O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación...

21
O Ensino Secundario moderno, definido como un nivel educativo intermedio entre o Ensino Primario e o Superior, destinado s capas medias da sociedade e orientado a conseguir ho- mes educados e distinguidos e a prepa- rar para o acceso s carreiras universi- tarias, nace a mediados do sculo XIX, de mans do liberalismo moderado, e imprtese nunha rede de centros de nova creacin, os institutos. Nestes novos centros, onde a dicir de Antonio Gil de Zrate todo era preciso crear- lo, o modelo educativo que se adopta o universitario baseado na divisin do currculo en materias separadas e encargadas a profesores distintos, a segregacin dos alumnos en graos ou cursos segundo a idade e o aproveita- mento nos estudios, a utilizacin dun esquema cronoespacial moi uniforme e rxido, a consagracin do exame como proba cerimonial do xito persoal e o consumo individual de libros de texto 2 . En realidade non se fai senn eleva-la antiga tradicin pedagxica, con al- gunhas novidades, a norma legal, en principio indistintamente para os estu- dios secundarios e universitarios (Re- gulamento de 1845 e seguintes) e a par- tir de 1859 de maneira especfica para a Segunda Ensinanza (Regulamento de Segunda Ensinanza dese ano). A pesar da autonoma que vai cobrando este nivel, seguirase percibindo claramente a filiacin e a marca universitaria de procedencia. Deste modo entndese que as prcticas educativas que durante todo o sculo XIX rexan para os alumnos de Bacharelato non eran senn un mero reflexo das que presidan a vida uni- versitaria, constitundo aquelas unha boa iniciacin para a sa entrada na facultade. Entre tales prcticas quere- mos destaca-la do exame, o bautismo burocrtico do saber, que se conver- teu no eixe redor do cal xirou toda a 127 Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- Nm. 31 - Maio 2001 O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO SECUNDARIO. ORIXES E EVOLUCIÓN 1 Carmen Benso Calvo* Universidade de Vigo * Profesora Titular de Teoría e Historia da Educación. 1 Este estudio forma parte do Proxecto de investigación A Ensinanza Secundaria no ámbito galego, subvenciona- do pola Universidade de Vigo. 2 Vid. R. Cuesta Fernández, Sociogénesis de una disciplina escolar: la historia, Barcelona, Ediciones Pomares- -Corredor, 1977, p. 161. O modelo universitario adoptado para a Ensinanza Secundaria xa fora denunciado no seu día por Giner e Cossío.

Transcript of O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación...

Page 1: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

O Ensino Secundario moderno,definido como un nivel educativointermedio entre o Ensino Primario e oSuperior, destinado �s capas medias dasociedade e orientado a conseguir ho-mes educados e distinguidos e a prepa-rar para o acceso �s carreiras universi-tarias, nace a mediados do s�culo XIX,de mans do liberalismo moderado, eimp�rtese nunha rede de centros denova creaci�n, os institutos. Nestesnovos centros, onde a dicir de AntonioGil de Z�rate Òtodo era preciso crear-loÓ, o modelo educativo que se adopta� o universitario baseado na divisi�ndo curr�culo en materias separadas eencargadas a profesores distintos, asegregaci�n dos alumnos en graos oucursos segundo a idade e o aproveita-mento nos estudios, a utilizaci�n dunesquema cronoespacial moi uniforme er�xido, a consagraci�n do exame comoproba cerimonial do �xito persoal e oconsumo individual de libros de texto2.

En realidade non se fai sen�n eleva-laantiga tradici�n pedag�xica, con al-gunhas novidades, a norma legal, enprincipio indistintamente para os estu-dios secundarios e universitarios (Re-gulamento de 1845 e seguintes) e a par-tir de 1859 de maneira espec�fica para a Segunda Ensinanza (Regulamento deSegunda Ensinanza dese ano). A pesarda autonom�a que vai cobrando estenivel, seguirase percibindo claramentea filiaci�n e a marca universitaria deprocedencia.

Deste modo ent�ndese que aspr�cticas educativas que durante todoo s�culo XIX rex�an para os alumnos deBacharelato non eran sen�n un meroreflexo das que presid�an a vida uni-versitaria, constitu�ndo aquelas unhaboa iniciaci�n para a s�a entrada nafacultade. Entre tales pr�cticas quere-mos destaca-la do exame, o Òbautismoburocr�tico do saberÓ, que se conver-teu no eixe � redor do cal xirou toda a

127

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 31 - Maio 2001

O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO SECUNDARIO.

ORIXES E EVOLUCIÓN1

Carmen Benso Calvo*Universidade de Vigo

* Profesora Titular de Teoría e Historia da Educación.1 Este estudio forma parte do Proxecto de investigación A Ensinanza Secundaria no ámbito galego, subvenciona-

do pola Universidade de Vigo.2 Vid. R. Cuesta Fernández, Sociogénesis de una disciplina escolar: la historia, Barcelona, Ediciones Pomares-

-Corredor, 1977, p. 161. O modelo universitario adoptado para a Ensinanza Secundaria xa fora denunciado no seu díapor Giner e Cossío.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 127

Page 2: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

128 Carmen Benso Calvo

actividade acad�mica dos institutos3.Axi�a adquiriu na ensinanza do Ba-charelato un protagonismo sen prece-dentes. Para os alumnos en tanto signi-ficaba a proba fidedigna das s�asaptitudes e suficiencia para franquea-laporta de acceso � seguinte chanzo naorde dos estudios Ñcurso, ciclo ounivelÑ; requisito indispensable paralles dar valor oficial �s estudios, oexame d� acceso � grao de ÒBacharelÓ,nos estudios xerais, e � t�tulo pericialcorrespondente, nos estudios de aplica-ci�n. Para os docentes porque axi�a,entre as s�as funci�ns, foi destacandounha, incluso por riba da consagradafunci�n maxistral Ñde feito, a explica-ci�n na c�tedra quedou subordinada �exameÑ, que consist�a en exercer dexu�z na variedade de exames que mar-caban a vida escolar do estudiante deSecundaria. Para ambos, estudiantes eprofesores, porque todo o que sedesenvolv�a na aula e no centro ti�acomo horizonte o exame, a proba finalque deb�a sanciona-los resultados doproceso ensinar-aprender, un procesoque vi�a se-lo resultado do aproveita-mento e aptitudes do alumno, e dosaber e celo do profesor. Se esta pr�cti-ca, tan habitual e decisiva para a carrei-

ra acad�mica dos estudiantes, a consi-deramos revestida da solemnidade daliturxia acad�mica tradicional, herdadada eclesi�stica, teremos unha represen-taci�n bastante exacta do aut�ntico sig-nificado e protagonismo do exame, oumellor dito, dos exames, nos institutos.

A�nda que o alumno ser� perma-nentemente interrogado en clase acercados co�ecementos adquiridos Ñunhapr�ctica que conecta m�is coa exercidana escola primariaÑ, as probas m�isserias e decisivas concentraranse � finaldo curso, de maneira que al� pola pri-mavera, �poca na que regulamentaria-mente empezaban os exames de probade curso, podemos represent�rno-laescena habitual de alumnos de curtaidade, entre os nove ou dez anos e oscatorce ou quince, agardando a vezpara se presentaren ante un tribunalformado por tres antigos e serios cate-dr�ticos, vestidos co traxe acad�mico,isto �, toga, bonete, medalla Ñde pratapara os catedr�ticos, de ouro para odirectorÑ pendente dun cord�n negro,para acreditar, de forma oral, os m�isdiversos saberes, Òconfiando su destinoal terror�fico procedimiento insaculato-rioÓ4.

3 Hai que ter presente que o exame —e o seu correlato, o diploma—, estendida a súa práctica a unha rede deinstitucións de control, entre elas a escola, no século das luces, “es la piedra sobre la que se ha edificado esa particu-lar iglesia de la cultura que llamamos sistema de enseñanza o escuela a secas. [...] Construida a imagen y semejanzade la concepción cristiana de la vida —una sucesión de pruebas que da la divinidad a sus elegidos— la escuela es,en su realidad más esencial, un sistema de exámenes generalizados: tramos de la escalera en la que en este ámbito sematerializa el ideal ascético. Visagra entre los religioso y lo cultural, el examen sanciona, certifica y consagra los resul-tados del proceso de enseñar-aprender. [...] El examen es la pieza giratoria que comunica y suelda lo de dentro con lode fuera, haciendo que el proceso interno de aprendizaje quede sacralizado en una determinada identidad, la cual desdeentonces permanece socialmente constituida” (C. Lerena Aleson, Reprimir y liberar. Crítica sociológica de la educacióny de la cultura contemporáneas, Madrid, Akal, 1983, p. 31).

4 R. Cuesta Fernández, op. cit., p. 163. Por este procedemento o alumno saca á sorte as leccións ou preguntasque debe responder ante o tribunal.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 128

Page 3: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

O EXAME NA ORDENACIÓN DA ENSINANZASECUNDARIA DECIMONÓNICA

Unha das bases m�is importantesnas que se apoia o novo edificio daeducaci�n nacional � o exame. Na or-denaci�n educativa liberal o examecobrar� unha relevancia sen preceden-tes, constitu�ndo non s� unha parte in-tegrante do curr�culo, sen�n un instru-mento de control de primeira orde �servicio da eficacia deste novo serviciop�blico, as� como da pol�tica centralistae uniformizante que implanta o libe-ralismo moderado en educaci�n. Aopini�n que manifestaba MarianoCarderera cara a mediados de s�culo �clara � respecto:

Los ex�menes son [...] el gran resor-te de los estudios p�blicos. Con unbuen sistema de ex�menes, porcuyo medio sea posible cerciorarseen todo tiempo de lo que en reali-dad se ense�a y se aprende en cadauno de los establecimientos de ins-trucci�n p�blica, es sencillo y f�cil elgobierno de este delicado e impor-tante ramo del servicio del Estado.Sin ex�menes bien entendidos y efi-caces no es posible dirigirlo; es in�-til aspirar a los adelantamientosgenerales de que la naci�n tienegran necesidad, y continuar�n inuti-liz�ndose las aventajadas cualida-des de un gran n�mero de j�venesdestinados por sus particulares cir-cunstancias, y por las de la �poca enque vivimos, a dar un importanteimpulso a la prosperidad nacional,si se les suministra conocimientosverdaderamente �tiles5.

Mediante o exame Ñe a s�avariante, a oposici�nÑ seleccionaranseos docentes, sancionaranse os resulta-dos da ensinanza, evidenciaranse osprogresos da instrucci�n, recibiransepremios e honores, franquearanse asportas dos niveis acad�micos m�isselectivos, outorgar�selles reco�ece-mento oficial �s estudios e darase acce-so �s graos acad�micos e �s t�tulos profesionais. Considerado o exame un imprescindible recurso did�ctico Ñcase �nico, xunto � emulaci�nÑpara estimula-la aplicaci�n do alumno,na pr�ctica constituir� un eficac�simoinstrumento de control do que seaprende e ensina na aula, mediatizar�os m�todos de ensinanza e aprendiza-xe usados e actuar� de filtro social parao acceso �s niveis de elite do sistemaescolar.

Centr�ndonos na Ensinanza Se-cundaria comprobamos que a normati-va que regula este novo nivel vai impo-�endo, pouco a pouco, a presencia doexame Ñmellor dito, dos m�ltiplesexamesÑ no Bacharelato ata converte-lo na pr�ctica escolar en torno � calxirar� toda a actividade desenvolvidanos institutos. Vexamos c�mo tivo lu-gar este proceso.

O Reglamento General de Ins-trucci�n P�blica de 1821, � se referir � Segunda Ensinanza Ña ensinanzaque proporcionar�an as denominadasÒuniversidades de provinciaÓÑ deter-mina que Òadem�s de los ex�menes

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 129

5 M. Carderera, “Exámenes públicos y privados”, Diccionario de Educación y Métodos de Enseñanza, 3ª ed. corre-gida y considerablemente aumentada, III tomo, Madrid, Librería de D. Gregorio Hernando, 1884, p. 717.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 129

Page 4: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

130 Carmen Benso Calvo

particulares que sufran los disc�pulosen su respectiva clase, se celebrar�ntodos los a�os ex�menes p�blicos, conasistencia de las autoridades provincia-les, para promover por este medio laaplicaci�n de los maestros y disc�pu-losÓ. Tr�tase dun peculiar sistema deexames p�blicos que entronca co segui-do nos colexios de escolapios6 e poste-riormente co que establece a lexislaci�ndo per�odo isabelino ÑLei de 1838Ñpara a Ensinanza Primaria7.

O Plan Literario de Estudios yArreglo General de las Universidadesdel Reino en 1824 introduce por pri-meira vez o exame xeral de fin decurso, de car�cter p�blico, nas ensinan-zas secundarias (art. 140). Exames deingreso, de curso e de grao formar�n,en adiante a tr�ade de probas que ter�que sufri-lo estudiante universitario Ñe por extensi�n o de secundariaÑ eque consolida a lexislaci�n liberal8.

Desde o Plan General de Estudiosde 1836, t�dolos plans de EnsinanzaMedia Ñneste per�odo vinculados �sda superiorÑ que se suceden ata a LeiMoyano, dedican unha atenci�n espe-

cial a regula-los exames. As� mesmo, osregulamentos que desenvolven cadaun destes plans oc�panse de precisarminuciosamente, como � habitual ne-les, o procedemento que se debe seguiren t�dalas modalidades de exame.Podemos dicir que a f�rmula do exame

Duque de Rivas, de Federico de Madrazo. A lexislacióndo Duque de Rivas incorporou o exame xeral de fin decurso nos institutos elementais.

6 Vid. V. Faubell Zapata, Acción educativa de los escolapios en España (1733-1845), Madrid, UniversidadPontificia Comillas/Instituto Universitario “Domingo Lázaro”, 1987, p. 521 e ss.

7 Sobre os exames correspondentes á Ensinanza Primaria pódese consulta-lo traballo de Ángel Serafín PortoUcha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en laprimera enseñanza”, en El currículum. Historia de una mediación social y cultural, Granada, Universidad de Granada // Instituto de Ciencias de la Educación, 1996, pp. 425-433. Dos exames públicos fai unha boa crítica MarianoCarderera. Vid. op. cit., p. 419.

8 Antonio Gil de Zárate informa acerca de cómo se gañaba curso previamente na universidade: “Antiguamente nohabía exámenes anuales o de fin de curso, y hase visto cómo se solía probar la asistencia por medio de testigos que,siendo escolares, se harían mutuamente este servicio, como buenos compañeros. Desde los planes de 1771 se empe-zaron a poner en uso las cédulas de haber ganado el año, dadas por los respectivos catedráticos, sin previa formali-dad alguna y a merced de su capricho, pasándose además a la secretaría por los mismos profesores una lista de losalumnos que se hallaban en este caso. En el plan de 1824 se establecieron por fin los exámenes anuales, medida con-veniente y necesaria...” (De la instrucción pública en España, T. II, Madrid, Imprenta del Colegio de Sordomudos, 1855,p. 337).

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 130

Page 5: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

en Secundaria, en �ntima relaci�n coaadoptada para a universidade, quedaxa fixada, nos seus trazos m�is defini-torios, na regulamentaci�n previa � LeiMoyano. A lei de 1857 e o Regulamentode Segunda Ensinanza que se aprobaen 1859 para a execuci�n desta, cu�a-r�n definitivamente o modelo deexame dese�ado con anterioridadepara esta etapa e fixar� as distintas pro-bas que, a xeito de barreiras, deber�n irsalvando os estudiantes � seu pasopola Ensinanza Secundaria.

A lexislaci�n do Duque de Rivasincorporou o exame xeral de fin decurso nos institutos elementais, men-tres os alumnos dos institutos superio-res e facultades maiores quedabanexentos destes controis determinandoque non sufrisen Òm�s ex�menes quelos de los grados acad�micos paraseguir sus carrerasÓ (art. 41). Vixente oÒArreglo provisionalÓ de 1836 (o PlanCalomarde, sen inclu�-la Primaria econvenientemente retocado), a resta-blecida Direcci�n Xeral de Estudioselaborou dous regulamentos de exa-mes para as universidades e demaisestablecementos literarios do reino9

Ñinclu�dos os primeiros institutos quese van creando na �pocaÑ, propo�en-do unha nova modalidade de exameÒpara asegurar la debida imparcialidadde los jueces y para probar la suficien-cia y el aprovechamiento de los es-

tudiantesÓ. As novidades m�is im-portantes que introduciron tales regu-lamentos, e que segundo Gil de Z�ratecausaron gran sensaci�n nas escolas eata algunha algarada nas universida-des, consist�an na adopci�n do famosoprocedemento insaculatorio, deixandoque fose o azar o que determinase aspreguntas que deb�a contesta-lo estu-diante, e en establecer un procedemen-to que garantise o anonimato das pro-bas escritas ata que fose efectuada acualificaci�n destas por parte da comi-si�n de exame. Ademais, fix�ronse exa-mes extraordinarios en outubro para osalumnos que lles permit�a �s catedr�ti-cos ser m�is rigorosos en xu�o senmedo a que o alumno perdese o curso.Mentres o Regulamento de 1837 s� pre-v�a unha proba escrita Ñrealizadanunha horaÑ, o de 1838 Ñasinado porSomeruelosÑ combina o exercicio es-crito Ñde hora e media de duraci�nÑe o exercicio oral, individual e p�blico,a cada examinando, por espacio de dezou quince minutos.

O Plan Pidal, aprobado por RealDecreto de 17 de setembro de 1845 Ñeo regulamento que o desenvolveu, deigual data10Ñ non fixo sen�n adopta-losistema de exame de proba de curso Ñagora por materias e limitado �proba oralÑ xa establecido con ante-rioridade e reforza-lo control do alum-nado na aula polo profesor, de maneira

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 131

9 Reglamento para los exámenes en las universidades y demás establecimientos literarios del reino, aprobado porReal Orde de 20 de maio de 1837 (Gaceta de Madrid, 4 de xuño de 1837) e Reglamento de exámenes, aprobado porReal Decreto de 6 de setembro de 1838 (Gaceta de Madrid, 14 de setembro de 1838), asinado por Someruelos.

10 Reglamento para la ejecución del plan de estudios, decretado por S.M. en 17 de septiembre de 1845 (Gacetade Madrid, 31 de outubro, 1 e 2 de novembro do mesmo ano).

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 131

Page 6: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

132 Carmen Benso Calvo

que s� poder�an optar � exame final osestudiantes que pola s�a asistencia ecomportamento non perdesen a matr�-cula11. Con isto quer�ase po�er freo �situaci�n, bastante habitual, segundoos testemu�os da �poca, que viv�anuniversidades e colexios nos que unhaboa parte dos alumnos desaparec�a dasaulas e s� regresaba para face-lo examefinal, resultando disto que estudiantesque a penas viran un libro, pola excesi-va benignidade dos profesores, aproba-ban sen excesiva dificultade. Paga apena co�ece-lo que escrib�a MarianoCarderera, mestre normal e inspectorxeral de ensinanza, no Bolet�n deInstrucci�n P�blica:

Ha sido por desgracia com�n enmuchos establecimientos, la circuns-tancia de presentarse los estudiantesa inscribirse en la matr�cula corres-pondiente despu�s de haber trans-currido por lo menos un tercio decurso acad�mico; o matricularseunos por otros, los presentes por losausentes, para que �stos puedanpermanecer en sus casas por m�stiempo. Otras veces concurren amatricularse y regresan a sus fami-lias hasta que el curso va a terminar.Hechos son estos, que, si no tienenlugar en todas las universidades,han sido hasta aqu� muy generales yfrecuentes en algunas, que hanpasado a la vista de todos, y sobreque no tememos ser desmentidos.Pues todos estos j�venes que deordinario no han abierto un libro

mientras han permanecido ausentesde la universidad, se examinan yprueban, como se dice, curso; ade-lantan un a�o en la carrera, y tras�ste otro en los mismos t�rminos.Suponemos que son examinados yprobados, porque en otro caso resul-tar�a que prueban curso sin examen,con manifiesta infracci�n de la ley12.

Neste plan, que consolidaba anova Ensinanza Secundaria, optousedefinitivamente polo exame oral, indi-vidual e p�blico13, de car�cter te�rico epr�ctico, segundo a natureza da disci-plina, e realizado ante un tribunal com-posto por tres catedr�ticos, un sempreda materia obxecto de exame; esten-deuse o exame anual �s alumnos dosestablecementos privados e recorreusetam�n � exame Ñou � s�a variante, aoposici�nÑ para conferi-los premiosxerais e extraordinarios para os alum-nos m�is sobresa�ntes �s que fac�a refe-rencia o plan de estudios. Ademais, oregulamento establec�a outros examesÒparticularesÓ, a xeito de controis inter-nos no curso e desprovistos da solem-nidade reservada �s de fin de curso, os�ltimos d�as de decembro e marzo, acargo do propio catedr�tico da materia,a fin de que se puidese formar xu�zoexacto dos adiantos dos alumnos e �sque poder�an asisti-los pais, titores eencargados dos alumnos que quixesenpresencialos.

11 Con esta medida queríase acabar co elevado absentismo nos colexios e universidades pois, segundoCarderera, eran moitos os estudiantes que durante o curso permanecían ausentes da universidade e, sen a penas collerun libro, só acudían a ela para se examinaren (op. cit., p. 421).

12 O traballo tamén está incluído no Diccionario de Educación y Métodos de Enseñanza do autor, op cit., p. 421.13 O artigo 44 do citado Decreto dicía así: “Los exámenes serán públicos, y las preguntas que se hagan a los alum-

nos se sacarán por suerte, sin que los examinadores hagan más que oir y fallar en virtud de las respuestas”. Historiade la Educación en España. T. II. De las Cortes de Cádiz a la revolución de 1868, Madrid, Ministerio de Educación,1979, p. 222.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 132

Page 7: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

En xeral, os plans e regulamentosque seguen � de 1845 non fan sen�nconfirma-las esixencias e procedemen-tos que para os exames establecera ocitado Plan Pidal. Unha novidade des-tacable � a introducci�n, no Regu-lamento de 1847 (Gaceta de Madrid de 22de agosto dese ano), dunha proba escri-ta que anteceder� � oral nos exames defin de curso para os alumnos de insti-tutos e da Facultade de Filosof�a (art.233). Coa mesma profusi�n de detallesque para as orais determin�base o pro-cedemento que se deber�a seguir paraesta singular proba (non se volver�recorrer � exame escrito ata finais des�culo):

Desde el d�a 20 de Mayo, sin perjui-cio de las lecciones, se dividir�n losalumnos de latinidad, ret�rica y lite-ratura en tandas de a lo m�s diezcada una. En distintos d�as, a la horase�alada y en sitio dispuesto alintento, se reunir�n los alumnos decada tanda, presididos por un cate-dr�tico; �ste les dictar� un temacorto que copiar�n en el acto, y seretirar� enseguida, quedando aqu�-llos bajo la vigilancia de los bedelespara que en el espacio de dos horas,a lo m�s, hagan la tarea que les hayasido impuesta (art. 234).

En consecuencia, ampli�base otempo dedicado �s exames de fin decurso que empezar�a na metade demaio, continuar�a no mes de xu�o eampliar�ase para os exames extraordi-narios coa �ltima quincena de se-tembro. Non obstante, os controis que proporcionaban co�ecemento dos

adiantos dos alumnos no curso, queda-ban reducidos a un s� exame estableci-do para os primeiros d�as de febreiro. Aescala de cualificaci�ns ser�a de sobre-sa�nte, bo, mediano e malo. Esta probanon tardar� en suprimirse cando o con-trol efectuado polo profesor acerca daaplicaci�n e o aproveitamento doalumno se traslade � d�a a d�a. As�, xa oRegulamento de Estudios de 1852 (art.67), disp�n que as c�tedras duren horae media e que parte dese tempo seempregue Òen tomar la lecci�n, lo queno puede omitirse en ninguna asigna-tura anterior al grado de Bachiller enlas Facultades; parte en la explicaci�ndel profesor, y parte en preguntas sobrematerias de lecciones anteriores, o enejercicios correspondientes a la asigna-turaÓ. Na distribuci�n horaria da acti-vidade escolar para cada curso deBacharelato reserva un espacio � iniciode cada sesi�n, e previamente � expli-caci�n do profesor, para Òdar de me-moria las leccionesÓ14.

Dado o baixo nivel acad�mico exhibido polo alumnado que ingresa-ba nos institutos, axi�a se introdu-ciu unha proba (Áoutro exame!), o m�nimo equipamento instrumental esixido para inicia-la Segunda Ensi-nanza �s rapaces que optasen a matri-cularse nesta (art. 149 do Regulamentode Estudios de 1852). Deste modo, aprimeira experiencia que un alumnode nove ou dez anos �a ter co institutoconsistir�a, en adiante, no Òexame rigo-rosoÓ que sobre determinadas materias

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 133

14 Decreto de 10 de setembro de 1852. En M. Utande Igualada, Planes de estudio de enseñanza media, Madrid,Ministerio de Educación Nacional/ Dirección General de Enseñanza Media, 1964, pp. 128-130.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 133

Page 8: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

134 Carmen Benso Calvo

(especialmente escritura, gram�tica eortograf�a, � que se unir�a despois oc�lculo) �a sufrir Ñnunca mellor ditoÑante unha comisi�n composta de trescatedr�ticos do instituto, nomeadospolo director deste de entre as materiasan�logas do exame15.

A Lei Moyano e a normativa quese dicta para o seu desenvolvemento(Regulamento de Segunda Ensinanzade 1859), non fan sen�n consolida-latendencia dos plans precedentes areforza-lo papel do exame como princi-pal est�mulo para logra-la aplicaci�ndo alumno, como garant�a da m�ximacalidade e eficacia na EnsinanzaSecundaria Ñgarant�a que sup�n o

control do labor realizado na c�tedraÑe como mellor procedemento paraacredita-la suficiencia dos estudiantesen orde a conferi-los graos acad�micose os t�tulos periciais. O resultado ser� amultiplicaci�n dos exames nos estable-cementos oficiais de Segunda Ensi-nanza e a potenciaci�n da funci�n exa-minadora do profesorado p�blico.Certo � que � profesor tam�n lle incum-be realizar outro tipo de controis: aasistencia regular � c�tedra do alumna-do Òpasando lista nominal o tomandonota de los asientos ocupadosÓ, o estu-dio continuado da materia pregunt�n-dolles diariamente a lecci�n �s seusalumnos e Òanotando la manera comohayan respondido a la lecci�n y a laspreguntas que se les hicieraÓ, a com-postura e o comportamento exhibidosna aula rexistrando igualmente Òlosactos de inquietud y travesura quehayan cometidoÓ. Control e vixilanciapermanente a fin de poder confeccio-nar mensualmente unha lista dosalumnos da s�a clase, con expresi�ndas faltas de asistencia, lecci�n e com-postura en que incorresen, e a cualifica-ci�n da s�a memoria, intelixencia, apli-caci�n e conducta con obxecto deinformar �s persoas encargadas destes;e outra lista dos alumnos que m�is sedistinguisen polo seu aproveitamento econducta, na que figurar�n os nomesdurante o mes Òen un cuadro de honorque se colocar� en lugar visible del edi-ficioÓ. Vixiar e controlar Ñl�ase exami-

Banco dos castigados, gravado da época. As reformasde Moyano permaneceron vixentes durante o resto doséculo XIX.

15 A pesar do exame de ingreso, o nivel instructivo dos alumnos que se matriculaban en Secundaria era baixísi-mo, como se observa nas memorias anuais realizadas polas universidades, o que levou a que se incorporase no plande estudios de Bacharelato unha materia complementaria de repaso de lectura e escritura.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 134

Page 9: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

narÑ son funci�ns inherentes � mode-lo pedag�xico adoptado para estes cen-tros, modelo, por outra parte non orixi-nal sen�n herdado das instituci�ns doS�culo das Luces. A�nda sendo outrasfunci�ns moi importantes, non cabed�bida de que a funci�n de xu�z nosexames ser� a m�is estelar para o cate-dr�tico de instituto, m�xime cando Òlacalificaci�n hecha por los jueces ser�decisiva, y contra ella no se admitir�recurso de ninguna claseÓ (art. 163 doRegulamento de 1859).

T�dolos alumnos ter�n que sufrirrepetidamente varios tipos de exame �longo da s�a traxectoria escolar. Ve-xamos a este respecto o que determinao primeiro regulamento espec�fico paraos Ensinanza Secundaria, aprobadopor Decreto de 22 de maio de 1859, eque tivo unha longa vixencia. Calqueraalumno que desexe cursa-la SegundaEnsinanza Ñsexa oficial, privada oudomesticamenteÑ deber� examinarseno instituto ante o catedr�tico de pri-meiro ano de Lat�n e Castel�n, o deAritm�tica e çlxebra e outro nomeadopolo director16. î longo dos cursoscada materia ser� obxecto dun exameespecial, a excepci�n das de repaso delectura e escritura e a de Doutrina cris-ti�, relixi�n e moral, Ñdespois engadi-rase o Debuxo, a Caligraf�a e aXimnasia. O exame de proba de cursoocupaba un posto estelar entre t�dalasactividades acad�micas do instituto.Dalgunha maneira todo o que se fixese

no curso estaba enfocado a este exame.Hab�a exames ordinarios, en xu�o, eextraordinarios, en setembro. îs pri-meiros pod�a presentarse o alumno ofi-cial que figurase na lista elaborada polocatedr�tico da materia Ñse un alumnoacumulaba o n�mero de faltas queprescrib�a o regulamento era borradoda listaÑ, previo pago do segundoprazo da matr�cula e os dereitos deexame. O alumno agardar� a vez pre-vista para o seu exame que consistir�en responder �s preguntas que porespacio de dez minutos, polo menos,fagan os xu�ces Ñtres catedr�ticosÑsobre tres lecci�ns da materia sacadaspor sorte. îs exames extraordinariospoder�n opta-los alumnos inclu�dosnas listas dos catedr�ticos como admi-sibles a eles, os que non se presentasen�s ordinarios, os suspensos e os quedesexasen obter unha cualificaci�nsuperior � que lograsen nos ordinarios.A cualificaci�n feita polos xu�ces(sobresa�nte, notablemente aproveita-do, bo, mediano ou suspenso) ser�decisiva e non se poder� recorrer.Conclu�dos os exames, tanto ordinarioscoma extraordinarios, nos institutos,comezar�n os dos alumnos dos cole-xios privados. Estes ter�n lugar no pro-pio instituto, se o centro estivese namesma poboaci�n, ou no propio cole-xio, se este fose doutra poboaci�n,lugar a onde se desprazar�an dous cate-dr�ticos para efectualos. Os tribunaispara estes exames estar�n formados

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 135

16 No caso da ensinanza privada, se o colexio estivese en distinta poboación que o instituto, constituirase un tri-bunal formado por dous catedráticos e un profesor do colexio nomeado polo seu director. No caso da ensinanzadoméstica, se na vila de residencia do alumno non houbese instituto nin colexio privado o exame verificarase ante unmestre de Primeira Ensinanza nomeado polo alcalde (Regulamento de 1859).

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 135

Page 10: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

136 Carmen Benso Calvo

por dous catedr�ticos do instituto e oprofesor da materia do colexio. Osalumnos da ensinanza dom�stica ser�nexaminados no instituto provisional,ou no establecemento incorporadom�is pr�ximo � da s�a residencia, des-pois de finalizados os exames nos cole-xios privados.

Para o alumno que obtivese a cua-lificaci�n de sobresa�nte no exame dexu�o e aspirase � premio ordinario damateria, non acabara a s�a actividadeposto que deb�a optar � oposici�ncorrespondente e someterse �s exerci-cios estipulados no regulamento ante omesmo tribunal17. Igualmente, osalumnos ter�n opci�n a premios extra-ordinarios, un por Letras e outro porCiencias, consistentes na obtenci�n dograo de Bacharel. Alg�ns plans de estu-dios Ñcoma o de 23 de setembro de1857Ñ estipulan exames especiais parapasar do primeiro � segundo per�ododa Segunda Ensinanza. En calquera�poca do curso poder�an celebrarseexames para o grao de Bacharel enArtes, � que conduc�an os estudiosxerais, e os t�tulos periciais correspon-dentes �s estudios de aplicaci�n, sen

d�bida un acontecemento moi relevan-te na vida do estudiante que coroabacun acto solemne os seus estudiossecundarios. Os que fosen cualificadosde sobresa�ntes en t�dolos exercicios,poder�an tam�n optar � premio extra-ordinario Ñdous en Bacharelato, letrase ciencias, e un por cada carreira peri-cialÑ, mediante oposici�n.

O EXAME NA LEXISLACIÓN ESCOLAR DEENTRESÉCULOS

Basicamente a normativa sobreexames permaneceu sen alterar duran-te toda a segunda metade do s�culoXIX. Considerando o exame, oral, indi-vidual e p�blico, como a proba id�neada suficiencia e aptitudes do alumno, ea garant�a do traballo deste e do profe-sor, seguiu constitu�ndo o instrumentoutilizado para lles dar valor acad�mico�s estudios da Segunda Ensinanza,permanecendo o exame de ingreso18, ode fin de curso e o de grao, con escasasvariaci�ns, ata o Regulamento de exa-mes de 1901. Igualmente quedou consolidado o interrogatorio diario do profesor na clase sobre a lecci�n

17 Non sempre os alumnos mostraban interese por sometérense a máis probas unha vez acabados os exames,pois segundo a información que ofrece a memoria da Universidade de Santiago relativa ó curso 1859-1860, moitoseran os alumnos que destacaban polo seu aproveitamento, aínda que era de sentir que non tomasen interese en obte--los premios que establece o regulamento. Quizais, como se suxire, as escasas vantaxes dos premios non compensa-ban o esforzo para obtelos. Memoria acerca del estado de la enseñanza en la Universidad de Santiago y en los esta-blecimientos de Instrucción Pública de su distrito en el curso de 1859 a 1860, Santiago, Establecimiento Tipográficode Manuel Mirás, 1861, p. 37.

18 O carácter selectivo da Ensinanza Secundaria levou a reforza-la proba de ingreso. O plan de estudios de 1898de Germán Gamazo mantiña o exame individual dos alumnos polo tribunal e esixía contestar satisfactoriamente as pre-guntas formuladas sobre as materias da Ensinanza Primaria Superior, realizar un exercicio de lectura dun breve anacoen prosa ou verso dun autor clásico castelán, escribir ó dictado, en letra facilmente lexible e sen erros ortográficos unhafrase calquera e practicar unha operación de multiplicar ou dividir números enteiros (Vid. Utande Igualada, op. cit. p.337).

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 136

Page 11: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

previamente explicada, que, � tempoque acreditaba o traballo continuadodo alumno, preparaba para o exameglobal e decisivo de final de curso. Enrealidade a pr�ctica docente en Se-cundaria Ñpreguntar, explicar, vixiar eexaminarÑ quedar� definida nos ini-cios do Bacharelato e desde ent�ntransmitirase, como rutina pedag�xica,�s novas xeraci�ns de profesores prac-ticamente ata os nosos d�as.

Que as normas a penas variasennon quere dicir que non xurdisen pro-blemas en torno � pr�ctica do exame,problemas cada vez m�is agudizados,se cabe, a medida que avanza o s�culo,de maneira que na crise que viviu aEnsinanza Secundaria a finais do s�cu-lo XIX, a cuesti�n dos exames figurabaen orde preeminente unida � dos librosde texto. ÀQue era o que se criticaba?Moi ampla e variada era a cr�tica que severt�a sobre o exame procedente de dis-tintos �mbitos. � co�ecida a posici�ndo sector institucionista a este respectoavogando pola supresi�n dos exames.Giner escrib�a un artigo con este expre-sivo t�tulo: ÒO educaci�n o ex�me-nesÓ19; Vincenti, coma outros rexenera-cionistas, cr�a necesaria a reforma daensinanza p�blica que pasaba porsuprimi-los exames e os libros de texto:ÒHay que estudiar para saber y no parasacar el titulillo; supr�manse esos dos

aspectos y los estudiantes llegar�n asaber materias y no libros, asignaturasy no textosÓ20. Pero o descr�dito dosexames chegou a tal extremo que inclu-so entre os seus partidarios Ña pr�cti-ca xeneralidade do profesorado dosinstitutosÑ se elevaron voces recla-mando a necesidade de introducir cer-tas reformas para Òvigorizarlos y digni-ficarlos con prudente rigorÓ21. A esterespecto denunci�base que os exames

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 137

Francisco Giner de los Ríos: “O educación o exáme-nes”, así rezaba o título do seu artigo.

19 Obras completas de Francisco Giner de los Ríos, T. X. Pedagogía universitaria. Problemas y noticias, Madrid,1924, pp. 82-101.

20 El Globo, Madrid, 7 de xuño de 1899. Citado por E. Díaz de la Guardia, Evolución y desarrollo de la enseñan-za media en España de 1875 a 1930. Un conflicto político pedagógico, Madrid, Centro de Publicaciones del Ministeriode Educación y Ciencia, 1988, p. 159.

21 F. Araujo, El problema de la segunda enseñanza, Cáceres, Tip., enc. e lib. de Jiménez, 1901, p. 22. O autor foicatedrático de Segunda Ensinanza, inspector xeral de ensinanza e conselleiro de Instrucción Pública. En 1898 o pro-

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 137

Page 12: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

138 Carmen Benso Calvo

fosen Òuna farsa indignaÓ debido �lenidade con que se practicaban e que,por tanto, non cumprisen a s�a misi�nde sancionar xustamente a aplicaci�n eo rendemento do alumno. Non proba-ban a suficiencia do estudiante nin erana garant�a do traballo do alumno emais do profesor, m�ritos que os seusdefensores lles atribu�an. As causas dodescr�dito no que caera o exame oral,efectuado ante tribunal, realizado nosinstitutos eran varias: os tribunais nonactuaban correctamente, pois en reali-dade s� preguntaba o profesor damateria, limit�ndose os outros douscatedr�ticos a ser meros espectadoresda proba, achegando, sen embargo, �scualificaci�ns os seus compromisospersoais; a moralidade dos docentesestaba baixo sospeita, pois con frecuen-cia se levaba � c�tedra o nepotismopracticado noutros �mbitos da vida dopa�s; ademais eran acusados de estarmovidos m�is por intereses econ�mi-cos Ñrec�rdese que os exames llesreportaban un cotizado sobresoldoÑca polos acad�micos22. A isto engad�aseo pouco rigor e a escasa esixencia mos-trada polos profesores que Òllegado elcaso de calificar el examen, unos porsentimentalismos fuera de lugar, otrospor debilidad de car�cter, alguno poralardear de generoso y casi todos por

flaquezas de la voluntad y est�mulosdel mal ejemplo, no se deciden a repro-bar al alumno reprobable y otorganpatente de saber al que p�blicamenteacaba demostrando su ineptitudÓ23. Oproblema cobraba unha nova dimen-si�n � estar relacionado con outragrave pol�mica na que estaba envolto oprofesorado dos institutos: cada vez seaplicaban m�is os profesores a elabora--los seus propios libros de texto, unmaterial que en vez de estar escrito conprop�sito verdadeiramente did�ctico,respond�a tan s� a dar contestaci�n �spreguntas dos exames, raz�n pola cal oalumno se v�a obrigado a adquirir, �sveces a un prezo abusivo, o manual doprofesor que preparaba para o exameespec�fico da s�a materia. Ademais, aproba oral demostrara alg�ns inconve-nientes � non quedar reflectidos osco�ecementos de cara �s posibles recla-maci�ns, � se converter en torneos demeras aparencias cient�ficas, alz�ndoseco triunfo o m�is ousado ou o de maiorverbosidade, � no ser pr�ctico poloexcesivo n�mero de alumnos por pro-fesor e pola imposibilidade material deincrementa-los cadros de profesores, oque fac�a que estes soamente puidesendedicar uns poucos minutos a cadaalumno24. Por se iso fose pouco queda-ba o problema xurdido desde o �mbito

fesorado oficial inclinábase por suprimi-las probas de fin de curso e revaloriza-los de grao como verdadeiros examesde coñecemento, comezando a pedi-la supresión das comisións examinadoras pola imposibilidade de realizar tódalasviaxes e o desprestixio que supoñían. Vid. E. Díaz de la Guardia, op. cit., p. 149.

22 Á percepción deste sobresoldo, que tiña o volume determinado polo número de exames efectuados, atribúeFernando Araujo a loita de intereses que existía entre uns e outros establecementos “y que explica de modo bien pocodigno la crecida matrícula de ciertos Institutos” (op. cit., p. 29).

23 Ibídem, p. 25.24 E. Díaz de la Guardia, op. cit., p. 212. Este autor trata extensamente toda a polémica xurdida a finais de século

en torno ós exames.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 138

Page 13: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

da ensinanza privada que desexabaverse liberada da tutela que sobre elaexerc�a o Estado a trav�s das comisi�nsde exames25.

A estes problemas tratou de facerfronte a lexislaci�n escolar de entres�-culos. As primeiras medidas foron diri-xidas a controla-lo uso indebido que sefac�a do libro de texto. Desde a reformado ministro Groizard de 1894 incidiuseen que fose o programa da mate-ria, axustado �s programas oficiais Ñtam�n chamados �ndices ou cuestio-narios noutros plansÑ, e non o textodo profesor, os que servisen de basepara o exame. Ademais, o Plan deGerm�n Gamazo de 1898, sen prescin-dir da proba oral, introduc�a nos exa-mes de curso e nos de grao alg�n exer-cicio escrito. Pero a aut�ntica reformados exames chegou da man deRomanones. Este ministro liberal deu-lles, en 1901, unha nova orientaci�n,coa particularidade de que �a ser bendistinta no caso da ensinanza oficial eda privada. Nos institutos po��ase enmarcha unha concepci�n da avaliaci�nm�is acorde coas propostas da pedago-x�a institucionista. Nos colexios priva-dos endurec�ase o exame oficial como�nico instrumento para lles dar validezacad�mica �s estudios realizados nesescentros polo alumnado. Mentres nos

institutos se lle daba opci�n � catedr�-tico de cada materia a realiza-lo examede fin de curso na forma en que lleparecese m�is oportuna, Òseg�n la�ndole especial de cada materia y el acuerdo del Claustro respectivoÓ Ñpolo que desaparec�an os tribunaisde exameÑ, nos centros de ensino nonoficiais actuar�an os tribunais, agorasempre no instituto, sometendo oalumno a unha triple proba: a primeiraescrita, contestando a unha das d�aslecci�ns do programa sacadas � sorte, asegunda oral, contestando �s pregun-tas que libremente lle faga o tribunal, ea terceira, de car�cter pr�ctico, sobretraducci�n, an�lise ou exame de obxec-tos26. O resto de exames, os de ingreso,rev�lida e grao, mant��anse iguais paratodos. O seu saneamento e a dignifica-ci�n pasaba tam�n por suprimi-lascomisi�ns e os dereitos de exame,entendendo que Òlos ex�menes jam�sdebieron ser origen de ingresos parti-cularesÓ27.

� de interese a nova proposta quese fai sobre o exame na exposici�n queprecede � Real Decreto de 12 de abrilde 1901 e que levaba a desmonta-labase na que se sustentaba o modelosancionador da ensinanza decimon�ni-ca e por suposto a destru�r Òtodo elaparato artificial y externo que hace de

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 139

25 Exames que non se libraban de críticas ó considerar que a súa actuación non era máis ca un puro formalismo,xa que polo xeral se limitaban os catedráticos comisionados a dar oficialidade ás cualificacións outorgadas ós alum-nos nos establecementos.

26 Vid. o Reglamento de Exámenes y Grados en las Universidades, Institutos, Escuelas Normales, de Veterinariay de Comercio aprobado por Real Decreto de 10 de maio de 1901. Unha edición oficial deste foi publicada nese anoen Madrid pola Imprenta da sucesora de M. Minuesa de los Ríos.

27 Real Decreto de 12 de abril de 1901 que implanta novas reformas na ensinanza oficial. En M. Utande Igualada,op. cit., p. 375.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 139

Page 14: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

140 Carmen Benso Calvo

los ex�menes, s�, un acto solemne, perocon la solemnidad de las representacio-nes teatralesÓ:

Es necesario que el examen no seaun acto distinto de todos los actosescolares habituales; es necesarioque sea una continuaci�n de �stos,un di�logo m�s de los que elCatedr�tico debe sostener a diario

con sus alumnos, para hacer la ense-�anza viva, fecunda y provechosa.Llano es que este examen, resultadodel conocimiento que el Catedr�ticodebe tener de todos sus alumnos,ser� muy dif�cil en las clases nume-rosas, y por esto hay que entender aque ninguna clase exceda de cienalumnos, pues pasado este n�mero,no s�lo se hace muy dif�cil mantenerel orden y la atenci�n, s� que esimposible que la labor del Maestrosea provechosa28.

Os cambios introducidos no exa-me de ingreso29, obedec�an a innovado-res esquemas pedag�xicos que deste-rraban o modelo educativo segundo ocostume, de car�cter libresco e memo-r�stico, e apostaban por unha ensinanzaintuitiva e pr�ctica:

Las modificaciones introducidas enel examen de ingreso obedecen a lanecesidad de que el que ha de entraren la segunda ense�anza muestredesde el principio la condici�n desus facultades discursivas, tradu-ciendo en palabras sus sensacionesreferentes a las cualidades externasde los objetos materiales, no limit�n-dose a dar se�ales, como principiode su carrera, de la educaci�nmemorista y verbalista, ajena a todoconocimiento positivo de las cosas,que en lo sucesivo no s�lo no le hade servir de provecho, sino que, porel contrario, le ha de causar graveda�o ante las realidades de la vida30.

Se esta especie de Òavaliaci�ncontinuaÓ � que alude o decreto eradif�cil de conseguir no ensino oficial

Germán Gamazo. No seu plan considerábanse as pro-bas escritas, amén das orais xa establecidas.

28 Ibídem.29 Agora constará dun exercicio escrito —escritura ó dictado dunha pasaxe do Quijote e nas operacións de arit-

mética que o tribunal propoña—, dun exercicio oral sobre nocións xerais de aritmética e xeometría práctica, de coñe-cementos útiles —Natureza, Ciencias, Artes e Industrias— e de Relixión e Moral, e dun exercicio práctico consisten-te “en el examen por el alumno de un objeto sencillo, natural o artificial, y explicación de sus cualidades”, lectura,explicación oral e análise gramatical dunha pasaxe do Quijote e nocións de xeometría sobre o mapa.

30 Ibídem, p. 374.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 140

Page 15: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

se non se reduc�a drasticamente on�mero de alumnos por clase Ñevi-dentemente moi por debaixo dos cenque menciona o textoÑ e non cambia-ba a mentalidade dun profesorado moiconvencido do poder estimulador Ñmellor dito, intimidadorÑ do examepara promove-la aplicaci�n do alumno,na ensinanza privada dificilmentecab�a esperar que estes exercicios seconvertesen nun acto acad�mico m�isdos que os profesores soste�en a cot�ocos alumnos; pola contra, as probasrepresentar�an, agora m�is ca nunca, o�nico obxectivo da carreira escolar. Amedida, como � de esperar, non tardouen provocar unha forte reacci�n nasfilas do ensino privado.

UN PROBLEMA PERMANENTE: O RIGOR DOSEXAMES

Se dous dos obxectivos expresosdo exame eran garanti-la eficacia daensinanza e estimula-lo traballo doalumno era necesario sancionar xusta-mente a aplicaci�n e o aproveitamentodos estudiantes garantindo o m�ximorigor na s�a pr�ctica. Pois ben, a�ndaque � constante o interese manifestadopolos distintos gobernos liberais enconseguir tales obxectivos, a falta derigor na actuaci�n dos tribunais deexame ser� o principal problema que �longo de todo o s�culo experimenta oprocedemento de avaliaci�n adoptado

para a Ensinanza Secundaria. Para-doxalmente, a pesar do aparato formalcon que son revestidas as probas inte-rrogatorias nos institutos, e a pesar dosmecanismos previstos nos distintosregulamentos para evitar calquera ten-taci�n de imparcialidade por parte doscatedr�ticos, nin os exames se fan codebido rigor e a seriedade que esixeunha ensinanza fundada no temor doalumno � exame31, nin coa obxectivida-de que reclama a xusta cualificaci�n doalumno que ten que actuar de incenti-vo � s�a aplicaci�n. Son continuas asalusi�ns que se fan neste sentido desdeinstancias pol�ticas, acad�micas e pro-fesionais.

A propia insistencia da lexislaci�nescolar no necesario rigor dos exames �unha proba do seu permanente incum-primento. � frecuente encontrar nosplans de estudio que se suceden � lon-go do s�culo XIX recomendaci�ns, observaci�ns ou medidas concretas res-pecto � actuaci�n dos tribunais nosexames. As�, por exemplo, a reforma de21 de outubro de 1868 inser�a o seguin-te artigo: ÒLos profesores de los esta-blecimientos p�blicos cuidar�n de quehaya rigor en los ex�menes, para quesean una garant�a de la instrucci�n ycapacidad de los alumnosÓ (art. 9). Naexposici�n que precede o Plan de Es-tudios de 13 de setembro de 1898 doministro Gamazo faise unha clara alu-si�n a este importante obxectivo dareforma:

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 141

31 A opinión de Gil de Zárate é un reflexo da orientación marcada pola pedagoxía oficial da época: “El único temorverdadero que tiene el escolar, es el del examen: si falta ese temor, falta el estudio; y solo conservándolo, solo hacién-dole ver a todas horas pendiente la reprobación sobre su cabeza, es como se consigue que haga esfuerzos para evitarsu vergüenza” (De la Instrucción pública en España, T. II, op. cit., p. 339).

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 141

Page 16: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

142 Carmen Benso Calvo

Las pruebas a que han de someterselos alumnos en ex�menes y grados,se fijan de manera que se asegure enlo posible la seriedad de tan impor-tantes actos y se rodee de todas lasgarant�as apetecibles la declaraci�nde aptitud expedida por los Tri-bunales de examen de ingreso hastalos del grado de Bachiller.

As autoridades acad�micas nonfan sen�n recomendarlle constante-mente � profesorado dos institutosprudencia � hora de outorga-las cualifi-caci�ns, claro sinal da excesiva benigni-dade coa que actuaban os tribunais deexame, o que incluso provocou que aadministraci�n chegase a limita-la por-centaxe de sobresa�ntes e notables queo profesor pod�a dar na s�a materia. Oslogros, a�nda que parciais, neste senti-do, sempre son convenientementeresaltados nos informes realizadossobre os establecementos de SegundaEnsinanza. Na memoria do curso 1859--60 realizada pola Universidade deSantiago, os datos que se ofrecen para oconxunto dos institutos do distritogalego son os seguintes:

Si se atiende al n�mero de matr�cu-las por asignaturas aparece un totalde 2.973; y habi�ndose verificado2.080 ex�menes con aprobaci�n,resulta que han quedado ineficaces893 matr�culas. Esta baja procedeprincipalmente del abandono en laasistencia a las clases, pues por talconcepto hubo la de 595. Por virtudde reprobaci�n fueron excluidos dela prueba de curso 67, y puedentambi�n comprenderse en esta clase

la mayor parte de los 228 que no sepresentaron a examen32.

Pois ben, a�nda que a porcentaxedos alumnos reprobados no exame foinotablemente escasa (un 3,2% do totalde examinados), a satisfacci�n polocadro estat�stico presentado era mani-festa por considerar que tales datosdemostraban un aumento do rigor nosexames. Exhort�base, non obstante, �stribunais a continuar nesa li�a, dadoque Òuna de las causas que influyenperniciosamente en el atraso de la ense-�anza es la lenidad en estos actosÓ. îparecer, o principal problema present�-bano os resultados dos exames deingreso, posto que a�nda que os alum-nos procedentes das escolas primariasmanifestaban unha p�sima prepara-ci�n, era Òun rar�simo suceso el sufrirreprobaci�n en ellosÓ33.

A opini�n dos expertos non cam-biara moito transcorridas unhas d�ca-das. M�is ben o problema, como xa seindicou anteriormente, agudiz�rase atatal extremo que colaborara en provocarunha seria crise na Ensinanza Secun-daria. Estas eran as palabras deFernando Araujo, catedr�tico de insti-tuto, inspector xeral de ensinanza econselleiro de Instrucci�n P�blica, afinais de s�culo:

Todos reconocen que el descr�-dito de los ex�menes procede de la lenidad con que se practi-can, pero son muy pocos los que,

32 Memoria acerca del estado de la enseñanza en la Universidad de Santiago..., op. cit., p. 33.33 Memoria del Estado de la Instrucción Pública en el Distrito Universitario de Santiago redactada con arreglo al

artículo 29 del reglamento administrativo. Anuario da Universidade para o curso de 1859 a 1860, Santiago, Imprentade Manuel Mirás, 1860, p. 33. Esta foi a razón pola que se creou en 1857 nos institutos a clase diaria de exercicios dePrimeira Ensinanza, que posteriormente se reduciu a tres leccións de repaso de lectura e escritura.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 142

Page 17: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

sometidos a pruebas m�s rigurosas,no las rechazan para los suyos. En elprofesorado mismo, todos procla-man la necesidad de un criterio deprudente rigor, para que la pruebadel examen resulte eficaz y autoriza-da; pero llegado el caso de calificarel examen, unos por sentimentalis-mos fuera de lugar, otros por ladebilidad del car�cter, alguno poralardear de generoso y caso todospor flaquezas de la voluntad y est�-mulos de mal ejemplo, no se deci-den a reprobar al alumno reproba-ble y otorgan patente de saber al quep�blicamente acaba de demostrarsu ineptitud34.

En algo coinciden as opini�ns deautores de mediados e finais de s�culo:sen a cooperaci�n dos profesores, cal-quera regulamentaci�n est� dirixida �fracaso. Moi significativa era a conclu-si�n de Gil de Z�rate respecto � proble-ma:

No consist�a el mal en los defectosque pudieran tener esos reglamen-tos: aun siendo inmejorables, hubie-ran producido los mismos resulta-dos. El vicio principal estaba en loque no pod�an remediar; en la dis-posici�n de �nimo de los profesoresrespecto de este punto. Por muyexquisitas y sabias combinacionesque invente el Gobierno para asegu-rar el rigor en los ex�menes, todas seresuelven definitivamente en el votodel examinador; y si �ste ha tomadoel partido de aprobarlo todo, no hayf�rmulas que valgan. La concienciadel juez es la �nica regla, la sola pre-cauci�n en los ex�menes: donde laconciencia falta, lo dem�s es in�til35.

ç mesma conclusi�n chegabaFernando Araujo medio s�culo des-

pois: o remedio � descr�dito en quecaeran os exames resid�a Òen el cambiode car�cter, en la vigorizaci�n del senti-do moralÓ dos profesores e dos pais,m�is interesados estes polo aprobadoca polo aproveitamento dos seusfillos36.

Outro profesor, Eloy Luis-Andr�,catedr�tico de Filosof�a do Instituto de Toledo Ñanteriormente f�rao do deOurenseÑ alud�a a outra das medidasque hab�a que tomar respecto �s exa-mes: a necesidade de reducilos, do con-trario ser�a imposible calquera indiciode mellora por parte dun profesoradoque empregaba a maior parte do seutempo e do seu esforzo examinando. Ocomentario que o autor fac�a reflect�a agravidade do problema:

No hay que olvidar que desde el 20de Mayo hasta 1¼ de Julio (enInstitutos de regular frecuentaci�n),y desde el 15 de Septiembre hasta el1¼ de Octubre, los Centros docentesno hacen otra cosa que examinar. Yhay que confesar que si abrumadoraes la tarea para quien examina, no loes menos para el examinador. Yo hede decir, que despu�s de seis horasde ex�menes quedo inutilizado paratoda clase de labor intelectual; yconozco a muchos compa�eros aquienes les pasa lo mismo, hasta lle-gar a los l�mites del agotamientocerebral. El examen tiene algo deembrutecedor para ambas partes. Esa todas luces absurdo que los profe-sores oficiales de nuestros Institutoss�lo puedan dedicar a desarrollar desu programa cuatro meses al a�o, ydos meses, en cambio, a examinaralumnos que no han ense�ado y en

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 143

34 F. Araujo, op. cit., p. 25.35 A. Gil de Zárate, De la instrucción pública en España, T. II, op. cit., p. 338.36 F. Araujo, op. cit., p. 28 e 29.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 143

Page 18: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

144 Carmen Benso Calvo

quienes se nota exacerbado el viciocapital de nuestra instrucci�n inte-lectual Ðel memorismo-, y sobretodo una falta absoluta de maestroso gu�as en aquellas disciplinas quetratan de aprobar nuestros alumnoslibres y nuestros alumnos de ense-�anza privada37.

ENTRE A CONTINUIDADE E AS NOVAS PROPOSTAS DA AVALIACIÓN A PRINCIPIOS DOSÉCULO XX

O Plan Bugallal de 1903, meraadaptaci�n do Plan de Romanones,que estivo vixente ata a reforma deCallejo en 1926, non introduciu modifi-caci�ns respecto �s exames. Supri-midas nos centros oficiais as probasfinais de curso ante tribunais, a partirde ent�n, sen perde-lo car�cter p�blico,fac�aos o propio catedr�tico da materiabaixo a s�a responsabilidade, e inclusose admit�a que o conxunto das cualifi-caci�ns obtidas polo alumno durante ocurso, puidese, se fose posible, substi-tu�-lo exame final. En xeral non seabandonou a pr�ctica do exame final,dado que os profesores estaban con-vencidos de que o Òestudiante, si noest� espoleado por el examen final, apesar de haber cumplido satisfactoria-mente durante el curso, se abandona yno estudiaÓ38. Moitos eran os profeso-res que segu�an pensando, como D. çngel Revilla Marcos, catedr�ticode Literatura no Instituto de Lugo, que

os Òconocimientos, adem�s de digerir-los es preciso sedimentarlos, y eso s�lose consigue con el estudio, ante la pers-pectiva de unos ex�menes finalesserios a modo de culminaci�n delcursoÓ39.

No intervalo entre os dous planssinalados, houbo intentos de modifica--la cuesti�n dos exames na EnsinanzaSecundaria, a�nda que, pola inestabili-dade dos gobernos, os proxectos nonchegaron a ser aprobados. Romanones,� seu paso polo novo Ministerio deInstrucci�n en 1910, propuxo certasmedidas sobre exames que a�nda queforon aprobadas polo Consejo deInstrucci�n P�blica non se levaron �Gaceta por abandonar antes o ministroa carteira de Instrucci�n. As propostas�an dirixidas a suprimir t�dalas probasexcepto as de fin de estudios, que sefar�an por grupos: Ciencias exactas,Ciencias f�sico-naturais, Ciencias hist�-ricas, Ciencias morais e pol�ticas, Lin-gua e Literatura. Seguindo a tradici�n,as tres materias menores, a Caligraf�a, aXimnasia e o Debuxo, poder�anse acre-ditar por medio de certificados nos queconstase simplemente a s�a pr�ctica.Separando a funci�n docente da exa-minadora, opt�base por constitu�r tribunais especiais de exame que actua-r�an de acordo cun programa �nicosuficientemente amplo para que noncoartase a liberdade de c�tedra, e nondemasiado extenso, para evitar nos

37 E. Luis-André, La educación de la adolescencia. Estudio crítico del estado de la segunda enseñanza y de susreformas más urgentes, Madrid, Imprenta de “Alrededor del mundo”, 1916, pp. 41-42.

38 L. Fernández Penedo, Historia viva del Instituto de Lugo, Lugo, Servicio de Publicaciones de la Diputación pro-vincial, 1987, p. 147.

39 Ibídem.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 144

Page 19: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

alumnos o perigo de surmenage postoen evidencia pola hixiene escolar40.

Os exames de grao, antes de sersuprimidos, tam�n quixeron ser refor-mados, esta vez polo ministro RuizGim�nez. En realidade, a reforma Ñque se quedou en simple proxectoÑnon significaba m�is ca un mero cam-bio de nome, ademais dunha concesi�n� ensinanza privada, pois tanto osalumnos oficiais coma os colexiados elibres ter�an que realiza-las probas defin de Bacharelato ante un tribunalconstitu�do por un catedr�tico de uni-versidade e dous de instituto, para aensinanza oficial e libre, e un catedr�ti-co de universidade, outro de instituto eun profesor do colexio, con voz e votoÑantes s� ti�an vozÑ, no caso daensinaza colexiada.

A reforma m�is transcendentepara os exames foi a proposta no infor-me emitido pola Junta del Instituto--Escuela, centro creado polo ministroSantiago Alba en 1918 co obxecto depo�er en experimentaci�n unha pro-funda renovaci�n da Ensinanza Se-cundaria, tras seis anos de funciona-mento. Na li�a do criterio mantidopola ILE respecto �s exames, a Juntaconsideraba que o exame deb�a sersubstitu�do polos resultados do traba-llo diario e do co�ecemento persoal daformaci�n do alumno. Baixo ning�nconcepto deber�a separarse a funci�nexaminadora da funci�n docente, porse-los profesores os mellores co�ecedo-res dos avances dos seus alumnos. Este

criterio foi parcialmente aceptado poloConsejo de Instrucci�n P�blica, pois nodictame elaborado por este organismobase�ndose nos informes emitidos polaJunta del Instituto-Escuela e polosclaustros dos institutos e facultadesuniversitarias, est�base de acordo enque a cualificaci�n do alumno resultaseda observaci�n do traballo diarioÒsiempre que entre las pruebas decurso figuraran peri�dicamente algu-nos ejercicios sobre partes sistem�ticasde las diferentes disciplinas, para noprivar al profesorado del insustituible

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 145

Santiago Alba creou a Junta del Instituto-Escuela, queno seu informe consideraba que “o exame debería sersubstituído polos resultados do traballo diario e o coñe-cemento persoal da formación do alumno”.

40 E. Díaz de la Guardia, op. cit., p. 305.

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 145

Page 20: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

146 Carmen Benso Calvo

elemento de juicio y al alumno del est�-mulo que ofrecenÓ41.

A Dictadura de Primo de Riveraabordou a reforma de Segunda Ensi-nanza, por cami�os moi distintos �sproxectados anteriormente, da man doministro Callejo (Real Decreto de 25 deagosto de 1926). Os estudios divid�anseen dous per�odos, un de cultura xeral,denominado Bacherelato Elemental, eoutro, como preparaci�n para os estu-dios superiores, denominado Bachare-lato Universitario bifurcado en d�assecci�ns: Ciencias e Letras. A reforma�a acompa�ada, entre outras medidascomo a relativa � imposici�n do librode texto �nico, dun Reglamento deex�menes aprobado por Real Decretode 23 de maio de 1927, � que seguir�aunha Real Orde de 25 de xaneiro de1928 regulando os exames do Bacha-relato Universitario. O interese, no quese refire �s exames, vaise centrar agoraen reducilos pero conservando o estiloe a solemnidade do exame decimon�-nico42. O estudiante, tanto o oficialcoma o non oficial, ter� que realizar noinstituto un rigoroso exame de selec-ci�n, ante tribunal Ñno que xunto atres catedr�ticos de instituto se dar�entrada a un mestre de escola nacional

e outro de ensino privadoÑ, para ini-cia-los estudios, poder� elixir entre oexame por grupos de materias, mate-rias completas o exame final e de con-xunto, no Bacherelato Elemental, edeber� someterse a un exame final oude conxunto dos tres cursos noBacharelato Universitario. Neste �lti-mo treito ser� potestativo nos alumnos,ademais, examin�rense por grupos dematerias. Para todo tipo de alumnos,calquera opci�n de exame no Bache-relato Elemental realizarase no institu-to, ante tres catedr�ticos deste. Oexame final do Bacharelato Univer-sitario, por Letras ou Ciencias, efectua-rase na universidade ante un tribunalcomposto de tres catedr�ticos dasfacultades respectivas, un do institutoda capital en que radique a universida-de, e un doutor ou licenciado destasfacultades alleo � profesorado oficial.Res�rvase para a universidade a cola-ci�n do grao de Bacharel.

No plan de estudios aprobadopola Rep�blica por Decreto de 29 deagosto de 1934, mantense o exame deingreso, m�is flexible Ña definitivaproba de selecci�n farase m�is adiante,� finaliza-los tres primeiros cur-sosÑ, supr�mense exames finais por

41 Ibídem, p. 333.42 Así describe un alumno destes anos a súa experiencia de exame no instituto ourensán: “Daquela os estudios

de bacharelato podíanse facer por ensino oficial, colexiado ou libre. Os que preferían este último sistema tiñan que pre-parase durante o curso pola súa conta, ou asistindo as clases que se daban nas academias que entón había en Ourense,nas que predominaba o sistema memorístico para a maioría das asignaturas con excepción das matemáticas, que seexplicaban con rigor lóxico. En xuño celebrábanse no instituto os exames das distintas asignaturas ante os tribunaiscorrespondentes. Dun bombo sacánbanse tres bolas, as tres leccións que che sairan a sorte, escollendo a que tiñasque expór para acada-lo aprobado. O mestre podía facer algunha pregunta; así a min don Ramón —Otero Pedrayo,enténdese— díxome: “¿Qué sabe usted de Carlos I de España y V de Alemania?”. Eu quedei asombrado cando aquelseñor tan alto e tan bó mozo, a un cativo coma min tratábao de vostede. Contesteille de carreiriña; apurou: pare, pare”.(A. Vázquez Martín, “Aqueles exames, as tres bolas”, La Región, 21-V-2000).

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 146

Page 21: O EXAME COMO INSTRUMENTO DE CONTROL NO ENSINO …Ucha, “Los exámenes como medio de conformación de la política curricular. Análisis legislativo del XIX español en la primera

disciplinas d�ndolles �s profesores docurso, constitu�dos en Junta, a compe-tencia de cualifica-los alumnos tendoen conta os exercicios pr�cticos e escri-tos Ñestes efectuados polo menosunha vez cada trimestreÑ realizadosdurante o curso. Se o labor do alumnomerece un�nime xu�zo favorable, pasa-r� � curso seguinte sen necesidade deproba ningunha. Se a Junta non consi-dera apto o alumno nalgunha materiapoder� examinarse en setembro. Paraeste exame, a Junta de profesores, cons-titu�da en tribunal, someter� os alum-

nos a un exercicio pr�ctico, podendointerrogalos durante ese exercicio sobrecalquera materia comprendida nocuestionario. Cando o alumno non sexaconsiderado apto en ningunha materiarepetir� curso. Aprobados os tres pri-meiros cursos do Bacharelato t�dolosalumnos verificar�n unha proba deconxunto consistente nun exercicio deredacci�n, problemas, lectura e traduc-ci�n de franc�s que ser� xulgada porun tribunal. î finaliza-lo s�timo cursohaber� un exame de rev�lida.

O exame como instrumento de control no Ensino Secundario. Orixes e evolución 147

2 estudios 26/4/01 16:43 Página 147