ORSAMENTO ESTADO 2012

download ORSAMENTO ESTADO 2012

of 112

description

BLOKO KOLIGASAUN

Transcript of ORSAMENTO ESTADO 2012

  • REPBLICA DEMOCRTICA DE TIMOR-LESTE

    Livru 1 Saisidadaundiak,saiheroidiakbaitanianasaun

  • Page 1 of 110

    Livru 1 Panorama Orsamentu

    Prefsiu

    Lei Orgnika husi Ministriu Finansas espesifika responsabilidade Diresaun Nasional Orsamentu

    atu foti no jere informasaun finansial neeb iha relasaun ho setor pbliku no publika rezultadu

    estatstika.

    Tuir provizaun ida nee no atu aumenta transparnsia kona-b finansas publikas, Ministriu

    Finansas publika versaun final kona-b dokumentu sira neeb iha relasaun ho Orsamentu Jerl

    Estadu 2013, neeb promulga husi Sua Eselensia Prezidente da Repblika hafoin debate iha

    Sesaun Plenria Parlamentu Nasional.

    Dokumentasaun husi Orsamentu Jeral Estadu 2013 hamutuk ho Lei Orsamentu, neeb pblika

    iha Gazette, no mos produs livru orsamentu apoiu oi-oin hanesan tuir mai:

    Livru 1 : Panorama Orsamentu

    Livru 2 : Planu Asaun Anul

    Livru 3 : Distritus

    Livru 4 : Items lia Orsamental

    Livru 5 : Parseiru Dezenvolvimentu Livru 6 : Fundu Espesial

    Livru 7 : Matadalan ba Sidadaun sira

    Livro 1 Panorama Orsamentu descreve konab estratjia orsamentu jeral Governu nian, f

    informasaun konab panorama econmiku internasional no domstiku, reseitas neeb ita

    hakarak iha nvel domstiku no hosi base petrleu, inklui mos rendimentu sustentvel neeb ita

    hakarak, nunee mos despesa jeral iha mdiu prazu no mos inisitiva foun neeb prinsipal ba

    tinan tuir mai.

    Dokumentasaun orsamental bele hetan iha website Ministriu Finansas, www.mof.gov.tl.

    Perguntas kona-b publikasaun bele dirije ba Diretor Nasional Orsamentu, Sr Agostinho Castro

    iha e-mail: [email protected] ka telefone +670 333 9520.

    Bainhira Timor-Leste hatete Sidadaun ida neeb diak, sei sai hroi foun ba ita nian Nasaun,

    ita hotu fiar katak dokumentu sira nee sei aumenta koinesimentu no kompriensaun kona-b

    finansa Governu nia no bainhira disemina ba povu Timor-Leste, sosiedade sivil no Parseiru

    Dezenvolvimentu sira hanesan informasaun importante kona-b Orsamentu Estadu 2013.

    Emlia Pires Ministra das Finanas

    Repblica Democrtica de Timor-Leste

    Ministrio das Finanas

    Gabinete da Minsitra

    S e j a u m b o m c i d a d o , s e j a u m n o v o h r o i p a r a a n o s s a N a a o

  • Page 2 of 110

    ndise

    PART 1: DISKURSU PRIMEIRU-MINISTRU....................................................................................... 4

    PARTE 2: DESKRISAUN NO ANLIZA KONA-BA ORSAMENTU ESTADU 2013 .................................. 25

    2.1: SUMRIU EZEKUTIVU ............................................................................................................................ 25

    2.1.1: Introdusaun ............................................................................................................................................. 25

    2.1.2: Vizaun Global Ekonomia ......................................................................................................................... 28

    2.1.3: Despeza .................................................................................................................................................... 28

    2.1.4: Reseitas .................................................................................................................................................... 29

    2.1.5: Finansiamentu ......................................................................................................................................... 29

    2.2: REVIZAUN REFORMAS ATUAL JESTAUN FINANSA PBLIKA ........................................................................... 29

    2.2.1 Vizaun global Reforma Jestaun Finansa Pblika ..................................................................................... 29

    2.2.2 Auditoria Komprehensivu ba Impostu Minarai ....................................................................................... 30

    2.2.3. Fornese Dokumentu Orsamental neeb hatudu transparentemente Poltika Governu nia ................ 30

    2.2.4 Hadia Jestaun Despeza ............................................................................................................................ 31

    2.2.5 Transparnsia ........................................................................................................................................... 32

    2.2.6 Hadia Anliza, Revizaun no Efisinsia Despeza ...................................................................................... 33

    2.3: VIZAUN GLOBAL EKONOMIA .................................................................................................................. 34

    2.3.1: Ekonomia Internasional .......................................................................................................................... 34 2.3.1.1: Tendnsia iha Kresimentu Internasional ............................................................................................................ 34 2.3.1.2: Tendnsia Folin Internasional ............................................................................................................................ 35

    2.3.2: Ekonomia Domstika .............................................................................................................................. 38 2.3.2.1: Produtu Internu Brutu........................................................................................................................................ 38 2.3.2.2: Economia Naun-Petroliferu................................................................................................................................ 38 2.3.2.3: Inflasaun Domstika ........................................................................................................................................... 41 2.3.2.4: Empregu ............................................................................................................................................................. 43

    2.3.3: Perspetiva Prazu Badak no Mdiu (2012-2017) ..................................................................................... 43

    2.4: DESPEZA HO KOMPROMISU PARSEIRU DEZENVOLVIMENTU ......................................................................... 45

    2.4.1 Despeza tuir Fundu ................................................................................................................................... 45

    2.4.2 Despeza KFTL ............................................................................................................................................ 45 2.4.2.1: Salriu no Vensimentu ....................................................................................................................................... 46 2.4.2.2: Sasan no Servisu ................................................................................................................................................. 47 2.4.2.3: Transfernsia Pblika ......................................................................................................................................... 48 2.4.2.4: Kapital Menor .................................................................................................................................................... 48 2.4.2.5: Kapital no Dezenvolvimentu .............................................................................................................................. 49

    2.4.3: Fundu Infra-Estrutura .............................................................................................................................. 50

    2.4.4: Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu ................................................................................................ 53

    2.4.5 Parseiru- Dezenvolvimentu ...................................................................................................................... 53

    2.4.6 Suporta Kultura Timor .............................................................................................................................. 54

    2.5: RESEITA .............................................................................................................................................. 55

    2.5.1: Vizaun Global - Projesun Reseita ............................................................................................................ 55

    2.5.2: Reseita Domstika ................................................................................................................................... 55 2.5.2.1: Vizaun Global ..................................................................................................................................................... 55 2.5.2.2: Impostu .............................................................................................................................................................. 56

  • Page 3 of 110

    2.5.2.3: Tasa no Enkargu ................................................................................................................................................. 57 2.5.2.4: Hun Reseita- Seluk ............................................................................................................................................. 59 2.5.2.5: Ajnsia Autnoma .............................................................................................................................................. 59

    2.5.3: Reseitas no Fundu Minarai ..................................................................................................................... 60 2.5.3.1 Reseita Minarai ................................................................................................................................................... 60 2.5.3.2 Rikusoin Minarai no Klkulu RSE ......................................................................................................................... 64 2.5.3.3 Jere Fundu Minarai ............................................................................................................................................. 70

    2.6: FINANSIAMENTU .................................................................................................................................. 75

    2.6.1 Definisaun kona-ba Finansiamentu ......................................................................................................... 75

    2.6.2 RSE ho Exesu Levantamentus osan .......................................................................................................... 76

    2.6.3 Emprstimus ............................................................................................................................................. 76

    2.6.4 Utilizasaun Saldu Osan ka Kaixa nian ...................................................................................................... 78

    2.6.5 Parserias Pblikas no Privadas ................................................................................................................ 79

    PARTE 3: LEI ORSAMENTU JERAL ESTADU ................................................................................... 80

    PARTE 4: DOCUMENTUS SUPLEMENTARIOS .............................................................................. 109

    4.1: LEI FUNDU PETROLIU ARTIQU 8 ............................................................................................................ 109

    4.1.1: Tranferensia Husi Fundu Mina Rai neeb Requere .............................................................................. 109

    4.1.2: Relatoriu Reafirmasaun Independente ................................................................................................. 110

  • Page 4 of 110

    Part 1: Diskursu Primeiru-Ministru

    DISKURSU SUA EXELNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMO NIAN

    IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU BA 2013

    Parlamentu Nasional, Dli

    4 Fevereiru 2013

  • Page 5 of 110

    Sua Exelnsia

    Seor Prezidente Parlamentu Nasional

    Suas Exelnsias

    Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional

    Suas Exelnsias

    Seores Deputadus

    Karus kolegas, membrus Governu

    Seoras no seores,

    Ho laran ksolok tebes maka hau mai hakbesik Vosa Exelnsia, Seor Prezidente, ho

    distintus deputadus sira hotu iha Uma Fukun ida nee, hodi aprezenta Orsamentu Jeral do

    Estadu ba 2013.

    Iha Setembru tinan kotuk, hau hetan biban atu mai aprezenta iha nee, iha Uma Fukun

    ida nee duni, Programa V Governu Konstitusional nian, hodi realsa katak, agora, ita iha ona

    vizaun ida ho planu ida atu implementa, hodi bele sai husi Pas kiak, ba Pas ho rendimentus

    mdius altus, iha 2030, ho populasaun neeb segura, saudvel, instruda no produtiva.

    Iha tinan sanulu laran, moris ndar Estadu independente no soberanu, ita hasoru

    problemas oioin, tuir ita-nia situasaun ps-konflitu, maib tanba lderes timoroan sira hatene

    hatudu, diak liufali pazes sira-seluk, vontade poltika neeb konsistente, ho partisipasaun husi

    komponentes hotu-hotu husi ita-nia sosiedade, mak konsege duni ho aten-barani no matenek

    ultrapasa situasaun ps-konflitu n.

    Iha prosesu tinan sanulu halao konstrusaun (neb hah husi zero) no konsolidasaun ba

    ita-nia joven Estadu, ita repara katak ita pertense ba grupu LDCs (Least Developed Countries

    ka Pazes menus Dezenvolvidus).

    Iha ona estudus barak, husi peritus, kona-ba oins LDC ida bele dezenvolve, ho

    perspetivas kona-ba sustentabilidade futura, no konsidera ms katak tenke alkansa Objetivus

    Dezenvolvimentu Milniu nian.

    Teorias ho experinsias hirak n, husi instituisoens neeb envolvidas ho pobreza

    permanente rai-seluk nian, maka tulun ita lidera dilogus g7+ kompostu husi 18 pazes, ho

    total populasaun liu 350 milhoens. Ita f hanoin beibeik ba komunidade internasional kona-ba

    nesesidade atu adopta mekanizmus foun, hodi troka sira tuan, neeb utiliza iha tinan barak

    tebes no hatudu ona katak mekanismus n la efikazes.

  • Page 6 of 110

    New Deal ka Akordu Foun, neeb lansa iha Busan/Koreia do Sul no hetan debates iha

    korredores ONU, reflete bazikamente nesesidade atu pazes sub-dezenvolvidus sira bele koese

    sira-nia realidade rasik (sosial, poltika no ekonmika), sira-nia frakezas ho sira-nia

    potensialidades, hodi nunee sira bele konduz prosesu no tuir dalan neb diak liu ba

    dezenvolvimentu, gradual no seguru, atu bele asegura ninia sustentabilidade.

    Prinspiu orientador ida ba Grupu nee maka atu konsidera, iha nia lias jerais, prinspius

    makro ho doutrinas mikro neb universais, maib hanesan deit guia, ba nia poltikas anuais no

    ba tempu naruk, no politikas sira n tenke reflete nesesidades atuais no reais pas ida-idak nian,

    hodi bele evita katak governus sira sai deit teortikus no subjetivistas demais iha sira-nia

    planus.

    Teorias makroekonmikas n hotu la konsege rezolve krize finanseira mundial neeb

    boot no arrastadu ona. Mundu ohin-loron presiza doutrina ida neeb umana liu, katak neb

    tau valor no importncia ba dignidade emar nian, atu bele liberta-an husi klkulus matemtikus

    ba lukrus, kona ba sura deit osan, atu define PIB estatstiku ba nasoens, hanesan instrumentu

    hodi avalia no haketak tiha rikus ho kiak, enkuantu kiak sira hadau sira nia moris, hodi depende

    ba espekulasoens merkadu nian, iha mundu. Espekulasoens ho merkadu, neb la hatudu katak,

    iha EUA, riku-nain sira transfere tinan-tinan 1.7 trilioens dlares ba liur, hodi evita selu impostu

    no, iha Uniaun Europeia, tinan-tinan, halo mos tranzasoens neeb hanesan, too 1.3 trilioens

    dlares.

    Mundu kompreende tiha ona katak sistema neb agora kaer ekonomia iha mundu, la s

    deit moras maib dodok husi laran, no hatene mos ona katak 99% husi umanidade depende ba

    rikus ho poderozus sira, tamba sira-nia peritus, iha deit sira nia servisu fatin ho salrius mesak

    s, produz nafatin doutrinas oi-oin atu kiak sira bele kumpre.

    Iha ona 2004, mak Timor-Leste foin tuir Programa mundial ONU nian, kona-ba kombate

    ba pobreza, koesidu hanesan Objetivus Dezenvolvimentu Mileniu. Apezar de ikus, ita konsege

    susesus kiik balu (hanesan redusaun mortalidade infantil, kombate ba tuberkuloze, nst), diak

    liufali pazes independentes neeb moris liu ona tinan limanulu. Maib, ita realistas, tamba

    hatene katak buat neeb ita konsege daudaun nee, relativu tebetebes, ba-s ita, nasaun ida

    kiik, ho deit abitantes milhaun 1 (ida). Ita la iha pretensaun atu kompara ho nasoens ho ona

    bazes ekonmikas slidas, iha neb konseitus klsikus kona-ba makroekonomia (hanesan:

    empregu - dezempregu, importasaun- exportasaun, despezas - reseitas) bele aplika duni maib

    sira la aplika.

    Nee mak dezafiu atual mundu modernu no globalizadu, neeb ema kiak sira simu

    tomak no habosu-an ho konseitus no teorias bara-barak, no la hatene katak konseitus ho

  • Page 7 of 110

    teorias hirak nee s f vantajen ba boot sira iha mundu, neb kaer poder desizaun no kaer

    osan, hodi hanehan ho artimaas, katak ho bobar no matenek, ho tan ameasas, povu sira hotu

    neb fraku no kiak liu.

    Exelnsias,

    Se Planu Estratjiku Dezenvolvimentu trasa metas ba tinan 20 nian, V Governu

    Konstitusional aprezenta ona nia programa poltiku ba tinan 5, neeb define metas atu alkansa

    too mandatu remata. Ohin, dala ida tan, ho laran ksolok hau mai iha nee, hasoru distintus

    deputadus, hodi aprezenta OJE 2013 nian, orsamentu neeb f resposta ba programas tinan

    dahuluk mandatu nian.

    Maib, hau tenke f hanoin iha nee, no ba Povu tomak, katak programa tinan 5 nian

    nee, prtikamente, sai hanesan programa kinkniu dahuluk, ka tinan lima dahuluk, ba PED.

    Tuir ninia obrigasaun, Governo ida n orientadu atu har ba futuru neb naruk, hodi

    labele monu-an ba hanoin atu tau-matan deit no rezolve problemas hotu-hotu loroloron nian.

    Governu konsiente katak, se la iha vizaun ida neb luan no futurista, ou, se la adopta Road

    Map ka Roteiru ida, hodi hah no kontinua prosesu dezenvolvimentu, neeb gradual no

    konsistente, mak ita sei lakon tempu iha anlizes ho eskala valores neeb kiik no kria

    konfuzaun iha ita-nia esforsus.

    S-tn iha nia insiu hanesan Timor-Leste nia kazu, prosesu ssiu-ekonmiku neb deit,

    sempre prosesu ida ke kompleksu. Atu bele f resposta neeb diak, tenke iha uluk-liu anlize

    klean kona-ba prioridades, sira neb sei f impaktu, iha mdiu prazu, ba prosesu tomak, no

    anlize kona-ba interdependnsia iha atividades hotuhotu englobadas.

    Tanba nee, mak projesoens makroekonmikas tenke tau iha konta metas neb hakarak

    alkansa, iha mdiu no longu prazu. Nun ms, poltikas neeb atu implementa tenke merese

    fazeamentu ida kona-ba sira-nia projesoens, relasiona ho impaktus no benefsius, neb nunka

    bele imediatus, tanba buat neb imediatu sempre tranzitriu deit.

    Tanba nee mos mak, purezemplu, projetus Rede Nasional ba Eletrisidade ho Projetu

    Tasi Mane tenke haree iha mbitu integral, kona-ba nia ezekusaun, no integradu, kona-ba

    impaktu no benefsius neb bele estimula no produz, ba mdiu ho longu prazu.

    Governu adere ba paradigma foun ba dezenvolvimentu. Funu hasoru kiak sai hanesan

    slogan permanente ida husi komunidade internasional no Nasoens Unidas, Banku Mundial,

    FMI ho OCDE, sira hotu mak hamrik iha oin, hodi promove luta hasoru pobreza, enkuantu nia

  • Page 8 of 110

    rezultadus ita hotu bele har, liu-liu iha kontinente afrikanu. Bilioens no bilioens de dlares,

    mak investe tinan-tinan, maib ema barak liu husi populasaun mundial mak kontinua la hetan

    ai-hn, la iha uma, la iha tratamentu ba sade, la iha edukasaun no la iha seguransa.

    Iha ema kuriozu ida mak deskobre katak s iha Timor-Leste, entre fins 1999 too 2007,

    komunidade internasional investe duni, liu dlares bilioens 8, maib ita timoroan mak sala,

    bain-hira nmeru populasaun kiak aumenta 5% iha 2007.

    Ita, timoroan, tenke evita tuir deit moda, neb halo klkulus estatstikus no

    matemtikus simples, kona-ba rezultadu husi ita-nia asoens, s para justifika investimentus

    neeb ita hakarak halo. Wainhira amerikanus tokon-ba-tokon iha dezesperu laran, tauk lakon

    sira-nia uman, tanba labele ona kontinua selu sira-nia tusan tanba emprstimu husi bankus,

    bainhira europeus sira, tokon-ba-tokon, la hetan kbit atu hn dala ida loron ida, ita bele dehan

    ona katak sira nee kiak ka, dehan deit katak sira la iha empregu? Iha Timor-Leste, ita adopta

    padraun internasional katak kiak mak ema neeb loron ida moris ho menus de dolar ida.

    Hau koloka kestoens hirak nee, atu ita hotu-hotu kontinua tuba metin ba ita-nia

    realidade no hatene foti ita-nia matan, hodi har ba prosesu, iha mdiu no longu prazu nian.

    I Governo Constitucional lansa kedas ona objetivu luta kontra pobreza, hanesan Kauza

    Nasional, no ita hotu kontinua desididus ho meta ida nee, atu halakon moris kiak iha ita-nia

    pas.

    Programa V Governu Konstitusional, hodi haktuir Planu Estratjiku Dezenvolvimentu,

    estabelese no promove Zonas Ekonmikas Espesiais. Konstituisaun RDTL konfere, ba Oe-kuse

    no Ataru, rejimes espesiais. Atu territrius rua n bele hetan sira-nia estatutu espesial, tenke

    halo estudus neb diak no klean.

    Timor-Leste sai ona protagonista iha inisiativas barak, iha nvel internasional, pelu

    menus kona-ba EITI (Iniciativa ba transparnsia iha indstrias extractivas, no sai 3o. iha mundu

    no 1o. iha zia neb haktuir padroens sira n, hodi f ona tulun ba pazes barak neeb hakarak

    koese diak liu ita-nia prtika, atu bele banati tuir) no kona-mos ba lideransa iha g7+.

    Ita timoroan sei protagoniza tan inisiativa ida, kaer paradigma foun ba dezenvolvimentu,

    lori buka konvense mundu kona-ba kombate ba pobreza, neb efikaz no sustentadu.

  • Page 9 of 110

    Hodi aproveita bazes jurdikas no konseptuais neeb ita iha, Governu deside ona katak

    Oe-kuse sei sai alvu ba projetu-pilotu ida kona-ba Zona Ekonmika Espesial, no paradigma foun

    nee sei hanaran Zona Espesial ba Ekonomia Sosial de Merkadu.

    Nudar membru CPLP, no halo parte mos iha Forum Ekonmiku, Macau nian, entre CPLP

    ho Xina no tama daudauk iha prosesu adezaun ba ASEAN, iha neb halao hela debates ba

    temas, hanesan common market ho market chain, Zona ekonmika Espesial Oe-kuse nian,

    tuir ita bele har, bele sai hanesan entrepostu komersial no industrial ida, ho hanoin ba

    merkadu maib ho abranjnsia sosial klean liu, hodi f impaktu boot ba populasaun atoni no,

    konsekuentemente, ba Timor tomak.

    Ho konkordnsia husi Prezidente da Repblika, Governu deside hili Dr. Mari Alkatiri,

    hanesan Reprezentante Estadu iha inisiativa ida nee, ba estudus, anlizes no kontaktus, ho

    pazes CPLP no, tan-s lae?, ho pazes ASEAN no Pasfiku, ba Programa ida ke iha nia relevansia

    estratjika, neb sei habelar mos ba Ataro ho partes seluk, iha ita-nia pas.

    Exelnsias,

    Filosofia neb orienta Governo ida nee, maka nia mai husi IV Governo, ou, ho liafuan

    seluk, ami simu knar atu kontinua implementa programas no reformas neb lao ho susesu.

    Kontinuidade husu korresaun permanente ba mekanismus aktuasaun nian, no ba sistemas

    trabalhu no ms aperfeisoamentu iha metodolojias no iha operasionalidade administrasaun ho

    jestaun nian.

    Orsamentu neb, ohin, hau mai aprezenta ba Parlamentu Nasional, tetu didiak ona

    objetivus poltika makroekonmika nian no sai hanesan expresaun finanseira husi buat neeb

    ami propoen, atu halo iha kurtu prazu, hodi nunee, ba mdiu no longu prazu, bele halakon

    moris-kiak iha Timor-Leste.

    Nee dezafiu todan ida, neb rekere krescimentu ekonmiku forte, ligadu ho infra-

    estruturas neb diak ho rekursus umanus kualifikadus. Konkretizasaun objetivus hirak nee sei

    husu ka ezije investimentu pbliku neeb boot.

    Milagres ekonmikus, neb mosu iha 2a. metade skulu pasadu, no balun mak la iha

    rekursus naturais relevantes, hatudu konsistnsia, neb orientada ba investimentu pbliku, ba

    kriasaun kondisoens bzikas kona-ba jerasaun fontes rikeza sira-seluk, hodi mantein

    krescimentu kontinuadu, ho djitus rua, no dezafia inflasaun neb mos ho djitus rua. Pergunta

    neeb sira halo mak, entre, how low it should be and how high it can be, iha sira nia anlize

    hodi buka solusoens neb adekuadas, iha kada perodu implementasaun ba sira nia programas.

  • Page 10 of 110

    Maib, dilema loloos ba sira mak, se sira tenki pra ho programas dezenvolvimentu hodi f liu

    atensaun ba inflasaun, ou, se sira tenki esforsa atu labele husik inflasaun haksoit aas liu, no

    sem kontrolu, enkuantu sira kontinua nafatin ho programas dezenvolvimentu, neb husu hela

    investimentu pblikus boot.

    Orsamentu ba 2013 ninia partikularidade maka, investe iha poltikas foun, neb bazeia

    ba Programas V Governu no Planu Estratjiku Dezenvolvimentu, no reforsa investimentu iha

    poltikas neb hah ona iha tinan sira uluk, neb lori duni Pas nee ba estabilidade neb

    metin, ba jestaun asuntus Estadu nian neeb diak liu no ba arranke ekonmiku.

    Timor-Leste iha rikusoin neb boot tebetebes kona-ba rekursus naturais, liuliu petrleu

    ho gs. Ita hotu hatene katak rekursus hirak nee la renovveis, maib mos hanesan hau

    hateten ona iha Parlamentu nee, ita presiza tebetebes utiliza rekursus hirak nee hodi

    dezenvolve pas, atu iha futuru neb bele badak no bele naruk, ita konsegue ekonomia ida neb

    la dependente ona ba setor petrolferu.

    Husi kedas I Governu, ita hotu assume kompromisu ba Povu Timor tomak, katak sei

    utiliza osan husi reseitas petrolferas ho forma sustentvel, ho objetivu atu proteje jerasoens

    aban-bainrua nian. Tanba nee no ba ida nee, mak Parlamentu Nasional autoriza halo

    diversifikasaun ba investimentu husi Fundu Petrolferu.

    Iha termus finanseirus, nee signifika katak ita har, iha orizonte, perspetiva ida ba

    futuru, kona-ba dekrscimu husi total despezas pblikas, no signifika mos katak tenki hah,

    daudauk ona, limita krescimentu abuzivu kona-ba despezas korrentes - dezafiu ida neb koloka

    ba administrasaun pblika tomak, hodi la haluha katak instituisoens Estadu iha hela sira nia

    prosesu krescimentu rasik. Tan-n mak, Governu ida nee komprometidu atu hadia prestasaun

    servisus ba povu no atu korriji irregularidades jestaun nian, hodi hetan estabilizasaun

    orsamental iha despezas korrentes.

    S orientadus iha pensamentu kona-ba konstrusaun no konsolidasaun, mak ita bele

    garante, husi parte ida no iha mdiu prazu, atu jera ka kria reseitas domstikas, hodi finansia

    persentajen neb boot liu husi despezas Estadu nian no, husi parte seluk, atu atrai

    investimentus iha setores produtivus, neb bele f liutn benefsius ba timoroan tomak.

    Orsamentu Estadu ba 2013 viabiliza dezgniu, ka hanoin no hakarak, ida nee ho forma

    ida neb prudente.

    Orsamentu Estadu ba 2013 estabelese duni prioridades, ho didiak.

  • Page 11 of 110

    Orsamentu Estadu 2013 ida nee, orsamentu ida neb ekilibradu.

    Sua Exelnsia

    Seor Prezidente Parlamentu Nasional

    Suas Exelnsias

    Seores Deputadus,

    Iha debate kona-ba OJE 2013 nian, neeb ohin ita hah, hau tenki loke, ba

    konsiderasaun, susesus ho konkretizasoens neb hetan ona, husi poltikas no orsamentus

    neeb implementa iha tinan sira uluk.

    Bainhira ita fila pjina kona-ba primeira dkada, ndar Nasaun independente, ita labele

    haluha atu rekoese katak, maski ho obstkulus, ita bele harii duni arkitetura poltika no

    institusional ida ke metin tebes, neeb hatr ona estabilidade sosial.

    Tinan ida nee, Timor-Leste tama iha konjuntura ida neeb diferente, espesial. Iha tinan

    kotuk, ita asiste momentus markantes rua, ndar experinsia hanesan Nasaun soberana - husi

    parte ida, ita liuhusi epizdiu eleitoral ida neeb mai hametin liutn ita-nia demokrasia; husi

    parte seluk, ita asiste desmobilizasaun ba Misaun Nasoens Unidas nian no ba Forsas

    Internasionais Estabilizasaun, hodi konfirma katak ita prontu atu assume, mesak ona, lideransa

    ba ita nia destinu.

    Ita-nia kompromisu atu garante klima paz no seguransa, la monu ba rai, tanba Timor-

    Leste ohin loron sai hanesan promesa ba dezenvolvimentu.

    Progresu, tuir dalan dezenvolvimentu, bele sukat ho formas barak. Forma ida mak

    krescimentu ekonmiku, neeb taxa mdia krescimentu ekonmiku naun-petrolferu ita-nia

    Nasaun nian, mak 11,9% hah husi 2007!

    Iha imprensa internasional, The Economist, revista ho reputasaun boot, klasifika

    ekonomia Timor-Leste nian hanesan sextu krescimentu neb lais liu iha mundu. Rekoesimentu

    ida nee f, ba ita, espritu konfiansa no rezilinsia, hodi hasoru futuru neb hakbesik-an

    daudauk. The Economist la dehan katak ita mak 6a. ekonomia mundu nian, dehan deit katak

    ita dezenvolve ho diak, liu-liu iha konjuntura ekonmika mundu nian, neb difsil.

    Krescimentu ekonmiku nee signifika katak iha duni atividade ekonmika neeb boot,

    iha ita-nia Pas. Reflete ms ezistnsia setor privadu maski sei emerjente, katak iha kriasaun

    empregu neeb barak liu, no katak iha aumentu iha atividades komersiais no turstikas, reflete

  • Page 12 of 110

    nveis produsaun neeb boot liu, hanesan prudosaun agrkola, no reflecte persentajen neeb

    boot liu iha reseitas fiskais hodi suporta servisus Estadu nian. Ho liafuan badak, iha jerasaun de-

    rikeza.

    Progresu iha nvel dezenvolvimentu bele mos sukat liuhusi sade ho edukasaun, reas

    neeb Timor-Leste rejista mos progresus makaas. Entre 2010 ho 2011, nmeru total labarik

    neeb matrikula aumenta 5% iha ensinu bziku, 8% iha ensinu sekundriu jeral no 17% iha

    ensinu sekundriu tkniku. Taxas mortalidade infantil tuun makaas, husi 83 neeb mate iha

    kada 1000 neeb moris, iha 2003, ba 64 neeb mate iha kada 1000 neeb moris, entre

    2009/2010, enkuantu esperansa moris sae husi tinan 59.5, iha 2006, ba tinan 64.64, iha 2011.

    Suas Exelnsias

    Seores Deputadus,

    Ba jerasoens futuras nia diak, kabe ba ita hotu agora, atu uza rekursus neeb ita iha ho

    forma eklibrada no responsvel, maib mos ambisioza. Nunee, mak V Governu Konstitusional,

    ho prioridades ba Pas neeb klaras tebes, sei kontinua aposta iha frentes fundamentais haat:

    Dezenvolvimentu kapital sosial, hodi destaka investimentu iha kualifikasaun ba ita-nia

    rekursus umanus no iha edukasaun ho sade timoroan tomak nian;

    Dezenvolvimentu iha infra-estruturas bzikas;

    Dezenvolvimentu ekonmiku, ho insidnsia iha agrikultura, turizmu ho indstria

    petrolfera;

    Konsolidasaun kuadru institusional, hodi kontinua promove boa governasaun no hah

    prosesu desentralizasaun.

    Krescimentu ekonmiku s bele konsidera hanesan indikador favorvel ida ba

    dezenvolvimentu nacional, bainhira observa prinspius fundamentais rua: inkluzaun no

    ekuidade.

    Nee signifika katak timoroan tomak tenke bele sente, direta ka indiretamente,

    benefsius neb mosu no bele hetan oportunidades husi krescimentu ekonmiku n. Atu mane

    ka feto, foin sae ka katuas, hela iha Fatumean too Tutuala, Ntibe too Laklubar, husi Alas ba

    Ataru, atu sira agrikultores, peskadores, karpinteirus, komersiantes ka profesores.

    Dezde I Governu, mak hah halo esforsus hodi estabelese desentralizasaun

    administrativa no implementasaun ba Poder Lokal. Tinan ida nee, ita sei estabelese kuadru

    normativu ba munispius. Sei halao konsulta pblika alargada, neeb sei hah iha Abril, hodi

  • Page 13 of 110

    bele deside hamutuk modelu ida neb adekuadu liu ba nesesidades timororoan nian, hafoin

    mak hah kria Komisoens Instaladoras Munisipais iha distritus 13.

    Kriasaun Munispius sei hakbesik administrasaun pblika ba sidadauns no, la s deit f

    fatin ba partisipasaun demokrtika ida neeb efetiva liu, sei promove prestasaun servisus

    pblikus neb bele impulsiona ka dudu liutn krescimentu sosial no ekonmiku, estimula

    dezenvolvimentu setor privadu iha reas rurais, hodi garante sustentabilidade ambiental ho

    promosaun ba igualdade jneru. No, importante mos, bele mobiliza diak liutn esforsu koletivu

    kona-ba implementasaun ba Planu Estratjiku Dezenvolvimentu.

    Programa Dezenvolvimentu Lokal, Planu Dezenvolvimentu Sukus ho Programa kona-ba

    Dezenvolvimentu Desentralizadu, neeb hah iha 2010, ajuda ona administrasoens lokais no

    distritais atu familiariza, ka hatoman-an, ho prosedimentus, sistemas no asoens planeamentu

    nian, jestaun no ezekusaun projetus, hodi prepara diak liu tan ita nia Pas ba prosesu boot

    tebes kona-ba demokatizasaun neb ho abut no kona-ba dezenvolvimentu. Sei iha tan aspetus

    neeb presiza korriji, maib ita bele lao ona ho konfiansa no serteza ba iha melhoria

    implementasaun.

    Planeamentu ba Dezenvolvimentu Integradu Distrital, neeb temi mos naran PDID, ho

    baze iha experinsias neeb hetan, estabelese ona sistema ida kona-ba planeamentu no

    implementasaun orsamentu, iha nvel distritu ho sub-distritu, neeb prepara Distritus sira

    antesde sai ba Munispius.

    Governu sei f kontinuidade no hadia jestaun ba fundus boot rua Fundu Infra-

    estruturas no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu neeb tinan nee, sei sai hanesan

    objetu ba atensaun privilejiada, iha perspetiva kona-ba impaktu transversal iha sosiedade

    tomak. Pilares rua nee esensiais ba projetu dezenvolvimentu ekonmiku neeb ekilibradu no

    sustentvel, no ms hanesan fonte kriasaun oportunidades ba mane no feto, jovens, adultus,

    iha Pas tomak.

    Tan-n, sei iha aumentu ba nmeru bolsas husi Fundu ida nee. Iha 2012, ita finansia

    3.256 bolsas estudu no, tinan ida nee, sei kontinua atribui bolsas de estudu, iha reas

    relevantes liu ba dezenvolvimentu Pas. Iha 2013, Governu hakarak halo estudu ida hodi hadia

    aplikasaun FDKU, ho planu ba formasaun neb espesializada ba ona areas estratjikas, ho

    vizaun ida kona-ba nesesidades neb Pas sei hasoru, iha prazu mdiu tinan 7 too 15.

  • Page 14 of 110

    Ita sei proporsiona nafatin formasaun profisional, ho mdia anual ba jovens 2.500, no

    sei garante katak asesu ba kapasitasaun jovens sira sei hanesan, husi kapital ho Distritus, hodi

    f rekoesimentu ba sentrus ba formasaun profisional komunitria, 20 kada tinan.

    Provizaun servisus bzikus edukasaun ho sade nian, hetan karkter prioritriu, ba

    2013.

    Ami sei kontinua harii postus sade, hodi garante katak Sukus hotu-hotu sei hetan asesu

    ba kuidadus esensiais, ho atensaun espesial ba hirak neb iha reas remotas. Ami mos sei hah

    hadia diak liu tan servisus iha Ospital Nasional, hodi aumenta kuidadus, neb atu f iha tinan

    hirak mai nee.

    Ba edukasaun, iha planu atu konstroe pr-eskolas foun 250 no f prioridade atu

    estabelese escolas tkniku-vokasional 5 iha Distritus no Institutus Politknikus 4. Iha nesesidade

    premente ka urjente duni, atu kapasita jovens sira atu bele hetan empregu profisional, hodi

    evita katak hotu-hotu tenke mai iha Instituisoens Superiores, iha Dili, tan deit la iha alternativa

    seluk atu hetan koesimentus, hanesan preparasaun ba sira-nia vida produtiva.

    Kria rikeza, husi kriasaun empregu neb barak, liuhusi investimentus iha setores

    ekonmikus, sai ndar meta atu alkansa iha 2013.

    Redusaun pobreza iha ms relasaun makaas ho melhoria direta iha kondisoens moris

    timoroan nian, no OJE 2013 sei permite insiu ba instalasaun sistemas b-ms, ba 25.000 lares

    rurais, no f kontinuidade ba projetu MDGs Sukus, hodi harii, iha tinan sira mai n, uma 55.000

    iha agregados komunitrius iha Pas tomak.

    Kompromisu neb makaas ona, ba setores ekonmikus tradisionais, hanesan

    agrikultura ho peskas, sei hanesan ms atu f impulsu ba reas sira-seluk, neb Timor-Leste

    bele sai kompetitivu tebetebes, liuliu Turizmu.

    Tinan ida ne'e, iha planu atu har Sentru Formasaun ida iha Turizmu no Otelaria, no atu

    estabelese Sentrus Informasaun Turstika foun rua, iha Batugade no iha Dli. Liuhusi unidade

    implementasaun, sei prepara atu estabelese Akademia de Artes, Kultura no Indstrias Kriativas

    ida, sei konklui, husi total nen, Sentru Kultural Rejional foun ida no hakat ba estabelesimentu

    Biblioteka, Muzeu ho Sentru Kultural iha Dli, neeb hetan ona rai. Nunee mos, sei kontinua

    halo trabalhus de identifikasaun ba patrimniu kultural timornian.

    Se knar Governu nian krusial duni iha ninia kontribuisaun ba investimentus boboot, iha

    reas fundamentais hirak n, prioritriu mos atu fortalese setor privadu, hodi nun, iha mdiu

  • Page 15 of 110

    prazu, setor nee bele asume protagonizmu boot liu iha dezenvolvimentu Timor-Leste.

    Inkluzaun Sekretaria Estadu de Apoiu no Promosaun Setor Privadu nian, iha Orgnika V

    Governu Konstitusional, la s deit nesesria maib oportuna duni.

    Maib infra-estruturas ms tenke responde ba nesesidades husi komponentes

    ekonmikus pas nian, no ida nee mak ezije atu hah ho sriu konstrusaun estradas nasionais.

    Husi parte seluk, aposta boot iha Kosta Sul ho infra-estruturas lubun boot ida iha rea refinaria

    no petrokmika, no mos vias komunikasaun hodi serve setor nee, lao daudaun ona, hodi

    asegura katak nia potensial ekonmiku sei la husik ka la aproveita.

    Governu prev, too final mandatu, estabelesimentu Parserias Pbliku-Privadas 7,

    neeb sei kontribui ba objetivus dezenvolvimentu nasional.

    Tinan ida nee, projetus Parserias Pbliku-Privadus rua mak sei hah nia konstrusaun:

    expansaun Aeroportu Prezidente Nicolau Lobato ho Portu Tibar. Portu Dili la aguenta ona ho

    fluxu mercadoria neb boot, hodi sai ms kauza ida ba subida de presus ba beins konsumu,

    tanba demora iha atrakajen, buat ke labele duni evita ho kondisoens atuais. Atu f hanoin deit

    katak, semanas balun antes de Natal, kargeirus 24 mak hein hela iha tasi Dili nian, no balun at

    seidauk consegue deskarrega sira nia merkadoria.

    S hadia tiha jestaun administrativa no finanseira pas nian, mak bele garante boa

    governasaun.

    Nunee, Governu sei f liu atensaun iha asistnsia ba instituisoens Estadu, atu sira bele

    hakaas-an kona-ba rigor, transparnsia no responsabilidade. Sekretaria Estadu ba

    Fortalesimentu Institusional sei halao auditoria ba dezempeu no halao fiskalizasaun susesiva,

    ba lias ministeriais hotu, hodi promove kapasitasaun operasional iha administrasaun pblika.

    Hanesan nee mos, Ministriu Finansas sei kontinua f formasaun iha reas

    aprovizionamentu, jestaun kontratus, prosedimentus legais no administrativus no kontinua

    reporta publikamente desizoens poltikas Governu nian, inkluzivamente iha reas Orsamentu,

    Ajuda, Aprovizionamentu no Rezultadus, liuhusi Portal Transparnsia.

    Governu defende korresaun konstante ba sistemas no prosesu, no ms korresaun ba

    poltikas, bain-hira hatudu katak inefisientes ka ho frajilidades. Nee implika fiskalizasaun

    neeb konstante no, tanba razaun ida nee, mak sei estabelese Komisaun ida hodi analiza no

    sujere korresoens kona-ba opsoens poltikas ho despezas Governu nian.

  • Page 16 of 110

    Komisaun nia servisu sei inklui produsaun relatrius ho anlizes kona-ba despeza,

    hanesan kona-ba Fundu Infra-estruturas nian, Programa Dezenvolvimentu Dexentralizadu I no II

    nian no kona-ba temas seluk tan, hodi har ba sustentabilidade, iha tempu naruk, kona-ba

    poltikas sosiais ho ms estudus seluktn relasiona ho impaktu ekonmiku.

    Governu kontinua komprometidu tebes ho Boa Governasaun. Dezempeu iha rea ida

    nee, husi insituisoens tomak Estadu nian, rekoesidu ona iha ndise Persepsoens kona-ba

    Korrupsaun husi Transparnsia Internasional, iha 2012, neeb sae pozisoens 30, iha

    klasifikasaun organizasaun nee nian melhoria neeb boot tebetebes, maib labele halo ita

    hamamar fali ita-nia esforsus.

    Suas Exelnsias

    Seoras no Seores,

    Governu konsciente katak ita nia krescimentu ekonmiku nebe makaas la hamutuk

    ho inflasaun neeb aas, too 15,4% iha Dezembru 2011, no tuun hikas fali hodi estabiliza besik

    11%.

    Ita hotu hatene katak aumentu iha presus sasn, liu-liu alimentares, reduz timoroan

    sira nia kbiit sosa ka poder de kompra. Ami rekoese mos katak inflasaun neeb aas aumenta

    kustus material nian no provoka difikuldades ba emprezas iha Timor-Leste, hodi prejudika

    kualidade servisu iha nia relasaun ho gaus neeb lejitimamente sira iha direitu. Ami rekoese

    mos katak inflasaun hasae kustus ba Beins no Servisus ho ba Kapital Menor nian, neeb Estadu

    sosa.

    Tanba razoens hirak nee, mak Governu komprometidu tebetebes atu hatuun

    inflasaun no, ba ida nee, sei kontinua rejista, monitoriza no analiza didiak inflasaun.

    Maib, kauzas inflasaun nee kompleksas no kauzas sira n bele muda ho tempu. Ho

    resesaun mundial no nia efeitus too agora, dlar amerikanu tuun makaas kompara ho moedas

    husi ita-nia parseirus komersiais, hanesan Indonzia ho Austrlia, hodi aumenta kustu ba

    importasoens. Aumentus iha presus internasionais hahn nian, tanba mudansas klimtikas, no

    mos iha matrias primas, kontribui mos ba inflasaun iha tempu kotuk. Kauzas hirak nee, no

    mos petrleu folin neeb sae, tanba rezultadu husi funu ka hanesan resposta ba sansoens

    ekonmikas, Governu (neb deit) sei la bele kontrola.

    Kauza inflasaun ida seluk iha Timor-Leste, mak relasaun entre kuantidade osan ho

    beins neeb produz. Iha ita-nia ekonomia neb sei embrionria, tenki iha maka esforsu neb

  • Page 17 of 110

    persistente, sukat ho tempu, atu aumenta produsaun beins iha pas, tanba la iha solusaun

    mjika ba n.

    Nun, Timor-Leste presiza produz liutn. Orsamentu ida nee f prioridade ba

    agrikultura. Investimentu ida neb boot (husi setor pbliku no sector privadu) iha setor

    agrikultura, pekuria no peska, mak bele kontribui ba aumentu produsaun iha kurtu no mdiu

    prazu.

    Governu hakarak fasilita estabelesimentu emprezas foun hodi kria incubadoras-de-

    emprezas no krian balkaun niku, neb sei simplifica no hamenus tempu ba rejistus. Sei f

    mos apoiu ba pekenas no mikro emprezas, kooperativas ho grupus industriais no komersiais

    hodi potensia kriasaun empregu no estimula setores produtivus diversifikadus.

    S aumentu produtividade, ezistnsia maun-de-obra kualifikada no kompetitividade

    empresarial, mak bele suporta krescimentu ekonmiku neeb slidu, ba tempu naruk, no bele

    reduz no estabiliza inflasaun. Maib, husi parte Governu, tanba estabelesimentu prioridades

    neeb tau iha Orsamentu Estadu ba 2013, mak ami sei halo buat hotu atu inflasaun bele tuun

    ba 8% nia kos.

    Sua Exelnsia

    Seor Prezidente Parlamentu Nasional

    Suas Exelnsias

    Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional

    Suas Exelnsias

    Seores Deputadus

    Seoras no seores,

    Iha 2013, ita sei investe total osan dolar $1.797,52 milhoens ba nesesidades Pas nian,

    hodi f prioridade ba Infra-estruturas, ba Agrikultura, ba Sade no ba Edukasaun.

    Kompara ho uluk, ami aumenta investimentu iha agrikultura ba 28%, iha edukasaun ba

    12% no iha sade ba 15%.

    Orsamentu Estadu ba 2013 prev atu investe $892 milhoens iha kapital

    dezenvolvimentu, husi nee $753 milloens ba projetus plurianuais neeb boot iha Fundu Infra-

    estruturas.

  • Page 18 of 110

    Programas tolu neeb boot liu iha Fundu Infra-estruturas mak hanesan:

    1. Eletrisidade ($173,9 milloens)

    Iha 2013, ita sei konklui trabalhus iha Betanu no remata, nunee, konstrusaun Rede

    Nasional Transmisaun no Distribuisaun. Melhoria iha jerasaun no fornesimentu eletrisidade

    mak sei suporta krescimentu ekonmiku neb forte, atu mikro no pekenas emprezas, iha

    interior, ka mdias no grandes indstrias neeb sei mosu.

    Erru boot ida hotu iha tinan sanulu ba konstrusaun Estadu, mak ita la iha kultura

    manutensaun no, atu bele korriji ida nee, ami aloka $10 milloens iha kategoria Beins no

    Servisus ba Ministriu kompetente, atu bele garante funsionamentu no manutensaun ba

    Sentral Eltrika Hera no ba sub-estasoens lubuk ida. Aumentu iha produsaun eletrisidade, husi

    sentrais-eltrikas Hera ho Betanu, nudar faktor ida atu impulsiona, ka dudu indstria, implika

    konsumu kombustvel neeb boot liu no, ba ida nee, ami prev ona $117,8 milhoens.

    2. Estradas ($116 milloens)

    Governu determinadu atu halo estradas ho kualidade diak iha Pas tomak, atu fasilita

    transporte ba ema ho merkadorias, hodi reduz mos kustus ba beins neeb produz.

    Alm de konstrusaun estradas neeb prev ona iha Fundu Infra-estruturas, prepara

    daudaun konstrusaun estrada Dli Manatutu Baukau no estrada Dli Likis Tibar

    Ermera. Obras hirak nee sei finansia liuhusi programa emprstimus, husi JICA no Banku

    Azitiku Dezenvolvimentu.

    Governu sei investe besik $44 milhoens iha programa emprstimu, neb finansia

    projetus ho taxas retornu ekonmiku neb s. Taxa juru (ka funan) husi emprstimus rua nee,

    kiik liudook rendimentu neb prev ona husi investimentus Fundu Petrolferu nian. Ami sei

    kontinua estuda, ho instituisoens finanseiras no ho pazes balun, kona-ba viabilidade

    emprstimus sira-seluk ba konstrusaun projetus boot, inklui estradas, hanesan Aileu Ainaru

    Maubise no Manatutu Natarbora.

    3. Tasi Mane ($139 milloens)

    Ho kriasaun Kompaia Nasional, TIMOR GAP, konsegue duni f impulso ba preparasaun

    kondisoens, atu hah, tinan nee, ho trabalhus iha Kosta Sul, hanesan petrokmika ho Supply

  • Page 19 of 110

    Base. Iha 1 Fevereiru foin liu ba, asina ona, iha Dili, Memorandu Entendimentu entre TIMOR

    GAP ho PPT estatal, husi Tailndia.

    $139 milhoens seluk, neeb inklui iha kategoria kapital dezenvolvimentu, husi Fundu

    Konsolidadu Timor-Leste, sei finansia dezenvolvimentu infra-estruturas ho eskala kiik,

    hanesan konstrusaun instalasoens ensinu no sade nian, sistemas abastesimentu bee,

    saneamentu ho irrigasaun, tuir nesesidades lokais. Projetus hirak nee sei adjudika ba emprezas

    konstrusaun sivil timoroan sira nian, hodi nun bele fomenta dezenvolvimentu lokal no rai hela

    lukrus iha ita nia Rai laran.

    Investimentu $68,2 milhoens, liuhusi PDID, sei kontinua promove konstrusaun infra-

    estruturas iha Pas tomak, hodi f resposta ba nesesidades bzikas populasoens sira-nian, ho

    forma justa no inkluziva, liu husi partisipasaun ativa husi sidadauns no lderes lokais.

    Hau hakarak informa ba distintus deputadus, katak ba Orsamentu Jeral Estadu 2013,

    ami s konsidera elejveis projetus kapital dezenvolvimentu neb satisfaz kritrius tuir mai nee:

    Sertifikasaun husi Diresaun Terras no Propriedades kona- ba uzu rai;

    Aprovasaun ba dezeu no BoQs husi ADN; no

    Aprovasaun husi Komisaun Poltika ba Revizaun Orsamentu.

    Nunee, ami konta katak bele garante melhoria ba taxas ezekusaun iha projetus infra-

    estruturas nian.

    Exelnsias,

    Seoras no Seores,

    Governu determinadu atu fomenta produsaun agrkola. Melhoria iha produsaun

    agrcola, esensial tebes, hodi hamenus importasaun no hadia seguransa alimentar, enkuantu

    ita halo daudaun estudu klean kona-ba mal-nutrisaun, hodi har ba kalorias husi ita nia

    produtus, atu bele insentiva dieta alimentar foun ida iha ita-nia sosiedade.

    Orsamentu Estadu ba 2013 prev, iha kategoria Bens no Servisus, $3 milhoens hodi

    sosa fini, neb sei kontribui atu hasae volume no valor produsaun agrkola. Fundu Infra-

    estruturas inklui serkade $10 milhoens ba projetus agrkolas, liuliu ba konstrusaun no

    supervizaun eskemas irrigasaun nian, neeb sei kontribui mos hodi hadia produtividade

    agrkola.

    Iha setor sade, ita konsidera reas tolu ho aumentus orsamentais.

  • Page 20 of 110

    Ba dahuluk, mak implementasaun rejime karreira foun ba profisionais sade, ho

    aumentu iha despeza ba Salrius no Vensimentus ho valor $21 milhoens. Rejime ida nee sei

    aumenta remunerasoens profisionais sade nian, ho ona kualifikasoens apropriadas.

    Entretantu, Governu sei kontinua ezije makaas liutn, atu profisionais sade responde didiak

    ba insentivus hirak nee hotu no hatudu zelu, dedikasaun, umanizmu iha kumprimentu sira-nia

    deveres. Governu sei emprega no kompensa didiak mos profisionais formadus foun, neb fila

    husi Kuba. Ho profisionais sade neeb motivadus no kualifikadus, mak bele ona hadia

    kualidade kuidadus sade iha Timor-Leste, ba tempu badak.

    Ba daruak, ami aumenta orsamentu hodi sosa ai-moruk ba $7 milhoens, neb sei

    kontribui atu hadia kuidadus no hadia rezultadus iha rea sade.

    Ba datoluk, aloka ms $5 milhoens dolares hodi sosa ekipamentu mdiku, inklui

    iluminasaun no mezas ba sala operasoens, mquinas ba anestezia, mquina ba monitorizasaun

    kardaka, desfibrilador ida ho ekipamentus mdikus seluktn.

    Edukasaun hanesan fator fundamental seluk ida tan, iha dezenvolvimentu Nasaun

    nian. Governu sei f atensaun neb diak ba Programa Edukasaun ba Ema Hotu, hanesan

    asaun konkreta ba inisiativa Sekretriu-Jeral Nasoens Unidas, hanaran Edukasaun, Uluk. Hau

    fiar ita hotu konkorda katak labarik hotu-hotu tenke simu edukasaun ida neeb diak no katak

    maun-de-obra neb matenek sei sai maun-de-obra neb produtiva. Progresus balun iha tiha

    ona no ami empenhados atu progride nafatin, hodi hadia edukasaun iha Timor-Leste.

    Kualidade iha ensinu sai hanesan fator determinante ba rezultadus neb diak iha

    setor edukativu. Nunee, Governu sei kontinua halo buat hotu, atu bele asegura kualidade

    ensinu, hah husi ensinu bziku ba too nvel instituisoens ensinu superior. Governu konsciente

    katak la iha ema ida mak bele sente satisfeitu ho deit kuantidade formadus, neb hotu tinan-

    tinan, bainhira kualidade ensinu sei dook husi expetativas no bain-hira ezije inan-aman sira

    hasai osan barak, ho sacrifisius oi-oin atu bele garante futuru diak ba sira nia oan.

    Orsamentu Estadu ba 2013 inklui medidas atu aumenta salrius grupus fundamentais

    edukadores sira-nian. Nunee, orsamentu ba salrius no vensimentus ba UNTL, aumenta ba

    $7,6 milhoens, tanba estatutu karreira foun ba profisionais ensinu superior. Ita ms sei selu

    salrios para professores sira neb, too agora, hanorin hela ho regime voluntariado.

    Husi parte seluk, osan $42 milhoens alokadus iha Fundu Dezenvolvimentu Kapital

    Umanu, neeb inklui Programa ba Bolsas Estudu, ba Formasaun Profisional, ba Formasaun

  • Page 21 of 110

    Tknika ho tipus formasaun sira-seluk iha setores fundamentais, sei forma no kapasita ita-nia

    rekursus umanus atu bele sai protagonistas dezenvolvimentu nasional nian.

    Tinan ida nee, ita sei kontinua investe iha poltikas sosiais hodi hadia nafatin

    kondisoens moris timoroan nian. Investe iha ema, liu-liu ba sira neeb kbiit laek liu, nee

    hanesan obrigasaun moral Estadu nian. Ba ida nee mak, ami aloka $236,5 milhoens iha

    kategoria Transfernsias Pblikas, neeb kompreende:

    $84,8 milhoens, hodi halo pagamentu hanesan benefsius pessoais ba Kombatentes

    Libertasaun Nasional.

    $38,2 milhoens, hodi halo pagamentu fula-fulann ba ita-nia idozus ho sira neeb la iha

    duni kbiit atu halo servisu.

    $18 milhoens, hodi fo tulun ba ONGs ho Organizasoens Relijiozas, neb promove

    atividades kulturais no relijiozas, hodi kontribui ba bein-estar sosial, kultural no

    espiritual timoroan sira nian.

    $10,5 milhoens, hodi finansia programa osan ba servisu SEPFOPE nian, hodi kontribui

    ba redusaun dezempregu.

    $8 milhoens, hodi finansia Programa Nasional Dezenvolvimentu Sukus, neb envolve

    diretamente komunidades iha sira-nia dezenvolvimentu rasik.

    $3,7 milhoens, hodi halo pagamentu pensoens ba funsionrius pblikus sira, tuir Lei

    neb aprova ona.

    $3 milhoens, ba kompensasoens kona-ba rai.

    $5 milhoens, hodi finansia Programa Ita Nia Rai.

    Ikus liu, Governu sei kontinua investe iha setores fundamentais, neeb kontribui ba

    konsolidasaun ita-nia Estadu de-direitu demokrtiku.

    Prev ona, tinan nee, atu aumenta orsamentu ba Salrius no Vensimentus PNTL nian

    ba $13.6 milloens, hodi nun bele emprega tan polsias neeb sei garante seguransa Pas nian.

    Ami sei halo mos aumentu ba orsamentu Salrius no Vensimentus F-FDTL nian ba 7,9 milloens,

    hodi refora sira nia kapasidade nudar Forsa de Defeza.

  • Page 22 of 110

    Ligadu ho investimentu ida nee, iha ona verba $1,3 milhoens atu sosa mobiliriu ba

    abitasoens soldadus ho polsias sira-nian iha Pas tomak no $1,2 milhoens atu sosa vekulus ho

    ekipamentus hodi hadia seguransa, hanesan liuliu aeroportu.

    Ita ms labele haluha ita nia poltika externa, liu-liu iha faze ida neeb zia kontinua

    sai hanesan rejiaun ho krescimentu lais liuhotu iha mundu tomak, hodi dudu krescimentu

    ekonomias neeb emerjentes no iha dezenvolvimentu laran. Timor-Leste lokalizadu, lols

    kedas, iha rejiaun ida neb estratejikamente privilejiada.

    Tinan ida nee, aleinde harii Embaixadas foun rua, ida iha Reinu Unidu no ida iha Nova

    Zelndia, ho konsuladus iha Darwin ho Atambua, neeb hodi aumenta osan $9,1 milhoens iha

    salrius no vensimentus, iha Ministrius dos Negsius Estranjeirus no Kooperasaun, ita sei

    investe mos iha aspetus fundamentais sira-seluk hanesan:

    Estabelesimentu Unidade ida neb sei dezenvolve trabalhus preparatrius, hodi asume

    prezidnsia CPLP nian iha 2014-2016, neb sei relevante liutn tanba atu koko ita-nia

    kapasidades organizasaun ba ita nia integrasaun plena iha ASEAN.

    Prepara estabelesimentu Sentru Estudus Diplomtikus, hodi forma no kapasita

    diplomatas timoroan sira.

    Intensifika prosesu delimitasaun fronteiras martimas no terrestres.

    Kontinua prezide g7 + no promove Estadus frgeis iha sira-nia dezgniu koletivu kona-

    ba dezenvolvimentu.

    Partisipasaun iha Painel Altu Nvel kona-ba Ajenda Dezenvolvimentu ps-2015, neeb

    Ministra Finansas mak reprezenta.

    Esforsu ba diplomasia ho integrasaun rejional no internasional ida nee, iha mdiu no

    longu prazu, sei lori benefsius boot tebes ba Timor nia futuras jerasoens. Iha mundu

    globalizadu ohin-loron nian, la iha Pas ida mak iha kondisoens atu ultrapasa sastan

    dezenvolvimentu nian ho forma individual no izoladu husi dinmika relasoens internasionais.

  • Page 23 of 110

    Sua Exelnsia

    Seor Prezidente Parlamentu Nasional

    Suas Exelnsias

    Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional

    Suas Exelnsias

    Seores Deputadus

    Seoras no seores,

    Iha Orsamentu Estadu ba 2013, Governu explika klaramente oins sei selu

    investimentus hotu-hotu. Reseitas domsticas, ami estima ba $146 milhoens ba 2013. Nee

    implica iha aumentu 9%, kompara ho 2012.

    Objetivu ita hotu nian mak oins consegue katak esforsu orsamental bele hamenus

    ona husi Fundu Petrolferu no, ba ida nee, ami sei prepara reforma abranjente ida hodi nunee

    bele alarga baze fiskal no aumenta reseitas ba Estadu. Iha perodu mandatu ida n nian, prev

    katak reforma nee sei permite aumenta reseitas domstikas Estadu nian husi $134 milhoens,

    iha 2012, ba $218,4 milhoens, iha 2017.

    Diferensa entre reseitas domstikas ho despezas besik $1.651 milhoens. Diferensa ida

    nee hetan suporta liuhusi levantamentus husi Fundu Petrolferu, husi uza osan neeb iha hela

    iha kontas Governu nian no husi emprstimus.

    Orsamentu Estadu ba 2013 inklui $1.198 milhoens iha levantamentus husi Fundu

    Petrolferu. Nee significa katak tuun makaas, kompara ho levantamentu $1.495 milhoens iha

    2012. Diminuisaun iha montante osan neeb foti husi Fundu Petrolferu hatudu katak Governu

    empeadu duni, kona-ba aspetus prudnsia fiskal no sustentabilidade.

    Nunee mos taxas ezekusaun orsamental aumenta duni dezde 2007. Iha 2012, maski

    ami seidauk iha kondisoens atu f valores finais, hodi konsidera katak kontas seidauk audita,

    ami prev ezekusun oramental, ho osan neb sai, serkade 88% husi Fundu Konsolidadu

    Timor-Leste nian.

    Karik ita kontabiliza ezekusaun Fundus Espesiais, taxa ezekusaun global, mos ho osan

    neb sai, prev ona katak sei too 66%.

    Ami rekoese katak taxa ezekusaun husi Fundus Espesiais, liu-liu Fundu Infra-

    estruturas, la korresponde ho ida neeb prev iha insiu, hodi konsidera frajilidade neeb sei

    rejista husi kapasidade atu implementa projetus fzikus, kondisoens meteoroljikas ho fatores

  • Page 24 of 110

    seluktn neeb Governu la bele kontrola. Maib, ho korresaun ba sistema neb ami

    implementa daudaun no introdusaun poltikas foun, ami fiar metin katak, iha 2013, ami sei

    hakat liu sasadik ida nee.

    Hanesan konkluzaun,

    Suas Exelnsias,

    Seoras no Seores,

    Povu Timor-Leste,

    Ohin loron no liu uluk, Ita hotu mak sai Responsveis ba Dalan neeb ita hakarak ba

    ita-nia Pas!

    Ita-nia ambisaun ba dezenvolvimentu, ou diak liu, ita-nia dever moral atu reduz no

    halakon pobreza iha ita-nia Povu, ezije poltikas sustentveis konsertadas, ezije planu no ezije

    responsabilidade.

    Governu neeb hau iha dever atu xefia, oferese nia kompromisu atu konkretiza

    lalaok ka perkursu ba dezenvolvimentu, ho susesu.

    Dezenvolvimentu n sei ezije tempu! Ita tenke lao hakat ida-ida iha jornada naruk

    ida nee, hodi haree hikas fali ka rev dalan neeb ita liu ona, hodi korrije, bainhira presiza,

    ritmu hakat nian no reavalia beibeik ka konstantemente dalan neeb ita seidauk perkorre.

    Iha esforsu koletivu ida nee, labele iha ema ida maka husik hela iha kotuk no, muitu-

    menus, provoka fali sidi-monu ba kompanheirus seluk iha viajen ida nee.

    Orsamentu Jeral Estadu ba 2013, hanesan hakat importante ida tan iha jornada ida

    nee. Hau hein, portantu, debate neeb konstrutivu kona-ba orsamentu neb sei determina

    dezenvolvimentu ita-nia Povu no ita-nia Nasaun nian, iha kurtu, mdiu no longu prazu.

    Obrigadu barak.

    Kay Rala Xanana Gusmo

  • Page 25 of 110

    Parte 2: Deskrisaun no Anliza kona-ba Orsamentu

    Estadu 2013

    2.1: Sumriu Ezekutivu

    2.1.1: Introdusaun

    Governu hakarak atu transforma Timor-Leste sai nasaun ho rendimentu mdiu-altu ho

    populasaun ida neeb moris seguru, saudvel no matenek iha tinan 2030. Programa Kintu

    Governu Konstitusional Timor-Leste nian formula poltika siraho detail atu atinji objetivu hirak

    nee. Orsamentu Estadu 2013 nian nee atu finansia poltika sira nee tomak.

    Tabela 2.1.1.11 hatudu Orsamentu Hun Kombinada Timor-Leste nia. Total despeza iha 2013

    maka tokon $1,850.9. Orsamentu nee kobre despeza Governu nia tokon $1,647.5 no tokon

    $203.4 husi Parseiru Dezenvolvimentu sira. Kompromisu husi Pareiru Dezenvolvimentu sira la

    liu 11% husi total orsamentu. Nee hatudu katak Timor-Leste oras nee la depende makaas ba

    asistnsia eksterna hodi finansia ninia programa dezenvolvimentu sira.

    1 Kona-ba dadus no figuras: Iha livru orsamentu ida nee jeralmente fo desimal ida deit ba figura sira iha tabela no

    grafika, neeb dala barak aprezenta iha tokon no pursentus. Dalaruma hatudu ho numerous neeb la hanesan ba

    konta desimal wainhira ita konta hamutuk ba total. Ida nee rezultadu husi Erro ba aredondamentu ou

    akumulasaun numerous ba tokon. Buat hirak nee akontese wainhira ita halo esplikasaun ba dokumentu

    orsamentu sira hodi simplifika para ita bele kompriende wainhira haree no le. Ida nee laos erro boot ida maibe

    ida nee hanesan dalan atu simplifika numerous orsamentos neeb bot. Ezemplu: Projesaun ba emprstimu ba

    2013 to 2017 maka $43,588,000, $70,600,000, $120,900,000, $121,650,000 no $122,950,000. Nunee total

    emprstimu hamutuk $479,688,000. Bainhira halo aredondamentu ba tokon, sira sei sai $43.6, $70.6, $120.9,

    $121.7 no $123.0, maibe ba akumulasaun total mak $479.7, laos $497.8.

  • Page 26 of 110

    Tabela 2.1.1.1: Orsamentu Hun Kombinada 2011-2017, $ tokon

    2011 atual

    Orsamentu 2012 *

    Orsamentu 2013**

    Orsamentu 2014

    Orsamentu 015

    Orsamentu 2016

    Orsamentu 2017

    Orsamentu Hun Kombinadas

    1,379.8 2,028.3 1,850.9 2,088.5 2,078.4 2,015.4 2,050.9

    Despezas Governu tuir Fundu

    1,095.9 1,806.5 1,647.5 1,949.0 2,045.8 2,012.3 2,050.9

    FKTL 604.7 893.9 1,000.7 1,040.7 1,082.4 1,125.6 1,170.7

    FDKU 16.8 37.5 42.4 40.0 45.0 45.0 49.0

    Fundu Infra-estruturas

    474.4 875.1 604.4 868.3 918.4 841.7 831.2

    Kompromisus Husi Parseiru Dezenvolvimentu sira

    283.9 221.8 203.4 139.5 32.6 3.1 0.0

    * Orsamentu final 2012 depois de retifikativu no rollover ** depoisde rollover Hun: Diresaun Nasional Orsamentu no Unidade Jestaun Parseirus Dezenvolvimentu, Ministriu Finansas, 2012

    Tabela 2.1.1.2 hatudu kona-ba tabela fiskal konsolidada ba Timor-Leste. Tabela ida nee hatudu

    kona-ba despezas, reseitas, finansiamentu, indikadores ekonmikus. Governu hamenus

    makaas (ba tokon $159.0) orsamentu global entre 2012 ho 2013 atu bele mantein

    sustentabilidade fiskal no asegura katak prokura agregada iha ekonomia konsistente ho nveis

    inflasun neeb bele aseita/simu. Tanba deklniu iha total despezas, nunee aumentu iha

    reseitas ESI/RSE neeb boot, no redusaun iha montante saldu kaixa governu nian sei halo

    projesaun ba exesu iha levantamentus osan husi fundu petrolferu $0.0 iha 2013. Nee tuir duni

    sustentabilidade fiskal longu prazu nian. Kresimentu ekonmiku neeb makaas prev ona

    katak sei kontinua ba mdiu prazu.

  • Page 27 of 110

    Tabela 2.1.1.2: Tabela Fiskal ho Itens Memorandu, $ milloens

    2009 atual

    2010 atual

    2011 atual

    Orsamentu 2012*

    Orsmentu 2013**

    Orsamentu

    2014

    Orsamentu

    2015

    Orsamentu

    2016

    Orsamentu

    2017

    Total Despezas tuir Kategoria Dotasoens

    603.8 760.3 1,095.9 1,806.5 1,647.5 1,949.0 2,045.8 2,012.3 2,050.9

    Rekorente 394.2 506.1 507.8 757.3 841.0 870.5 908.8 943.3 983.2

    Salriu no Vensimentus

    87.3 91.5 111.6 139.0 160.5 167.0 173.6 180.6 187.8

    Sasan no Servisu (inklui FDKU)

    212.8 245.9 253.5 384.6 441.5 455.0 476.6 493.9 515.9

    Transfernsias Pblikas

    94.1 168.7 142.6 233.7 239.0 248.5 258.5 268.8 279.6

    Kapital 209.6 254.3 588.2 1,049.1 806.5 1,078.4 1,137.0 1,069.0 1,067.6

    Kiik 38.7 38.3 27.2 49.2 49.6 51.6 53.6 55.8 58.0

    Kapital no Dezenvolvimentu (inklui Infra-estrutura tomak Exp.)

    170.9 215.9 561.0 1,000.0 756.9 1,026.9 1,083.3 1,013.2 1,009.6

    Reseitas Domstikas*** 90.8 96.4 108.5 134.1 146.3 163.1 181.7 200.3 218.7

    Saldu Fiskal Laos-Minarai

    -513.0 -664.0 -987.4 -1,672.4 -1,501.2 -1,785.8 -1,864.0 -1,812.0 -1,832.2

    Finansiamentu 513.0 664.0 987.4 1,672.4 1,501.2 1,785.8 1,864.0 1,812.0 1,832.2

    Rendimentu Sustentvel Estimadu(RSE)

    408.0 502.0 734.0 665.3 787.0 797.9 784.8 771.9 761.2

    Exesu Levantamentu osan FP

    104.0 309.0 321.0 829.6 0.0 917.3 958.3 918.4 948.0

    Utilizasaun Saldu Kaixa nian

    1.0 -147.0 -67.6 134.4 670.6 0.0 0.0 0.0 0.0

    Emprstimus 0.0 0.0 0.0 43.1 43.6 70.6 120.9 121.7 123.0

    Indikador Ekonmik Seletivu

    PIB La os-Minarai Nominal

    775.6 859.1 975.9 1,292.7 1,506.9 1,769.2 2,099.7 2,507.1 3,006.5

    Dfise Fiskal Laos-Minarai / PIB Laos Minarai

    66.1% 77.3% 101.2% 129.4% 99.6% 100.9% 88.8% 72.3% 60.9%

    * Orsamentu Final 2012 depois de retifikativu no rollover ** Depois de rollover *** Dadus reseitas domestika ida nee uza wainhira governu halo estimasaun ba reseitas domestika ba aban bairua

    nian. Dadus hirak nee diferente oituan ho dadus auditoria nian.

    Hun: Diresaun Nasional Orsamentu, Diresaun Nasional Poltika Ekonomia, Unidade Administrasaun Fundu Petrolifeiru no Sekretariadu Projetu Boot, Mnistriu Finansas, 2012

  • Page 28 of 110

    2.1.2: Vizaun Global Ekonomia

    Publikasaun2 kona-ba Konta Nasional Timor-Leste nian 2004-2010 hatudu buat rua,

    kompozisaun no valor ekonomia Timor-Leste nian. Iha 2010, PIB tokon $4,140.4 neeb 79.3%

    mai husi setor minarai. PIB Laos Minarai nia valor mak tokon $859.1. Durante tinan 2011,

    Timor-Leste nia ekonomia laos minarai benefisia ho despeza boot Governu nia neeb dudu

    makaas kresimentu setor espesfiku sira, hanesan konstrusaun, neeb orienta ba valor PIB

    nominal besik tokon $975.9. Haree ba tendnsia kresimentu ekonmiku real laos minarai,

    Timor-Leste konsege hetan kresimentu neeb aas liu iha mundu, ho mdia anual 11.9% dezde

    2007.

    Kresimentu ekonmiku neeb forte iha 2011 akompaa mos ho inflasaun neeb aas tebe-

    tebes, too 15.4% (tinan ba tinan) iha Dezembru 2011. Depois aumenta ba besik 18% iha Janeiru

    2012, inflasaun tun fali ba 10.1% iha Marsu3 no estvel besik 11%. Taxa Inflasaun kiik liu neeb

    observa iha primeiru trimestre 2012 nia, kompara ho trimestre ikus 2011. Inflasaun neeb kiik

    iha insiu 2012 nee tamba fator internasional sira, hanesan Dolar Amerika neeb apresia

    hasoru osan husi nasaun sira neeb halo parseiru komrsiu ho Timor-Leste. Nunee hamenus

    folin sasan sira. Maibe tasa inflasaun ho 11% sei aas nafatin kompara ho nasaun sira-seluk.

    Governu hakarak asegura atu inflasaun tun nafatin iha mdiu prazu no rekoinese katak ho

    kontrolu didiak iha despeza total importante atu too ba objetivu ida nee. Poltika ida nee

    reflete iha total Orsamentu Estadu tinan 2013 neeb tun signifikante kompara ho tinan 2012.

    2.1.3: Despeza

    Despeza total iha 2013 hamutuk tokon $1647.5; neeb tun 8.8% kompara ho orsamentu 2012.

    Governu hamenus ona despeza total hodi kontribui ba sustentabilidade fiskal no kontrola

    inflasaun. Despezas Kapital no Dezenvolvimentu nian iha 2013 tun 24.3% kompara ho tinan

    2012 tamba atu mantein sustentabilidade fiskal no mos Governu rekoinese nesesidade atu

    asegura despeza Infra-estrutura iha nvel neeb projetus sira bele implementa ho efetivu.

    Despeza rekorente aumenta makaas. Entre tinan 2012 too 2013, iha aumenta makaas ba

    Salriu no Vensimentu ho Sasan no Servisu. Despeza ba pensaun/reforma ba funsionriu

    pbliku sira, rejime karreira foun ba profisionais sade no rejime karreira ba profesor sira

    neeb uluk servisu hanesan voluntriu kontribui ba aumenta iha despeza rekorente. Governu

    hanoin katak despeza hirak nee lao tuir duni objetivu no poltika Estadu nia iha PED. Despeza 2 Diresaun Nasional Estatistika (2012). (N.B. Realiza husi Estimasaun Numerus Primeiru Preliminariu 2011 ba Produtu Domestiku Brutu parte Despezas nia. ho ida nee Figura Produtu Domestiku Brutu ba tinan 2004-2010 iha

    ona Revisaun no troka hosu numerous Aktuais. Inklui mos informasaun husi parseiru dezenvolviemtu sira, Gastus

    Uma kain. 3 Taxa inflasaun 15.4% refere ba mudansa iha CPI ba Timor-Leste; CPI ba Timor-Leste sukat kada fulan tolu, nunee

    18% no 10% refere ba CPI Dili neeb sukat kada fulan.

  • Page 29 of 110

    ba kombustvel jerador sira no operasaun ho manutensaun iha mos aumenta iha 2013.

    Aumentu despeza ida nee presiza duni hodi mantein no halao nafatin fasilidade enerjia

    eltrika neeb foin hariiho kualidade neeb diak.

    2.1.4: Reseitas

    Kobransa Reseita Domstika bele too tokon $146.3 iha 2013. Nee reprezenta 9.2% aumentu

    kompara ho previzaun tinan 2012 ho tokon $134.1. Aumentu ida nee mai hosi aumentu hosi

    impostu balun rendimentus kompaias, retensaun impostu produtu industria (excise) no

    balu tun tanba kompensasaun ho redusaun iha reseitas husi programa faan foos.

    Reseitas Domstika Laos Minarai iha 2013 bele finansia 8.9% Despeza Total Orsamentu Estadu.

    Tasa kresimentu neeb projeta, no mos kresimentu iha efisiensia taxa signifika katak too 2017,

    total Reseita Domstika sei sae too tokon $218.7.

    Reseita Minarai husi Bayu-Undan no Kitan sae makaas iha 2011 maibe sei tun ba tokon

    $2,309.1 iha 2013, molok atu estabiliza temporariamente too 2017. Saldu Fundu Minarai tuir

    estimasaun sei aumenta husi tokon $9,310.3 iha final 2011 ba tokon $10,776.7 iha final 2012,

    no ba tokon $12,787.6 iha final 2013.

    2.1.5: Finansiamentu

    Dfise fiskal Laos Minarai maka Reseita Domstika menus Despeza Total. Nee indikador

    finanseiru/ekonmiku importante ida tanba f indikasaun ida kona-ba osan adisional neeb

    presiza tuir ezijnsia despeza Governu nian atu kontribui ba ekonomia nasional. Dfise Laos

    Minarai iha 2013 sei too tokon $1,501.2 Dfise ida nee finansia boot liu hosi osan neeb foti

    husi Fundu Minarai, neebe hanesan ho Rendimentu Sustentvel Estimadu (RSE) iha 2013.

    Emprstimus ho valor tokon $43.6 no osan neeb la uza iha konta bankaria Governu nia tokon

    $670.6 kontribui mos ba finansiamentu dfise ida nee.

    2.2: Revizaun Reformas Atual Jestaun Finansa Pblika

    2.2.1 Vizaun global Reforma Jestaun Finansa Pblika

    Sistema Jestaun Finansa Pblika (JFP) mai husi instituisaun, lei, no infra-estrutura teknolojia

    informasaun. Liu hosi sistema JFP nee mak Governu gasta, kobra no jere osan. Sistema idanee

    foun no efetivu tebes hodi mantein kresimentu ekonmiku forte, kontrola korupsaun no presta

    servisu Governu ho efisinsia. Iha Timor-Leste sistema JFP neeb efetivu importante hodi

    transforma rekursu minerai ba moris diak povu nia.

  • Page 30 of 110

    Governu implementa ona programa reforma JFP neeb luan no sustentvel. Maibe programa

    reforma nee kompleksu no kobre aspetu barak JFP nian. Tanba nee mak iha nee deskreve deit

    aspetu importante JFP nian. Dokumentu pbliku seluk tn neeb bele fo sai mak Planu

    Estratjiku Ministriu Finansas nia neeb hatudu detailadu liu programa reforma tomak.

    Objetivu prinsipal ho komponentes programa reforma Governu nia neeb fo sai iha nee mak:

    a) Auditoria ba impostus minarai, b) fornesimentu dokumentasaun orsamental neeb hatudu

    transparensia Orsamentu Estadu, c) hadia jestaun despeza, d) transparnsia ho e) hadia

    anliza poltika no despeza.

    2.2.2 Auditoria Komprehensivu ba Impostu Minarai

    Governu hakarak atu kompaia minarai sira tenke selu impostu tuir lei neeb define ona. Hosi

    Dezembru 2010, Diresaun Nasional Impostus Petrolferus (DNIP) halao ona auditoria ba

    kompaia kona-ba impostu kompaia minarai neeb hasae kobransa impostu tokon $300

    milloens, inklui funan (jurus) no multa. Auditoria impostu kompaia nee lao nafatin ho foku

    importante atu ezamina kuaze tokon $4,800 despeza kapitalizada neeb iha relasaun ho

    projetu Bayu-Undan (inklui kadoras LNG/GNL nia no Darwin DLNG), Folin Transfernsia, Manan

    Kapital, no kuaze tokon $44,000 reseita husi kontribuinte impostu no parte relevante sira

    durante tinan fiskal 2005 too 2010.

    Despeza kapitalizada neeb asosiadu ho Projetu Kitan mos hetan hotu auditoria fiskal. DNIP

    hetan tulun hosi jurista internasional no emprezas kontabilidade atu halo auditoria

    komprehensivu ba projetus Bayu Udan no Kitan.

    DNIP dezenvolve no usa ona Matadalan Auditoria Foun atu halo auditoria taxa ba kompaia

    minarai sira. Funsionairus lokal DNIP nian kontribui ba auditoria iha tinan 2011 no membrus

    husi Ekipa Auditoria kontinua hasae koesimentu funsionariu sira nian liu husi partisipasaun iha

    prosesu auditoria, formasoens, no seminar hodi prepara sira atu halao servisu auditoria.

    Atu klarifika leis taxa neeb iha, governu hasae ona desizaun barak no hamosu ona

    regulamentus foun ba taxa durante periodu 2011 no 2012. Regulamentus hirak nee sei tulun

    Timor-Leste atu halo poupansa kuaze tokon US$ 50-100 iha tinan lima oin mai.

    2.2.3. Fornese Dokumentu Orsamental neeb hatudu transparentemente

    Poltika Governu nia

    Governu halo esforsu nafatin hodi hadia kualidade, mos (klareza) no kompreensaun kona-ba

    dokumentasaun orsamentu neeb fornese ba Parlamentu Nasional no sidadaun sira tomak.

    Oras nee iha livru orsamentu neen (6) no Manual Orsamentu ba Sidadaun sira (neeb publika

  • Page 31 of 110

    kedas bainhira Prezidente da Republika Promulga Lei Orsamentu Estadu). Dokumentu hirak

    nee mos importante atu too ba objetivu hirak tuir mai nee:

    Hatudu Politika Fiskal Jeral Governu nia: Livru Orsamentu 1 hatudu mos tebes kona-ba

    despeza, reseita no finansiamentu ba mdiu prazu. Impaktu husi foti osan liu RSE hosi

    Fundu Minarai no sustentabilidade fiskal.

    Esplika programa importante neeb finansia ho despeza: Livru 2 Orsamentu hatudu

    servisu importante neeb ministrius sira halao ho sira-nia orsamentu.

    Hatudu despezas neeb bele kontribui ba dezenvolvimentu distritu sira: Livru

    Orsamentu 3 hatudu distribuisaun despeza distritu sira no projetu espesfiku sira neeb

    kontribui ba dezenvolvimentu distritu nian.

    Separasaun klean (detailadu) orsamentu nia: Orsamentu Estadu hatudu tuir kaptulu,

    sanak (titulu), divizaun no iten sira aprezenta iha Livru 4 Orsamentu Estadu.

    Esplika no analiza kona-ba kompromisu husi Parseiru Dezenvolvimentu sira: Objetivu

    ida nee bele hetan iha Livru 5 Orsamentu Estadu.

    Hatudu informasaun kona-ba Orsamentu ba programas no projetus oi-oin iha Fundu

    Infra-estrutura ho Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu: Nee bele hetan iha Livru

    6 Orsamentu Estadu.

    Hatudu vizaun global ida neeb simples, laos-tknika kona-ba orsamentu: liu husi

    Manual Sidadaun ba Orsamentu Estadu.

    Dokumentu hirak nee hotu hamutuk, hatudu vizaun global kona-ba orsamentu no nia impaktu.

    Relatriu importante ida husi FMI klasifika Timor-Leste ba A klasifikasaun masimu tamba

    imformasaun komprehensivu neeb inklui iha dokumentasaun orsamental. Nee signifika

    katak informasaun neeb Governu tau iha dokumentu orsamental diak kompara ho nasaun

    barak. Avansa tan ba oin, Governu komprometidu ona atu liga despeza ho atividade no hadia

    previzaun sira mdiu prazu nia iha dokumentu orsamental.

    2.2.4 Hadia Jestaun Despeza

    Governu hadia dadaun jestaun despeza li-liu kona-ba hametin Sistema Informasaun Jestaun

    Finanseiru (SIJF) nia. Lina ministeriu sira agora iha ona asesu ba sistema nee no bele aumenta

    kompromisus too limite neeb orsamentu impoen. Sira mos bele hetan mos asesu ba relatriu

    sira neeb hatudu ministeriu sira nee nia despeza ho osan, obrigasaun, ho kompromisu too

    agora. Aprovasaun final ba pagamentu fatura no virement (permiti tuir lei) iha orsamentu

    ministriu hotu nia bele kontrola husi Ministriu Finansas uza sistema SIJF. Dalan ida nee fo

  • Page 32 of 110

    balansu diak entre desentralizasaun jestaun despeza ba lia ministeriu sira neeb halao servisu

    pbliku no kontrolu ho rejistu kona-ba despeza sentralizadu iha Ministeriu Finansa.

    Implementasaun sistema ida nee fo biban ba aumenta buat rua dala ida, sorin ida taxas

    ezekusaun sae ho hamenus risku fidusiriu iha sorin seluk. Nunee mos sistema nee loke dalan

    ba oinsa halo relatriu nakloke ba pbliku liu husi portal transparnsia.

    Ba mdiu prazu, Governu halo ona planu atu reforsa liu tn jestaun despeza nia.

    Implementasaun kompletu kona-ba mdulu jestaun kontratu ida nian, neeb lia ministeriu

    sira simu dau-daun treinamentu, sei permite Governu atu hatene diak liutn bainhira los mak

    tenke halo pagamentus. Nunee bele minimiza risku ba dbitus kurtu prazu neeb bele mosu

    tamba atraza iha pagamentu ba fatura no bele permite Governu jere diak liutn osan governu

    iha tinan fiskal ida. Jestaun ida nee, sei permite mos Governu halo revizaun ba kontratu hodi

    asegura hamosu folin diak osan nia (value for money) no labele jenerozu liu ba kontrator sira.

    2.2.5 Transparnsia

    Governu komprometidu ona kona-ba transparnsia. Kriasaun portal transparnsia online

    hanesan instrumentu xave ida atu too ba objetivu transparensia nee. Portal nee konsiste husi

    Orsamentu Estadu, Ajuda Parseiru Dezenvolvimentu, Aprovizionamentu-E no resultadu sub-

    portal. Sub-portal hirak nee foti dadu husi SIJF no aprezenta ho forma ida neeb interativu no

    klaru hodi nunee sidadaun sira hotu bele hetan informasaun neeb diak liu kona-ba poltika,

    aprovizionamentu no despeza estadu no ezije governu atu presta konta (akuntabilidade).

    Sub-portal orsamentu nia ohin loron lao los ona. Sub-portal nee oferese asesu diretu, no

    atualizadu dadu sira kona-ba despeza no reseita. Ida nee fo dalan ba pbliku atu haree kedan

    oins halao ezekusaun orsamentu no kobransa reseita iha tempu neeb deit iha tinan ida nia

    laran. Publikasaun dadu sira hanesan nee halao tuir prtika internasional no halo Timor-Leste

    sai lder internasional ida husi nasaun kiak no dezenvolvidu kona-ba i publikasaun dadu

    finanseiru sira.

    Sub-portal Jestaun Ajuda nian fo sai dadu detail kona-ba kompromisu osan no hatun osan

    atual (disbursement) husi doadore sira. Nee permite sidadaun hotu atu hatene oinsa gasta

    osan husi parseiru dezenvolvimentu sira no oins osan sira nee bele kontribui ba

    dezenvolvimentu iha Timor-Leste.

    Sub-portal Aprovizionamentu-E hatudu oportunidade aprovizionamentu ohin loron (atual) no

    rezultadu tenderizasaun . Portal kona-ba oportunidade atual aprovizionamentu nia loke dalan

    luan ba kontrator sira atu kompete no dudu kompetisaun diak ba tender sira husi Governu. Iha

    tempu naruk, portal nee sei hatun kustu (folin) projetu sira no loke dalan ba hetan folin osan

    (value for money) neeb diak liu. Tonka ba dadu kontratu sira neeb entrega ona loke dalan

    ba pbliku atu hetan informasaun diak liu kona-ba despeza governu nia no fo opiniaun kona-

  • Page 33 of 110

    ba kontratu hirak nee reprezenta ka lae folin osan nia. Governu kompremitidu atu hadia

    nmeru kontratu sira neeb rejista ino detail sira kona-ba kontratu ida-idak iha portal ida nee

    iha mdiu prazu.

    Sub-portal Rezultadu hatudu informasaun kona-ba sada los mak konsege too ona ho projetu

    no programa xave sira Governu nian. Nee loke dalan ba pbliku atu hatene diak liu impaktu

    husi poltika Governu nia.

    2.2.6 Hadia Anliza, Revizaun no Efisinsia Despeza

    Governu rekoinese katak kresimentu ekonmiku neeb forte no hamenus kiak sei depende ba

    despeza neeb tuir nesesidades no efisiensia iha ezekusaun. Tanba nee, Governu sei halo

    revizaun nafatin, kritika no hadia poltika sira hodi asegura osan povu nia gasta didiak. Prosesu

    hanesan nee, ezije supervizaun nvel aas. Nunee iha tinan oin mai sei harii komisaun ida

    neeb sei halo revizaun no fo hanoin atu hadia poltika Governu nia no despeza sira ho objetivu

    atu garante politika ho despeza sira nee kontribui ba implementasaun PED. Komisaun ida nee

    mak sei haree no halo revizaun ba relatriu despeza, anliza, no fo hanoin katak Governu sei la

    gasta osan arbiru deit. Iha tinan dahuluk, Komisaun nee sei: a) haree fali no fo hanoin kona-ba

    relatriu despeza Fundu Infra-estrutura; b) Haree relatriu kona-ba despeza ba programa PDD1

    no PDD2 (konsolida tiha ho programa PDID iha tinan 2013 ba oin); c) atu haree mos relatriu

    kona-ba pontu sira neeb bele inklui: sustentabilidade fiskal ba longu prazu no despeza ba

    stor sosial sira; no d) revizaun regular ba relatriu neeb Ministriu Finansas prepara kona-ba

    despeza Governu nian.

    Servisu Komisaun nia nee atu komplementa deit, la s atu troka fali, servisu sira neeb hala'o

    ona iha area rejista no monitoriza despeza estadu nia. Governu mos sei kontinua halo relatriu

    ba Parlamentu Nasional kona-ba despeza trimestral. Maibe kona-ba prestasaun

    kontas/responsabilizasaun, sei iha kompaia internasional independente ida mak sei kontinua

    halo auditoria.

  • Page 34 of 110

    2.3: Vizaun Global Ekonomia

    2.3.1: Ekonomia Internasional

    2.3.1.1: Tendnsia iha Kresimentu Internasional

    Kresimentu global lao neineik fali iha 2011 ho 3.9% husi 5.3% iha 2010 tamba rekuperasaun

    neeb sei fraku husi krize finanseira, liu-liu iha ekonomia avansada sira. Situasaun ida nee sei

    kontinua iha tinan 2012. Bai-bain, projesaun kresimentu global sei kontinua tun ba 3.3% iha

    2012 molok atu sae neineik fali ba 3.6% iha 2013 (Figura 2.3.1.1.1)4. Kresimentu ekonomiku

    global tun tamba kresimentu eksportasaun neeb tun iha Europa no Estadus Unidus, no husi

    buka (demand) domstika neeb mos uitoan, zia neeb desenvolve makaas sei kontinua sai

    hanesan rejiaun ho kresimentu neeb aas liu hotu neeb sei dudu kresimentu ekonomiku husi

    nasaun emerjentes no dezenvolvidu sira.

    Figura 2.3.1.1.1: Kresimentu Ekonmiku Real 2009 2013(%)

    Hun: Diresaun Nasional Poltika Ekonomia, Ministriu Finansas, 2012 no FMI WEO, Outubru 2012

    Iha projesaun katak kresimentu iha ekonomia avansadu sira sei too 1.3% iha 2012 no 1.5% iha

    2013. Krize euro neeb mosu daudaun sei hamosu nafatin inserteza no atraza rekuperasaun

    iha Europa no merkadu sira seluk. Remata trimestre dahuluk neeb forte, dadu husi EU no

    Reinu Unidu hatudu katak kresimentu sei neineik nafatin, no dezempregu sei makaas.

    Ih aprojesaun katak kresimentu ekonomiku iha nasaundezenvolvidu sirasei sae ba 5.3% iha

    2012 no 5.6% iha 2013. Maski kresimentu rpidu neeb ita haree iha nasaun sira hanesan Xina,

    4 Informasaun iha sesaun Ekonomia Internasional mai husi IMF World Economic Outlook, Outubru 2012.

    -6%

    -4%

    -2%

    0%

    2%

    4%

    6%

    8%

    10%

    12%

    2009 2010 2011 2012 2013

    World

    Advanced

    Emerging and Developing

    Developing Asia

  • Page 35 of 110

    India ho Brazil lao neineik, kresimentu nee sei aas liu nafatin ho kresimentu iha mundu

    dezenvolvidu tomak, no lolos bele tulun mos ho poltika neeb hamosu iha tinan 2011 nia

    rohan.

    Tabela 2.3.1.1.1: Tasa Kresimentu Real PIB Rejional (%)

    Pas Atual Projesaun

    2009 2010 2011 2012 2013

    Xina 9.2% 10.4% 9.2% 7.8% 8.2%

    Australia 1.4% 2.5% 2.1% 3.3% 3.0%

    Singapura -1.0% 14.8% 4.9% 2.1% 2.9%

    ASEAN-5 1.7% 7.0% 4.5% 5.4% 5.8%

    Indonzia 4.6% 6.2% 6.5% 6.0% 6.3%

    Vietnam 5.3% 6.8% 5.9% 5.1% 5.9%

    Filipinas 1.1% 7.6% 3.9% 4.8% 4.8%

    Tailndia -2.3% 7.8% 0.1% 5.6% 6.0%

    Malzia -1.5% 7.2% 5.1% 4.4% 4.7%

    Timor-Leste* 12.8% 9.5% 10.8%** 10.6%*** 10.4%***

    Hun: Diresaun Nasional Poltika Ekonomia, Ministriu Finansas, 2012 no FMI WEO Outubru 2012 *Refere ba PIB Timor-Leste laos minarai **Estimasaun preliminariu ***Tarjet

    2.3.1.2: Tendnsia Folin Internasional

    Iha situasaun ida neeb ho kresimentu fraku no prokura (buka) mos menus, iha projesaun

    katak inflasaun global sei tun husi 4.5% iha trimestre ikus tinan 2011 ba 3-3.5% iha 2012-13.

    Inflasaun global tun ida nee hatudu hosi tun iha Folin Konsumidor nian tuir projesaun ba

    ekonomia emerjente sira ho ekonomia iha-dezenvolvimentu, neeb sei tun ba 1.9% no 6.1%

    iha 2012 no ba 1.6% ho 5.8% iha 2013.

    Folin Minarai5

    Folin minarai nia sae iha trimestre dahuluk 2012 tamba aumenta iha atividade ekonmika no

    tensaun neeb mosu tamba instabilidade iha Mdiu Oriente neeb fo impaktu ba

    fornesimentu. Hosi Marsu 2012, tendnsia rua nee tun tamba reflete hosi 22% folin minarai

    neeb tun ba $90 baril ida iha final Q2/T2 20126. Maski nunee, iha fulan Jul no Agostu, folin

    sae fali ona liu $105 tamba produsaun iha Norte Amrika neeb tun, Tasi Norte no iha Mdiu

    5 Deskrisaun kona-ba oinsa presu minara iha merkadu internasional afeta ba reseitas Fundu Minarai, bele hare iha

    sesaun 2.5.3 Reseitas Minarai. 6 Mdia simples husi WTI, presu UK Brent and Dubai crude oil.

  • Page 36 of 110

    Oriente kait ho aumentu iha prokura (demand), tuir tempu (estasoens)7. Ein-jeral, ita hein folin

    minarai sei hetan mdia $106 iha tinan 2012 no sei tun uitoan ba $105 iha tinan 2013. Merkadu

    futuru (future markets) hatudu katak folin minarai sei tun iha mdiu prazu. Previzaun ida nee

    reflete hanoin (espetativa) kona-ba kontinuisaun prokura minarai global neeb fraku no

    produsaun neeb aumenta husi nasaun sira iha OPEC no Laos-OPEC.

    Folin Produtu Agrikultura

    Koleitas neeb tun iha EU., Europa Oriental no zia Sentral kria preokupasoens kona-ba

    posibilidade hetan krize kona-ba presu aihan. Iha Jul, folin produtu agrkula internasional tun-

    sae, li-liu batar, fore-keli no trigu, ho aumenta folin fula-fulan produtu balun neeb sae too

    25%. Maski nunee, dadu ikus husi merkadu internasional hatudu katak krize neeb mosu iha

    2007-08 sei la mosu fali iha fulan hira tuir mai. Razaun prinsipal ba krize nee nee mak tamba

    natar sira la produtivu. Maib tinan ida nee, produsaun iha Xina, Indonzia, Tailndia, Filipinas

    no E.U. sae no bele kompensa koileitas aat neeb mosu iha nasaun sira iha zia sira-seluk

    hanesan India, Kamboja no Nepal8. Nunee mos, konsekunsia husi bailoron neeb naruk tebes

    iha U.S./E.U. kleur liu skulu balu (metade) iha produsaun batar, liu tiha ona9.

    Ba Timor-Leste, monitorizasaun ba dinmika folin ai-hn internasional nee importante tebes

    (haree Box: Folin produtu agrkula internasional aas no volatil) tanba evolusaun folin sira nee

    iha impaktu boot ba inflasaun domstika. Liu-liu todan ai-hn no hemu iha Timor-Leste ba

    Indise Folin Konsumidor (IFK) besik 60% husi despeza uma-kain sira, no produtus ai-hn ho

    hemu barak liu importa hosi liur.

    7 US Energy Information Administration Short-Term Energy Outlook, September 2012.

    8 FAO Cereal Supply and Demand Brief, September 2012; FAO Food Outlook, May 2012.

    9 USDA World Agricultural Supply and Demand Estimates, September 12, 2012.

  • Page 37 of 110

    Fokus Box: Folin Produtu Agrkula Internasional

    Aas no Volatil

    Tendnsia

    Iha tinan hira liub, volatilidade folin ai-hn nian aumenta makaas los. Hafoin krize ai-han iha 2007-08 neeb hamosu inflasaun ai-hn, inseguransa alimentar no konsekuensia disturbansia sivil iha nasaun emerjente no nasaun ho rendimentu kiik sira, folin ai-hn tun makaas iha metade daruak tinan 2008 no iha fulan dahuluk tinan 2009 nia (Figura 1). Folin nee foin sae hikas fali no liu nvel masimu tinan 2008 nia iha tinan 2011, molok tun n