Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian...

41
Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian no Zona Protesaun Komunitária iha Timor-Leste ESBOSU OUTUBRO 2010 The World Bank Nota ne’e Banku Mundial nia programa Justice for the Poor Timor Leste mak prepara, nudar resposta ba pedidu husi Ministério da Justiça nian kona-ba akonsellamentu ba regulamentu sira iha Kapítulu V Esboso Lei Rai. Nota ne’e Dr Daniel Fitzpatrick (Australian National University). Nota nee intende hanesan trabalho neebe maka iha progresso no inkoraja tebes feedback ou commentarios. Komentárius no feedback bele haruka liu husi Koordenadora Justice for the Poor Timor-Leste, Lene Ostergaard, iha [email protected] . Hanoin neebe maka expressa iha dokumento nee maka autor mesak, no labele atribui ba Banku Mundial, ninia direitos eksekutivo, ou nasaun neebe maka sira representa.

Transcript of Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian...

Page 1: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Opsaun Polítika sira ba Regula

Propriedade Komunidade nian no

Zona Protesaun Komunitária iha

Timor-Leste

ESBOSU

OUTUBRO 2010

The World Bank

Nota ne’e Banku Mundial nia programa Justice for the Poor Timor Leste mak prepara, nudar resposta

ba pedidu husi Ministério da Justiça nian kona-ba akonsellamentu ba regulamentu sira iha Kapítulu V

Esboso Lei Rai. Nota ne’e Dr Daniel Fitzpatrick (Australian National University). Nota nee intende

hanesan trabalho neebe maka iha progresso no inkoraja tebes feedback ou commentarios. Komentárius

no feedback bele haruka liu husi Koordenadora Justice for the Poor Timor-Leste, Lene Ostergaard, iha

[email protected]. Hanoin neebe maka expressa iha dokumento nee maka autor mesak, no

labele atribui ba Banku Mundial, ninia direitos eksekutivo, ou nasaun neebe maka sira representa.

Page 2: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

Konteúdu

A. SUMÁRIU EZEKUTIVU ........................................................................................................... 1

I. BACKGROUND ................................................................................................................................ 1 II. PRINSÍPIUS NO PROSESUS BA IMPLEMENTASAUN KAPÍTULU V .................................................................. 2 III. ASUNTOS NO OPSAUN SIRA BA IMPLEMENTASAUN KAPÍTULU V ............................................................... 3

1. Identifikasaun komunidade ......................................................................................................... 3 2. Governansa Rai Komunidade Nian.............................................................................................. 4 3. Atividade ekonómika no Konsultasaun komunitária .................................................................. 4

B. INTRODUSAUN: OPSAUN POLÍTIKA SIRA BA REGULAMENTASAUN RAI KOMUNIDADE NIAN IHA TIMOR-LESTE ............................................................................................................................... 6

I. KONTEXTU NO BACKGROUND ............................................................................................................ 6 II. NESESIDADE BA REGULAMENTASAUN RAI KOMUNIDADE NIAN IDA ............................................................ 7

C. PRINSÍPIUS NO PROSESUS BA IMPLEMENTASAUN KAPÍTULU V ......................................... 10

I. REKIZITUS KUNSULTASAUN NO PRINSÍPIUS .......................................................................................... 10 II. MAPEAMENTU PARTE INTERESADU NO IDENTIFIKASAUN PRINSIPIU KOMÚN SIRA BA DISKUSAUN .................. 10

1. Áreas Akordu Parte Interesadu Nian ......................................................................................... 11 2. Áreas Dezakordu Parte Interesadu Nian ................................................................................... 12 3. Konsultasaun Parte Interesadu: Dalan ba Oin .......................................................................... 12 4. Dezenvolvimentu no Implementasaun Opsaun sira Kapítulu V nian: Dalan Ba Oin ................. 13

D. ASUNTUS NO OPSAUN SIRA BA IMPLEMENTASAUN KAPÍTULU V ....................................... 15

I. INTRODUSAUN .............................................................................................................................. 15 II. IDENTIFIKASAUN ZONAS PROPRIEDADE KOMUNIDADE NIAN NO PROPRIEDADE KOMUNIDADE NIAN .............. 15

1. Definisaun kona-ba komunidade ida ........................................................................................ 16 2. Hetan Estatutu legal nudar Propriedade Komunitária ka Zona Protesaun Komunitária .......... 17 3. Periodu Tempu no Prova ba Propriedade Komunitária ka Zona Protesaun Komunitária ......... 17 4. Elijibilidade atu aplika ba Protesaun Komunitária ka Delimitasaun Propriedade Komunitária.

.................................................................................................................................................. 19 5. Prioritizasaun ba áreas delimitasaun nian. ............................................................................... 19 6. Prosedimentus ba zona protesaun komunitária ka delimitasaun propriedade komunitária .... 19 7. Distingi entre Propriedade Komunitária no Zonas Propriedade Komunitária ........................... 21 8. Delimitasaun komunidade jestaun konflitos no rejolusaun ...................................................... 22 9. Identifikasaun Membrus Komunidade ...................................................................................... 23 10. Poder Sira no Estatutu Legal Komunidade Ida Nian ............................................................... 24

III. GOVERNANSA RAI KOMUNIDADE NIAN ............................................................................................. 25 1. Direitus Legais Nain Individual Propriedade Imóvel iha Zona Protesaun Komunitária ............. 25 2. Akizisaun nudar Proprietáriu ho Baze iha Spesial Ujukapiaun iha Zona Protesaun Komunitária

.................................................................................................................................................. 25 3. Restrisoens ba Apropriasaun Propriedade Imóvel Iha Zona Protesaun Komunitária ............... 26 4. Estatutu legal Direitus Kostumerio ba Propriedade Imóvel iha Zona Protesaun Komunitária ka

Área Propriedade Komún ida ................................................................................................... 27 5. Estatutu Rai Estadu Nian iha Zona Propriedade Komunidade Ida ............................................ 28 6. Autoridade atu Maneja Rai no Rekursus Naturais .................................................................... 29 7. Prinsipius La-Iha-Diskriminasaun no Igualdade ........................................................................ 30 8. Rezolusaun Disputa ................................................................................................................... 30

IV. ATIVIDADE EKONÓMIKA NO KONSULTA KOMUNITÁRIA .......................................................................... 31 1. Obrigasoens atu Involve iha Konsulta komunitária .................................................................. 31 2. Prosedimentus ba Konsulta komunitária .................................................................................. 32 3. Reprezentasaun Komunidade nian iha Konsultasaun komunitária .......................................... 32 4. Failla atu Involve iha Konsulta komunitária .............................................................................. 33 5. Honoráriu no kustus .................................................................................................................. 33 6. Planu Atividade Ekonómika Terseira parte Nian ....................................................................... 34

Page 3: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

7. Obrigasoens atu Tau Iha Konsiderasaun Konsultasaun komunitária........................................ 34 8. Avaliasaun no Aprovasaun ba Atividade Ekonómika Terseira parte Nian ................................ 34 9. Direitus Terseiru parte Nian ...................................................................................................... 35 10. Prosedimentu ba Hafoun Direitus Terseiru parte Nian ........................................................... 35 11. Fo Direitus ba Propriedade Komunidade Nian ........................................................................ 36 12. Provizaun Obrigatóriu Sira ...................................................................................................... 36 13. Bandu halo Transferénsia no Sub-loka .................................................................................... 37 14. Remata Direitus Terseiru parte Nian ba Propriedade Komunitária ka Propriedade Imóvel iha

Zona Protesaun Komunitária Ida.............................................................................................. 37 15. Kanselamentu Atividade Ekonómika Terseiru parte Nian ....................................................... 37 16. Prosedimentu ba keixas no rekursus ....................................................................................... 38

Page 4: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

1

A. Sumáriu Ezekutivu

I. Background

Ministério da Justiça iha Governu Timor-Leste (GoTL) husu tiha asisténsia husi

Banku Mundial ni-nia programa Justisa Ba Ema kiak (Justice for the Poor) atu

dezenvolve opsaun polítika sira ba implementasaun Kapítulu V projetu Lei Rai.1

Dokumentu nee dezenvolve ona hodi responde ba rekizito nee. Ida nee intende

hanesan serviso ida neebe iha progreso no kontribusaun ba dialogo ba politika rai

komunidade nian iha Timor-Leste

Regulamentu legal rai komunidade nian importante atu hetan prioridade no meta

nasional sira nebé relasiona ho seguransa ai-han no dezenvolvimentu rural. Planu

Dezenvolvimentu Estratéjiku 2011-2030 GoTL nian defini ona vizaun ida ba

ekonomia iha 2030 nebé:

Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han, no sei produz produtu agrikola lubuk ida

ba merkadu mundial sira.2

Timor-Leste sei promove Dezenvolvimento iha area rural no urbano atu prevene

dezikilibrio rejional no sosial.3

Planu Strategia Dezenvolvimento mos nota katak presija reforma ba lei ba rai,inklui

iha relasaun ba rai toos sira neebe iha sistema kustomeiro.4 Banku Mundial identifika

ona nesesidade atu rezolve asuntus rai no propriedade nudar pasu prinsipal Ida hodi

hamenus mukit iha área rural no hadia seguransa ai-han.5

Dokumentu ne’e defini opsaun polítika sira ba implementasaun Kapítulu V ba esbosu

Lei Rai. Bazeia ba peskiza komparativo iha environmento hanesan, no bazeia ba

peskiza ba kazu balun no konsultasaun iha Timor-Leste, dokumento nee koloka

assuntos balun neebe regulamento implementasaun ba kapitulo lima neebe

provavelmente presija rezolve, no ba kada assuntos referee estabelese opsaun politika

balun disponiveis bele rezolve problema hamutuk ho analiza ba pontu forte no fraku

husi opsaun poltika nee. Dokumento nee buka atu idenfitika potensia ba risko

relasiona ho proseso formalizasaun no implemetasaun ba opsaun politika ba kapitulo

V, no atu descreve stratejia ba hamenos risko neebe hatudo util tebes iha

forma/definisaun seluk. Documento nee buka atu descreve opsaun politika no analiza

1 Iha possibilidade katak sei iha implementasaun regulamento husi kapitulo V husi lei ba rai. Forma regulamento maka hanesan – Decreto lei, Orden Administrativo ou iha realidade hanesan lei husi parlamentu nasionál-sei determina husi governo Timor-Leste. 2 On the Road to Peace and Prosperity: Timor Leste's Strategic Development Plan 2011-2030, Rezumu:

Gabinete Primeiro Ministro nian, 7 Abril 2010, p. 9. 3 Ibid. p.5. 4Ibid, p.10. 5 World Bank, Timor Leste Economic and Social Development Brief, August 2007, disponível iha

www.worldbank.org, p.47.

Page 5: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

2

baze ba opsaun hirak nee, Inveis rekomenda adopsaun ba opsaun partikular balun, de

forma de promove diskusaun detalhada ba opsaun neebe possiveis iha Timor-Leste.

Ba kazu Dokumentu ne’e iha Parte 2:

Prinsípius no Prosesus ba Implementasaun Kapítulu V.

Asuntus no Opsaun sira ba Implementasaun Kapítulu V.

II. Prinsípius no Prosesus ba Implementasaun Kapítulu V

Parte interesadu Timor sira tenki lidera no hola parte iha prosesu dezenvolvimentu,

selesaun no ezekusaun opsaun sira ba implementasaun Kapítulu V.

Experiénsia komparativu sira hatudo katak laiha dalan fasil hodi efeitivamente

regulariza rai komunidade tuir dalan neebe asegura ekuidade no ekilibrio entre

konkorentes interese no reinvidikasaun konflitantes. Kualker tentativa atu regulariza

rai komunidade sei kria parte neebe manan no lakon. Ida nee iha potensial hodi bele

hamosu konflito entre komunidade differentes no entre komunidade no estado no foti

membro grupo marjinalizado husi sosiedade.

Iha duvidas uituan katak introdusaun husi lei ba rai komunidade sei hasoru

konsekuensia neebe nunka hanoin, no sei iha tempo nee kedas falha hodi atingi nia

objetivo. Lei nee sei forma nudar parte iha negosiasaun lokal no adaptasaun relasiona

ho rai ho potensia bele fo benefisio ba individo sira no informasaun barak nomos

assesso ba instituisaun estado nian.

Dezafio governansa ba rai nian maka hanesan estraga ambiente neebe kapasidade

estado nian atu efetivamente reforsa protesaun legal no salvaguada no maneja konflito

limitado tebes. Ida ne’e hanesan realidade ida neebe maka presija rekonhese iha rai

foun hanesan Timor-Leste.

Iha neebe possivel, prinsipio ba matadalan ba formulasaun legal presija involved:

Minimalista no intervensaun aumenta, ho enfaze ba kriasaun spasu juridiko ba

proceso lokal ho durasaun tempo naruk; no

‘’La halo at’’prinsipio,ho enfaze ba protesaun grupo vulneravel husi risko husi

exploitasaun no disappropriasaun.

Regulamento ou lei foun, Portanto, la bele no sei labele iha nia garantia serteza no

ekuidade ba jestaun rai. Opsaun politica nee dezenha husi esperensia internasional no

peskiza neebe klean iha Timor-Leste hodi presenta opsaun balun ba governo hodi

konsidera katak ami fiar bele supporta dezenvolvimento ba regulamento neebe

effetivo liu kona ba propriadade komunidade no zona protesaun komunidade no ho

esperansa boot katak bele tulun hamenos risku balun neebe possivel.

Inkuanto sei dauk iha pratika internasional neebe maka diak, esperiensia komparativo

sujere makaas katak dezenvovimento no implementasaun husi opsaun kapitulo lima

sei la effetivo sem;

Page 6: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

3

Proseso mapaementu tuir mai ba parte interesado sira no kondultasaun,

inkusivamente ho komunidade afeitado.

Proseso intra-governamentais atu garante komprensaun, sensibilizasaun no

aseitamento ba proseso kapitulo lima no atu prevene inkonsistensia ho

lejislasaun.

Planu implementasaun ida atu identifika área prioridade sira ba treinamentu,

rekursu no kapasitasaun ba estado no laos parte interesado.

Programa finansiadu ida atu tulun kapasitasaun, hasae sensibilidade no

monitorizasaun no avaliasaun.

Mapeamentu parte interesadu inklui (1) identifikasaun eleitoradu sira ba konsensu, no

(2) prinsípiu komún sira kona-ba Ida nebé mak atu bazeia diskusaun adisional ba

entre parte interesadu sira.

III. Asuntos no Opsaun sira ba Implementasaun Kapítulu V

Kapítulu V reflete Konstituisaun Timor-Leste nian, nebé rekoñese direitus privadus

ba propriedade enkuantu proteje mos direitus ba patrimóniu kultural, sustentabilidade

ambiental no prátika tradisional la-diskriminativu sira.6

Kapítulu V harí sistema propriedade komunidade ida no zona protesaun komunitária

sira. Iha zona protesaun komunitária ida, sidadaun Timor-Leste sira ka estadu bele iha

rai, depende ba obrigasoens estadu nian atu:

Garante katak prátika Kostumario ka tradisional nudar prátika partisipativu

ida, la-diskriminatóriu no respeita igualdade jéneru;

Promove sustentabilidade ambiental no sósiu-kultural;

Proteje komunidade husi espekulasaun bens imobiliárius; no

Garante katak atividade ekonómika fo benefísiu ba komunidade lokal no

proteje ni-nia asesu ba rekursu natural sira (arts. 22, 23).

Iha asuntu prinsipal tolu no opsaun sira nebé relasionadu ho implementasaun

Kapítulu V:

Identifikasaun komunidade - atu garante estabelesimentu zona protesaun

komunitária, no protesaun propriedade komunidade nian.

Governansa rai komunidade nian - atu garante utilizasaun rai nebé sustentável,

nakonu ho dame no la-diskriminatóriu iha zona protesaun komunitária ida.

Garante atividade ekonómika no konsultasaun komunitária - atu garante

benefísius no protesaun ba komunidade iha relasaun ho atividade ekonómika

terseira parte nian.

1. Identifikasaun komunidade

Delimitasaun ba komunidade ida involve identifikasaun ba baliza no rejistu

informasaun kona-ba direitus ba rai. Opsaun sira ba delimitasaun komunidade

relasiona ho:

6 Haré tan Parte 3 iha kraik kona-ba sumáriu provizoens Konstitusionais nebé relevante

Page 7: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

4

Knar DNTPSC nian (bele diretamente, liu husi prosesu Ita Nia Rai ka

atividades Komisaun Kadastral nebé propoin ona iha nebé iha disputa ida).

Knar komunidade nian (ezemplu, delimitasaun partisipativu hanesan iha

Moçambique).

Knar autores sira seluk nian (hanesan agrupamentu lokal ida saseluk sira

estadu nian, sosiedade sivil nian no tradisional nian tuir diretrizes Lembaga

Kesaksian Hak Adat iha Indonesia nian).

2. Governansa Rai Komunidade Nian

Governansa rai komunidade nian iha relasaun ho asuntus asesu, utilizasaun, protesaun

meiu-ambiente, la iha diskriminasaun no identifikasaun Rai estadu nian, inkluzive:

Klarifikasaun kona-ba estatutu direitus feto no mane sira nian (e.g. direitus

hanesan ba rai hanesan mos iha Tanzania).

Restrisoens ba nain individual sira iha zona protesaun komunitária ida nebé

iha relasaun ho:

Prátikas ambiente sustentável;

Direitus Kostumeiro ba asesu nian;

Rejistru títulus (hanesan konsulta komunitária molok halo rejistu); no

Faan rai (hanesan konsentimentu DNTPSC nian molok faan rai)

Konsesaun direitus ba rai estadu nian iha zona protesaun komunitária ida

(ezemplu, Provizaun fo kompensasaun ba okupante sira (hanesan iha

Botswana), ka rekizitus atu rai ne’e livre no la iha okupante (hanesan iha

Moçambique).

3. Atividade ekonómika no Konsultasaun komunitária

Rekizitus konsulta komunitária involve kestaun partisipasaun, transparénsia no

efikásia, inkluzive:

Kondisaun partisipativu sira ba konsultasaun komunitária (ezemplu, tau iha

konsiderasaun opiniaun feto sira, ema aleijadu sira no ema katuas-ferik sira

nian).

Relatóriu aprovadu sira kona-ba konsultasaun komunitária (ezemplu, liu husi

asinatura representador sira komunidade nian no/ka ofisial lokal sira governu

nian).

Konsekuénsias husi failansu atu involve’an iha konsultasaun komunitária

(ezemplu, afeta ba direitus terseira parte nian).

Regulamentu kona-ba atividade ekonómika Terseira parte nian relasiona ho asuntus

benefísiu ba komunidade no partisipasaun, nebé bele involve:

Planus atividade ekonómika Terseira parte nian ba avaliasaun no aprovasaun

(ezemplu, sustentabilidade no mekanizmus parseria komunidade).

Page 8: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

5

Kondisaun sira kona-ba direitus nebé atu fo ba terseira parte (ezemplu, forma

sira atu define prazu tinan máximu).

Agravo no Prosedimentus rezolusaun konflitu (ezemplu, mediasaun DNTPSC

nian, ka orgaun ad hoc ida hanesan Lembaga Kesaksian Hak Adat iha

Indonesia).

Page 9: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

6

B. Introdusaun: Opsaun polítika sira ba Regulamentasaun

Rai komunidade nian iha Timor-Leste

I. Kontextu no Background

Iha 10 Marsu 2010, Konselho de Ministros aprova ona esboso lei rai ida ba Timor-

Leste. Esboso lei ne’e, nebé orasne’e sei debate hela iha Parlamento Nacional,

estabelese kuadru legal ida ba rekoñesimentu no entrega direitus proprietario dala-

uluk ba rai iha Timor-Leste.

Kapítulu V Lei Rai trata kona-ba asuntus rai komunidade nian. Ministério da Justiça

husu ona tulun husi Banku Mundial ni-nia programa Justisa ba Ema kiak (Justice for

the Poor) atu dezenvolve opsaun polítika sira ba implementasaun Kapítulu V.7

Governo Timor-leste maka sei determina karik implementasaun sei akontense liu husi

Ordem Administrativa, dekreto lei ou lei ketak ida ba rai komunitaria. Hare ba

importansia husi assuntos no presija tebes konsesu politika neebe forte hodi lei neebe

bele effeitivo, no bele mos konsidera katak rai komunidade sei regulariza atravez

lejislasaun neebe ketak.

Dokumentu ne’e iha parte 2:

Prinsípius no Prosesus ba Implementasaun Kapítulu V.

Asuntus no Opsaun sira ba Implementasaun Kapítulu V.

Dokumentu ne’e bazeadu ba:

Investigasaun komparativu nebé Banku Mundial halo ona iha ambiente pos-

koloniál no ambiente pos-konflitu sira.8

Peskiza signifikativo halao principalmente halao husi autor husi notas nee.9

Investigasaun iha Timor-Leste halao husi membrus ekipa Justice for the Poor

Timor-Leste kona ba komunidade and relasaun investidores.10

7 Iha probabilidade katak sei iha regulamentu implementasaun ida kona-ba Kapitulu V Lei Rai ne’e. Forma loloos

regulamentu ne’e nian –dekretu-lei ida, orden administrativa ida ka lei parlamentar ida – Governu Timor-Leste

mak sei determina. 8 Material ne’e inklui peskiza nebé halo husi programa Justisa ba Ema kiak /Justice for the Poor. 9 Hare Fitzpatrick, Daniel and Susana Barnes " The Relative Resilience of Property: First Possession and Order

without Law in East Timor", Law & Society Review, Volume 44, Number 2 (2010), pp. 205-238; Fitzpatrick,

Daniel, Andrew McWilliam and Susana Barnes, "Policy Notes on Customary Land in Timor Leste", East Timor

Law Journal www.eastimorlawjournal.org, December 2008. Publikasaun hirak nee bazeia ba peskiza neebe halao

tuir Australian Research Council Discovery Project DP0556531 – "Waiting to Law (Hein ba Lei): Land, Custom

and Legal Regulation in Timor Leste"(Rai,Kostume, regulamento legal iha Timor-Leste) –Investigadores Principal

- Daniel Fitzpatrick and Andrew McWilliam). 10 Resultado husi peskiza sei publika separamente iha fulan hirak tuir mai.

Page 10: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

7

Konsultasaun iha Timor-Leste kona-ba Kapítulu V lei rai nian iha forma husi

sorumutu balun husi membro organizasaun sosiedade sivil neebe iha dili no

mos enkontro balun ho diresaun nasional terras e propriedade.11

II. Nesesidade ba Regulamentasaun Rai komunidade nian ida

Konstituisaun Timor-Leste rekoñese direitus privadus ba propriedade enkuantu

proteje mos direitus ba patrimóniu kultural, sustentabilidade ambiental no práikas

tradicionais neebe la-diskriminatívu.12 Atu implementa direitus propriedade no

protesaun iha área rural sira, Kapítulu V estabelese sistema propriedade komunidade

ida no zona protesaun komunitárias. Presiza regulamentu seluk tan atu implementa

Kapítulu V.

Regulamentus kona-ba rai komunidade nian esensiál tebe-tebes atu hasoru ou kondiz

ho prioridade nasional governu Timor-Leste (GoTL) nian, inkluzivamente prioridades

bot rua ba 2009 no 2010: seguransa ai-han no dezenvolvimentu rural. Planu

Dezenvolvimentu Estratéjiku GoOTL nian ba 2011-2030 defini vizaun ida ba

ekonomia iha 2030 nebé:

Timor-Leste sei sai auto-sufisiente iha ai-han, no sei produz produtus agríkolas

lubuk ida ba merkadu mundial sira.13

Timor-Leste sei promove dezenvolvimento iha area rurais no urbano atu

prevene dezekilibrio rejionais no sosiais.14

Plano Dezenvolvimentu Estratéjiku GOTL nian mos temi nesesidade atu reforma lei

rai sira, inkluzivamente iha relasaun ho rai ba to’os ka natar tuir prátika Kostumeiro

sira.15

Banku Mundial identifika ona nesesidade atu trata asuntus rai no propriedade

nudar pasu prinsipal ida hodi hamenus kiak iha área rural sira no hadia seguransa ai-

han.16

Iha nesesidade urjente ida ba serteza legal nebé relasiona ho nain ba rai rural,

mekanizmus ba investidores atu buka asesu ba rai rural, no salvaguarda sira

relasionadu ho ai-han no siguransa ba meios vida moris iha distritu rural sira.

Nesesidade ne’e mosu tanba:

Rai rural barak liu iha Timor-Leste mak ema okupa tuir prátika Kostumeiro

/tradisional.

11 Minutos husi sorumutu no enkontru sira disponivel tuir pedidu. 12 Haré tan Parte 3 iha kraik ba rezumu ida kona-ba provizaun Konstitusional relevante sira. 13 On the Road to Peace and Prosperity: Timor Leste's Strategic Development Plan 2011-2030, Rezumu: Gabinete

Primeiro Ministro nian, 7 Abril 2010, p. 9. 14 Ibid. p.5. 15 On the Road to Peace and Prosperity: Timor-Leste's Strategic Development Plan 2011-2030, Rezumu: Gabinete

Primeiro Ministro nian, 7 Abril 2010, p. 10. 16 World Bank, Timor Leste Economic and Social Development Brief, August 2007, disponível iha

www.worldbank.org, p, p. 47.

Page 11: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

8

Planu sira GoTL nian atu aumenta investimentus iha área turizmu no agro-

negósiu iha setor rural eziji kuadru legal sira atu hasae serteza no prevene

konflitus ka explorasaun.17

Konstituisaun republika Timor-Leste sublinha responsabilidade husi parte

estado atu ‘’ promove investimento nasional no estabele kondisaun atu attrai

investimento estrajeiro/externa.’’18

Parte interesado barak iha area rural haklaken katak sira ‘’ hein ba lejislasaun’’

atu identifika direitos no responsabilidade relasiona ho rai, partikularmente em

termos de jestaun konflitos no sustentabilidade meio ambiente.

Regulamentu legal ba rai komunidade nian sei tulun hodi alkansa prioridade nasional

no meta relasiona ho seguransa ai-han no dezenvolvimentu rural. Regulamento refere

bele tulun iha jestaun migrasaun rural-urbanu. regulamento refere bele hamenus

inserteza no poténsia ba konflitu iha distritu rural balun. Regulamento refere bele

hadia kapasidade komunidade lokal sira nian atu maneja sira-nia rai no empeña iha

forma sustentável no partisipativu dezenvolvimentu agrikultura nian. Regulamento

refere bele tulun garante asesu seguru ba rai, atu nuné fo seguransa ai-han no meius

vida moris ba ema kiak sira no grupu vulnerável sira.

Risko no potensia armadilha husi regulamento

Inkuanto iha numero potensia vantajen husi regulamento, iha mos posivel hanesan

armadilha no risko inerente iha proses. Sira nee inklui:

Implementasaun husi lei ba rai bele lori ba reinstalasaun no deslokamento husi

komunidade ba interese dezenvolvimento;

Definisaun husi komunidade bele lori ba ekslusaun husi grupo

tradisionalmente marjinalizado husi strutura poder lokal, hanesan feto no

etniko minoridade;

Formalizasaun husi titlu ba rai bele sistematikamente nega direitos ba rai

hanesan ba grupo marjinalizado;

Regulamento ba rai komunidade parese sei iha rejistensia husi membro balun

husi komunidade neebe hare regulamento estado hanesan interfere ho moda

tradisional kona ba jestaun ba rai.

Lei rekizita kapasidade neebe estado neste momento falta. Por exemple, iha

aktual projeto lei ba rai aktividade ekonomia terseira parte iha rai komunidade

sei labele halo sem konsultasaun ho komunidade. Kapasidade preseija tebes

hodi informa komunidade kona ba sira nia direito no obrigasaun, atu garante

katak konsultasaun lolos halo duni iha maneira neebe inklusivo. Katak

aktividade mak halao tem que sustentavel, la diskriminatorio no baze ba

17 Pur ezemplu, iha 2008-09 liu 100,000 ha rai rural mak aloka ona ka Reservados ona dezenvolvimentu bio-

kombustível tuir Memorandu Entendimentu entre investidor estranjeiru sira no ajénsias governu Timor-Leste

nian. Maibé la iha lei kona-ba nain no direitus asesu ba rai nebé aloka ona ba tipu dezenvolvimentu sira

ne’e. 18 Seksaun 140

Page 12: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

9

modelo vida moris no asseso ba rekurso naturais. Kapasidade estado nian hodi

tau matan no garantia hodi alkansa standard nee limitado tebes. Ida nee

hamosu risko ba eksploitasaun ba rai komunidade husi terseira parte.

Kapasidade no mandato husi DNTPC sai kritiko tebes ba sukseso ba rejime

jestaun rai.

Se implementasaun regulamento komplicado liu, ida nee possivelmente

aumenta prosesamento tempo no hamenus transparansia no akontabilidade.

Regulamento inklui reikeremento spesifiko antes intervensaun husi terseira

parte bele impede investors privado serviso hamutuk ho komunidade.

Presija mos nota katak sei dauk iha politika tomak kona ba rai iha Timor-Leste no

katak koordenasaun intra-ministerial importante tebes hodi garante katak

regulamento kampativeis no apoio mutuo.

Page 13: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

10

C. Prinsípius no Prosesus ba Implementasaun Kapítulu V

I. Rekizitus kunsultasaun no Prinsípius

Experiénsia komparativu sujere makás katak parte interesadu Timoroan sira tenki

lidera no hola parte iha prosesu dezenvolvimentu, selesaun no implementasaun

opsaun sira ba implementasaun Kapítulu V. Implementasaun Kapítulu V sei la hetan

susesu bainhira la iha prosesu konsultasaun no partisipasaun efikáz ida, nebé tenki

involve rai-nain sira, grupu komunidade sira, sosiedade sivil no ajénsia relevante sira

governu nian. Seksaun ida ne’e fo sujestaun balun kona-ba prinsipius no prosesus

nebé relasiona ho dezenvolvimentu no implementasaun regulamentu rai komunidade

nian iha Timor-Leste.

Orientasaun tuir mai fo kuadru ida ba partispasaun públiku sei mai no konsultasaun

iha relasaun ho polítika rai komunidade nian.

Konsulta sira tenki inkluzivu no konkluzivu.

Objetivu konsultas hotu-hotu nian tenki atu identifika uluk opsaun sira iha

nebé ezisti konsensus barak liu.

Konfiansa nebé hetan ona husi pasu Ida uluk tuir mai bele uza atu garante

negosiasaun nebé suseso ba opsaun sira nebé kontensiozo liu.

Halo prosedimentus administrativus nebé lo’os sei importante hanesan ka

importante liu fali hakerek "prátika diak liu"lejislasaun.

II. Mapeamentu parte interesadu no Identifikasaun Prinsipiu Komún sira ba Diskusaun

Prosesu partisipasaun no konsultasaun tenki hatama mapeamentu parte interesadu

kona-ba pontus akordu no dezakordu nian ba implementasaun Kapítulu V.

Mapeamentu parte interesadu inklui identifikasaun (1) konstituentes ba konsensus, no

(2) prinsipiu komún sira iha nebé sei bazeia diskusaun seluk tan entre parte interesadu

sira. Identifikasaun prisipiu komún sira ba diskusaun parte interesadu nian bele hahú

ho provizaun sira Konstituisaun nian tuir mai.

Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade... (Artigu 54).

Rekursu rai leten nian, rai okos nian, bee territoriál, plataforma kontinentál no

zona ekonómiku eskluzivu, ne’ebé importante ba ekonomia, ne’e Estadu nia

propriedade ne’ebé tenke utiliza iha forma lolos no hanesan de’it ba ema hotu-

hotu, tuir interese nasionál (artigu 139 (1)).

Aproveitamentu rekursu naturál sira tenke haree didi’ak mós ba ekilíbriu

ekolójiku no sees husi destruisaun ba ekosistema sira (artigu 139 (3)).

Page 14: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

11

Organizasaun ekonómiku Timór-Leste nian hatúr iha konjugasaun forma

komunitária sira ho liberdade ba inisiativa no jestaun emprezariál …( Artigu

138). Ema hotu iha direitu atu goza no harii kultura hanesan nia obrigasaun atu

haburas, defende no mós fó valór ba patrimóniu kulturál (Artigu 59 (5)).

Estadu tenki fó-sai buat ne’ebé mak sei halo atu defende natureza maibé sei

hodi hala’o mós nia ekonomia. (Artigu 61(3)).

Estadu rekoñese no valoriza norma no lisan rai-Timór nian ne’ebé la’ós kontra

Lei-Inan no mós lejizlasaun seluk tan ne’ebé ko’alia kona-ba direitu ne’ebé

mai husi lisan no toman. (Artigu 2 (4)).

Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu partisipa iha vida polítika no ba asuntu

públiku nian iha rai laran. (Artigu 46 (1)).

Partisipasaun diretu no ativu hosi feto no mane sira iha moris polítika nian

nu’udar kondisaun no instrumentu fundamentál ba konsolidasaun sistema

demokrátiku ninian. (Artigu 63 (1)).

1. Áreas Akordu Parte Interesadu Nian

Provizaun Konstitusional sira ne’e hatudu áreas akordu nian nebé relasiona ho

regulamentu rai komunidade nian. Partikularmente, parese iha akordu luan ida katak:

Tenki asegura direitus hotu-hotu ba propriedade, no inklui asesu ba rai ba ema

kiak.

Seguransa ai-han no dezenvolvimentu rural tenki sai prioridade nasional ida.

Dezenvolvimentu rai rural tenki bazeadu ba prinsípius sustentabilidade

ambiental no kultural.

Regulamentu rai rural nian tenki bazeadu ba prinsípius partisipasaun no

demokrasia.

Rai estado nian tenki uza ho forma justu no ekitativu tuir interese nasional

sira.

Jetaun rai rural tenki hatama referénsia kona-ba norma no kostumi tradisional

sira.

Komunidade lokal ida bele atua nudar forma organizasaun emprezarial ida.

Page 15: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

12

2. Áreas Dezakordu Parte Interesadu Nian

Bazeadu ba konsultas no diskusoens too ohinloron, parese iha pontu signifikativu

dezakordu nian nebé relasiona ho regulamentu rai komunidade nian. Pontu dezakordu

sira ne’e mak hanesan sira tuir mai:

Iha kazus rai nebé Estadu no mos komunidade lokal ida iha Timor-Leste

reklama. Grupus balun ható ona preokupasaun katak Estadu bele falta

insentivus atu defini no halo demarkasaun ba áreas rai estadu nian ho

presizaun natón atu prevene disputa seluk tan.

Prosesu konsultasaun no partisipasaun hetan tiha kritika husi organizasoens

sosiedade sivil balun, partikularmente iha relasaun ho buka opiniaun rai-nain

rural sira rasik.

Donativus rai balun ba agro-negósiu sai kontroversial, la iha kálkulu klaru

kona-ba kustu no benefísiu komunidade nian sira. Iha ona apelu ba moratóriu

kona-ba dezenvolvimentu komersiál iha distritu rural sira.

Estatutu legal relasionamentu entre direitu individual no direitus komunidade

nian ba rai la nesesáriamente hetan akordu, ho parte interesadu balun sujer

nafatin rekoñesimentu ba direitu individual deit.

Feto sira-nia direitus ba rai iha sistemas Kostumeiro barak parese sai

subsidiáriu ba direitus mane sira nian, no maiski la iha proposta prátiku klaru

sira atu implementa obrigasoens atu garante formas kostumi nian nebé la-

diskriminatóriu.

3. Konsultasaun Parte Interesadu: Dalan ba Oin

Pasu sira tuir mai bele útil atu konfirma áreas akordu nian, no atu hamenus ámbitu

(lingkup) dezakordu nian iha relasaun ho polítika rai komunidade nian.

Auditoria ba konsultasaun sira uluk. Prosesu Ita Nia Rai involvidu tiha iha

prosesu konsultasaun ida iha distritus lubuk ida. Iha tiha mos workshops lubuk

ida nebé relasiona ho implementaasaun Kapítulu V lei rai nian. Auditoria ida

ba konsultasaun sira ne’e sei deskata areas akordu no dezakordu nian seluk

tan, no mekanizmu potensial sira atu hetan kompromisu no konsensus.19

Formasaun planu konsultasaun ida. Planu konsulta ida bele inklui tradusaun

no diseminasaun dokumentu opsaun polítika ne’e, preparasaun opsaun

alternativu ida no dokumentu diskusaun nian husi adekuadamente rekursu

konsorsiu sosiedade sivil, dezenvolvimentu material informasaun nian ba

diseminasaun husi meiu-komunikasaun diak ida ba audiénsia alvu hotu-hotu,

no mekanizmus atu hetan no hatama komentárius husi parte interesadu hotu-

hotu.

19 Funsasaun Haburas, por exemplo, atualmente implementa projeito matadalan ba rai identifika komunidade nia preokupasaun sobre rai no support komunidade iha advocacy ba rai iha sukos 40.

Page 16: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

13

Provizaun ba finansiamentu ba planu konsultasaun. Importante katak tenki

determina kustus tomak ba planus hotu-hotu no identifika konstribuisaun

governu Timor-Leste nian iha forma sasán no osan. Tenki konvoka konsorsiu

doadores Ida atu selu défise implementasaun hotu-hotu.

Provizaun akonsellamentu husi ema matenek. Tenki konvida advogadu no

krítiku sira ba modelu internasional sira nebé aprezenta ona iha dokumentu

opsaun polítika sira ba Timor-Leste atu fo palestra públiku no atu fo konsellu

ba parte interesadu sira, inkluzive ofisial no líder polítiku sira. Timor-Leste ni-

nia ema matenek sira iha área lei Kostumeiro no formal tenki involvidu atu fo

konsellu ba parte interesadu sira, ofisial sira no polítiku sira hanesan meius

apropriadu.

Identifikasaun asuntu prioritáriu sira. Identifikasaun asuntu prioritáriu sira bele

fokaliza ba (1) definisaun no demarkasaun rai estadu nian, (2) prosesu sira no

kapasidade ba delimitasaun zona propriedade komunidade nian sira, no (3)

sansaun no insentivu sira nebé presiza ba protesaun efikáz ba komunidade tuir

Kapítulu V.

4. Dezenvolvimentu no Implementasaun Opsaun sira Kapítulu V nian: Dalan Ba Oin

Iha limites ba efikásia lei sira nian, partikularmente iha ambiente pos-konflitu sira. Iha

ami-nia hanoin, dezenvolvimentu no implementasaun opsaun sira Kapítulu V nian sei

la efikáz bainhira la iha:

Prosesu mapeamentu parte interesadu seluk ida tan, no konsulta planeadu sira

nudar temi ona iha leten.

Prosesu konsulta entre-governu ida atu garante entendimentu, sensibilidade no

aseitasaun ba prosesu sira Kapítulu V no atu prevene inkonsistensia ho

lejislasaun relevante.

Planu implementasaun ida atu identifika área prioridade sira ba treinamentu,

Rekursos no kapasitasaun.

Planu implementasaun ida hodi identifika area prioridade ba treinamento,

rekursos, no kapasitasaun ba estado no laos parte interesado.

Programa finansiadu ida atu tulun kapasitasaun, aumenta-sensibilizade no

monitorizasaun no avaliasaun.

Iha dúvida uitoan katak introdusaun lei ida kona-ba rai komunidade nian sei iha

konsekuénsias nebé la espera atu mosu, no dala ruma sei la konsege hetan ni-nia

objetivu sira. Lei ne’e sei forma parte husi negosiasaun lokal no adaptasaun sira nebé

relasionadu ho rai, ho poténsia atu fo benefísiu ba ema sira ho informasaun no asesu

barak liu ba instituisaun sira estadu nian. Bainhira bele, prinsípius orientador ba

formulasaun legal tenki involve:

Page 17: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

14

minimalista no Intervensaun inkremental, ho énfaze ba kriasaun espasu legal

ba prosesu lokal nebé dura kleur; no

Prinsipius "Do no harm/keta halo aat", ho énfaze ba protesaun grupu

vulvnerável sira husi riskus explorasaun no hadau rai.

Tanba regulamentu rai komunidade nian involve profundamente arraigados sosial no

konsekuénsias polítiku, sujere mos atu lei parlamentar ida em vez de regulamentu

ezekusaun ida bele fo meiu apropriadu ida ba konsulta efikáz no harí konsensu.

Page 18: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

15

D. Asuntus no Opsaun sira ba Implementasaun Kapítulu V

I. Introdusaun

Iha Konstituisaun Timor-Leste ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade... (Artigu

54). Ema hotu iha direitu atu goza no harii kultura hanesan nia obrigasaun atu ...,

defende ... patrimóniu kulturál (Artigu 59(5)). Estadu tenki fó-sai buat ne’ebé mak sei

halo atu defende natureza maibé sei hodi hala’o mós nia ekonomia (Artigu 61(3)).

Estadu rekoñese no valoriza norma no lisan rai-Timór nian ne’ebé la’ós kontra Lei-

Inan no mós lejizlasaun seluk tan ne’ebé ko’alia kona-ba direitu ne’ebé mai husi lisan

no toman. (Artigu 2 (4)).

Kapítulu V lei rai nian rekoñese direitus ba propriedade iha zona protesaun

komunitária ida, enkuantu proteje direitus ba patrimóniu kultural, sustentabilidade

ambiental, no normas konsuetudináriu la-diskriminativu. Formulasaun no

implementasaun Kapítulu V pretende atu hamenus riskus nebé dezenvolvimentu mak

estadu suporta sei hamosu iha distritu rural sira nebé la iha apoiu ka akordu husi rai-

nain lokal sira. Regulamentu ida atu implementa Kapítulu V bele benefisia husi

experiénsia komparativu no lisaun sira nebé aprende ona, enkuantu tau mos iha

konsiderasaun karateristika kultural no sosial sira nebé distintu Timor-Leste nian

rasik.

Parte interesadu prinsipal sira Timor nian tenki hatene didiak Backgroud no konseitu

fundamental sira kona-ba opsaun sira nebé dezenvolve ona husi kontextu komparativu

sira seluk. Nasaun rua em partikular be sai fonte útil ba opsaun polítika sira no fonte

ba lisaun sira nebé aprende ona ba Timor-Leste:

Moçambique tanba nia nudar ex-kolónia Portugal nian ida nebé foin sai husi

funu no inklui mos forma jestaun rai Kostumeiro nebé uza iha fatin barak. Nia

mos nudar parte komunidade internasional Lusófona, no akomoda tiha ema

Timor barak durante okupasaun Indonézia nian. Kapítulu V inklui elementus

no definisoens nebé mai husi lei rai Moçambique nian.

Indonesia tanba ofisial rai Timor nian treinadu ka bele treinadu,iha formas

administrasaun rai Indonesia nian. Nia mos nudar viziñu ida no parseiru

komérsiu prinsipal Timor-Leste nian.

Dokumentu ne’e hatama referénsia lubuk ida kona-ba leis rai komunidade

Moçambique no Indonesia nian. Nia bazeia ba experiénsia kompartativu sira husi

Áfrika du Sul, Botswana, Tanzania, Papua Nova Giné no Fiji. Nia mos identifika

sirkunstánsia sira nebé espesífiku ba Timor-Leste nebé bele eziji adaptasaun opsaun

komparativu sira, ka dezenvolvimentu opsaun foun sira.

II. Identifikasaun Zonas Propriedade Komunidade Nian no Propriedade Komunidade Nian

Esbofo lei ba rai fornese ba zona protesaun komunitaria no propriedade komunitaria,

inkuanto halo konsesaun ba differensia iha skala no atributo ba nee. Embora

Page 19: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

16

distinsaun iha konseito claro tebes haklaken iha lei ba rai,tau konseito iha pratika sei

sai aspeito neebe defisil tebes ba implementasaun lei. Assuntos hanesan se los maka

‘’komunidade’’ saida deit maka bele no labele kualifika sai habesan’’propriedade

komunitario’’ no’’ zona protesaun komunitaria’’ no se maka deside assuntos nee sai

hanesan pontus kontensiozo. In kondisaun neebe kapasidade estado nia limitado, iha

risko katak rejime estabelese atu implementa kapitulo V sei rezulta disapropriasaun ba

komunidade tradisional.

1. Definisaun kona-ba komunidade ida

Projetu Lei Rai la defini komunidade ida ba propózitus Kapítulu V nian. Opsaun sira ba definisaun komunidade inklui:

(a) Definisaun luan ida (hanesan iha Moçambique). Pur ezemplu, Lei Rai 1997

Moçambique nian fo definisaun tuir mai:

Komunidade nudar klibur familia ida no ema sira nebé iha interese hamutuk kona-ba

rai hela fatin, rai ba to’os no natar, rai nebé ema kuda ka la kuda ai-han ruma, ai-

laran sira, fatin sira nebé relevante tuir kultura, áreas nebé iha signifikánsia ritual,

fatin hein balada ba, be-moris sira, áreas ba expansasaun ka áreas ho rekursu

natural sira nebé pertense ba populasaun tomak no presiza tebe-tebes ba sira-nia

subsisténsia.

(b) Definisaun ida limitadu ba grupu Kostumeiro sira (hanesan iha Indonesia). Pur

ezemplu, Regulamentu Ministerial 5/1999 Indonesia nian kona-ba direitu Kostumeiro

sira ba propriedade komún (hak ulayat) defini lei Kostumeiro komunidade ida nudar:

Grupu ema ida nebé halibur iha estrutura lei Kostumeiro ida nudar membrus

hanesan ba komunidade legal ne’e liu husi hela fatin komunal ida ka liu husi

desendénsia.

(c) La iha definisaun ruma. Bainhira koalia ho forma estritu, implementasaun

Kapítulu V la eziji definisaun ida kona-ba komunidade tanba nia inklui definisaun sira

kona-ba zonas protesaun komunidade no propriedade komunidade nian.

Bainhira la iha definisaun ruma bele hamosu inserteza kona-ba ámbitu no aplikasaun

Kapítulu V. Definisaun luan ida sei reflete diversidade Timor-Leste nian, no evita

limites nebé la pretende halo kona-ba protesaun komunidade.20 Maiski grupu

Kostumeiro sira mak parte se sai foku Kapítulu V nian, maibé definisaun limitadu ida

bele hamosu konflitu ho ema sira nebé foin mai iha distritu Kostumeiro sira, no

prevene grupu sira hanesan agrikultores atu negosia hamutuk ho investidor sira husi

railiur. Lakon ou serteza hotu-hotu nebé mosu husi definisaun luan ida bele kontra-

balansu ho metodolojia preciso ida ba delimitasaun komunidade (haré tan iha kraik).

20

Definisaun kona-ba komunidade ida bele la limitadu ba área territorial ida nebé iha nível suco ka

nível kraik liu, nudar previstu ona iha Mozambique, tanba área Kostumeiro sira iha Timor Leste bele

luan liu baliza suco nian no dala-barak la-kontijiou.

Page 20: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

17

2. Hetan Estatutu legal nudar Propriedade Komunitária ka Zona Protesaun Komunitária

Regulamentu ne’e sei presija atu konfirma forma rekoñesimentu ba zona protesaun

komunitária ida, ka área propriedade komunidade nian ida. Opsaun sira ne’e hatama

rekoñesimentu tanba implikasaun automátiku lei nian, no rekoñesimentu liu husi

delimitasaun komunidade no/ka aprovasaun administrativu.

(a) Rekoñesimentu liu husi implikasaun automátiku lei fo estatutu legal ba zona

protesaun komunitária ida ka área propriedade komún ida antes prosesu delimitasaun

ka aprovasaun administrativu. Pur ezemplu, Lei Rai 1997 Moçambique nian prevé

katak bainhira la iha títulu ida nebé Servisus Kadastre Públiku hasai sei la prejudika

direitu ba utilizasaun rai no benefísiu nebé komunidade ida hetan liu husi okupasaun

tuir prátika Kostumeiro sira (arts. 12, 13).21

Rekoñesimentu tanba implikasaun automátiku lei evita prejuízu potensiál ba direitus

komunidade nian bainhira atividade ekonómika akontese molok halo delimitasaun ba

zona propriedade komunidade ka área propriedade komunidade nian. Nia mos evita

posibilidade katak delimitasaun komunidade sei la akontese ho forma oportunu.

(b) Rekoñesimentu tanba delimitasaun komunidade no/ka aprovasaun administrativu

fo estatutu legal ba zona propriedade komunidade ida ka área propriedade

komunidade ida bainhira halo ona demarkasaun ba rai ne’e no rejista didiak ona

detalles komunidade nian.

Rekoñesimentu tanba delimitasaun komunidade hamenus posibilidade atu atividade

ekonómika sira terseira parte nian sei hahú sein koñesimentu katak área nebé refere ba

hatama propriedade komunidade nian ka zona protesaun komunitária ida.

Rekoñesimentu tanba implikasaun automátiku lei bele kombina ho prosedimentus ba

delimitasaun komunidade no/ka aprovasaun administrativa.22

Opsaun ida ne’e iha

vantajen atu evita prejuízu ba komunidade ida nebé seidauk submete ba delimitasaun

ka aprovasaun, enkuantu fo mos serteza legal (kepastian hukum) liu husi prosesu

delimitasaun ka aprovasaun ida.

3. Periodu Tempu no Prova ba Propriedade Komunitária ka Zona Protesaun Komunitária

Iha risku ida katak atividade ekonómika terseira parte nian, ka dezenvolviemtnu ba

finalidade públiku nian iha rai estadu nian, sei akontese iha área rural sira molok

identifikasaun ba zona protesaun komunitária ida ka área propriedade komunidade

nian ida. Estatutu legal atividade ekonómika ida nian ka dezenvolvimentu ba

finalidade públiku nian bele afetadu se la kumpri obrigasoens atu fo protesaun tuir

21

Haré mos Artigu 9 Regulamentu Lei Rai 1998 Moçambique nian. 22

Pur ezemplu, Akta Inkorporasaun Grupu Rai /Land Groups Incorporation Act 1974 Papua Nova

Giné nian permiti Arkivista atu lakohi rejista grupu rai inkorporadu ida se nia la satisfeitu katak

karaterístikas grupu nian provizóriu nuné, la klaru ka duvidozu katak grupu ne’e la iha natureza

korporasaun nian (s 5).

Page 21: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

18

Kapítulu V tanba seidauk identifika ho forma oportunu (tepat waktu) propriedade

komunidade ka zona protesaun komunitária. Importante ba serteza investimentu nian

katak regulamentu ba implementasaun ba Kapítulu V hari prosedimentu sólidu ba

identifikasaun propriedade komunidade no zona protesaun komunitárias ho forma

oportunu.

Opsaun regulatóriu potensial sira nudar resposta mak hanesan:

Prezunsaun ida katak rai hotu-hotu nebé hela iha limite vila/sidade ida nian

tama iha zona protesaun komunitária ida laran eseptu prova kontráriu.

Rekizitu ida katak atividade ekonómika hotu-hotu Terseira parte nian iha

limiti vila/sidade nia liur, ka dezenvolvimentu iha rai estadu nian, tenki

presede ho zona protesaun komunitária no prosesu delimitasaun propriedade

komunitária ida.

Ezisténsia zona protesaun komunitária ida la afeta direitus ba propriedade imóvel. Nia

impulsiona deit obrigasaun protetivu sira nebé relasiona ho konsultasaun,

sustentabilidade no la-iha -diskriminasaun. Prezunsaun ida la nesesariamente

inkonsistente ho Konstituisaun Timor-Leste nian, inkluzive provizaun katak rekursus

rai-leten nian, rai-okos... ne’ebé importante ba ekonomia, ne’e Estadu nia

propriedade... (Artigu 139). Prezunsaun ne’e iha konsekuénsias iha termus obrigasaun

Estadu nian atu fo protesaun, no la’os iha termus direitus ba rai ka rekursus naturais.

Rekizitus obrigatóriu sira ba delimitasaun atu halo uluk atividade ekonómika terseira

parte nian, ka propózitu públiku nebé dezenvolve iha rai estadu nian, bele halo efeitu

hanesan ho aproximasaun prezuntivo ida, ho kondisaun katak obrigasaun atu prova

faktu la monu ba aplikantes hanesan komunidade. Rekizitus obrigatórius delimitasaun

nian bele limitadu ba áreas nebé submete ba dezenvolvimentu, ho regulamentu loke

hela posibilidade ba propriedade komunidade ka zona protesaun komunitária luan liu

ida.

Iha prátika parese atu halo tuir obrigasoens fo protesaun bazeadu ba Kapítulu V sei

depende ba perguntas sira (1) sansaun no ezekusaun, no (2) kapasidade institusional,

aseitasaun no rekursus, em vez de formulasaun akurat ba impulsionador sira ba

propriedade komunidade nian ka delimitasaun zona protesaun komunitária. Presija

delimitasaun opportuna tem aseitavel husi Ajénsias relevantes hotu-hotu governu nian

se hakarak implementa Kapítulu V fo forma efikáz. Iha kontesto implementasun atual,

sansaun no ezekusaun no kapasidade institutional ministerio da justisa, no em

partikular DNTPC, hanesan mos koordenasaun entre ministerial no presija tebes

supporta atu haforsa implementasaun neebe effetivo

Dokumentu ida ne’e aprova kombinasaun prezuntivo no rekizitu prosedimentu sira ba

delimitasaun ba propriedade komunidade nian no zona protesaun komunitárias iha

kontextu atividade ekonómika terseira parte nian ka dezenvolvimentu ba objetivu

públiku nian. Nia sujere programa ida nebé tau alvu ba aumenta sensibilidade no

treinamentu hodi inkopera mekanismo delimitasaun tama ba prosedimentu governo

nian ba investimentu no dezenvolvimentu ba propózitu públiku nian.Treinamento no

kapasitasaun ba organizasaun sosiedade sivil hodi halo sira nia papel hanesan

intermediario entre governo no komunidade partikularmente sai importante tebes.

Page 22: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

19

4. Elijibilidade atu aplika ba Protesaun Komunitária ka Delimitasaun Propriedade Komunitária.

Maiski regulamentu bele permiti delimitasaun obrigatóriu atu halo antes atividade

ekonómika terseira parte nian ka dezenvolvimentus ba propózitu públiku nian, maibé

nia tenki defini mos elijibilidade atu husu delimitasaun rasik. Em jeral, opsaun sira

inklui rekerimentu husi komunidade ida, ka DNTPSC. Tanba ne’e regulamentu bele

deklara katak:

Rekerimentu sira ba delimitasaun zona protesaun komunitária ida ka área

propriedade komunidade nian ida sei halo husi komunidade,, ka Direcção Nacional

de Terras, Propriedades e Serviços Cadastrais mak sei halo.

Regulamentu ne’e bele mos hatama referénsia ba rekerimentu ne’e husi "parte

interesadu ruma", atu permiti organizasaun sosiedade sivil ou investidores sira atua

hodi naran komunidade rai-nain ida nian. Opsaun ida ne’e bele la nesesáriu tanba

organizasaun sosiedade sivil bele fo konsellu ho tulun komunidade ida atu hato’o ni-

nia rekerimentu rasik. Aplikasaun ida so bele halo wainhira komunidade

konkordansia ba aplikasaun refere.

5. Prioritizasaun ba áreas delimitasaun nian.

Prioritizasaun ba areas ba delimitasaun zona protesaun komunitária or propriedade

komunidade nian bele útil atu evita sobre-karrega kapasidade institusional, enkuantu

satisfáz mos ezijénsias atual sira ba atividade ekonómika terseira parte nian iha áreas

balun. Opaun sira inklui prioritizasaun:

(a) Bazedu ba rekerimentu husi komunidade ida;

(b) Iha limiti vila/sidade ida nia liur iha nebé Estadu ka investidor ida hakarak hahú

atividade ekonómika foun ka projetu ka planu dezenvolvimentu sira; ka23

(c) Iha limiti vila/sidade nia liur iha nebé iha konflitus kona-ba baliza rai nian.

Haluan prioritizasaun ba delimitasaun komunidade nian ba áreas iha nebé ezisti

konflitus, hanesan iha kazu Moçambique nian, bele la apropriadu tanba poténsia iha

Timor-leste ba konflitu entre komunidade balun neebe kauza ou agravado husi

proseso delimitasaun komunitaria. Atu fo prioritizasaun ba delimitasaun bazeadu ba

rekerimentu, ka ba áreas nebé antisipa tiha ba dezenvolvimentu, sei permiti DNTPSC

no atór relevante sira seluk atu konsentra sira-nia rekursus no aumenta oportunidade

ba delimitasaun à tempu. Sei iha nesesidade ba mekanizmus atu garante transparénsia,

konsultasaun no akontabilidade iha prosesu prioritizasaun.

6. Prosedimentus ba zona protesaun komunitária ka delimitasaun propriedade komunitária

Artigu 23 (4) esboso Lei Rai permiti iha sistema no prosesu demarkasaun ida ba zona

protesaun komunitária sira atu reguladu husi estatutu ketak ida. Ba konsiderasaun

konsisténsia nian, regulamentu ne’e bele konfirma katak prosedimentu delimitasaun

nian aplika ba zona protesaun komunitárias no mos propriedade komunidade nian,

23

Provizaun hanesan bele haré iha Aneksu Tékniku 1998 ba Regulamentus Lei Rai Mozambique nian.

Page 23: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

20

enkuantu tau iha konsiderasaun diferensa sira iha eskala no atributus zona protesaun

komunitária no propriedade komunidade nian.

Prosedimentu ba delimitasaun bele impulsionadu husi estadu ka komunidade, ka

inklui kombinasaun ida husi atores estadu no komunidade nian. Opsaun sira ne’e mak

hanesan

(a) Delimitasaun husi ajénsia Estadu nian ida. Pur ezemplu, Akta Rai Indíjena/Native

Lands Act Fiji nia eziji katak:

Komisaun Rai Indíjena (kompostu ho Ministru) sei determina rai nebé mak nudar

propriedade lejítimu no ereditáriu nain indíjena sira nian... Komisaun Rai Indíjena

sei determina baliza no lokalizasaun rai sira nebé reklama ona no mos naran

membrus komunidade nian nebé halo reklamasaun ne’e (s.12).

Iha Tanzania, Komisáriu Rai hasai sertifikadu rai suco nian ida ho forma preskritu ba

suco ida-ida nebé marka ona ni-nia baliza (s.7 Village Land Act 1999).

(b) Delimitasaun liu husi téknika partisipativu sira bazeadu iha komunidade. Pur

ezemplu, Aneksu Tékniku 1998 ba Regulamentus Lei Rai Moçambique nian defini

prosesu avaliasaun partisipativu ida, nebé defini nudar:

Halibur informasaun nebé komunidade lokal ida fo kona-ba: (a) ni-nia istória;

kultura no organizasaun sosiál; (b) utilizasaun rai no rekursus naturais seluk no

mekanizmus ba ni-nia jestaun; (c) okupasaun espasu; (d) dinámika sira populasaun

nian; (e) konflitu sira nebé bele mosu no mekanizmus atu rezolve sira... (Artigu 2

(6)).24

Aneksu Tékniku Moçambique nian mos hatama provizaun sira nebé relasiona ho:

Enkontru inisiál atu explika kona-ba propózitu no prosesu demarkasaun nian.

Akordu kona-ba selu kustus demarkasaun nian.

Preparasaun mapas utilizasaun no okupasaun rai komunidade nian, no

identifikasaun baliza sira ho komunidade viziñu sira.

Preparasaun mapa esbosu ida no relatóriu ho tulun asesór tékniku ida nebé iha

koñesimentu báziku kona-ba survey.

Aprezentasaun no aprovasaun ba mapa esbosu no relatóriu iha reuniaun nebé

involve komunidade, administrador lokal sira no saseluk sira husi komunidade

viziñu sira.

Verifikasaun ba mapa esbosu no relatóriu husi Direcção Terras e

Propriedades.

Survey husi Direcção Terras e Propriedades bazeadu ba mapa esbosu no

relatóriu.

Hatama iha Kadastre Rai Nasional.25

24

Iha Timor Leste definisaun avaliasaun partisipativu bele hatama halibur informasaun relasionadu ho

áreas interese komún (ne’e katak zona protesaun komunitária ica) no áreas utilizasaun hamutuk no

fahe-ba-malu (ne’e katak propriedade komunidade nian). 25

Haré arts. 5-13, Aneksu Tékniku 1998 ba Regulamentus Lei Rai Moçambique nian.

Page 24: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

21

Iha Indonesia, Ministru Estadu ba Asuntus Rai/Xefe Ajénsia Rai Nasional ni-nia

Regulamentu No. 5 1999 nian kona-ba rai ulayat prevé katak realizasaun direitus

komunidade nian ba rai kostumeiro sei halo tuir lei kustomeiro komunidade nian tuir

regulamento legal ba area neebe preokupado (Artigu 2).

Delimitasaun komunidade labele limitadu ba identifikasaun baliza kadastral deit.

Vantajen delimitasaun komunidade liu husi avaliasaun partisipativu mak katak nia

suporta Estadu ni-nia obrigasaun legal atu promove sustentabilidade ambiental no

sósiu-kultural iha utilizasaun rekursus naturais no meios vida moris komunidade lokal

ida-idak nian (Artigu 22, Lei Rai). Avaliasaun partisipativu mos permiti halo

identifikasaun área esensial sira ba seguransa ai-han no sustentabilidade kultural,

enkuantu fasilita mekanizmus ba parsearias ihanebé apropriadu ho investidor sira husi

rail liur.

Sei iha nesesidade ida ba programa treinamentu diak ida, apoiu no aumenta

kumpriendesaun se regulamentu ne’e adopta téknikas delimitasaun partisipativu.

Karik opsaun diak liu mak delimitasaun partisipativu husi pesoal DNTPSC nian nebé

treinadu hetan rekursus, no atua hamutuk ho programa Ita Nia Rai ou ho programa

neebe hanesan. Proseso mos bele inklui organizasaun sosiedade sivil neebe treinado

ona iha proseso partisipatorio ho papel fasilitador ba komunidade.

7. Distingi entre Propriedade Komunitária no Zonas Propriedade Komunitária

Distinsaun entre propriedade komunidade nian no zona protesaun komunitária sira sei

sai aspetu ida susar liu atu implementa Kapítulu V. Ámbitu áreas nebé tenki tama iha

definisaun ba propriedade komunidade nian sei afetadu husi forsa mekanizmus

protesaun nian nebé relasiona ho zona protesaun komunitária sira. Koalia em jeral,

bainhira salva-guarda sira nebé aplika ba zona protesaun komunitária ida monus

nesesidade atu iha definisaun luan ida ba propriedade komunidade.

Kapítulu V elabora definisaun ba propriedade komunitaria nian no zona protesaun

komunitária sira. Zona protesaun komunitária sira engloba áreas interese hamutuk sira

ba komunidade ida. Propriedade komunidade nian rekere utilizasaun hamutuk no

fahe-ba-malu, no organiza tuir prátika no kostumi lokal sira. Kapítulu V la fo lista ida

kona-ba áreas nebé bele tama iha definisaun propriedade komunitaria nian.

Opsaun sira atu halo tan distinsaun entre zona protesaun komunitária sira no

propriedade komunidade nian mak hanesan:

La iha tan elaborasaun atu mantein natureza fleksivel no inkluzivu definisaun

sira nian iha Kapítulu V.

Lista indikativu ida kona-ba tipu áreas nebé bele tama iha definisaun kona-ba

propriedade komunidade nian. Hanesan ezemplu, regulamentu bele dehan

katak:

Page 25: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

22

Areas propriedade komunidade nian bele inklui, maibé la nesesáriamente limitadu

ba, áreas utilizasaun komún no hamutuk tuir mai nebé organiza tuir prátika no

kostumi lokal sira:

Rai nebé uza ba hein balada.

Área ai-laran sira nebé uza ba tesi-ai no produtus ai-laran nebé la’os

madeira.

Areas nebé uza ba agrikultura muda-ba-mai/lere-no-sunu toos (inklui áreas

agrikultura nebé la kuda ai-han ruma).

Lagoa no mota sira nebé uza ba kaer-ikan no akuakultura.

Bee matan sira nebé uza ba bee-hemu ka irrigasaun (inklui áreas kaptasaun).

Àreas rate nian no fatin sira seluk ho importánsia ritual.

Lista indikativu ida kona-ba área potensiál sira propriedade komunitaria nian sei hadia

entendimentu no serteza iha relasaun ho distinsaun entre propriedade komunidade

nian no zona protesaun komunitária sira iha Kapítulu V. Importante tebe-tebes atu

halo konsulta tarjeto seluk tan atu koko distinsaun entre propriedade komunidade nian

zona protesaun komunitária sira iha ambiente lokal oi-oin.

8. Delimitasaun komunidade jestaun konflitos no rejolusaun

Regulamentu ne’e bele defini mekanizmus atu maneja konflitu nebé mosu husi

rekoñesimentu zona protesaun komunitária ka propriedade komunidade nian. Ne’e

bele inklui identifikasaun áreas nebé iha disputa laran no mekanizmus rezolusaun

konflitu lokal liu husi téknikas delimitasaun partisipativu. Opsaun ida mak katak

regulamentu ne’e prevé katak áreas nebé iha disputa laran labele submete ba

delimitasaun kadastral. Hanesan ezemplu, reformas ikus liu ba Akta Rai Papua Nova

Giné nian permiti halo survey no rejistu ba baliza grupu rai nebé inkorporadu ihanebé

la ezisti disputa kona-ba baliza sira ne’e (hafoin periodu notifikasaun ida). Área sira

nebé la iha disputa deit mak sei sai objetu atribuisaun direitus rai ba terseiru parte.

Nuné mos, ka nudar alternativu ida, regulamentu ne’e bele estabelese

diskresionariedade regulamentar ida atu la kontinua halo delimitasaun zona protesaun

komunitária ka propriedade komunidade nian iha nebé delimitasaun sei hamosu ka

agrava liu tan konflitu sosial nebé labele justifika. Desizaun atu la kontinua halo

delimitasaun Direcção Nacional de Terras e Propriedades e dos Serviços Cadastrais

mak bele foti. Bele halo rekursu ba desizaun ne’e, ka kazu kontráriu submete ba

revizaun. Desijaun hotu halo husi DNTPC bele halo rekurso ba Ministerio da justisa.

Ho forma alternativu, regulamentu ne’e bele prevé katak parte sira nebé involvidu iha

disputa ida, iha área ida ba delimitasaun komunidade, sei offerta mediasaun no iha

konsulta ho DNTPSC kona-ba mediador ida, no se mediador ne’e sertifika katak

mediasaun la hetan susesu, maka parte involvidu sira bele hili atu lori disputa ne’e ba

Tribunal ida iha loron 90 laran husi loron sertifikasaun nian. Hafoin hetan tiha

rezolusaun husi Tribunal ida área ne’e bele kontinua halo delimitasaun. Hare ba

limitasaun kapasidade iha parte tribunal, relevantes no fleksivel mekanismo

rezolusaun disputas hanesan mediasaun sai krusial tebes hodi reduz numero kazu

neebe refere ba tribunal. Neste momento iha limitasaun ba kapasidade mediasaun

independente iha Timor-Leste, entao nee presija tebes dezenvolve.

Page 26: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

23

Poténsia ba konflitu tanba delimitasaun komunidade iha fatin balun iha Timor-Leste

a’as, no tanba ne’e mak apropriadu atu prevé desizaun sira atu la lao-ba-oin bainhira

delimitasaun hamosu, ka bele hamosu, konflitu komunidade. Karik estatutu legal zona

protesaun komunitária ida nian ka área propriedade komunidade nian mosu tanba

implikasaun automátiku husi lei, maka faktu katak delimitasaun la kontinua sei la

afeta direitus komunidade nian nebé mosu iha Kapítulu V esbosu Lei Rai nian.

9. Identifikasaun Membrus Komunidade

Modelu komparativu sira la hanesan iha relasaun ho identifikasaun membrus

komunidade ba propózitu sira Kapítulu V nian. Regulamentus rai Moçambique nian la

presiza preparasaun lista membrus komunidade ida. Jurisdisaun sira seluk - hanesan

Afrika-du-Sul, Papua Nove Giné no Fiji – presiza lista membrus ida nudar parte husi

koñesimentu komunidade no prosesu delimitasaun nian.26

Komunidade sira rasik bele

determina membrus komunidade nian, ka liu husi regulamentus afiliasaun nian nebée

preskreve ona.

Iha kontekstu Timor-Leste membro komunidade em partikular bele sai deficil atu

determina iha kazu balun tamba mudansa ho forsa durante governasaun portuguese no

indonesia rezulta iha komunidade balun komposto husi ema no differensa

backgrounds ba affiliasaun. Se kuando iha regulamento affiliasaun neebe preskreve,

presija reflete legado relokasaun ou risko ba divisaun komunidade.

Bainhira estabelese ona, vantajen lista afiliasaun nian mak katak nia hakuran poténsia

ba konflitu kona-ba elijibilidade afiliasaun nian, partikularmente iha kontextu

proposta atividade ekonómika terseira parte nian. Desvantajen mak katak nia presiza

grau kapasidade institusional ida, atu fasilita preparasaun no atualizasaun, no iha

poténsia atu kristaliza konflitu naruk kona ba membro no estatuto iha grupo ida nia

laran iha maneira neebe bele haketak membro balun.

Alternativu ida - ka suplementu - ba lista membrus mak preparasaun no manutensaun

jeneolojia (hanesan iha fatin balun Papua Nova Giné nian). Preparasaun liña

desendénsia ne’e, em vez de lista membrus nian ida, apropriadu liu ba Timor-Leste

tanba poténsia ba konflitu tanba afiliasun komunidade, no rekizitus kapasidade atu

dezenvolve no mantein lista membrus. Preparasaun liña desendénsia sei presiza

programa sustentadu treinamentu no kapasitasaun, provavelmente liu ho baze iha

parsearia entre DNTPSC no grupu lokal sira nebé ho forma relasaun desendentes,

familia.

Tanba difikuldades DNTPSC nian atu alkansa komunidade sira iha fatin dok iha nível

aldeia,maka bele apropriadu ba regulamentu atu deklara deit katak delimitasaun ba

propriedade komunidade nian bele involve koleksaun ba etnografia no materia

geneolojiko. Se atu hahú halo mapeamentu jenealójiku ka lae tuir mai bele husik ba

konsulta foun no avaliasaun téknika ida tuir mai. Avaliasaun ne’e tenki inklui análize

konflitu ida.

26

Haré Lei Asosiasaun Propriedade Komunal/Communal Property Associations Act 1996 Repúblika

Áfrika du Sul nian (s 5).

Page 27: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

24

10. Poder Sira no Estatutu Legal Komunidade Ida Nian

Komunidade ida iha direitu atu sai nain ba propriedade komunidade nian. DNTPSC

sei hasai títulu nain ba propriedade komunidade iha naran komunidade lokal nian

(Artigu 25, esbosu Lei Rai). Lei rai la adopta aproximasaun asosiasaun Papua Nova

Giné no Afrika du Sul nian nebé hatama ona, aproximasaun neebe halao husi

organijasaun hanesan Community Land Trust iha Vanuatu, ou eis kolonia balun iha

afrika. Komunidade ida nebé enkaixa ho definisaun lei nian nudar entidade jurídiku

ida iha relasaun ho propriedade komunidade nian.

Opsaun sira ba definisaun kona-ba poder sira no estatutu legal komunidade ida nian

iha relasaun ho propriedade komunidade nian inklui:

La iha tan definisaun kona-ba poder no estatutu legal sira, tanba komunidade

mak nain propriedade imóvel nian ho direitu no estatutu sira iha Esboso

Kódigu Sivil.

Konfirmasaun katak komunidade nudar entidade legal ida, ba propózitus kaer

direito ba propriedade komunidade, ho poder sira nebé inklui kapasidade ida

atu halo kontratu no fo direitus ba propriedade komunidade nian tuir lei (nota

katak propriedade komunidade nian ne’e rasik inalienável/la bele foti).

Atu hasae serteza regulamentu ne’e bele konfirma katak:

Komunidade nudar entidade legal ida, ba propózitus kaer direitos ba propriedade

komunitária, ho susesaun perpetual/ perpetual succession no bele prosesa no la

prosesadu iha tribunal, halo kontratu nebé la’os kontratus atu fan propriedade

komunitária, no kazu kontráriu bele hetan, sosa, iha no goza propriedade móvel no

imóvel no bele transfere direitus ba propriedade móvel no imóvel eseptu liu husi

forma alienasaun propriedade komunitária.

Se komunidade ida sosa rai maka rai ne’e la sai propriedade komunidade nian eseptu

nia prienxe definisaun husi lei.

Atribuisaun direitus husi komunidade ida ba propriedade komunidade nian submete

ba prosedimentus no restrisaun sira nebé defini ona iha Parte IV iha kraik (kona-ba

atividade ekonómika terseira parte nian). Potensialmente, bele mos fo poder ba

komunidade sira atu administra rai iha zona protesaun komunitária ida tuir prátika no

kostume lokal sira, submete ba kondisaun sira nebé relasiona ho igualdade, la-iha-

diskriminasaun no sustentabilidade (haré tan Parte III iha kraik).

Regulamentu ne’e bele estabelese provizaun sira relasionadu ho responsabilidade

membrus komunidade nian iha kazu la iha kapasidade atu selu tusan sira nebé

komunidade ida submete ba iha relasaun ho propriedade komunidade nian. Opsaun

ida mak atu membrus la responsável ba tusan sira komunidade nian. Opsaun seluk ida

mak atu limita montante nebé atu selu husi membrus bainhira la konsege selu tusan

propriedade komunidade nian. Hanesan ezemplu, Akta Inkorporasaun Grupus Rai

Land Groups Incorporation Act 1974 Papua Nova Giné nian prevé katak:

Page 28: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

25

Responsabilidade membru ida nian ba falido limitado ba montante husi ni-nia

interese iha propriedade ne’e no montante hotu-hotu nebé peretense ba nia (s. 17).

III. Governansa Rai Komunidade Nian

Lei rai prevé katak iha zona protesaun komunitária sira Estadu iha responsabilidade

atu:

a. Garante katak prátikaKostumeiro hotu-hotu tuir Konstituisaun no

partisipativu, la-diskriminativu no respeita igualdade jéneru;

b. Promove sustentabilidade ambiental no sósiu-kultural iha utilizasaun

rekursus naturais no Meios vida moris komunidade lokal ida-idak nian;

no

c. Proteje propriedade imóvel komunidade nian husi espekulasaun bens

imobiliárius (Artigu 22).

Prinsípius no prosedimentus atu permiti Estadu atu kumpri ni-nia obrigasaun sira atu

proteje iha relasaun ho zona protesaun komunitária sira presija tebes inklui/hatama iha

regulamento balun.

1. Direitus Legais Nain Individual Propriedade Imóvel iha Zona Protesaun Komunitária

Opsaun ida mak atu husik direitus proprietárius propriedade imóvel nian ba provizaun

jeral Kódigu Sivil nian. Opsaun seluk ida mak atu konfirma katak nain individual sira

rai nian iha zona protesaun komunitária ida iha direitus asesu no exkluzaun iha

relasaun to sira-nia propriedade. Hanesan ezemplu, Regulamentus Lei Rai 1998

Moçambique nian prevé direitus proprietáriu nian ba propriedade imóvel, inkluzive

sira nebé hetan liu husi posesaun, atu iha direitu:

a) atu defende sira-nia direitus, tuir lei, hasoru invazaun ruma husi ema seluk ida;

b) atu iha asesu ba sira-nia rai-baluk no ba rekursus be’e públiku nian liu husi rai-

baluk sira nebé besik, no atu kria instrumento ida bele kesi metin direito no

obrigasaun relasiona ho nain ou posse ba rai nebé presiza ba propózitu ida ne’e.

Tipu provizaun ida ne’e sei klarifika katak nain individual sira propriedade imóvel

nian iha direitu veto ba atividade ekonómika terseiru parte nian iha sira-nia rai.

Versaun adaptadu ida ba provizaun ne’e bele serve mos atu proteje direitus asesu

Kostumeiro nian husi restrisoens ka bandu sira nebé nain individual sira deklara iha

zona protesaun komunitária ida.

2. Akizisaun nudar Proprietáriu ho Baze iha Spesial Ujukapiaun iha Zona Protesaun Komunitária

Distritu rural barak iha Timor-Leste iha ema barak tebe-tebes nebé muda fatin mak

hela iha "rai komunidade nian" husi grupuKostumeiro ida. Balun okupa rai ho baze

iha tipu usufrutuáriu ka akordu "nao-transferabilidade". Sira seluk okupa rai durante

periodu deslokasaun nebé rungu-ranga iha tempu Indonézia nian, nebé la hetan

Page 29: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

26

akordu husi grupu Kostumeiro lokal. Esforsu hotu-hotu husi ema sira nebé muda-fatin

ne’e atu reklamasaun apropriasaun/kepemilikan ba rai kostumeiro iha zona protesaun

komunitária ida, partikularmente iha sentidu direitu atu faan rai ne’e, parese bele

hamosu konflitu ho grupu rai-nain kostumeiro sira.

Determinasaun kona-ba proprietáriu mos sei komplikadu tanba susar halo distinsaun

sira entre ema sira nebé hetan posesaun liu husi akordu ho rai-nainKostumeiro (no

tanba ne’e la iha direitu ba apropriasaun/kepemilikan), no ema sira nebé hetan "ho

forma kontráriu" (ne’e katak la iha akordu) no elijível atu hetan rekoñesimentu nudar

nain tuir lei rai.

Bele ka lae implementasaun Kapítulu V limita ka modifika direitus ba rai iha zona

protesaun komunitária ida, partikularmente kona-ba atu minimiza risku konflitu se

ema sira nebé muda-fatin buka atu sai ba rai ne’e? Artigu 24 lei rai dehan katak:

Bainhira klassifika rai ida hanesan Zona Protesaun Komunitaria, ida ne’e sei la afecta

ba nain ba rai particular, ema colectiva ka Estado nian ne’ebe localiza iha ne’eba, no

mos direito ba sira nain rasik, mesmo ke ho limitasaun ne’ebe dadaun tuir regime ba

protesaun.

Se implementasaun Kapítulu V hola forma lei Parlamentar ida, entaun nia sei amenda

artigu 24 ba too inkonsisténsia ruma nian.

Opsaun ida la’os atu limita reklamasaun ba rai iha zona protesaun komunitária ida ho

baze ujukapiaun spesial. Sira nebé prienxe kritériu iha lei rai sei sai nain ho direitus

nebé Kódigu Sívil defini ona. Opsaun seluk ida mak atu adapta 15 (1) Regulamentus

Lei Rai Moçambique nian, nebé trata situasaun hanesan ne’e:

"fahe rai iha zona protesaun komunitária ida ba propózitus atu rekoñese nain ema

ida nian ho baze iha ujukapiaun special sei akontese deit hafoin halo tiha konsulta ho

komunidade lokal."

Tipu provizaun ida ne’e sei tulun satisfaz estadu ni-nia obrigasaun atu promove Meios

vida moris komunidade lokal ida-ida nian, no atu proteje propriedade imóvel iha

komunidade ida "husi espekulasaun bens imobiliárius" (Artigu 22, esbosu Lei Rai).

3. Restrisoens ba Apropriasaun Propriedade Imóvel Iha Zona Protesaun Komunitária

Bele iha inserteza relasionadu ho ezersísiu direitus ba propriedade imóvel iha zona

protesaun komunitária ida, partikularmente hodi tau iha konsiderasaun obrigasaun atu

fo protesaun no kondisaun sira Kapítulu V nian. Nudar temi tiha ona, opsaun ida mak

atu husik nain sira propriedade imóvel nian atu aplika sira-nia direitus tuir Kódigu

Sivíl. Seluk ida tan mak atu adapta s. 29 (2) husi Akta Rai Suco / Village Land Act

1999 Tanzania nian:

Direitus ba propriedade imóvel iha zona protesaun komunitária ida sei submete ba

kondisaun sira nebé implika, inklui obrigasaun sira atu involve iha prátikas

Page 30: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

27

agrikultura sustentável, atu halo tuir prátika lokal no kostumi sira bazeadu ba lei, no

atu mantein no asegura markador baliza sira (s. 29 (2)).

Tipu provizaun ida ne’e sei tulun satisfáz estadu ni-nia obrigasaun atu promove

prátika ambiental sustentável sira no prátika la-diskriminativu sira.

Opsaun seluk ida tan mak atu adapta s. 26 husi Akta Rai Tribu /Tribal Land Act

Botswana nian:

Direitus ba propriedade imóvel iha zona protesaun komunitária ida sei labele

transfere ba ema seluk ida liu husi hahalok voluntáriu ruma ema sira ne’e ka ni-nia

ajente, ka ema sira seluk nebé atua hodi ni-nia naran nebé iha kontrole ba ni-nia

propriedade, bainhira la iha konsentimentu eskritu husi DNTPSC.

Tipu provizaun ida ne’e bele tulun satisfáz estadu ni-nia obrigasaun atu prevene

espekulasaun bens imobiliárius iha zona protesaun komunitária ida. Maibé, ne’e sei

presiza reforsu makás ba rekursu finanseiru no kapasidade DNTPSC nian, no

akompañamentu kontabilidade no mekanizmus transparénsia nia. Bele prefere liu atu

limita salvaguarda sira hasoru konflitu komunidade, nebé mosu husi faan direitus

proprietáriu nian iha zona protesaun komunitária nia, ba rekizitus nebé (1) konsulta

komunitária halo antes rejistu direitus proprietáriu nian ho baze iha special

Ujukapiaun iha zona protesaun komunitária ida, no (2) ema sira nebé kaer direitu

propriedade imóvel iha zona protesaun komunitária ida sei halo tuir prátika no

kostumi lokal sira bazeia ba lei.

4. Estatutu legal Direitus Kostumerio ba Propriedade Imóvel iha Zona Protesaun Komunitária ka Área Propriedade Komún ida

Iha direitus ba propriedade imóvel lubuk ida iha zona protesaun komunitária ida nebé

la satisfáz kritériu ba posse iha esbosu Lei Rai. Direitu sira ne’e mak hanesan direitus

asesu nian, okupasaun, utilizasaun no exkluzaun. Sira bele inklui direitus ho natureza

ritual ida, nebé bele inklui autoridade atu foti desizaun kona-ba utilizasaun no

alokasaun rai no rekursus naturais. Tipikamente natureza direitus kustumarius iha

zona protesaun komunitária ida varia tuir estatutu ema nebé kaer direitu nian, nebé

bai-bain determina liu husi relasaun besik ho fonte autoridade kostumeiro nian.

Opsaun ida iha relasaun ho direitu kostumeiro sira mak atu limita rekoñesimentu legal

ba direitus nebé prienxe kritériu ba posesaun no special adverse possession iha lei rai

no Kódigu Sivíl. Opsaun seluk ida mak atu deklara katak:

Direitus ba propriedades imóvel nebé hetan tuir prátika no kostumi lokal sira, iha

zona protesaun komunitária ida ka área propriedade komunidade, sei válidu eseptu

nudar previstas ona iha lei.

Atu evita inserteza no proteji Meios vida moris lokal sira, importante atu rekoñese

tipu oi-oin direitu kostumeiro sira iha zona protesaun komunitária ou área propriedade

komunidade nian ida, ho kondisaun katak direitus ne’e konsistente ho Konstituisaun

no ho direitus ba propriedade imóvel sira nebé lei rai rekoñese. Importante mos atu

rekoñese direitu kostumeiro sira loron aban-bainrua nian, nebé bele la rejistadu iha

Page 31: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

28

kadastre rai nasional, inkluzive sira nebé hetan liu husi eransa ka donativu

kustumariu.

5. Estatutu Rai Estadu Nian iha Zona Propriedade Komunidade Ida

Esbosu Lei Rai prevé ezisténsia rai estadu nian iha zona propriedade komunidade. Iha

risku konflitu ida se identifikasaun rai estadu nian sobrepostu/tumpang-tindih ho

persepsaun komunidade nian kona-ba propriedade komunidade nian ka autoridade.

Iha konflitu lokal lubuk ida iha Timor-Leste nebé involve reklamasaun ba rai estadu

nian, ka fo direitus ba rai estadu nian.

Esbosu Lei Rai defini rai estadu nian nebé inklu rai nebé adminsitrasaun públika

Portugal nian uza to’o 7 Dezembru 1975 no administrasaun Indonezia nian to’o 19

Outubru 1999, nebé pertense ba Estatu ida-ida iha Timor-Leste laran. Definisaun ne’e

presiza utilizasaun rai husi administrasaun Portugal ka Indonezia nian, la’os deit akta

kartográfiku kona-ba reklamasaun rai liu husi, Hanesan ezemplu, Carte de Lei

(Portugal) ka nosaun kona-ba direitu kontrola estadu nian (Indonézia).

Maiski definisaun ne’e la engloba rai hotu-hotu nebé administrasaun Portugal ka

Indonesia reklama, tanba rekizitu utilizasaun nian, maibé definisaun kona-ba rai

estadu nian parese sei iha konflitu ho persepsaun balun komunidade nian no

reklamasaun sira nebé relasiona ho rai komunidade nian. Importante atu fo insentivu

no sansaun sira ba governu atu identifika no marka rai estadu nian, atu minimiza

poténsia ba konflitu no inserteza. Opsaun sira nebé propoin ba diskusaun iha leten

inklui prezunsaun sira nebé relasiona ho zona protesaun komunitária sira, no rekizitus

atu marka rai estadu nian nudar zona protesaun komunitária ka delimitasaun

propriedade komunidade nian.

Esbosu Lei Rai ne’e permiti rai estadu nian atu ezisti iha zona protesaun komunitária

ida. Nia mos presiza konsulta komunitária atu presede atividade ekonómika terseiru

parte nian iha zona protesaun komunitária ida. Ne’e hatudu posibilidade atu adapta

Artigu 13 (3) Lei Rai 1997 Moçambique nian, ho sentidu jeral katak:

Iha zona protesaun komunitária ida konsesaun direitus ba terseiru parte iha área ida

rai estadu nian sei hatama deklarasaun ida husi autoridade administrativu lokal sira,

nebé halo hafoin konsulta ho komunidade sira, ho objetivu atu konfirma katak área

ne’e la iha ema hela ba.

Iha kontekstu Timor-Leste, presija tebes aumenta konseito hodi inklui konfirmasaun

katak area sira maka rekursos primaria ba meios vida moris ba komunidade lokal;

mesmo sei laiha okupantes.

Abordajen alternativu ida mak atu prepara kompensasaun bainhira identifikasaun rai

estadu nian iha zona protesaun komunitária ida afeta direitu lokal ka

direituKostumeiro sira utilizasaun nian. Kompensasaun de facto ida hanesan ne’e

funsiona iha Indonesia. Ezemplu seluk aprezenta iha Akta Rai Tribu Botswana nian

(s. 33), nebé prevé selu kompensasaun ba ema sira nebé kaer direituKostumeiro ba rai

nebé fo ona ba Estadu ba objetivu públiku sira. Banku Mundial ni-nia diretrizes kona-

Page 32: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

29

ba Reestabelesimentu involuntáriu mos defini provizaun kompriensivu relasiona ho

asisténsia ba reestabelesimentu.27

Rekizitu Moçambique nian ba direitu nebé atu fo ba rai estadu nian se área ne’e

sertifikadu nudar la iha okupante simples liu no fásil liu atu administra du ke modelu

kompensasaun Indonézia ka Botswana nian. Iha parte seluk, ema bele abuza

abordajen Moçambique nian liu husi utilizasaun sertifikasaun pro forma husi atór sira

nebé iha interese ba sira’an rasik. Rai-nain no ofisiais sira nebé hatene didiak ona

sistema Indonézia nian sei adapta mos ho forma prontamente liu ba modelu

kompensasaun ne’e.

Sujere ona katak regulamentu ezekusaun ba Kapítulu V sei dirigida tuir meios ida

neebe katak sei la fo possibilidade ba deslokasaun populasaun husi ujo ba rai ba

rezidensial, ba propozito ekonomia no kultura tanba identifikasaun rai estadu nian iha

zona protesaun komunitária ida. Regulamentu ezekusaun bele adopta abordajen

Moçambique nian, ho akurasaun liu iha ni-nia liafuan no prosedimentus, no sansaun

makás liu sira ba partes nebé la kumpri rekizitus sertifikasaun nian.28

Se demarkasaun ba rai estado iha zona protesaun komunitaria iha realidade rezulta ba

akuizisaun ba direitos ou interese iha rai, implementasaun kuadro opsaun politika ba

kapitulo V bele fornese sistema kompensasaun and/ ou assisstensia ba meios ba vida

moris hodi garante katak ema neebe afeitado sei lahetan moris neebe att/ladiak tamba

deit deslokamento.

6. Autoridade atu Maneja Rai no Rekursus Naturais

Klarifikasaun autoridade ba jestaun rai no rekursus naturais importante atu garante

prátika sustentável, la-diskriminatóriu no protetivu sira iha zona protesaun

komunitária ida. Maiski nune’e rai-nain propriedade imóvel nian sei iha direitu bai-

bain no insidénsia pose rai tuir Kódigu Sivíl, inkluzive iha relasaun ho utilizasaun rai,

regulamentu seluk tan kona-ba prátikas utilizasaun rai bele nesesáriu atu implementa

provizoens Kapítulu V nian. Hanesan ezemplu, proibisaun kostumeiro sira iha Timor-

Leste – iha Tetum lulik ka tara bandu – dala ruma relasiona ho utilizasaun sustentável

rekursus bee, ai-laran tuan sira no áreas seluk nebé iha importánsia ambientál.

Opsaun ida mak atu prevé katak:

Jestaun rai no rekursus naturais iha zona protesaun komunitária ida, ka área

propriedade komunidade nian ida, sei halao tuir prátika no kostumi lokal sira, eseptu

nudar prevé ona iha lei.

Opsaun seluk ida mak atu adapta s. 8 husi Akta Rai Suco 1999/Village Land Act 1999

Tanzania nian:

27

Haré the World Bank, Operational Policy on Involuntary Resettlement OP 4.12 Involuntary

Resettlement, December 2001

http://wbln0018.worldbank.org/Institutional/Manuals/OpManual.nsf/toc2/CA2D01A4D1BDF5808525

6B19008197F6?OpenDocument 28

Haré ba katak Lei 1/2003 estabelese prosedimentus ba duni-sai okupante sira husi rai estadu nian.

Page 33: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

30

Jestaun rai no rekursus naturais iha zona protesaun komunitária ida, no área

propriedade komunidade nian ida, sei konsidera prinsípius dezenvolvimentu

sutentável nian, igualdade no la-iha-diskriminasaun no nesesidade atu konsulta ho

tau iha konsiderasauun vizaun sira autoridade lokal nian nebé iha jurisdisaun iha

zona protesaun komunitária ida ka area ho propriedade komún.

Timor-Leste tenki suporta karaterístikas sustentável ambientalmente nosaun

kostumeiro konaba lulik no tara bandu, nebé signifika katak referénsia direta ba

prátika no kostumi lokal sira eseptu nudar prevé ona iha lei, sei sai modelu ida

apropriadu liu du ke refere deit ba nesesidade atu "tau iha konsiderasaun vizaun sira

autoridade lokal nian."

7. Prinsipius La-Iha-Diskriminasaun no Igualdade

Regulamentu ne’e bele adopta liu tan provizaun sira nebé relasiona ho provizaun sira

la-iha-diskriminasaun no igualdade Kapítulu V nian. Opsaun ida mak atu adapta s.

3(2) husi Akta Rai Suco 1999 Tanzania nian:

Feto no mane sira iha direitus hanesan atu hetan, mantein, uza no trata iha direitus

ba propriedades imóvel iha zona protesaun komunitária ida (s 3(2)).

Opsaun seluk ida tan mak atu adapta Akta Asosiasoens Propriedade Komunal/

Communal Property Associations Act 1996 Repúblika Afrika du Sul nian, nebé

presiza hatama prinsípius nebé relasiona ho igualdade no la-iha-diskriminasaun iha

harí asosiasaun propriedade komunal ida (s 9). Iha Timor-Leste bele adapta rekizitu

ne’e ho referénsia ba jestaun propriedade komunidade nian (ezemplu; ne’e katak nia

tenki lao tuir prinsípius la-iha-diskriminasaun no kualidade igualdade nian).

8. Rezolusaun Disputa

Regulamentu ne’e bele defini prosedimentus rezolusaun disputa iha relasaun ho

propriedade komunidade nian ka zona protesaun komunitária ida. Opsaun ida mak

konfirma autoridade legal DNTPSC atu halo mediasaun ba disputa sira nebé relasiona

ho rai.29

DNTPSC iha programa mediasaun ida nebé relativamente hetan susesu iha

relasaun ho konflitu rai iha maioria, maiski la’os iha distritu hotu-hotu. Funsionáriu

sira DNTPSC nian simu ona treinamentu kona-ba téknikas mediasaun.

Opsaun seluk ida mak adopta modelu grupus ad hoc estadu, sosiedade sivil no saseluk

kostumeiro Indonézia nian atu involve’an iha rezolusaun konflitu lokalizadu

(ezemplu; ne’e katak liu husi prosesu Lembaga Kesaksian Hak Adat nian).

Modelu mediasaun DNTPSC nian permiti hatama estadu, sosiedade sivil no saseluk

kostumeiro sira ho baze ad hoc. Iha jeral Prefere liu atu konfirma aplikasaun husi

abordajen neebe ezistente du ke imping abordajen foun. Argumento nee ba

regulamentasaun katak , konfirma autoridade DNTPSC nian atu halo mediasaun, tuir

Lei 1/2003, iha zona protesaun komunitária ida.

29

Autoridade ne’e defini ona iha Lei 1/2003.

Page 34: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

31

Koalia em jeral, disputa sira nebé to’o ba iha DNTPSC submete ona ba esforsus atu

hetan rezolusaun liu husi mekanizmu kostumeiro sira. Parese xefe de aldeia no xefe de

suco mos involvidu ona. Importante katak regulamentu ne’e kria espasu legal ba

esforsu primeira instánsia atu rezolve disputa liu husi mekanizmu lokal ka

kustumariu. Hanesan ezemplu, regulamentu ne’e bele prevé katak:

Rezolusaun disputas nebé iha relasaun ho direitus ba propriedades imóvel, iha zona

protesaun komunitária ida ka área propriedade komunidade nian ida, sei halao tuir

prátika no kostumi lokal sira eseptu nudar prevé ona iha lei.

Iha Áfrika du Sul, tuir Akta Asosiasoens Propriedade Komunal RSA nian /RSA

Communal Property Associations Act 1996, Diretor-Jeral bele foti konsiliador ida

nebé parte involvidu sira iha disputa ida simu (s 10). Regulamentu ne’e bele mos

prevé katak DNTPSC bele foti mediador ida nebé parte involvidu sira iha disputa ida

simu, iha zona protesaun komunitária ida ka área propriedade komunidade nian ida,

ihanebé labele rezolve disputa ne’e tuir prátika no kostumi lokal sira.

Bele apropriadu atu harí organu espesialista ida atu halo arbritajen ka foti desizaun ida

ba disputa sira iha zona protesaun komunitária ida, se akontese katak mediasaun la

konsege hetan akordu. Orgaun ne’e iha kapasidade atu evita atrazu sira nebé asosiadu

ho sistema Tribunal jeral. Lalika temi tan, orgaun ba tesi-lia ketak ida sei presiza

treinamentu no rekursus natón.

IV. Atividade ekonómika no Konsulta komunitária

1. Obrigasoens atu Involve iha Konsulta komunitária

Esbosu Lei Rai deklara katak:

Atividade ekonómika hotu-hotu ne’ebe hala’o husi ema seluk iha Zona Protesaun

Komunitaria teinki hetan konsultasaun husi komunidade lokal molok hala’o (Artigu

23(3).

Lei ne’e la identifika parte nebé kaer obrigasaun iha relasaun ho konsulta

komunitária. Regulamentu implementasaun bele prevé katak Estadu iha obrigasaun

ida atu garante konsulta komunitária. Nia bele mos prevé katak terseira parte tenki

serbisu-hamutuk ho Estadu atu garante konsulta komunitária iha relasaun ho atividade

ekonómika terseira parte nian.

Lei ne’e mos la dehan buat ida kona-ba konsulta komunitária iha relasaun ho

dezenvolvimentus ba propózitu públiku nian iha rai estadu nian, ka fo direitus ba

propriedade komunidade nian. Opsaun ida mak la fo ka klarifika ámbitu rekizitu

konsulta nian. Iha kazu ne’e, atribuisaun direitus ba propriedade komunidade nian

submete ba prosedimentus nebé defini iha kraik, no atribuisaun direitus ba rai estadu

nian ba dezenvolvimentu ba propózitu públiku nian depende deit ba identifikasaun rai

estadu nian nebé defini ona iha leten. Rekizitu konsulta komunitária bele haluan tan

hodi aplika ba dezenvolvimentu ba propózitu privadu iha rai estadu nian.

Ho kondisaun katak konsulta sira sei halo lalais, prefere liu katak rekizitus konsulta

nian haluan tan ba propriedade komunidade nian, no dezenvolvimentu ba propózitu

Page 35: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

32

públiku iha rai estadu nian, atu minimiza risku mosu konflitu, enkuantu fo izensaun

ba dezenvolvimentu ba propózitu públiku eskala kiik sira hanesan hadia lurón ka

infraestrutura iha zona protesaun komunitária ida.

2. Prosedimentus ba Konsulta komunitária

Regulamentu ne’e bele defini prosedimentus no rekizitus ba konsulta komunitária.

Opsaun sira relasiona ho:

Fatin konsulta sira nian (ezemplu, presiza atu halao konsultasaun iha nível

aldeia nebé afetadu).

Kondisaun partisipativu sira ba konsulta komunitária (ezemplu, tau iha

konsiderasaun opiniaun feto sira, ema aleijadu sira, ho ema katuas-ferik sira-

nian).

Relatórius konsulta komunitária nian nebé aprova ona (ezemplu liu husi

asinatura saseluk sira komunidade nian no/ka ofisial sira governu lokal nian).

Konsekuénsia sira fallansu atu involve iha konsulta komunitária (ezemplu,

afeta ba direitus terseira parte nian).

Bazeadu ba provizaun hanesan iha regulamentus lei rai Moçambique nian, sujere atu

konsulta komunitária sira sei:

Halao iha suco no aldeia sira nebé afetadu;

Asegura partisipasaun no tau iha konsiderasaun hanoin membrus komunidade

hotu-hotu nebé afetadu, hanesan fetso sira, ema aleijadu sira no ema katuas-

ferik sira; no

Hetan rezultadu iha loron 120 laran ho relatóriu públiku ida kona-ba konsulta

komunitária.

3. Reprezentasaun Komunidade nian iha Konsultasaun komunitária

Iha Moçambique, relatoriu konsultasaun komunidade nian tengke asina husi

reprezentante komunidade entre ema nain 3 no 9 nebe mak eleitu husi komunidade

rasik. Iha kazus balun iha Moçambique, mosu tiha alegasoens abuzu poder husi

saseluk sira komunidade nian iha prosesu konsulta.

Iha Timor-Leste esbosu Lei Rai deklara katak komunidade ida sei reprezenta ni-

nia’an tuir prátika no kostumi lokal sira. Atu minimiza riskus abuzu podér, no

tratamentu diskriminativu ba rezidentes nebé la’os membru grupu kostumeiro lokal,

regulamentu ne’e bele deklara katak:

Chefe de aldeia, chefe de suco no reprejentante sira komunidade nian ba área ne’e ka

ema ruma sei asina ka marka relatóriu konsulta komunitária.

Importante atu temi ema interesadu sira, tanba konseitu suco no aldeia iha Timor-

Leste la’os nesesariamente konseitu territorial ida. Iha kazu barak, ema sira kaer-

Page 36: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

33

metin afiliasaun ho suco no aldeia partikular ida maiski sira hela kleur iha área seluk

durante tinan barak.

Posibilidade seluk, regulamentu ne’e bele prevé katak komunidade ida nebé lakohi

reprezentadu tuir prátika no kostumi lokal sira bele eskolla atu foti ni-nia

reprejentante sira liu husi votu públiku.

Hakarak liu atu regulamentu ne’e la presiza prátika foun sira, hanesan nomeasaun liu

husi votu públiku, tanba prátika sira ne’e bele la adoptadu iha nível lokal. Diak liu

haluan ámbitu asinaturas nian nebé presiza ba konsulta komunitária atu hamenus

riskus abuzu ka keixa nian. Fokus ida ba prosedimentus konsulta obrigatóriu sei

konsidera mos fator sira seluk hanesan difikuldade relativu sira iha aplikasaun

funsaun legal jeral ajentes nian.

Regulamentu ne’e bele mos prevé katak sei prepara kópia ida relatóriu konsulta

komunitária nian iha sede xefe de suco área nebe refere.

4. Failla atu Involve iha Konsulta komunitária

Iha opsaun balun nee defini sansaun no konsekuénsia sira bainhira la halo tuir

rekizitus konsultasaun komunitária nian. Opsaun ida mak atu prevé katak:

Direitus terseira parte nian ba propriedade imóvel sira iha zona protesaun

komunitária ida sei lakon bainhira la halo uluk konsultasaun komunitária ida no

planu atividade ekonómika tuir lei haruka.30

Opsaun seluk mak halo provizaun kona-ba multa osan.

Bele apropriadu atu prevé invalidade legal direitus terseira parte nian, iha kazu failla

atu halo konsultasaun komunitária, tanba knar fundamental nebé konsultasaun sei

halao atu asegura obrigasaun fo protesaun iha Kapítulu V. Importánsia konsultasaun

komunitária nian, iha eskema Kapítulu V nian, presiza sansaun nebé forte tebe-tebes.

Karik regulamentu ezekusaun nian presiza terseira parte atu serbisu-hamutuk ho

Estadu, atu garante konsultasaun komunitária, maibé iha balanso regulamento bele

inklui ba invalidade legal direitus terseira parte nian se akontese failla atu halo

konsultasaun nudar presiza.

5. Honoráriu no kustus

Mekanizmus konsultasaun komunitária dala ruma karun, no importante katak

regulamentu fo kuadru sustentável ida ba selu prosesu konsulta. Opsaun ida mak

Estadu selu konsultasaun hotu-hotu. Opsaun seluk mak haruka selu kustus iha terseira

parte nia rekerente. Formulasaun liafuan ida neebe possivel ba opsaun nee maka:

Kustu konsulta komunitária nian terseiru parte nebé rekere direitus ba propriedade

komunidade, ka propriedade imóvel iha zona protesaun komunitária ida, ka Estadu

mak selu iha kazus dezenvolvimentu ba propózitu públiku nian iha rai estadu nian.

30

Haré tan iha kraik kona-ba opsaun sira nebé relasiona ho planu atividade ekonómika terseira parte

nian.

Page 37: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

34

6. Planu Atividade Ekonómika Terseira parte Nian

Regulamentu ne’e tenki defini prosedimentus atu garante katak atividade ekonómika

terseira parte nian kumpri rekizitus fo protesaun nebé explika iha Kapítulu V. Opsaun

ida mak permiti fo sansaun se atividade ekonómika ne’e la halo-tuir rekizitus Kapítulu

V nian. Opsaun seluk ida mak fo mekanizmus atu garante katak planeamentu no

ezekusaun atividade ekonómika ne’e tau iha konsiderasaun rekizitus relasionadu ho

sustentabilidade, la-iha-diskriminasaun no benefísiu ba komunidade. Bazeadu ba parte

ekivalente sira lei Moçambique nian, dokumentu ne’e sujere provizaun sira tuir mai:

Rekerente terseira parte ba direitus ba propriedade komunitária, ka ba propriedade

imóvel iha zona protesaun komunitária ida, tenki prepara no aprezenta atividade

ekonómika ida ba DNTPSC, autoridade aprovasaun investimentu relevante no xefe de

suco no xefe de aldeia ba área afetadu ka ema interesadu sira molok konsulta

komunitária.

Planu atividade ekonómika terseira parte nian tenki identifika mekanizmus atu

garante inkluzividade, la-iha-diskriminasaun, sustentabilidade, no respeitu ba Meios

vida moris no asesu ba rekursu natural sira.

Planu atividade ekonómika terseiru parte nian tenki hatama mekanizmus ba

parsearia ho komunidade afetadu ida, inkluzive liu husi fo empregu, prepara

infraestrutura no/ka fahe benefísius.

Depende ba provizaun sira nebé explika iha kraik, bele konsiderea katak konteúdu no

estatutu planus atividade ekonómika terseiru parte nian sei determina liu husi

preparasaun diretriz tékniku sira. Diretriz tékniku sira bele estabelese distinsaun sira

nebé relasiona ho eskala no tipu atividade ekonómika oi-oin iha zona protesaun

komunitária ida.

7. Obrigasoens atu Tau Iha Konsiderasaun Konsultasaun komunitária

Opsaun seluk ida tan nebé relasiona ho atividade ekonómika terseiru parte nian mak

estabelese ligasaun sira entre prosesu konsulta komunitária no planu atividade

ekonómika ne’e rasik. Hanesan ezemplu, regulamentu ne’e bele dehan katak:

Planu atividade ekonómika terseiru parte nian tenki hatama resposta sira ba matérias

nebé iha relatóriu kona-ba konsultasaun komunitária, inkluindu rekomendasoens ba

parsearia ho komunidade afetadu ida.

8. Avaliasaun no Aprovasaun ba Atividade Ekonómika Terseira parte Nian

Regulamentu ne’e sei presija atu estabelese prosedimentus ba avaliasaun no

aprovasaun ba planu atividade terseiru parte nian ida. Opsaun ida mak adapta

provizaun sira Regulamentu Lei Rai 1998 Moçambique nian nebé relasiona ho:

identifikasaun rai depende ba atividade ekonómika ida terseiru parte nian;

kestaun avaliasaun tékniku ba planu atividade ekonómika terseiru parte nian;

Page 38: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

35

publikasaun opiniaun ida husi administrasaun distritu kona-ba proposta

atividade ekonómika terseiru parte nian, inkluindu deklarasaun ida kona-ba

ezisténsia ka kazu kontrátiu direitus ba propriedades imóvel iha área ne’e

depende ba proposta atividade ekonómika terseiru parte nian.

DNTPSC ka organisasaun sosiedade sivil akreditadu ida bele halo avaliasaun téknika

ne’e. Organisasaun sosiedade sivil ida mak opsaun diak liu, tanba ni-nia

independénsia relativu, ho kondisaun katak tenki harí programa kapasitasaun

sustentável no finansiamentu ida. Proposta diretrizes téknikas bele prevé katak la

presiza halo avaliasaun téknika sira ba atividade ekonómika eskala kiik nebé defini

ona.

Regulamentos spesifiko kona ba aktividade terseira partes presija tebes dezenvolve

hamutuk ho proseso atual ba revizaun koba ba rekizitos ba prosedimentos negosios in

Timor-Leste.

9. Direitus Terseiru parte Nian

Regulamentu ne’e tenki prevé konsesaun direitus terseiru parte nian ba propriedade

komunidade nian (bainhira komunidade sira hakarak nuné), ka ba rai iha zona

protesaun komunitária ida. Lei rai deklara katak labele hadau ka transfere direitu

propriedade komunidade nian ba parte seluk. Opsaun ida mak ba direitus terseiru

parte nian, ba propriedade komunidade nian ka iha zona protesaun komunitária ida,

atu reguladu ho Kódigu Sivíl deit. Opsaun seluk ida mak atu prevé katak:

Terseiru parte ida bele hetan direitu uza rai-leten ida ka direitu uzufrutu ida, tuir

Kódigu Sivíl, iha zona protesaun komunitária ida ka iha relasaun ho propriedade

komunidade nian, ba periodu máximu tinan 15 depende ba direitus atu hafoun tuir

lei.

Hakarak liu atu regulamentu ne’e klarifika prazu tinan máximu direitus terseiru parte

nian atu hasae serteza no garante kumprimentu obrigasaun atu fo protesaun tuir

Kapítulu V. Ne’e dehan katak, presiza halo tan konsulta atu garante katak prazu tinan

máximu ne’e natón atu enkouraja forma sustentável investimentu no direito ho prazo

naruk bele rekomenda ba industria spesifiko, hanesan plantasaun.

10. Prosedimentu ba Hafoun Direitus Terseiru parte Nian

Opsaun seluk tan mak halo provizaun kona-ba hafoun direitus terseiru parte nian, ho

mekanizmus atu garante kumprimentu obrigasaun sira atu fo protesaun tuir Kapítulu

V. Hanesan ezemplu, regulamentu ne’e bele adapta artigu 19 Regulamentu Lei Rai

1998 Moçambique nian:

Bele hafoun direitus terseiru parte nian ba propriedades imóvel iha zona protesaun

komunitária ida tuir provizoens lei aplikável no termus ba hafoun autorizasaun

investimentu. Iha kazu ne’e, rekerente terseiru parte sei husu atu hafoun no hatudu

katak nia sei halao nafatin atividade ekonómika ne’e.

Regulamentu ne’e bele mos hatama provizoens atu garante transparénsia no

responsabilidade final iha relasaun ho hafoun direitus terseiru parte nian. Provizaun

Page 39: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

36

sira ne’e bele hatama renovasaun automátiku karik terseiru parte ne’e halo-tuir tomak

kondisaun sira ba konsesaun autorizasaun.

11. Fo Direitus ba Propriedade Komunidade Nian

Regulamentu ne’e tenki harí norma sira ba konsentimentu komunidade nian ba

konsesaun direitus ba terseiru parte atu hetan propriedade komunitária. Opsaun ida

mak halo arranjus ba votu maioria membrus komunidade. Opsaun seluk ida mak

simplesmente deklara nesesidade atu fo konsentimentu, maibé la harí mekanizmu

preskritivu ka uniforme atu hetan konsentimentu. Hakarak liu mak opsaun ida ikus liu

tanba importánsia atu la impoin estruturas ka rekizitus foun ba prátika sira

komunidade lokal nian. Poténsia ba abuzu podér, nebé mosu husi rekizitu la-

espesifiku ida konsentimentu nian, bele limitadu tanba rekizitu obrigatóriu sira nebé

relasiona ho konsulta komunitária no atividade ekonómika terseiru parte nian.

Regulamentu ne’e bele prevé katak:

Konsesaun direitus ba propriedade komunitária sei halo ho konsentimentu

komunidade nian, nebé sei konfirma liu husi relatóriu konsultasaun komunitária nian.

Objetivu rekizitu konsentimentu komunidade nian mak atu limita poténsia ba abuzu

podér husi saseluk sira komunidade nian iha konsesaun direitus ba propriedade

komunitária. Maibé, sei iha nesesidade ba asinaturas iha akordu eskritu sira atu fo

direitus ba propriedade komunitária. Bainhira númeru membrus komunidade barak liu

nível determinadu ida, Hanesan ezemplu 50, maka regulamentu bele prevé katak

akordu eskritu atu fo direitus ba propriedade komunitária bele asina husi reprejentante

sira komunidade nian, nebé hili tuir prátika no kostumi lokal sira, no mos xefe de suco

no xefe de aldeia ba área afetadu sira ka ema interesadu sira.

12. Provizaun Obrigatóriu Sira

Experiénsia komparativu iha fatin sira hanesan Papua Nova Giné, ihanebé halo

dezenvolvimentu rekursu barak iha kustumariu, mak katak ema sira nebé kaer direitu

rai komunidade nian hetan benefísiu husi rekizitus obrigatóriu sira nebé relasiona ho

akordu ho investidor terseiru parte sira. Rekizitus obrigatóriu sira ne’e serve atu

proteje hasoru risku abuzu, no bele mos minimiza risku konflitu entre komunidade no

investidor.

Opsaun ida mak halo lista rekizitus obrigatórius iha regulamentu ne’e rasik. Opsaun

seluk mak alista sira iha proposta diretriz téknika, nebé sei dezenvolve tuir tamañu no

tipu investimentu oi-oin terseiru parte nian iha Timor-Leste. Diretriz sira ne’e bele

hatama referénsia ba eskema sertifikasaun internasional sira. Se Hakarak liu opsaun

ida ikus liu, regulamentu ne’e bele prevé deit katak:

Akordu ho terseiru parte ida iha relasaun ho propriedade komunitária, ka

propriedade imóvel iha zona protesaun komunitária ida, bele submete ba provizaun

obrigatóriu sira atu garante inkluzividade, la-iha-diskriminasaun, sustentabilidade,

no respeitu na Meios vida moris no asesu ba rekursu natural sira.

Page 40: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

37

Regulamentu ne’e bele mos prevé katak labele iha ema ida nebé alega kaer direitus

iha relasaun ho propriedade komunitária, nebé la’os membru komunidade ida nian, sei

la simu direitus bot liu fali ida nebé lei bele fo tuir termus regulamentu ne’e nian.

Provizaun hanesan bele hetan iha Akta Rai Tribu Botswana nian (s 29).

13. Bandu halo Transferénsia no Sub-loka

Iha riskus konflitu no inserteza se permiti terseiru parte ida atu transfere ka sub-loka

direitus ba propriedades imóvel iha zona protesaun komunitária ida. Opsaun ida mak

permiti transferénsia ka sub-loka tuir Kódigu Sivíl. Opsaun seluk mak permiti

arrendatáriu propriedade komunidade nian atu transfere ka sub-loka, maibé la’os

arrendatáriu rai estadu nian iha zona protesaun komunitária ida. Opsaun seluk tan mak

prevé katak:

Labele transfere ka halo sub-loka direitus terseiru parte nian ba propriedade

komunidade, ka propriedade imóvel iha zona protesaun komunitária ida.

Hakarak liu opsaun ida ikus atu minimiza risku konflitu no inserteza.

Opsaun seluk maka, no entanto, permitte terseira parte hodi halo sub-loka desde

komunidade konkorda. Sub-loka presija tuir sujeito ba rekizito nee’be la komplikado

hanesan arendamento orijinal.

14. Remata Direitus Terseiru parte Nian ba Propriedade Komunitária ka Propriedade Imóvel iha Zona Protesaun Komunitária Ida

Terseiru parte nebé kaer direitu ba propriedade komunidade nian, ka propriedade

imóvel iha zona protesaun komunitária ida, iha probabilidade atu halo mellorias ba rai

ne’e. Bainhira kanselamentu direitus terseiru parte nian ramata, bele iha inserteza ka

konflitu kona-ba direitus ba kompensasaun ba mellorias nebé halo ba rai. Tipu

inserteza ne’e sai tiha konflitu ni-nia hun iha fatin sira hanesan Vanuatu.

Regulamentu ne’e bele prevé katak sei la iha direitu kompensasaun ba mellorias, ka

direitu retensaun ruma ba melloria, no katak mellorias hotu-hotu tenki fo ba rai-nain.

Provizaun ida hanesan ne’e bele hetan iha s25 Akta Rai Tribu /Tribal Land Act 1968

Botswana nian. Opsaun seluk mak permiti forma "tenant fixtures " iha neebe iha

propriedade balun neebe anekso ba rai husi terseira parte ba propózitu komersiál bele

muda bainhira prazu aluga ramata, bainhira lori-sai sasán sira ne’e la estraga rai ne’e.

Opsaun seluk Ida tan mak permiti fo kompensasaun ho baze iha valor atuál

depresiadu/ depreciated present value mellorias nian em vez de sira-nia kustu

substituisaun ka kustu capital outlay.

Regulamentu Botswana nian simples liu no fásil liu atu administra ou implementa.

15. Kanselamentu Atividade Ekonómika Terseiru parte Nian

Regulamentu ne’e bele prevé kanselamentu atividade ekonómika terseiru parte nian

iha zona protesaun komunitária ida. Bazeadu ba s. 15 Akta Rai Tribu /Tribal Land Act

1968 Botswana nian, opsaun sira ba kanselamentu inklui sirkunstánsias ihanebé:

Page 41: Opsaun Polítika sira ba Regula Propriedade Komunidade nian ...siteresources.worldbank.org/INTJUSFORPOOR/Resources/PolicyOptions... · Timor-Leste sei sai auto-sufisiente ba ai-han,

Ebosu Opsaun Polítika, Octobru 2010

38

Terseiru parte la elíjivel tan atu sai rai-nain tuir lei.

Iha tiha falla ida atu halo-tuir restrisaun sira ba utilizasaun rai.

Uza tiha rai ne’e ba propózitu ida la leiKostumeiro la autoriza ka rai-nain ne’e

viola tiha leiKostumeiro ruma nebé relasiona ho ni-nia utilizasaun.

Iha kazu rai agrikultura nian, la kuda ai-han ruma iha rai ne’e iha tinan 2 laran

no la iha justifikasaun natón.

Regulamentu Lei Rai 1998 Moçambique nian mos prevé terminasaun ba direitus ba

propriedades imóvel, nebé hetan atu halao atividades ekonómikas, se akontese falla

atu kumpri planu explorasaun (Artigu 19).

Sujere atu regulamentu ne’e adapta baze hotu-hotu ba kanselamentu nebé defini ona

iha leis Moçambique no Botswana nian. DNTPSC bele fo orden ba halo

kanselamentu, depende ba direitus rekursu nian, ka orden Tribunal nian. Iha kazus

violasaun ba kondisaun la-esensiál sira konsesaun nian, reparasaun legal nebé

apropriadu bele orden ida atu selu kompensasaun em vez de husu kanselamentu.

16. Prosedimentu ba keixas no rekursus

Regulamentu ne’e bele defini ou endereso prosedimentus ba rezolusaun keixas no

konflitus. Opsaun ida mak bazeia ba modelu nebé iha ona ba mediasaun DNTPSC

nian nebé diskuti ona iha leten. Opsaun seluk mak adopta modelu ad hoc Indonezia

nian, nebé diskute mos ona iha leten. Modelu DNTPSC nian nebé iha ona mak

preferível liu, no tanba ne’e regulamentu ne’e bele prevé katak:

Ema sira nebé afetadu tanba atividade ekonómika terseiru parte nian ida bele husu

nomeasaun mediador ida, husi DNTPSC, atu halo mediasaun ba disputas nebé mosu

husi proposta atividade ekonómika terseiru parte nian.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------