UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

30
UUTZ'U'UJINB'IL RU ~:-: AATIN REHEB' ·~ KOK'AL

Transcript of UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Page 1: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

UUTZ'U'UJINB'IL RU ~:-:

AATIN REHEB' ·~ KOK'AL

Page 2: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Este material fue elaborado por el Instituto de Lingüística de la Universidad Rafael Landívar con los recursos económicos del Proyecto Gua/93/023, PNUD-SIMAC­HOLANDA.

Li hu a'in xk'ub'aman sa' li Tzoleb'aal Natz'ilok rix Aatinob'aal re li Xnimal ru Tzoleb'aal Rafael Landívar, rik'in li tenq'aal naxk'ul re li Proyecto Gua/93/023, PNUD-SIMAC-HOLANDA.

Page 3: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

. I ... · •. Aj tz'iib': Andrés Cuz Mucú · Aj yii6;om jalam'uuctl: Mayra Rogríguez

. .· .:.· .. : . ····.• .. . · ·.·

Xnimal ru Tzoleb1aá1 Ra*oel Landívar) ( Jzóleb'aal Notz1Hok ;¡~ Aatlnob'aal

wotxrfr00g1, .... 1~.9s

Page 4: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Xtusulal: Xch'uutal: Aj jolominel xtusulal: Aj puktasinel: Ajtz'iib': Aj tz'ilol rix li tz'iib' : Aj yiib'om jalam'uuch: Aj yiib'om eetalil

Xsahob' ru aatin yeeb'il so' li qatenamit WatemaaL rajlil 66 Q'eqchi', rajlil 9 Qana' Guillermina Herrera Peña Qana' Anabella Giracca de Castellanos Qawa' Andrés Cuz Mucú Qana' Ana Rutilia leal de Cu Qana' Mayra Fong Rodríguez Qawa' Carlos Rafael Figueroa

© 1995 Xnimal ru Tzoleb'aal Rafael Landívar re Watemaal.

Page 5: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

RAATINUL LI K'ANJEL A'IN

Ex kok1al, ex aj tzolonel, ex qana1 qawa 1 li wankatqex sa1 li junjunq chi k1aleb1aal xteepal aj Maya Q 1eqchi1, xyaalo' xk 1ub'la kiib' oxib' raqal kok1 uutz1u 1ujinb1il ru aatin re xkawub1resinkil ut xsahob 1resinkil li qach 1ool sa 1 li qach 1utaam, sa1atq li qakok'nimq 1e kilaj nawanje1 jo 1q 1ehatqi 1I.

Yooko rajlal chi k1a 1uxlak chi rix li qaatinob'aal, xb'aan naq pe1 yo xaq chi lajk raatinul chi junil li k1ila na'leb1 k1ila k'a 1uxl wan sa 1 xjolom li junjunq chi poyanam. Ma yal xsach ta li aatin, malaq yal xkana xyeb 1al malaq yal ink1a 1 chik na 1ajmank xyeb'al.

K'a' ut naq li chekel winq anaqwan ink'a 1 chik nake 1xnaw li k1ab'a 1yoxik, k1a 1

ut naq maak1a 1 li qab1ich. Wankeb 1 b'ayaq li b 1ich ab1an toj yookeb 1 chik chi xk1utb'al ut chi xyiib 1ankil laj k1ehol miix malaj eb' laj wanjeel, ab1an li qe b'ar wi 1

tqaye tqajultika li qak'a'uxl, maak1a 1•

Jo 1kan naq chi anchal qach 1ool xqak'uub 1 xqatusub 1 kiib' oxib1 li uutz1u 1ujinb1il ru aatin reheb' li kok 1al, ab1an wi nake 1hulak chi ru li ninqi poyanam naru aj wi 1

nake 1xtzol. Moko yal aatin ta chi jo 1kan, wan kok 1 na11eb 1 chi sa 1, a 1aneb 1 chik li

te 1ab1inq eere chi xyeb 1al te 1yehoq re k1a 1 ru naraj naxye li junjunq.

Toja 1aq re li Xnimal ru Tzoleb 1aal 11Rafael Landívar11, naq naxk'e xqayiib 1 li k'anjel

a1in xb 1aan naq chi jo 1ka'in nak1eman xloq'al li qaatinob1aal.

Andrés Cuz Mucú

Page 6: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'
Page 7: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Xchaq'rab'inkileb' li kok' kaxlan

Chik chik chik chiiik ... Ex kok' kaxlan wa'inqex anaqwan re naq jo'wan chik ink'a' ch'iwch'otqex.

Cheerab'ihaq leena' naq nat'uqt'ut, eeb'oqb'al b'an yo re teetaaqe chi xsik'b'al leesa'.

/ -,...,...... ___ -.,_

-- :;...>

o o I)

'l

()

Page 8: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

6

Page 9: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Laj saaseb'

Rajlal naq nawil laj saaseb1, chi rub 1el xmu li k1iche 1

,

nachal jun xsahil sa1 inch'ool, nachal jun xk'ojlajik xsa 1 li waanm.

Xb'aan naq yeeb1il xchal kutan, naq laj saaseb' rax xmuhel. Sahil usilal naxk1am chaq, cho 1q re li na 1ilok re.

Rax b'an xmuhel, xb'aan naq so' rax ru nawam, sa 1 xraxal ru li k'iche 1

,

kama' xk 1iche 1il Qawa 1 llaman.

At ch 1ina saaseb 1, nimia saaseb 1

,

rajlal ta xaq tatink'ul, rajlal ta xaq tinaak'ul, sa1 xraxal ru la muhel.

7

Page 10: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

8

Li imul

Sa 1 linb 1ehenik chi ru li taq 1a xwil jun li imul, chaacha rix wan rub 1el q 1a.

Xchal sa 1 linch 1ool xq 1unb1esinkil, ab 1an ka 1aj wi1 xinril xkuj rib 1 rub 1el mul.

At ch 1ina imul, elen chaq rub1el li mul, twaj aawilb1al, twaj aawaatinankil.

Minaaxiwa rajawal nakatinra, xb 1aan naq ralat Qawa 1 Tzuultaq 1a.

-··- -. ----::::::::::=----·. ---

Page 11: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'
Page 12: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

10

Li ch'ina k'uch

K1ochk10 jun ch 1ina k1uch sa 1 xtz1up ru 1uj jun li huk1uch. Yo chi royb1eninkil jun li xtzak, more ch 1ina tz1ik, more ch 1ina k1anti1, more ch 1ina toolok, k1

01 tqanaw wi 1

Na 1iloman taq 10,

na 1ilomnan taqe 1q. Naxk1utzub 1 rib 1

,

naxja 1ab 1 rib 1,

tatz1okaaq tona k10' tqanaw wi'.

K1ochk10 jun ch 1ina k1uch so' xtz'up ru 1uj jun li huk1uch. Toq'ob 1 xaq ru chankin, xb1aan naq chanchan aj chik li neb'a' chanchan aj chik kamenaq xna'.

More ut neb'a1,

more ut kamenaq xna. More ink1

01 chik naxtaw xwa,

xb1aan naq ani ta jo' naxye, xikenaq xb1een chi sachk xna 1aj xwanjikeb 1

,

li kok 1laj xul 0 1in.

Rahilalej tona naq to 1oso 1q jo 1 kama 1 xk'ul li k1uch, xb 1aan naq li poyanam ink 10 1 nareek10 rib' ma ewuuk ta re ma saqewk ta re.

Page 13: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

-., -.,

Page 14: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

12

So' xk'ojlojik li soq'ehil xwob'i toj eq'lo xyoob'eb' li k'ook'ob' rojowol so rob'inkil.

Xtoch' choq linch'ool, xreek'osi choq linmusiq', xb'oon noq yo pe' chi xik yo pe' chi nume'k li loq'laj kutan.

K'ojla xaq re li saq'ehil, ok xaq re li k'alex tinsik' tona linhux, tinji' tona linch'iich'.

K'o' ta xja'lenkil ok re chi jo'kan uxb'il chaq junx·1 uxb'il anaqwan.

------

Page 15: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Li Qana' Po

Xxorok li Qana' Po, jo'kan noq sirso, chanchan li sirb'il li nink'e so' li k'il.

Xye we linna' kim arin so' li q'oqyin xorxori laawuq'b' chi ru Qona' Po.

Chi anchal inch'ool xinb'aonu li xye we, jo'kan naq xintaw chi choab'il li xorok.

Q ~

13

Page 16: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

14

Qana' litzam

At qaloq' laj na' litzam, chohaajultika chaq laawi laamam, li yooko chi b'ehek, li yooko chi ilok chi ru xneb'aal laamuheb'aal.

X'ok xaq chi lajk li qixim, x'ok xaq chi lajk li qatumin; so' xk'ab'a' tona li qaq'etq'ett so' xk'ab'a' tona li qalab'al.

Xb'aan naq ink'a' chik nakatqak'a'uxla, ink'a' chik nakatqak'e chi qu. Natenluman laapimal laak'imul, nak'atman laach'och'el laasululel.

At qaloq'laj na' litzam, xaawil ta xtoq'ob'al ru li poyanam, jo'keb' aj wi' li x'am, xb'aan naq ink'a' chik nake'leeleb'ik.

1 ' ' ·\ '

J

Page 17: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

)

rn

Page 18: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

16

At Qaawa' Siyab', siyasi chaq b'ayaq li hab'. Re xt'aqresinkil ru li taq'a, re xkehob'resinkil ru Qana' litzam.

At Qaawa' Siyab', maajaruj maajarab' tohaakanab', xb'aan naq laawusilal laachaab'ilal yo'yooko wi.

Yookeb' chi yaab'ak li jeeketzo', yookeb' chi oq'lek li woyo', nake'k'orornak li k'oopopo' chi xtz'aamankil li loq'laj hab'.

Page 19: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Nake'tz'umnak li kok' waj, xchaqik xseroq li tz'oloj, xq'ano' xxaq li raxwaak, k'a' ru tquk' Qaawa' Siyab'.

At Qaawa' Siyab1, siyasi chaq b'ayaq li hab',

17

Page 20: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

18

Kiib' oxib' li waatin

Tinye kiib' oxib' li waatin, so' xxik li nim li ka'ch'in, re xnumsinkil, re xpuktasinkil, xna'leb'eb' qaxe' qatoon, xtusub'ahomeb' chaq xchal q'e kutank.

Sahil ch'oolejil naq ke'wan chaq, chu'uxk narab'i qaxik. Ke'kab'lakje', ke'awje' ke'nimqehik, ke'kaalkab'ik. Xb'aan naq maa'ani alab' aj tenamit nake'juk'len ta re.

Jo'kan yo chaq chi nume'k li kutan, toj reetal naq kule'tawe'q xb'aaneb' aj sik'ol b'ihomal xb'aaneb' aj minol k'anjel.

Chalen utan, xtiklajik chaq 1i tawasiik li rahob'tesiik li 'toj yooko chi rilb'al li toj yooko chi rab'inkil anaqwan.

Ab'an ak ke'xye aj wi' chaq chi rub'eetal, naq te'k'ulun jun raqal li poyanam, te'chalq chaq aran junpak'al palaw, aj tawasineleb', aj rahob'tesineleb'.

Page 21: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Te'xjuk'le xchaq'rab' laj mayab' toj reetal te'xt'an chi ru ch'och'. Toj reetal te'xk'ut xxutaan, ut jo'kan xk'ulman.

Ab'an tahulaq xkutankil naq te'xxok rib'eb' li i mamb'ej, toj reetal te'ril wi' chik li kutan so' tiikilal so' usilal.

Toj reetal te'xterq'usi wi' li rilob'aaleb' toj reetal ta'ab'iman wi' chik xsahilal xyaab'eb' li xkux jo' so' li rochocheb' jo' so' li b'e jo' sal li nimq'e.

19

Page 22: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

20

Xraxju'inkil ru li loq'laj taq'a

lnk'a' natz'aqlok li xnaq' wu chi rilb'al xchaq'alil ru xraxju'inkil ru li loq'laj taq'a.

lnk'a' natz'aqlok linpospo'oy xjiq'b'al xsahil li loq'laj iq', naq ninkana chi xka'yankil xsahilal ru li loq'laj taq'a.

Naxik xaq linch'ool chi rilb'al chi xka'yankil, naq naxlepepi rib' li loq'laj choql chi ru li choxa, re xmuhelankil b'ayaq li loq'laj che' loq'laj k'aam.

Nakeenak nasaanak wi' naxch'e' li q'un iq' naq naxpuka rib' so' li xk'ila xaq li loq'laj che' li loq'laj k'aam.

Wi jo'ka'in li wank chankin, k'a' ut naq li xk'ihal li poyanam ch'i'ch'i' wank, rajlal na'ayyank rajlal k'utzk'u li rilob'aal. Rajlal aakan.

Wan tona xyaalal chankin xb'aan naq ink'a' chik nanawman xyu'aaminkil jo' nimal jo' ch'inal xraxju'inkil ru li loq'laj taq'a.

Page 23: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

1\) __,

o

Page 24: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

[] N N

Page 25: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

Li oqnelha'

Na'chiiin, at oqnelha 1

chaakuy ta xaq so' xk'ab'a' li Qaowa' xaak'e ta b 1oyaq inha' re li wuk'a'.

Tchaq/q we chi b'ehek chi ilok. Tchaqiq we xk'aachi'inkil wib'.

Na'chiiin, at oqnelha' t'oqresi b'oyaq li ru'uj v1aq 1

tk'ajo'q xsa' we

xb'oan linlub'ik xb'oan lintawajik.

Yo xaq chi ewuuk, yo xaq chi moyk li loq'laj kutan so' xb'een li ruuchich'och'.

Xinb'oanu link'anjel. Xinpaab' lintaqlankil.

w ': ,/ ,1, Xaak'e ta b'ayaq inha' .\ i\ lVVJ11t--,,,.,.../. re li wuk'a'. -3'\ ~\J .

Page 26: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

24

Li xnimal xwankil li yaal.

Ma yaal chankeb' li qana' qayuwa'. Yaal chanko laa'o li kok'al.

Yaalaq aaye chankeb' li nake'xwech' rib'. Yaal utan. Tojo' yaal taawil, chankeb'.

Ma yaal ta wi' nakeeye chu'uxkeb' laj tz'aam. Yaal utan. Ma b'atz'uulat ta chankeb'.

Ye li yaal chan laj raqol aatin. Xyaalal ninye ma b'atz'uul ta li aatin, chankeb'.

Numtajenaq xwankil li aatin yaal. Jo'kan. Kama'an.

Ab'an naq naxjunaji rib' xna'leb'eb' li k'ila tenamit, wan naq naxsachb'esi rib' li xloq'al li xwankil.

Xb'aan t:1aq wan naq nake'xmuq li yaal. Wan naq nake'xnuq' li yaal. A'an chik li tik'ti', a'an chik li b'alaq' nake'xxawa chaq.

Jo'kan naq chuuq'eel na'el li na'leb'. Jo'kan naq chuuq'eel na'el li k'a'uxl.

Jo'kan naq li xwankil li chaq'rab', muxb'il ru, moyb'il ru. Xb'aan naq muqmu li yaal, b'alab'anb'il li yaal.

Ex xpoyanamil li tenamit, chan ru tb'aanumanq naq ink'a' chik tmuqmanq li yaal. Xb'aan naq li na'leb' a'in, a'an nanat'ok re li sahilal wank li tuqtuukil wank.

Page 27: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

) )

1

\ \ ) !

\) )

1

' 1 \.

'l d

\ \ \ ~

~

~ \\ 1

---. -------- . -- .

==~o 0 X - ::r o ::J_ 'º- o =!:3º6 ::J Q ([A -<-QCD 0 X ::J ::J o ~ ;,,;;::.D :-o u, X

::J o .D ;,,;;:: - o -x ~-º ::J e - ::J o= 6º ~-

Page 28: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

26

Li semem

X'otz'umok li semem, nojoq'nok li xb'ook, notzipipnok li xchohil noq nochiib'osi xb'oon li loq'loj iq'.

Noke'muukon li xk'ilo uq'b' chonchon li yookeb' xkelyonkil rib' re noq te'xchop so' li iq' xkomon li xsununkoleb'.

Soqpusin rotz'um li soqi semem. Koqpusin rotz'um li koqi semem. Noke'chib'ixin, noke'kutuxin so' xyonq xk'ilo pimul so' xyonq xk'ilo che'el link'oleb'ool.

Aoy k10

1jo1 xsununkol li semem, k'ojleb'ool ch'ool tz'oqol. Komo' rilob'ool linno' linyuwo'. Komo' rilob'ooleb' li k'ulo'ol. Komo' rilob'ooleb' li tiikeb' xch'ool.

Page 29: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'

1

r

- / ( /- (¡(friof =:~ · Ü¡ / 1 //

1

1, ,,;__

~~'- .----'/{f/r-

27

Page 30: UUTZ'U'UJINB'IL RU AATIN REHEB'