; 11:14 9:1: Hem 20:1 9:2:Gen 19:28; Exo 10:12-15; Jol 2:2, 10 9:4: Hem 7:3 9:6: Job 3:21; Jer 8:3 9:7: Jol 2:4

Hemallaha 9:7 369 Hemallaha 10:47 Pe sis nemur nakuria pomanga oriong

mur nenge te tatalo ele iri ke tela ngahunelinga. Pe te kale heke ute hel nge po-manga iengiengka chalemlem ngana ngapalpalria pe ramaria pomanga ita non ra-mara. 8Pe palpalria ina sasase ke pomangahehei palpalria ina pe ngingiria pomangakaone inolo mur ngingiria. 9 Pe te helauheke ute hel nge pomanga pampa hatatngana ke poi hele singiria. Ure nemurhatat toto ke pomanga pampa nenge poihele hana mauturia. Pe saharia alngariakores ke pomanga raling pe kaleu ngehulua te palia nga aperia pe te song keueiuei toto ke tela nga hunelinga. 10 Pehoeria te leis ke pomanga ei mur hoeria.Reria kerkerenga tunga hoeria nenge teleisia hehei pe hana pe leisis ngana tuketeio iri lime. 11 Sis nemur aria naungaalalaka angkelo nenge nauelele polo nengehetala ngana ero. Pe te hetue ene ngahelenga Hipru ke Apaton pe nga helengaKrik te hetue ene ke Apolion. (Ene nemurluria mai koi - Non Soanna ngana nengeheporekreke ure mur.)

12 Ke melmelenga nenge poreke toto,elle la het nem lo, pe nai koi te atat kura.

Angkelo Rahtele Elle Ngana Iua NenaNgalum Paena

13 Iok, angkelo rahtele elle ngana iuanena ngalum paena. Ol pe e longe he-lenga nge lohot nga sangkar henel nengetemes nga hatanga chalemlem ngana anaharo mur. Pe hatanga neu mes ngaNeHalang matana. 14 Helenga neu helelange angkelo rahtele elle ngana nengeiua ngalum paena neu ke pomai, “Angkelohenel kou te kale hite iri ke tetu nga echtana palaungana nenge Iupratis. Ola keoun hote rur nge iri ol.” 15 Ke pomalamangkelo neu la ke un hote rur nge angkelohenel neu. Angkelo henel neu, NeHalangtatalo ele iri ke teke lape tehun sue heheipe hana halang nga etue nei pengpeng.Nga sinanga koana nei, pe nga etue unnenei, pe nga teio nei, pe nga hesinga nei.Tehun sue hehei pe hana lochloch nga ichero. Tehun sue aria tuluk ellemana pe ariatuluk nai tetu. 16 Pe palinga hel ana hanamur nenge teare haka nga oriong mur, elonge nge te sisele iri pe iri hulua toto (200milion).

17 Pe enau opekia iri nenge teare hakanga oriong mur ke pomai: Iri te heroniaure hel nge pomanga pampa hatat nganake poi ele mauturia. Ure nemur singiriaremenmen ke pomanga era pe popopo kepomanga tapaera pe koikoi ke pomangahou. Pe oriong nemur palpalria poma-laka nga kaone inolo mur palpalria. Peum nenge remenmen ke pomanga oan pemilang toto pe inangana siusiu toto lohotnga haria. Pe lohot luluch nga pulu nganape oan remen ngana. 18 Ke ure mol nengete lohot nga oriong nemur haria, ngarialaka; oan remen ngana, pe pais ngana, peum nenge remenmen ke pomanga oan pemilang toto pe inangana siusiu toto. Peure mol nem te poreke toto, ke pomalamte hemete lochloche hehei pe hana nga ichana talinga toto elle ke te mete lochloch.Pe ana talinga toto nai tetu ol. 19 Oriongnemur kikiria ngaria tunga haria pe ngahoeria pule. Pomalam te hunune heheipe hana nga hoeria. Iange hoeria mur tehunun ke pomanga ilimo mur nenge tehunun.

20 Pe hehei pe hana nenge ure porekengana nemur te hemete iri ero, kokoes teleles aetapuna pe te hulia leteria nga reriapoinganemur ero toto. Tehetohekekeun-einei mur pe aetapuna mur nenge teumehote iri nga um chalemlem ngana mur.Pe aetapuna nemur te longo erochro, petenau erochro, pe te irara erochro. 21 Pepule te hulia leteria nga reria poingaporeke ngana nemur ero. Nenge te hununhana, pe te achach, pe te salaulau, pe tekemkeme.

10Angkelo Pe Alalaha Sune

1 Iok, enau pe e esia angkelo solakingana e nge sio atat nga lut nga tapa.Angkelo neu heronia ulu ke pomanganena hengeron pe oro hetaliliu hite pal-palna. Pe ramana sinaha ke pomangachaia matana pe apena nai ape te sapellalake pomanga oan. 2 Pe rahite alalaha sunenge ulala nga penna. Ana non hemes sueapena tamalmal nga ruach sana pe apenahoihoi nga ich. 3 Pe alngana palkolongpulut ke manga kaone inolo palaunganae chau ngana. Angkelo neu alngana pekileng kurung ngana nge iri rahtele nai telohot pe te hele ke te papa ele i. 4Pe e teke

9:8: Jol 1:6 9:9: Jol 2:5 9:20: Psa 115:4-7; 135:15-18; Dan 5:23; Hem 16:9, 11 10:4: Dan 12:4, 9

Hemallaha 10:5 370 Hemallaha 11:10ehas sue kileng kurung ngana nemur luriape ero, iange e longemele nga lut nga tapange hele ke teke, “Ohas sue kileng kurungngana iri rahtele nai nem, reria helengaluna ero. O reng hite pe o heleia langemele ero.”

5Ol pe angkelo nenge e naue nge hemessue apena hele nga ruach pe hele ngaich neu, tul heke penna tamalmal langalut nga tapa. 6 Pe poia helenga nengekerkereng pe manmanna toto nga NeHa-lang ene. NeHalang i non nenge tukemaulul ke koko pe I non nenge ala hotetapa pe ure lochloch ngana nenge tetunga tapa. Pe ala hote ich pe ure lochlochngana nenge tetu nga ich. Pe ala hoteruach pe ure lochloch ngana nenge tetuteu nga ruach. Pe angkelo neu hele kemanmanna ke teke, “Utar nengeNeHalangletena tuanin hote ke teke poia, lape poiake lohot pe milole ia ero. 7 Ke nga etuenenge angkelo rahtele nai ngana iua nenangalum paena, NeHalang lape hemallahahot sapele letena tuanin ngana mur. Peletena tuanin ngana nemur lape te lohotke manmanna ke pomanga hele nganaialange nena hetatalonga mur.”

8 Pe mele nga lut nga tapa nenge heleatat nge iau neu, hele mule at nge iau keteke, “Ola ke o mene alalaha nenge ma keulala nga angkelo nenge hemes sue apenahele nga ruach pe apena hele nga ich nempenna.”

9Ke pomalam, ela nge angkelo neu pe elong hote alalaha sune neu nge i. Pe tungeat nge iau pe hele ke teke, “O mene pe ongaua. O ngaua pe lemene urana pe mon-mona nga halim ke pomanga misou eina.Pe i lape pelpule sam.” 10 Ol pe e menealalaha sune neu nga angkelo neu pennape e ngau sapele. E ngaua pe lemene uranape monmona nga halik ke pomanga misoueina. E ngaua ke het pe pelpule sak ke ininhulu toto. 11 Pe te hele at nge iau ke teteke, “O hetatalo sio mule lange hehei pehana nga kileng pe kileng, pe nga mata pemata, pe nga helenga kuena nganamur, penge naungaala ana hana mur nga ich ngaNeHalang letena tuanin ngana mur.”

11NeHalang Kulosia Nena Hetatalonga Nai

1 Ol pe NeHalang tunge kula nenge teamelele ure mur aria lome ia at nge iau,pe hele at nge iau ke te teke, “O lohakape ola ke o amele lek tunginga ana peleana lome, pe tunginga ana hatanga analome, pe o sisele hehei pe hana lochlochnenge te heto hekeke Iau nga lamau. 2 Peaeteme unne nenge mapuo mes ele ngehot, o amele ana lome ero. Iange kilengunne nem e tunge lange hana lomonmonangana mur. Pe iri lape te heporeke lekTuele Tana Nenge Heo Ngana nem ke teioiri ana non kina nai pe nai (42). 3 Pe lapee tunge kerkerenga lange lek hetatalonganai ke te haliu hote lek helenga. Iri nailape te pore haso pe te haliu hote lekhelenga ke etue iri ana non kina lime irianaloch pe ana non kina analoch pe ananon kina mol (1, 260).” 4 Hana nai nem,iri ae tana nai nem nenge te hetue ke aeoliua pe pule, iri lemenge ana hemesingahaka nai nem nenge temes nga Non Sokenenge nauele ich nei matana. 5 Pe nengeteke mele mil iri nai aria ke teke hune iri,oan lape sapel hot nga haria ke ngaulelemele nem. Pe reria ngarang mur nenge teteke te hunune iri nai, lape oan ngauleleiri ke pomalam pule. 6 Pe iri nai reriakerkerenga nenge te rahele tapa sana kepitte mol sio ero, nga etue nenge te haliuhotote NeHalang nena helenga mur. Pe irinai reria kerkerenga nenge te poia ech kelohot ke pomanga toho pe te heporeke ichnga urelu poreke ngana mur. Pe te poiaure nemur ke te lohot ke emule mana ngalemeria ngaria.

7Pe nga etue nenge iri nai te heulo hotereria helenga mur, hun-non palaungananenge lohot nga polo palaungana nengehetala ngana ero, ngira taua iri pe hekousue iri pe hune iri ke te mete. 8 Pe koluriamasio mana nga kue tana nga tuele tanapalaungana nenge te heon heke aria Sokeia. Tuele tana nem te hakeke ke ene nai;Sotom pe Ekipto. 9Pe hulua nga tuele kinapapalauna mur, pe nga kaleu ramana mur,pe nga helenga kuena nganamur, pe heheipe hana lochloch ngana nga ich, te esesiahana nai neu koluria ke etue iri mol pesinanga koana unne e nga etue e pule pelemeria ero nge tealo hite iri. 10 Iangehananai neu te tunge melmelenga palaungana

10:5: Deu 32:40; Dan 12:7 10:7: Amo 3:7 10:9: Ezk 2:8–3:3 11:1: Ezk 40:3; Zec 2:1-2 11:2:Luk 21:24; Hem 13:5 11:4: Zec 4:3, 11-14 11:5: 2Sa 22:9; Psa 97:3 11:6: Exo 7:17-20; 1Sa 4:8; 1Ki 17:111:7: Dan 7:21; Hem 12:17; 13:7; 17:8 11:8: Luk 13:34

Hemallaha 11:11 371 Hemallaha 12:5lange hehei pe hana lochloch nga ich. Kepomalam hehei pe hana lochloch nga ichlape te iech toto ia iri nai nge te mete. Pereria iechinga lohot ngana nga nenge tepeupeu pe te hesongong choiong.

11 Iok, etue iri mol pe sinanga koanaunne neu het pe NeHalang iu teu muleeingana lange iri nai ke temaul hakamule.Pe hehei pe hana nenge te naue iri nai,operia ua toto. 12Ol pe iri nai te longemelenge hele ke soke toto nga lut nga tapa. Pehele lange iri nai ke teke, “Imo nai a lohakaat lakoi!” Ol pe iri nai reria ngarang murtenau pe te esia iri nai nge te lohaka luluchnga muchmua ke tela nga lut nga tapa.

13 Nga etue neu pengpeng mangilapalaungana rur pe tuele tana neu anatalinga toto analoch ngana, ana pele murtehutu sio. Pe hulua nge iri ana non kinalime iri analoch iri rahtele nai te metelochloch (7,000). Pe iri lochloch ngananenge te maulul te loiloi ele tote iri pe teheto heke NeHalang nenge are nga lut ngatapa nga kikina ngana.

14Melmelenga nenge poreke toto nain-gana la het nem lo, pe mol ngaria koi atatkura.

Angkelo Rahtele Nai Ngana Iua NenaNgalum Paena

15 Iok laol, angkelo rahtele nai ngana iuanena ngalum paena pe e longe hulua ngatapa nge te makul ke soke toto ke te teke,“Ara Soke NeHalang pe Kristus te lohot

ke iri naungaala ana hana murke tenau ele ich lochloch.

Pe lape tenau ele ke koko ol.”16 Pe almasinga ana hana iri ana non kinaelle pe henel (24) nenge teare nga reriakilanga seina ngana mur nga NeHalangmatana, te tualou sio pe te tatuch sio langaich, pe te heto heke NeHalang 17ke te teke,“Mo hele urana nge iong Non Soke NeHa-

lang,nge Iong non nge Kikim Toto

pe iong o tu nge nike totope otu heueu nei pule.

Pe o talun ke o nauele kileng lochloch keulolo

nga lem kerkerenga.18 Pe hana lomonmona ngana mur leteria

inin

pe Iong pule letem inin ngana lohotlo.

Pe lem haliunga ana etue lohot lonenge lape o amnei teu lange iri

nenge te mete ke ulolo.Pe lape o tunge ure urana ngana mur

lange lem hetatalonga mur nenge terahite lem ume,

pe lem hana mur, pe iri nenge te hetohekeke em pule.

Pe pule nge iri nenge pingaria iuiu peiri nenge pingaria iuiu ero.

Pe etue nei, Iong am etue nenge lape oheporeke

iri nenge te hunune hehei pe hanamur nga ich.”

19Ol pe te lohe NeHalang nena tungingaana pele nenga lut nga tapa. Pe NeHalangnena tomungahel ana hohou, ma ke mal-laha mana nga pele neu letena. Pe kilengchalem ngana, pe kileng kurung ngana, peonrung ngana, pe mangila te lohot. Pepitte eina nge rol ke pomanga sesser telotsio.

12Heie Pe Ilimo PalaunganaNenge I Uneinei

Ia1 Iok, hengeilang e nge nakuna altoto

lochloch herura hot nga lut nga tapa. Anahengeilang lohot ke pomai koi: Hei eheronia chaia matana ke pomanga nenahengeron pe mes haka nga teio. Peiengiengka nenge are haka nga palpalnaana itoch iri analoch pe nai. 2Ana hei sanape melmelenga nenga hohonga poia i kealngana haka iange lala nga hoho nganamam lom.

3 Iok, ute e pule lohot nga lut nga tapa.Ngana laka ilimo palaungana e nge singinaremenmen. Ilimo neu palpalna iri rahtelenai pe ana sangkar iri analoch. Pe iengien-gka iri rahtele nai te ronge palpalna ne-mur. 4Pe hoena pelsis hote itoch ana tulukmol ngana nga tapa sana ke sio langa ich.Pe mes nga hei neu matana ke teke tonehei neu tuna nga etue nenge hoho hote.5 Iok, hei neu hoe tuna tamane ngana enenge lape rahite nena kula lekina nganape nauele hulua lochloch nga ich. Ke heineu hoe tuna neu pe angkelo e chalem

11:11: Ezk 37:5, 10 11:12: 2Ki 2:11 11:13: Hem 6:12; 16:18 11:14: Hem 9:12 11:15: Exo 15:18;Psa 10:16; Dan 2:44; 7:14 11:18: Psa 110:5; 115:13; Rom 2:5; Hem 20:11-13 11:19: Hip 9:4; Hem 8:5; 15:5; 16:2112:2: Mic 4:10 12:3: Dan 7:7 12:4: Dan 8:10 12:5: Psa 2:9; Isa 7:14; 66:7; Hem 19:15

Hemallaha 12:6 372 Hemallaha 13:4heke ke laia nge NeHalang nga nena ki-langa seina ngana. 6Pe hei neu ua ke langaich sana lomona nenge NeHalang tataloele i ia. Pe lape tenau ele i nga kileng nemke etue iri ana non kina lime iri analoch peana non kina analoch pe ana non kina mol(1,260).

7Ol pe hunelinga lohot nga lut nga tapa.NeHalangnena angkelo palaungananengeene Mikael pe pekngana mur, iriul ilimopalaungana neu pe nena tula mur ke tehunel. 8 Pe angkelo Mikael pe peknganamur te hekou sue ilimo neu pe nena tulamur pe te lope hote iri nga lut nga tapa.9Pe tesau sue ilimo palaungana neu luluchnge nena tula mur ke tela nga ich. Peilimo palaungana neu i uneinei pe i urhalangana toto nenge te hetue ke nonsoanna ngana. Pe ene e pule laka Satan.I pallaka ia hulua nga ich ke te nanasiapoinga poreke ngana.

10 Ol pe e longe mele nge haliu ke soketoto nga lut nga tapa ke teke,“Heueu ta mene maulinga ke koko nge ara

Soke NeHalang.Kikina ngana pe nena naualanga pe

nekingalohot nga mallaha ke ulolo.

Pe Kristus nenge i sipona tal hote,Talune ana ume ke nauele hehei pe

hana nga kikina ngana.Pe non soanna ngana nem laka tesul hote

i nga lut nga tapa lo,iange i hele porekreke titira mur.

Hele porekreke iri nga NeHalang matanake kokoes

nga sinanga pe nga miliko.11 Pe titira mur te hekou sue i nga Sipsip

Tuna eina,pe nga nena helenga manmanna

ngana nenge te haliu hottote.Iri te hile hot tote singiria

pe te matau metenga ero.12 Ke pomalam imo nenge atu nga lut nga

tapa a iech toto.Pe imo lochloch nenge atu nga ich pe nga

ruach letenalape a amneia melmelenga palaun-

ganaiange non soanna ngana nem laka tesul

hoteke sio lange imo lo!

Pe non soanna ngana nem letena inin toto

iange eteia ke ana etue choro manaol.”

13Pe ilimoneu eteia nge tesul sue i langaich lo, pomalam tango rere hei nenge hoetuna tamane ngana nem. 14 Pe NeHalangtunge ngie pisou palaungana sahana nailange hei neu ke leheia. Pe lehe kela tuke kangkanga ilimo neu ana nga ich sanalomona nenge te tatalo ele i ia. Pe lapetenau ele i nga kileng nem ke hesinga molpe teio iri rahtele elle. 15 Pomalam ilimopalaungana neu muta hote ech nge po-manga ech tana ke nanasia hei neu ke tekehole hote i. 16 Pe ero, iange ich halaua heineu. Ich hanna pangpanga ke pomangapolo e pe halaua hei neu ke tone ech tananenge ilimo palaungana neu muta hote.17Ol pe ilimo neu letena inin taua hei neu.Pomalam lange hei neu tutuna mur helpule ke iriul te hunel. Ngana laka iri nengete nanasia NeHalang nena hotongamur pete nanas tau tote helenga manmanna totongana nenge Iesus hemallaha hote. 18 Peilimo palaungana neu mes nga ruach ilinanga peipei.

13Ur-Inolo Nenge LohakaNgaRuach Letena

1Ke het pe e naue ur-inolo e nge lohakanga ruach letena. Pe ur-inolo neupalpalnairi rahtele nai pe ana sangkar iri analoch.Pe iengiengka iri analoch te rongo hekeana sangkar nemur. Pe hesisinga anahelenga mur nenge latautaua NeHalang,tetu nga palpalna rahtele nai neu. 2 Peur-inolo nenge e naue neu, nakuna po-malaka nga naumiliko inolo palaungana enenge singina lihoho ngana teu sisil. Peapena huhuna mur te purpure ure nengeene pea apena huhuna mur. Pe hannahote laion hanna. Pe ilimo palaungananeu tunge kikina ngana pe kilanga seinangana pe kerkerenga nenge nauele kileng,lange ur-inolo neu. 3 Pe ur-inolo neupalpalna e nakuna pomanga tetua huneana io kemete, pe ana iomunnameumulepe maul haka mule. Pe hehei pe hanalochloch ngana nga ich te memeleia ur-inolo neu nena kerkerenga pe te nanasiai. 4 Pe te heto heke ilimo palaungananeu iange tunge kerkerenga langeur-inoloneu. Pe pule te heto heke ur-inolo neu

12:7: Iut 9 12:9: Gen 3:1, 14; Luk 10:18; 22:31; Hem 20:2 12:10: Job 1:9-11; Zec 3:1 12:12: Isa 44:23;49:13 12:14: Dan 7:25; 12:7 12:17: Hem 11:7 13:1: Hem 12:3; 17:3, 7-12 13:2: Dan 7:4-6 13:3:Hem 17:8

Hemallaha 13:5 373 Hemallaha 14:1pe te hele, “Itei toto nenge lape lohot kepomanga ur-inolo nei? Pe itei toto ngeana seilil ke iri nai te hunel?” 5NeHalangi sipona heheleia ur-inolo neu ke hele keheto hekeke ene pe hele porekreke Ne-Halang. Pe lape poia ana ume ke teioiri ana non kina nai pe nai (42) iangemene kerkerenga ke ulolo. 6 Pe talun kehele poreke NeHalang pe he porekrekeNeHalang ene. Pe he sisisia kileng nengeNeHalang tuia pe iri lochloch ngana nengetetu nga lut nga tapa. 7 Pe pule NeHalangtunge kerkerenga lange ur-inolo neu keiriul NeHalang nena hana mur tehun elelpe hekou susue iri. Pe NeHalang tungekerkerenga lange i ke nauele tuele kinapapalauna mur, pe kaleu ramana mur, penga helenga kuena ngana mur, pe heheipe hana lochloch ngana nga ich. 8 Pehehei pe hana lochloch nenge te tunga ich,lape te heto heke ur-inolo neu ene. Pe irinenge eria masio nga maulinga ke kokoana alalaha lo, lape te heto heke ur-inoloneu ene ero. Iange NeHalang ala hote tapape ich ero kura pe has sue eria mur keulolo nga Sipsip Tuna nenge te hune, nenaalalaha. Pe alalaha nem maulinga ke kokoana alalaha ia.

9 Apal talngamo pe a longo ke nek.10Nenge teke NeHalang lemene ke te lauanena hana mur hel ke tema teu nga tueleau ngana, lape te laua iri pe te laia irike manmanna. Pe nenge teke NeHalanglemene ke te hune nena hana mur hel ngaio, lape te hune iri nga io ke manmanna.Ke pomalam iok, NeHalang nena hanamurtemes ke kerkerengnga leteriamanmannangana.

Ur-Inolo Nenge Lohaka Nga Ich Letena11 Ol pe e naue ur-inolo e pule nge

lohaka nga ich letena. Ur-inolo neu anasangkar iri nai ke pomanga sipsip murpe hele ngana pomanga ilimo palaungananenge i uneinei ia. 12 Pe ur-inolo nengelohot rume nei, tu luluch nga nenge lo-hot tala pe mene kerkerenga ke pomanganenge lohot tala. Pe echia hehei pe hanalochloch ngana nga ich ke te heto heke ur-inolo nenge lohot tala. Nenge palpalnae nakuna manga tetua hune ana io peana io munna meu mule lo. 13 Ur-inolonenge lohaka nga ich letena neu poia ure

halang ke te lohot manmana. Pe ure enge poi hote, ngana laka nenge long sueoan nga tapa ke sio at nga ich ke heheipe hana lochloch te naue. 14 Pe iu sueoan nenge neu nga kerkerenga nenge Ne-Halang tunge lange i, ke halaua ur-inolonenge lohot tala. Pe nga poinga nem,pallaka ia hehei pe hana lochloch ngananenge tetu nga ich pehele lange iri ke teleshote ur-inolo nenge lohot tala ramana ngaaetapuna ke te heto heke i. Ngana laka ur-inolo nenge tetua hune palpalna elle anaio pe ana io munna meu mule lo. 15 Peur-inolo nenge lohaka nga ich letena neu,NeHalang tunge kerkerenga lange i ke iuteua eingana langa nenge lohot tala nenalelenga nenge teles hote nga aetapuna kehele. Hele pe hemete hehei pe hana nengete heto heke i ero ke temete. 16Pe ur-inoloneingana nenge lohaka nga ich letena neu,echia hehei pe hana lochloch ke tetal hakasach nge iri. Iri nenge reria ure halang, penenge reria ure halang ero, pe iri nengete umume nge hana hel, pe nenge teumenge hana hel ero, pe iri nenge pingariaiuiu, pe nenge pingaria iuiu ero. Heheipe hana nemur, ur-inolo neu echia iri ketetal haka sach nga peria tamalmal, nempenga ramaria. 17Pe tehas ia ur-inolo nemene nga sach nenge tetal heke nge iri nem.Ke pomalam iri nenge ur-inolo nem enemahaka nge iri, iri mana lape te olia peteia reria lulu. Pe iri nenge ur-inolo enemahaka nge iri ero te olia pe teia reria lulue ero.

18 Ure nei sangsang letematana ngana.Mele nenge letena matana lape sisala lu-luche ur-inolo nem ene huhuna mur kenek pe letena matana ia. Iange ene huunanemur i none ene ia. Ke ur-inolo nem enehuuna mur koi nenge 666. (Ana non kinalime iri rahtele elle pe ana non kinamol perahtele elle.)

14Sipsip Tuna Pe Nena Hana Mur Nge Iri

144,0001Ol pe e teke enau pe e esia Sipsip Tuna

nge mes nga Hengene Nge Sion. Pe hananenge tehas heke Temene ene nga ramariatemes luluch nge I. Hana nemur iri ananon kina lime iri analoch iri ana non kinalime, pe ana non kina lime iri analoch iri

13:5: Dan 7:8, 25; 11:36; Hem 11:2 13:7: Hem 11:7 13:8: Psa 69:28; Hem 17:8; 20:12, 15; 21:27 13:10:Jer 15:2; 43:11; Hem 14:12 13:13: 1Ki 18:24-39; Mat 24:24; Hem 19:20 13:16: Hem 14:9-11; 16:2; 20:4 14:2:Hem 1:15; 19:6

Hemallaha 14:2 374 Hemallaha 14:18ana non kina nai pe ana non kina lime irianaloch iri henel (144,000). 2 Pe e longemele nge hele nga lut nga tapa. Pe helengana palkolong pulut ke pomanga nalehau ngana pe kileng kurung ngana. Pepule e longe mele hel nge te taktakue ariamilollo. 3 Pe te peua aria peunga heueungana nga kilanga seina ngana matana,pe nga ure maulul ngana henel neu pealmasinga ana hana nemur mataria. Meleeteia peunga neu ero pe iri nenge NeHa-lang ol hotmule iri ke ulolo te eteia. NganalakaNeHalang nena tulamur nenge iri ananon kina lime iri analoch iri ana non kinalime, pe ana non kina lime iri analoch iriana non kina nai, pe ana non kina lime irianaloch iri henel nem (144,000). 4 Hananemur tetu ke te pengpeng toto pe te salaurara lange hehei ero. Pe te nanasia SipsipTuna ke tela nga kileng lochloch ngananenge lala ia. Iri NeHalang mene mule irike ulolo nga hehei pe hana nga ich leteria.Pe tepoi ke pomanga ngaunga nenge tetaklohe hote nga ume ke tunginga ana. KeNeHalang pe Sipsip Tuna te mene tele irike reria hanamur ia iri. 5Pe kokoes te helekemanmanna pe te pallaklaka erochro. Pepule te poia poinga sususun ngana e erototo.

Angkelo Mol Reria Haliunga6 Ol pe e esia angkelo e pule nge lelehe

nga tapa sana. Pe angkelo neu mene he-lenga urana toto ngana nenge tuke koko.Pe teke haliu hote lange hehei pe hanalochloch ngana nga ich. Nga tuele kinapapalauna mur, pe nga kaleu ramana mur,pe nga helenga kuena ngana mur. 7 Pehaliu ke soke toto ke teke, “Imo apoi ke neklange NeHalang pe a heto heke I, iange anaetue nenge amnei teu nga hulua lochlochnga ich reria poinga mur ngana koi lohotlo. A heto heke tote I. Iange I ala hote tapape ich pe ruach pe ech mur lochloch.”

8 Iok, angkelo neingana nanas pe haliuke teke, “Tuangachol nenge NeHalangtunge heporeke pe sisparai ia tuele tanapalaugana nenge Papilon ke ulolo! Iangei heinia tuele kina mur lochloch ke ariahauaua hulu nga nena poinga nengesalaulau ana olenga tele ana ech kerkerengngana nenge palleke.”

9 Iok, angkelo mol ngana lohot pe haliuke soke toto ke teke, “Mele hel nenge teheto heke ur-inolo pe nena lelenga nengeteles hote pe tehas heke ana has nga periape nga ramaria, 10 iri lape te inia uainnenge NeHalang letena inin ngana ana.Uain nem kerkereng toto pe ngana koute tatalo ele, pe teling teua nga NeHalangletena inin ngana ana eulinga ke ulolo. Keiri lape te amneia melmelenga nga oan penga umnenge remenmen ke pomanga oanpe milang toto pe inangana siusiu toto. Pete amneia melmelenga nem nga NeHalangnena angkelomur nenge te pengpeng totomataria pe nga Sipsip Tuna matana. 11 Peoan nem pulu ngana tuke kokoes mana.Ke iri nenge te heto hekeke ur-inolo pena lelenga nenge teles hote pe iri nengetehas heke ana has nge iri, lape te amneiamelmelenga ke kokoes mana nga sinangape nga miliko pe tetah eingaria ia ero.”12 Ke pomalam, urana nge NeHalang nenahana mur temes ke kerkereng toto. Irinenge te rahit tote nena hotonga mur peiri nenge leteria manmanna nge Iesus.

13 Ol pe e longe mele nge hele nga lutnga tapa ke teke, “Ohas sue helenga nei‘Talun heueu nei ke laol mele hel nengeleteria manmanna nge Non Soke pe temete lape te iech toto.’ ”

PeOpepengpenghele ke teke, “Oe,man-manna! Lape teat luluch nga reria poingaurana ngana mur nga tapa pe te amneiamelmelenga e ero ol.”

Lulunga Nenga Ich14 Iok, enau pe e esia ulu hussu ngana

pe e naue mele nge nakuna mange NonTuna nge are haka nga ulu neu. Ananon ure iengiengka chalemlem ngana ngapalpalna pe rahite nena eke nge matanatoto. 15 Pe angkelo e i hot nga tungingaana pele pe hele ke soke toto lange I nengeare haka nga ulu neu ke teke, “Lulunga anaetue at lo! O mene am eke pe o talun keo lulu ol, iange ngaunga nemur nga ich temera tah ke ulolo.” 16Pomalam I nenge arehaka nga ulu neu, tele ana eke ke lululuhote ngaunga nga ich.

17 Iok, angkelo e pule i hot nga tungingaana pele nga lut nga tapa. I pule meneana eke e nge matana toto. 18 Pe angkeloe pule nenge nauele oan, i nga tunginga

14:3: Isa 42:10; Hem 5:9; 7:4 14:8: Isa 21:9; Jer 51:7-8; Hem 17:2; 18:2-3 14:9: Hem 13:12-17 14:10:Gen 19:24; Psa 75:8; Isa 51:17, 22; Jer 25:15-16; Ezk 38:22; Hem 16:19; 20:10 14:11: Isa 34:10 14:12: Hem 13:1014:14: Dan 7:13 14:18: Jol 3:13

Hemallaha 14:19 375 Hemallaha 16:3ana hatanga ke at pe alngana ke soketoto lange i nenge mene ana eke nengematana toto, ke teke, “Out hoa uaintahena mur nga ich pe o takiraua iriiange ngananganamur temera lochloch keulolo.” 19Pomalam angkelo neu hetele anaeke ke ut hoa uain tahena mur pe takirauanganangana mur. Pe sau teua iri ngatopro palaungana nenge te kolue nga aelekina ngana. Topro neu te umeia ke uainnganangana mur aria ia, nenge tetua uleiri ke eiria lohot. Pe topro neu heilangiaNeHalang letena inin ngana. 20 Ke uainnganangana nemur te tuaule iri nga toproneu letena. Pe topro neumanga tuele tanapalaungana rumena nenge hot. Pe toholele hot nga topro neu letena nenge tetuaule uain nganangana mur ia. Pe lelehot ke sase toto ke ana lome iri ana nonkina lime iri mol (300 kilomita) pe konhaka ke ana lome elle pe tulio. (lome ellepe hakekena)

15Angkelo Rahtele Nai Pe Melmelenga

Rahtele Nai1 Iok, e naue hengeilang e nge nakuna

altoto lochloch lohot nga lut nga tapa.Hengeilang nenge e naue neu nganalaka: Angkelo iri rahtele nai nge teat lu-luch nga melmelenga mur nge iri rahtelenai. Melmelenga nemur melmelengaleleis nganamur iange lape te lohot ke hetpe NeHalang letena inin ngana het sapele.

2 Pe e naue ute e nge nakuna pomangaruachmelona nge achouchou pe sinaha kepomanga silonga nge teusil nga oan. Pee naue NeHalang nena tula mur nenge tehekou susue ur-inolo pe na lelenga nengeteles hote nga aetapuna pe ene huunamur. Hana nemur e naue iri nge te rahitearia milollo mur nenge NeHalang tungelange iri pe temes nga ruach melona neuilina. 3 Pe tepeu hote Moses iri nai SipsipTuna aria peunga. Moses i NeHalang nenatula nenge umume nge I. Pe hana nemurte peupeu ke pomai koi,“Non Soke NeHalang, Iong non nge Kikim

Toto,pe lem ume mur te lohot ke altoto

lochloch.Iongnaungaala ana nonpeOnauele kileng

lochloch.

Pe lem poinga mur urana pe peng-peng toto.

4Non Soke, hulua lochloch te mataua Iongpe te heto heke tote emiange Iong non nge Heo Ngana Toto.

Pe hulua nga tuele kinamur lochloch, lapeteat

ke te heto hekeke Iong.Iange lem poinga mur te pengpeng toto

pe hulua te esia ke mallaha ke ulolo.”5 Iok, hana nemur tepeu ke het pe e

naue NeHalang nena pelpele nenge tepoitunginga ana pele ia. E naue nge mesnga lut nga tapa pe ulala ke ulolo. 6 Peangkelo rahtele nai nenge teat luluch ngamelmelenga rahtele nai nem tei hot ngatunginga ana pele neu. Pe te heroniahengeron urana nganamur nge lemlempechalemlem. Pe te panreke kalolo chalem-lem ngana mur. 7 Ol pe ure maulul nganahenel neu elle nge iri mene kaliu chalem-lemnganamur nge iri rahtele nai pe tungelange angkelo rahtele nai neu. Pe kaliurahtele nai nemur te muta ia NeHalangnenge tuke koko, letena inin ngana mur.8PeNeHalang nena hemalmalinga palaun-gana pe kikina ngana toto, te muta ngatunginga pele neu letena. Pe ara pele teula pulut nga pele neu letena ero toto kelahet nga etue nenge angkelo rahtele naineu te heulo hote reria ume ke tehet, ngaure poreke ngana rahtele nai neu.

16NeHalang Letena Inin Ngana Ana Kaliu

Iri Rahtele Nai1 Ol pe e longe mele nge haliu ke soke

toto nga tunginga ana pele neu. Pe helelange angkelo rahtele nai neu ke teke,“A mene NeHalang letena inin ngana anakaliu rahtele nai nem pe a eusiling hote kesio langa ich.”

2 Iok, angkelo elle ngana eusiling hoteNeHalang letena inin ngana nga nenakaliu ke pasiling sue ke langa ich. Poma-lam sikilla lohot nge hehei pe hana nengetehas heke ur-inolo ana has nge iri pe teheto hekeke nena lelenga.

3Pe angkelo nai ngana pasiling sue nenakaliu nga ruach pe ruach hul ke pomangatoho. Pe ure lochloch ngana nenge temaulul pe tetu nga ruach letena te melulochloch.

14:20: Isa 63:3; Hem 19:15 15:3: Exo 15:1; Psa 139:14; 145:17 15:4: Psa 86:9; Jer 10:6-7 15:5: Exo38:21 15:8: 1Ki 8:10-11; 2Ch 5:13-14; Isa 6:4 16:2: Exo 9:10; Hem 13:12-17 16:3: Exo 7:17-21

Hemallaha 16:4 376 Hemallaha 17:14 Iok, angkelo mol ngana eusiling hote

nena kaliu nga ech matana pachpach hotngana mur pe nga ech tatana mur pe echnemur tehul ke pomanga toho. 5 Ol pe elonge angkelo nenge nauele ech mur ngehele ke teke,“NeHalang, Iong otu nge nike toto pe otu

heueu neipe Iong non nge Heo Ngana toto.

Pe urana toto nge o tunge tuangachollange hana porekreke ngana nemur.

6 O tunge tuangachol lange iri ke te iniatoho

iange iri te hune lemhanamurpe lemhetatalonga mur

ke eiria lele iri nga ich!”7 Pe e longe helenga e nge lohot nga

tunginga ana hatanga ke teke,“Oe Non Soke NeHalang, Iong non nge

Kikim Toto!Pe o amnei teu ngam nga ure mur,

manmanna pe pengpeng toto!”8 Iok, angkelo henel ngana eusiling heke

nena kaliu nga chaia matana. Poma-lam chaia matana mene nena kerkerenganengemak tote hehei pe hana ke pomangaoan. 9 Pe chaia milang ngana mak tote iripe te hele porekeNeHalang ene. NeHalangI non nge kikina toto pe nauele melme-lenga nemur. Pe hehei pe hana te hulialeteria nga reria poinga poreke nganamurero pe te heto heke I ero toto.

10 Iok, angkelo lime ngana eusiling hekenena kaliu langa ur-hinolo nena kilangaseina ngana, pe miliko sio sapele ngakileng nemur nenge ur-inolo nauele iri.Pe hehei pe hana tetua sereia melmelenganenge lohot nge iri ke elela. 11 Reriachanchan mur te tahala pe te leisis totope te hele poreke NeHalang nenge tungalut nga tapa. Pe te hulia leteria nga reriapoinga poreke ngana mur ero toto.

12 Iok, angkelo rahtele elle ngana eusil-ing hote nena kaliu langa ech tana palaun-gana nenge Iupratis, pe ech neu soso petal naungaala ana hana nemur, nga chaiahaka ngana reria kue ia. 13 Ol pe e naueur-lomonaopeneporekengana irimol ngenakuria pomanga chauchar. Elle lohot ngailimo palaungana nenge uneinei ia hanna,pe e lohot nga ur-inolo neu hanna, pee lohot nga hetatalonga pallaklaka ngana

hanna. 14 Iri mol uneinei nena lelengamur ia iri pe tepoi hote ure halang ke telohotmanmana. Pe te eukiraua naungaalaana hana mur nga kileng lochloch nga ichpe tepa heke iri ke te palhel luluch ngeNon Soke pe nena hanamur nga NeHalangnenge Kikina toto ana etue palaungana.

15 (Non Soke hele, “A longo ke nek! Iaulape eat ke pomanga none nenge achach!Pe mele nenge tatalo ele i ke kokoes lapeiech toto pe meia i ero!”)

16 Ol pe ur-inolo opene mol neu teeukiraua naungaala ana hana mur ngakileng nenge te hetue nga helenga Hipruke Amaketon. (Hunelinga ana hasa)

17 Iok, angkelo rahtele nai ngana eusil-ing hote nena kaliu nga tapa sana. Pehaliunga e nge soke toto lohot nga kilangaseina ngana nga tunginga ana pele ke teke,“Ure lochloch ngana het pam lo!” 18Ol pekileng chalem ngana inlemlem, pe kilengkurungrung, pe ute hel alngaria onrun-grung, pe mangila palaungana rurur. Ngatalun ngana toto hehei pe hana te lohotke tetu nga ich pe mangila e nge pomailohot ero. Pe nenge nei palaungana toto.19 Pomalam, tuele tana palaungana nengePapilon ana ich chach ke sachana mol.Pe tuele tatana mur nga kileng lochlochngana nga ich te kurung sio lochloch.Pe NeHalang letena metene tuele tanapalaungana nenge Papilon nena poingaporeke ngana mur. Ke pomalam tungeuain nenge muta nga letena inin nganaana eulinga lange i ke inia. 20 Pe mimiomur pe hengene mur te erue, pe melenau mule iri ero ol. 21 Pe um chatottonnapapalauna temacherenghot nga tapa sanape telot sio ke pomanga pitte ke temahununehehei pehana. Pe umchatottonnanemur te meena ngaria iri ana non kinanai pe analoch (50 kg). Pe hehei pe hanate hele poreke NeHalang nga melmelenganenge te amneia nga pitte nenge matanarol ke pomanga um chatottonna. Iange teamneia melmelenga nem ke poreke toto.

17Salaunga Ana Heie Pe Ur-Inolo

1 Iok, angkelo iri ratele nai te eusilingke kaliu iri rahtele nai. Pe elle nge iri atnge iau pe hele at nge iau ke teke, “Oi

16:7: Psa 19:9; Hem 15:3 16:9: Hem 9:20-21 16:10: Exo 10:22; Isa 8:21-22 16:12: Isa 11:15 16:14:Hem 19:19 16:15: Mat 24:43-44; Hem 3:3 16:16: Zec 12:11 16:18: Hem 4:5; 8:5 16:19: Hem 14:1016:20: Hem 6:14 16:21: Exo 9:23-24; Hem 11:19 17:1: Jer 51:12-13

Hemallaha 17:2 377 Hemallaha 17:17at ke e henonoua iong nga melmelenganenge lape lohot nge hei salaunga kinanenge are rochroi nga ech tatana mur.2 Hei neu, naungaala ana hana mur ngaich te tomtomia i. Pe heinia hehei pehana nga ich ke aria hauaua hulu nga nenapoinga poreke ngana nenge salaulau anaech kerkereng ngana nenge palleke.”

3 Ol pe Opepengpeng roro heke iau peangkelo neumene iau kemola nga ich sanalomona. Pe nga lamau e naue heie nge arehaka nga ur-inolo remenmen ngana e ona.Pe ur-inolo neu palpalna mur iri rahtelenai pe ana sangkar iri analoch. Pe Ne-Halang ana hesisinga ana helenga mur terongo heke singina lochloch. 4 Pe hei neuheronia hengeron nenge kunkunpe nengeremenmen. Pe alheke tote i nga um nengesingina insachsach, pe koikoi ke pomangalauta, pe nga silo sachanchana nenge teinsachsach, pe nga relem utona nengekunkun pe insachsach. Pe rahite eulingae nge insachsach pe koikoi ke pomangalauta nga penna. Pe eulinga neu mutaia olenga tele pe poinga porekreke nganamur nga nena poinga nenge salaulau. 5 Pehasinga tapuna ngana e ma haka nga anahei ramana pe luna pomai koi:

“TUELE TANA PALAUNGANA NENGEPAPILON, HEHEI SALAULAUNGA KINAMUR, PE POINGA POREKE NGANA MUR

NGA ICH KIRIA.”6 Pe hehei pe hana nga kileng neu tehunlapue NeHalang nena hana mur nenge tenanas tau tote Iesus nena poinga mur. Pee naue hei neu nge in ke ana hauaua iangeinia NeHalang nena hana mur nenge tehune iri tohoria.

E naue ke pomau pe ngak lohot. 7 Olpe angkelo neu onteia iau, “Ngam lohot iautar? Ngam lohot ia kau ur-inolo nengepalpalna iri rahtele nai pe ana sangkar irianaloch pe hei nenge are haka nga onamau? Iok, lape e hemallaha hote lunalange iong ol. 8 Ur-inolo nenge o nauenem, maulul nge nike pe heueu nei tu erool pe nga hoena lape lohakamule nga polopalaungana nenge hetala ngana ero pe atmule. Pe at mule ngana nem lisala nganalalom, iange Kristus lape hekou sue i kehet heulo sapele. Nge nike toto NeHalangala hote tapa pe ich ero kura pe has suehehei pe hana hel eria nga maulinga ke

koko ana alalaha. Pe iri nenge eria masionga alalaha nem ero lape te naue ur-inolonei pe lape te rura toto. Iange i maulul ngenike pe heueu nei tu ero ol pe nga hoenalape lohot mule.

9 “Ure nei sangsang lete matana ngana.Ur-inolo palpalna iri rahtele nai nem lurialaka: Sasana iri rahtele nai nenge hei neumes hakaka ia. Pe luria e pule latauanaungaala ana hana mur nge iri rahtelenai. 10Naungaala ana hana nemur lime temete ke ulolo, pe elle i naungaala ana nonheueu nei, pe elle nge iri lape atat kura.Pe nga etue nenge at lape nauele kilengke musuna pol mana. 11 Pe naungaala anahana rahtele nai neu pekngaria laka ur-inolo nenge maulul nge nike pe heueu neitu ero ol pe lala nga het heulo ngana lo.

12 “Pe sangkar iri analoch nenge o nauenem te heilangia naungaala ana hana murnge iri analoch nge te mene kerkerengaero kura. Pe iri lape te mene kerkerengake te lohot ke iri naungaala ana hana mur.Pe lape teume luluch nge ur-inolo neu ketenau ele kileng mur nga sinanga koanaunne sune elle mana. 13 Pe iri leteriamatana ngana elle mana. Ke pomalamlape te tunge kikiria ngaria pe reria kerk-erenga nenge tenau ele kileng lange ur-inolo neu. 14 Pe lape te hunel luluch ngeSipsip Tuna. Pe Sipsip Tuna pe nena tulamur nenge hesilei hote iri pe iua iri peleteria manmanna nge I, lape te hekousue hana nemur. Iange Sipsip Tuna i NonSoke nenge soke toto nge hana soksokengana mur pe I Naungaala ana non nengepalaungana toto nge naungaala ana hanamur.”

15 Ol pe angkelo neu hele at nge iau keteke, “Pe ech nemur nenge o esia nge heisalaunga kina nem are rochroi nge iri, teheilangia laka tuele kina papalauna mur,pe hehei pe hana lochloch nga mata pemata, pe helenga kuena ngana mur. 16 Peur-inolo pe sangkar analoch nenge o esiairi nem lape lemeria ero ia hei nem. Pelape te poia hei neu ke tungana poreke nganenge te mene nena urelu mur pe singinalachlach mana pe tesau heke i langa pelsapel ngana. 17 NeHalang i sipona tungteua lete matana ngana nga hana nemurleteria, ke pomalam te tunge reria kerk-erenga nenge tenau ele kileng lange ur-

17:2: Isa 23:17; Jer 51:7; Hem 14:8 17:3: Hem 13:1 17:4: Jer 51:7; Hem 18:16 17:6: Hem 18:24; 19:217:7: Hem 13:1 17:8: Dan 12:1; Hem 11:7; 13:7 17:12: Dan 7:7, 24 17:16: Hem 18:8

Hemallaha 17:18 378 Hemallaha 18:10inolo neu. Pe lape ur-inolo neu nauele irikela het nga etue nenge NeHalang letenatuanin ngana mur pe nena helenga murte lohot ke manmanna. 18 Pe hei nenge oesia nem heilangia tuele tana palaungananenge nauele naungaala ana hana murlochloch nga ich.”

18NeHalang Heporeke Tuele Tana Nenge

Papilon1 Iok, ure nemur te lohot ke het pe e

naue angkelo e nge sio atat nga lut ngatapa. Angkelo neu kikina ngana palaun-gana toto pe nena hemalmalinga tualemehatalia ich lochloch. 2 Pe haliu hot ke soketoto ke pomai,“Tuangachol nenge NeHalang tunge hep-

oreke pe sisparai iatuele tana palaungana nenge Papilon

ke ulolo!Pe kileng nem tal uneinei mur reria kileng

ia ol.Pe ur-lomona mur nenge te poreke

pe ngie nemur nenge muna ulupe nenge te poreke toto tetu ia pule.

3 Pe NeHalang heporeke iange nganena poinga nenge salau halali.

Pe nena poinga nem ana olenga tele,palleke ana ech kerkereng ngana.

Pe ech kerkereng ngana nem tungeke tuele kina mur lochloch te inia ke

ulolo.Pe naungaala ana hana mur lochloch

nga ich te tomtom ia i.Pe imeia i ero toto nga nena poinga poreke

ngana mur,nenge ollaka hotote hana nenge teii

ia reria lulu leteria.Pe heole iri nga reria lulu uruna

ke pomalam poia iri ke reria ure ha-lang toto.”

4Ol pe e longemele nge hele nga lut ngatapa ke teke,“Lek hana mur a ua hot nga kileng nem!

Atal teu luluche imo langa poingaporeke ngana

nga tuele tana nem ero.Pomalam, melmelenga nenge lohot nge iri

lape lohot nge imo ero.5 Iange reria poinga poreke ngana mur

te muta haka toto kela nga lut ngatapa ke ulolo.

Pe NeHalang letena lilil elepoinga poreke ngana nemur ero.

6Utar nenge i sipona tung hote lo, a tungmule lange i ke purpur tote nengetunge lange imo.

Pe poinga mur nenge poia lo, a tua-chol ia lange i ke henai.

A palleke ana ech kerkereng ngananga i sipona ana eulinga pe a poiake ehech toto ke inia

ke pomanga nenge palleke ke a iniape amo hauaua ia.

7 Isipona tal heke tote i ke teke i hei palaun-gana lo

pe heto chonchonchone i.Ke pomalam a tunge melmelenga ke mi-

lang totolange i ke tangia nga nena poinga

poreke ngana nem.Ana hei helele nga letena ke teke,

‘Iau hei palau pe eare nga lek kilangaseina ngana pe etu pakar ero.

Ke pomalam ute pele nge hetang iaiau ero!’

8 Ke nga nem, melmelenga nemur lape telohot nge i nga etue elle mana:

uringa pe tanginga pe metenga.Pe lape oan ngaulala hite i.

Iange Non Soke NeHalang kikinangana palaungana toto

pe Isipona lape tunge tuangachol nemurlange hei neu.

9 “Pe naungaala ana hana mur lochlochnga ich te naue oan pulu ngana nengengaulala hite hei nem. Pe lape leteriakolkol toto pe te tangia i iange te tomtomiai pe te mene ure mur halang nge i, nganena poinga poreke ngana mur. 10 Petemes mana nga tau iange te matau totetuangachol nenge lohot nge i pe te hele kete teke,“ ‘Opoi! Tuele tana palaungana nei lakis

tau kai!Ochou! Tuele tana palaungana nenge

Papilon suneu!Lem poinga poreke ngana ana tuangachol

lohot nge iong lo.Pe nga sinanga koana unne sune

elle mana, ohet sio pe iong erosapele!’ ”

18:2: Isa 13:21; 34:11-14; Jer 50:39; Hem 14:8 18:4: Isa 48:20; Jer 50:8; 51:6, 45; 2Ko 6:17 18:5: Gen 18:20-21;Jer 51:9 18:6: Psa 137:8; Jer 50:15, 29; 2Te 1:6 18:7: Isa 47:7-9 18:8: Hem 17:16 18:9: Ezk 26:17;27:30-35 18:11: Ezk 27:36 18:12: Ezk 27:12-13, 22

Hemallaha 18:11 379 Hemallaha 18:2211 “Pe lulu ana hana mur nenge hei neu

olol ure nge iri, lape leteria kolkol toto pete tangia i, iange lape mele olia reria lulumur ero ol. 12 Lulu ana hana nemur, rerialulu mur nenge te iiia laka: Um insach-sach ngana nenge koikoi ke manga lauta,pe um chalemlem ngana nenge hussu kemanga hake, pe silo sachanchana nenge teinsachsach, pe relem utona nenge kunkunpe insachsach. Pemelo nenge tuahau toto,pe nenge kunkun, pe nenge pululu toto kepomanga ao makanna, pe nenge remen-men ke pomanga haia rorana. Pe ae kuenangana mur nenge inangaria ehech pe urekuena ngana mur nenge teume hote ngapalngen na senger. Pe ure nemur nengeteume hote nga ae mur nenge ururia hakatoto, pe nemur nenge teume hote iri ngaure nenge nakuna insachsach ke mangakoiongkoiong, pe nemur nenge teumehote nga raling, pe um nenge chalemlemke pomanga matau. 13 Pe ure inanganaehech ngana mur nenge pomanga intu, pesapiu eina, pe loitana. Pe surumong, pesapiu eina chochotana pulu ngana nengeinangana ehech, pe ech kerkereng ngananenge te palleke, pe sampal eina. Pemore nganangana, pe nganangana pululungana, pe roli ana kolok mur, pe sipsipmur, pe oriong mur. Pe arenga murnenge oriong mur te takrungrunge, pehana nenge teume sio manmana nge hanahel pe ururia ero, pe hehei pe hana nengetetak totote iri nga hunelinga.

14 “Pe lulu ana hana nemur te hele,‘Urelu urana ngana nemur nenge mutemtautaua, iri ero tah lo. Pe pule lem kolehoena mur pe lem ure mur nenge o hetohakaka iong ia, te erue tah ke ulolo pe lapeoes mule nakuria ero ol.’ 15Hana nemur temenmene umtutuna nge halang toto ngatuele tana neu nga reria ure mur. Pe irilape temes mana nga tau iange te matauatuangachol nenge lohot nge i. Pe lapeleteria kolkol toto ia tuele tana neu pe tetang 16 pe te hele ke te teke,“ ‘Opoi! Tuele tana palaungana nei lakis

tau kai!I heronia hengeron urana ngana mur

nenge kunkun pe nenge remen-men.

Pe alheke tote i nga nananga chalemlemngana mur

pe nga um nemur nenge ururia hakatoto

pe nga relem utona nengekunkun pe insachsach!

17 Pe nga sinanga koana unne sune ellemana

nena kole hoena ana paspasinga murte erue sio!’

“Pe imot ana aunga mur, pe iri nengete umume nga imot mur, pe iri nenge telateatat nga imot, pe imot tokoninga mur,temes nga tau toto. 18 Pe nga etue nengePapilon ngaulala ke pulu haka, te naue pealngaria haka pe te hele, ‘Tuele tana teitoto nge pomanga tuele tana palaungananei!?’ 19 Pe leteria kolkol toto ia tuele tananeu pe te tang ia. Pe te ngaua aso ngaramaria pe te hele,“ ‘Opoi! Tuele tana palaungana nei lakis

tau kai!Imot tokoningamur nenge reria imot

mur te songongtekila haka mana ia umtutuna nga hei neu

nena kole hoena mur!Pe nga sinanga koana unne sune ellemana

nena ure nemur te erue lochloch!20 Imonenge a tuteunga lut nga tapa a iech

totonga tuangachol palaungana nenge lo-

hot nga tuele tana palaungana nei!Pe imo NeHalang nena tula mur pe

hekulkulonga murpe hetatalonga mur a iech pule!

Iange NeHalang heporeke tote kileng neinga nena poinga soanna ngana mur

nenge poia lala nge imo!’ ”21 Ol pe angkelo solaki ngana e, mene

heke chatunga ana um e nge palaunganatoto pe sau puluch teua nga ruach pe hele,“Tuele tana palaungana nenge Papilon

lape tesau sio leteinin ana ia kepomanga um nei,

pe lape tenau mule i ero ol.22Hario alngana pe iu alngana pe ngalum

paena alngana,mele pele lape longe langa lem hingil

ero ol.Pe hana nenge te rahite ume kuena ngana

murlape tetu mule nga lem hingil ero ol.

Pe chatunga ana um palaungana nengemore nganangana ana ia,

18:15: Ezk 27:31, 36 18:16: Hem 17:4 18:17: Isa 23:14; Ezk 27:27-29 18:18: Ezk 27:32 18:20:Deu 32:43; Isa 44:23; Jer 51:48 18:21: Jer 51:63-64; Ezk 26:21 18:22: Isa 24:8; Ezk 26:13

Hemallaha 18:23 380 Hemallaha 19:11mele pele lape longe kores ngana

langa lem hingil ero ol.23Pe lemenge tualeme ngana, lape te naue

nge sinaha nga lem hingil ero ol.Pe mele hel nenge te teke te lechlei,

mele pele lape longe iri nge te helelenga lem hingil ero ol.

Lulu ana hana mur nga ich, o ololia rerialulu nge nike ke te lohot ke iri koleana hana mur lo.

Pe o pallaka ia tuele kina mur lochlochnga lem achunga paluna mur ke tenanasia poinga poreke ngana.

24 Pe NeHalang nena hana mur pe nenahetatalonga mur

pe iri lochloch ngana nenge te huneiri nga ich,

eiria kou lele hite kileng nenge Papi-lon.”

19Mangakul Nga Tapa

1 Iok, ure nemur te lohot ke het pe elonge makulinga palaungana nge hira ngatapa. Hulua nga lut nga tapa te makul kete teke,“Pupulu Masin NeHalang!Ta heto heke tote ara Soke NeHalang ene

pe ta heto heke I nga kikina nganapule, iange I tunge maulinga kekoko at nge ita.

2 Pe amnei teu ngana nga ure mur,manmanna pe pengpeng toto.

Pe amnei teu lange hei salaulaunga kinanem, pe tunge tuangachol porekengana lange i ke ulolo.

Iange hei nem poia hulua nga ichke te nanasia nena poinga porekengana mur.

Pe pule hei nem hemetmete NeHalangnena hana mur.

PomalamNeHalang amnei teu lange ipe tunge tuangachol poreke nganalange i.”

3 Pe makulinga hira mule,“Pupulu Masin NeHalang! Urana Toto!Oan nenge ngaulala hite hei neu, pulu

haka ke koko.”4 NeHalang are nga nena kilanga seina

ngana. Pe almasinga ana hana mur nengeiri ana non kina elle pe henel (24) pe ure

maulul ngana henel neu, te tualou sio pete heto heke I pe te hele ke pomai,“Manmanna Toto! Ta heto heke NeHalang

ene!”5Ol pe helenga e lohot nga kilanga seina

ngana neu ke teke,“Imo nenge a umume nge NeHalang

pe imo lochloch ngana nenge atalhekeke I

pe imo lochloch ngana nenge ping-amo iuiu pe nenge pingamo iuiuero

a heto heke ara Soke NeHalang!”6 Ol pe e longe makulinga nge hira ke

pomanga nale hau ngana pe kileng kurungngana. Hulua te makul ke:“Ta heto heke NeHalang ene!

Ara Soke NeHalang Kikina Toto pe INaungaala ana non ia.

7 Pomalam ta iechpe ta heto heke tote I!

Iange Sipsip Tuna ana etue at lo nenge lapelei.

Pe nehei tatalo ele i ke ulolo.8 NeHalang tunge hengeron pululu ngana

nge hussu pe lemlem pe chalem-lem toto lange hei neu ke heronia.”

(Hengeronpululu ngananeuheilangiaNe-Halang nena tula mur reria poinga uranangana mur.)

9 Ol pe angkelo hele at nge iau ke teke,“Ohas sue helenga nemur: Iri nenge Ne-Halang iua iri ke teat nga ngaunga matananenga Sipsip Tuna ana leinga, lape te iechtoto.” Pe hele pule ke teke, “Helenga ne-mur, NeHalang nena helenga manmannatoto ngana mur ia iri.”

10 Nga etue neu pengpeng e tualou sionga angkelo neu apena huna, ke e teke eheto heke i pe ero. Iange i hele ele iau keteke, “Opoi ke pomam ero! Iau NeHalangnena tula iau nenge e umume nge I. Kee pomange iong pe titim mur nenge arahit tote helenga manmanna toto ngananenge Iesus hemallaha hote. Pe helengamanmanna toto ngana nemur kik hakatote hetatalonga mur leteria. Ke pomalamo heto heke mene NeHalang itoro!”

NeHalang Tuna Hekou Sue Ur-Inolo Mur11 Ol pe e naue tapa nge ulala ke pang-

panga pe e esia oriong hussu ngana e.Pe mele nenge are haka nga oriong neu

18:23: Jer 7:34; 16:9; 25:10 18:24: Jer 51:49; Hem 17:6 19:2: Deu 32:43; Hem 6:10 19:6: Hem 14:219:7: Isa 61:10; Hem 21:2 19:9: Mat 22:2 19:10: Ume 10:25-26; Hem 22:8-9 19:11: Psa 96:13; Isa

11:4; Hem 1:5; 6:2 19:12: Dan 10:6; Hem 1:14; 2:17

Hemallaha 19:12 381 Hemallaha 20:4ene laka Lete Manmanna pe Poinga NgePengpeng Huria. Ana non nena poingapengpeng nge poi heke hunelinga pe tu-achol ia poinga poreke ngana mur. 12 Pematana sapellala ke pomanga oan remenngana pe te kale heke iengiengka murnga palpalna. Pe tehas heke mele enenga ramana. Pe mele ene neu hulua teeteia ero, I toro mana eteia. 13 Pe heroniahengeron sase ngana nenge te panun teuanga toho pe te hetue ke ene “NeHalangnena Helenga.” 14 Pe palinga hel ana hanamur nga tapa teare haka nga oriong hussungana mur pe te nanasia I. Pe hana nemurte heronia hengeron pululu ngana murnge lemlempe hussu. 15Pe palinga hel anamese sase ngana e nge matana toto serehot nga hanna. Mese nenge lape hekousue tuele kina nemur, nenge nena ngarangmur ia iri. Pe lape mene nena kula lekinangana ke nauele tuele kina nemur. Pelape heporeke hehei pe hana ke pomangauain ngananganamur nenge tetua ule ngatopro nenge tekolue nga ae lekinga ngana.Pe uain ana topro nemheilangia NeHalangnenge Kikina toto letena inin ngana. 16 Petehas ia helenga nei nga nena hengeronsase ngana nga haena tamalmal:

“NAUNGAALA ANA NON NENGEPALAUNGANA TOTO NGE NAUNGAALAANA HANA MUR. PE NON SOKE NENGESOKE TOTO NGE HANA SOKSOKE NGANA

MUR.”17 Ol pe e naue angkelo e nge mes haka

nga chaia matana. Pe angkelo neu al-ngana ke soke toto lange ngie mur nengete lelehe nga tapa sana ke pomai, “Imolochloch a at ke a eukirau nga ngaungamatana nenge NeHalang. 18 A at ke angaua hana nemur koluria. Ngana laka:Naungaala ana hana mur, pe palinga helana hanamur aria papalaunamur, pe hanakerkereng ngana mur, pe oriong mur,pe hana nenge te songongia iri, pe hanalochloch. Iri nenge te umume nge hanahel kura, pe iri nenge teume ero ol, peiri nenge pingaria iuiu, pe nenge pingariaiuiu ero!”

19 Ol pe e naue ur-inolo pe naungaalaana hana mur lochloch nga ich pe reriapalinghel ana hana mur, nge te eukirau kete teke tehunel luluchngeNonSokenengeare haka nga oriong pe nena palinga hel

ana hana mur. 20 Pe Non Soke pe nenahana mur te hekou sue ur-inolo neu irinai neingana nenge lohaka nga ich letenape mene munna ke popoia urelu ke telohot manmana pe pallaka halali. Pe ngaetue nenge poia urelu nemur ke te lohotot,channanga ia hehei pe hana nenge tehasheke ur-inolo ana has nge iri ke te hetoheke ur-inolo na lelenga nenge teles hote.Pe iri nai, Non Soke pe nena hana murtesau sio maulul ia iri langa oan nga polopalaungana, nga um remen ngana nengemilang toto pe inangana siusiu toto kepomanga luchluch. 21 Pe Non nenge arehaka nga oriong hussu ngana neu, hunlochloche palinga hel ana hana nemurnenge tetu kura ke te mete lochloch. Ananon hune iri nga palinga hel ana mesenenge sere hot nga hanna. Pe ngie murlochloch te ngaua aria pum ke saria unatoto.

20Hesinga Iri Ana Non Kina Lime Iri

Analoch (1000)1 Iok, ure nemur te lohot ke het pe e

naue angkelo e nge sio at nga lut ngatapa. Pe angkelo neu rahite lohenga nengapolo palaungana nenge hetala ngana erope ngautou tana palaungana. 2 At pehekou sue ilimo palaungana neu pe kalehite pe lape tuke pomalam mana ke anahesinga iri ana non kina lime iri analoch(1000). Ilimo palaungana neu i uneinei pei ur-halangana toto ia nenge te hetue kenon soanna ngana pe ene e pule Satan.3 Angkelo neu kale hite ke het pe sauteua langa polo palaungana nenge hetalangana ero pe piu hite ana piunga pe hahiteke kerkereng toto. Pe ilimo palaungananeu lape channanga mule hehei pe hanaero ol kela het nga hesinga iri ana non kinalime iri analoch het ngana (1000). Ke hetpe te lohe hot mule i pe lape tuke ana etuechoro mana.

4 Ol pe e naue kilanga seina ngana mur.Pe iri nenge teare haka nga kilanga seinangana nemur te mene kerkerenga nengetenau ele hehei pe hana. Pe e naue hananenge te chatoa karia operia mur pule.Ngana laka iri nenge te haliu hotote NeHa-lang nena helenga mur pe helenga man-manna toto ngana nenge Iesus hemallaha

19:13: Isa 63:1-3; Ioa 1:1, 14 19:15: Psa 2:9; Hem 1:16; 14:20 19:16: Hem 17:14 19:17: Ezk 39:17-2019:20: Hem 13:12-17; 20:10 20:1: Hem 9:1 20:2: Gen 3:1; Hem 12:9 20:4: Dan 7:9, 22, 27; 1Ko 6:2;

Hem 13:17

Hemallaha 20:5 382 Hemallaha 21:5hote. Pe iri te heto heke ur-inolo ero pete heto heke na lelenga nenge teles hoteero pe te palheke ana has nga peria penga ramaria ero pule. Iri te maul hakamule pe iriul Kristus ke tenau ele heheipe hana ke hesinga iri ana non kina limeiri analoch (1000). 5 Iri nemur te maulhaka mule ngaria lohot tala nga iri hel temaul haka mule ngaria.(Ke hehei pe hanahel nenge te mete ke ulolo lape te maulhaka mule nga etue nei ero. Iri lape tekulala ke hesinga iri ana non kina limeiri analoch het mukam.) 6 Pe iri nemurnenge te maul haka mule tala lape te iechtoto iange iri, NeHalang nena hana muria iri. Pe kerkerenga nenga metenga neingana hekou sue iri ero. Pe lape te lohotke NeHalang pe Kristus reria tunginga anahana mur. Pe lape iriul Kristus ke tenauele hehei pe hana ke hesinga iri ana nonkina lime iri analoch (1000).

Te Hekou Sue Satan.7 Iok, hesinga iri ana non kina lime

iri analoch neu het pe lape te lohe hotmule Satan nga tuele au ngana nenge tu-teu ia. 8 Pe lape langa kileng ana harohenel nenga ich ke pallaka ia hehei pehana. Ngana laka tuele kina nemur nengeKom pe Makom. Pe lape eukiraua irike tepoi haka hunelinga luluch nge Ne-Halang. Hana nemur iri hulua toto kepomanga peipei nenga ruach ilina. 9Pe teike tela nga kileng lochloch ngana nga ichpe te heliliu hite NeHalang nena hanamurtetu ngaria luluch nga tuele tana palaun-gana nenge NeHalang mutena tau tote. Peero, oan sio at nga tapa ke ngaulala hite iri.10 Pe non poreke ngana nenge channangaia iri nem lape tesau sue i ke langa oan ngapolo palaungana. Nga um remen ngananenge milang toto pe inangana siusiu totoke pomanga luchluch. Pe ur-inolo pe nein-gana, tesau sio tele iri langa polo neu lo. Pelape te amneia melmelenga nga sinangape nga miliko ke koko.

NeHalangNenaHaliunga Palaungana Lo-hot

11 Ol pe e naue none nge are haka ngakilanga seina ngana nenge tuahau toto. Petapa pe ich te erue sio mana nga matana

pe muria ero ol. 12 Pe e naue iri lochlochnenge te mete lo. Iri nenge pingaria iuiupe nenge pingaria iuiu ero, temes ngakilanga seina ngana neu matana. Pe teulele alalaha mur nenge tehas sue reriapoinga mur ia. Pe te ulele alalaha e pulenenge maulinga ana. Pe NeHalang amneiteu lange iri lochloch nga reria poingamur nenge tehas sue nga alalaha nemur.13Hehei pe hana nenge te mete nga ruachte lohot nga ruach pe tela ke temes ngaNeHalang matana. Pe iri nenge te mete peoperia mur tetu nga metenga ana kileng,tela pule ke NeHalang amnei teu lange irielle pe elle nga reria poinga mur. 14 PeNeHalang lemene ero toto ia Metenga peMetenga Ana Kileng ol. Ke pomalam tesausue iri ke tela nga oan nga polo palaun-gana. Polo palaungana neu i metenga neingana ia. 15 Pe hehei pe hana nenge eriamasio nga maulinga ke koko ana alalahaero, lape tesau sue iri pule ke tela nga oannga polo palaungana neu.

21Tapa Heueu Ngana Pe Ich Heueu Ngana

1 Iok, e naue ure nemur nge te lohotke het pe e esia tapa heueu ngana pe ichheueu ngana. Iange tapa pe ich nenga telengana, ngana kou te erue sio ke ulolo. Peruach pule tu ero ol. 2 Pe e naue NeHalangnena kileng Ierusalem heueu ngana ngeHeo Ngana Toto nge sio atat nga tapa ngeNeHalang. Pe kileng neu poi ke malakange hei malolong e nge lei heueu nganape hemalmalia i ke nek toto pe lataua ene.3Pe e longemele nge hele ke soke toto ngakilanga seina ngana neu ke teke, “Anau!NeHalang na kileng sio at ke tu luluch ngehehei pe hana. Pe NeHalang i sipona lapetu luluch nge iri ke aria Soke ia. Pe iri telohot ke NeHalang nena hana mur ia iri.4 Pe NeHalang lape taun lele mataria einanga mataria. Pe metenga pe lete kolkol petanginga pe melmelenga lape te lohot ngeiri ero ol. Iange ure nemur nenge nike anatehet lochloch ke ulolo.”

5Pe I nenge are nga kilanga seina ngananeu hele, “A esia lo! E poia ure lochlochngana ke iri heueu ngana mule.” Pe hele

20:6: Hem 1:6 20:8: Ezk 38:2, 9, 15-16 20:9: 2Ki 1:10 20:10: Psa 11:6; Hem 19:20; 21:8 20:12:Dan 7:9-10; Mat 25:31-46; Ume 17:31; 2Ko 5:10; Hem 13:8 20:13: Rom 2:6; 1Pi 1:17; Hem 2:23; 22:12 21:1: Isa65:17; 2Pi 3:13 21:2: Isa 52:1; 61:10; Hip 11:16; 12:22; Hem 3:12 21:3: Lev 26:11-12; Ezk 37:27; Zec 2:10; 2Ko6:16 21:4: Isa 35:10; 65:19; Hem 7:17 21:5: 2Ko 5:17

Hemallaha 21:6 383 Hemallaha 21:20at nge iau pule ke teke, “O has sue he-lenga nemur iange i helenga manmannangana ia, pe lape hehei pe hana leteriamanmanna ia.”

6 Pe hele at nge iau ke teke, “E poiake het lo! Iau Talun ngana Toto pe IauHetala ngana Toto. Iau sipok e poia urelochloch ngana ke te talun, pe nga lemekngak mana e poia ke te het mule. Pe melenenge meteana ech lape e poia i kela innga ech nenge tunge maulinga pach hakangana. Pe ech nem uruna ero. 7 Ke melenenge hekou susue poinga poreke nganalape e tunge ure urana ngana nemur langei. Iau NeHalang pe i ana Soke Iau pe tuklaka i. 8 Pe hana nenge aria seilil ero ngaleteria manmanna ngana, pe nenge te hilesue leteria manmanna ngana, pe nenge tepopoi poinga poreke ngana, pe nenge tehunun hehei pe hana, pe nenge te achach,pe nenge te salaulau, pe hana nenge teheto hekeke aetapuna mur, pe nenge tepallaka hali, hana nemur lape tesau sueiri langa oan nga polo palaungana. Ngaum remen ngana nenge milang toto peinangana siusiu toto kepomanga luchluch.Nenge nei i metenga neingana ia.”

Kileng Ierusalem Heueu Ngana9 Iok, angkelo mur iri rahtele nai. Pe

elle nge iri rahit ke kaliu rahtele nai nengete mutaia melmelenga hetala ngana mur.Ana non at pe hele at nge iau ke teke,“Oiat ke e henonou iong ia hei malolonge nenge Sipsip Tuna lape leia.” 10 Ol peOpepengpeng roro heke iau pe angkelomene heke iau langa hengene nenge onalanga lut toto pe henonoua iau nga Tueletana nenge Heo Ngana toto. Tuele tananga kileng nenge Ierusalem. Pe anakileng sio atat nga tapa nge NeHalang.11 Pe NeHalang nena hemalmalinga poiake tualeme pe chalemlem pe makelkele kepomanga oro pe insachsach ke pomangasilonga. 12 Pe ana mapuo haka langa luttoto pe mes ke liuliu tom pe matana irianaloch pe nai. Pe angkelo iri analoch penai tenau ele matana elle pe elle. Pe kaleuramana analoch pe nai nenge Israel, eriama haka nga mapuo matana analoch penai neu. 13 Mapuo matana mol, tetu ngaele nenge nau langa chaia haka ngana pemol, tetu nga ele nenge nau haka langa lut.

Pe mol tetu nga ele nenge nau lange sio,pe mol tetu nga ele nenge nau langa chaiasio ngana. 14 Pe kileng neu ana mapuote lung heke nga um papalauna mur ngeana lala iri analoch pe nai. Pe Sipsip Tunanena hekulkulonga analoch pe nai nem,eria rongo heke um nemur.

15 Pe angkelo nenge hele atat nge iauneu rahite kula nenge te amelele ure muraria lome ia nge singina chalemlem. Ilape amele tuele tana neu sase ngana pepongponga ngana pe lape poia ke pomaupule nga mapuo pe nga piunga mur. 16 Petuele tana neu alalina mur iri henel pearia lala elle mana. Pe sase ngana pepongponga ngana aria lome te purpur heltoto. Ke angkelo amele tuele tana neu sasengana nga nena kula pe ana lome iri ananon kina lime iri analoch iri nai pe ananon kina analoch (2,200). Pe pongpongangana pe ona haka ngana aria lome tepurpur alahel pule. 17 Pe amele mapuoke pomanga hehei pe hana team alalaurelu. Pemapuo ona haka ngana ana lomelohot ke iri ana non kina mol pe lime (65).18 NeHalang umeia mapuo neu nga umnenge singina chalemlem pe makelkele kepomanga oro. Pe umeia tuele tana neunga um nenge chalemlem pe koikoi kepomanga lauta pe sinaha ke pomanga si-longa. 19Pe talue ummakelkele nganamurnenge ururia haka nga tuele tana neu anamapuo apena huhuna mur. Ke um nengetal tele, ngana laka um nenge ene umiaspa. Pe nei ngana laka um popopo ngananenge ene um sapaia. Pe mol ngana lakaum nge ene um aket pe henel ngana lakaum rangrang ngana nenge ene um emerel.20 Pe lime ngana laka um nenge remen-men pe hussu nenge ene um satonikis.Pe rahtele elle ngana laka um remenmenngana nenge ene um kanelian. Pe rahtelenai ngana laka um koikoi ngana nenge eneum kisolae. Pe rahtele mol ngana lakaum nenge rangrang pe pomanga popoponenge ene um peril. Pe rahtele henelngana laka um nenge achngana koikoinenge ene um topas. Pe analoch nganalaka umnenge ene umkisopes. Pe analochpe elle ngana laka um nenge ene um iasin.Pe analoch pe nai ngana laka um nengekunkun pe achngana popopo nenge ene

21:6: Isa 55:1; Jer 2:13; Ioa 7:37; Hem 1:8, 17; 22:17 21:7: 2Sa 7:14; 1Ch 17:13; Psa 89:26-27 21:8: Mat 25:41;Hem 20:15; 22:15 21:10: Ezk 40:2 21:11: Isa 60:1-2, 19 21:12: Ezk 48:30-35 21:15: Ezk 40:3; Hem11:1 21:18: Isa 54:11-12

Hemallaha 21:21 384 Hemallaha 22:11um emetis. 21 Pe mapuo matana analochpe nai neu ana piunga mur NeHalangumeia nga ure nenge nakuna pomangarelem utona nenge kunkun pe chalemlem.Ke ure neu elle pe elle iri piunga ngamapuomatana analoch pe nai neu. Pe kuemur nga tuele tana neu te umeia nga umnenge chalemlem pe koikoi ke pomangalauta pe sinaha ke pomanga silonga.

22 Pe e naue tunginga ana pele e ngatuele tana neu ero toto. Iange tungingaana pele nenga tuele tana neu, ngana lakaNon Soke NeHalang nenge Kikina Toto irinai Sipsip Tuna. 23 Pe chaia pe teio tetualeme nga tuele tana neu ero, iangeNeHalang i sipona tunge lemenge palaun-gana langa kileng neu. Pe Sipsip Tuna ilemenge nenge tuteu nga tuele tana neu.24 Hehei pe hana lochloch lape tei man-mana nga lemenge nga tuele tana neu.Pe naungaala ana hana mur nga ich lapete takis teua reria kole hoena mur ngatuele tana neu ke te tunge lange Non Soke.25-26 Pe hulua nga kileng pe kileng lape tetakis teua reria kole hoena putantana murnga tuele tana neu pule. Pe kokoes tueletana neu ana mapuo matana mur tetu kete pangpanga manmana, iange tuele tananeu tualeme ke pomanga sinanga ke kokope miliko e ero ol. 27 Pe ure nemur nengete poreke nga NeHalang matana pe hananenge te popoi poinga poreke ngana pete pallaklaka lape teteu langa tuele tananeu ero toto. Pe hehei pe hana nenge eriamasio nga maulinga ke koko ana alalahanenge Sipsip Tuna nena ia, iri mana lapeteteu langa tuele tana neu.

22Ech Pe Ae Nenge Te Tunge Maulinga

1 Iok, angkelo neu henonoua iau ngatuele tana heueu ngana neu ke het pehenonoua iau nga ech nenge tungemaulinga nge chalemlem ke pomangasilonga. Ana ech pach haka nga NeHalangiri nai Sipsip Tuna reria kilanga seinangana ene. 2 Pe lele nga tuele tana neuana kue tana tunangana pengpeng. Peae nenga maulinga mes kaliu ala nga echneu ilina ele pe ele. Ae nem hei tele mananga teio lochloch. Ke tehei ke etueria iri

analoch pe nai nga hesinga elle. Ana aemur iria he maululia hehei pe hana ngaich nga haleles mur. 3 Pe poinga tuntenngana mur nenge NeHalang hesis tototeiri lape te lohot nga kileng neu ero ol.NeHalang pe Sipsip Tuna reria kilangaseina ngana mur lape teare nga kilengneu pe nena hana mur nenge te umumenge i te heto hekeke I. 4 Pe iri lape tenauhaka nga ramana pe lape leteria tu hitmene NeHalang itoro ol. 5 Pe kileng lapetal etuene ero ol. Ke pomalam hulualape te naue kileng tualeme ngana peleero ol iange Non Soke NeHalang i siponalape tunge lemenge lange iri. Pe iri lapetenau ele kileng mur ke koko ke pomangenaungaala ana hana mur.

6Pe angkelo neu hele at nge iau ke teke,“Helenga nemur i manmanna pe heheipe hana lape leteria manmanna ia. PeNon Soke NeHalang opene roro heke nenahetatalonga mur. Pe kulosia nena angkeloke lange nena non nenge umume nge I kehenonoua i nga ure nemur nenge musunapol mana pe te lohot.”

Iesus At Mule Ngana Heroi Toto Lo7 Iesus hele, “A longo ke nek! Musuna

pol mana pe lape eat mule! Pe alalaha neihelele ia urelu nemur nenge lape te lohotheueu pe nga hoena pule. Pe iri nenge tenanasia helenga manmanna ngana nengeNeHalang hemallaha hote nga alalaha neilape te iech toto.”

8 Iau Ioanes, pe e longe pe e naue urenemur lochloch. E longe iri pe e naue irike het pe e tualou sio nga angkelo nengehenonoua iau nga ure nemur apena hunake e teke e heto heke i. 9 Pe ero iangei hele ele iau ke teke, “Opoi ke pomamero! Iau NeHalang nena tula iau nengee umume nge I. Ke iau e pomange iongpe titim mur nenge iri hetatalonga pe irilochloch ngana nenge te nanas tau totehelenga manmanna ngana nenga alalahanei. Ke pomalam o heto heke mene NeHa-lang itoro!”

10 Pe hele at nge iau pule ke teke, “Pe oreng hite helenga manmanna toto ngananenge manga alalaha nei ero. Iange ariaetue nenge te lohot ia heroi toto lo. 11 Pemele nenge popoi poinga poreke ngana,

21:23: Isa 60:19-20; Hem 22:5 21:24: Isa 60:3, 5 21:25-26: Isa 60:11 21:27: Isa 52:1; Ezk 44:9; 1Ko6:9-10 22:1: Ezk 47:1 22:2: Gen 2:9; Ezk 47:12; Jol 3:18; Zec 14:8 22:4: Mat 5:8; Hem 3:12 22:5:Dan 7:18, 27; Hem 5:10; 20:6; 21:23, 25 22:6: Hem 1:1 22:7: Hem 1:3 22:8: Hem 19:10 22:11: Dan12:10

Hemallaha 22:12 385 Hemallaha 22:21hetaun taua nena poinga poreke nganamur ke lala. Pe mele nenge letena munaulu nga poinga poreke ngana, hetaun taualetena muna ngana nemur ke lala. Pemele nenge popoi poinga nge pengpeng,nanasia poinga nge pengpeng. Pe melenenge tuke pengpeng, tuke pengpeng kekokoes.”

12 Pe Iesus hele, “A longo ke nek!Musuna pol mana pe lape eat mule! Eatpe e mene luluche hehei pe hana ururia.Pe lape e tunge lange mele elle pe elleke purpure reria poinga mur nenge tepopoia. 13 Iau Talun ngana Toto pe IauHetala ngana Toto. Iau sipok e poia urelochloch ngana ke te talun, pe nga lemekngak mana e poia ke tehet mule. Iau Talatoto pe Iau nga Rume toto.

14 “Pe hehei pe hana nenge te nanas tautote NeHalang nena helenga mur lape teiech toto. Iange lape NeHalang penge irike tei teu nga piunga nenga tuele tananeu ke te ngaua ae nenge tunge maulinganganangana. 15 Pe kaone mur, pe hananenge te popoi ure paluna mur, pe nengete salaulau, pe nenge te hunun hana, penenge te heto hekeke aetapuna mur, peiri nenge te pallaklaka, pe te nanasia ngareria poinga mur, iri lochloch lape tetumana nge hot.

16 “Iau Iesus pe e hekule lek angkelo kehaliu hote ure nemur lange imo NeHalangnena hanamur. Pe e lohot ngamata nenge

ne Teuit pe nakuk sinaha ke pomangaitoch uachuach ana nenge tualeme toto.”

17PeOpepengpeng pe Sipsip Tunaneheite hele lange Iesus ke te teke, “O i at ol!” Peimo nenge a longe helenga nei mur, imopule a hele lange Iesus ke a teke, “O i at ol!”Pe imo nenge letemo meteana ech toto, aiat ol. Pe iri nenge lemeria taua ech nengetunge maulinga pe uruna ero, teat luluchpule.

Ioanes Tunge Helenga Kerkereng Ngana18 Iau Ioanes, pe e teke e hele toto lange

imo hana lochloch nenge a longe helengamanmanna ngana nenge tunga alalahanei. Nenge tekemele tal hoo heke helengahel nge altoto ke langa helenga nemurlape NeHalang tal hoo heke ana melme-lenga poreke ngana nemur nenge alalahanei heleia ke ulolo. 19 Pe nenge teke melehile hote helenga hel nga helenga man-manna ngana nenge tunga alalaha nei,lape NeHalang penge i ke teu langa tueletana nenge heo ngana ero. Pe pule i lapemene ngaunga nga maulinga ana ae eronenge alalaha nei heleia ke ulolo.

20 Pe I nenge hemallaha hote urelochloch ngana nemur hele ke pomai koi,“Oe! Musuna pol mana pe eat mule!

Oe, Non Soke Iesus O i at!”21 Mutenga nenge Non Soke Iesus lape

tu luluch nge imo NeHalang nena hanamur lochloch. Manmanna Toto.

22:12: Isa 40:10; Jer 17:10; Hem 2:23 22:13: Isa 44:6; Hem 1:8, 17; 21:6 22:14: Gen 2:9; 3:22 22:16:Num 24:17; Isa 11:1, 10; Rom 1:3; Hem 2:28; 5:5 22:17: Isa 55:1; Hem 21:6 22:18: Deu 4:2; 12:32 22:20:Mat 24:30-31; 1Ko 16:22