ORSAMENTO ESTADO 2012
description
Transcript of ORSAMENTO ESTADO 2012
-
REPBLICA DEMOCRTICA DE TIMOR-LESTE
Livru 1 Saisidadaundiak,saiheroidiakbaitanianasaun
-
Page 1 of 110
Livru 1 Panorama Orsamentu
Prefsiu
Lei Orgnika husi Ministriu Finansas espesifika responsabilidade Diresaun Nasional Orsamentu
atu foti no jere informasaun finansial neeb iha relasaun ho setor pbliku no publika rezultadu
estatstika.
Tuir provizaun ida nee no atu aumenta transparnsia kona-b finansas publikas, Ministriu
Finansas publika versaun final kona-b dokumentu sira neeb iha relasaun ho Orsamentu Jerl
Estadu 2013, neeb promulga husi Sua Eselensia Prezidente da Repblika hafoin debate iha
Sesaun Plenria Parlamentu Nasional.
Dokumentasaun husi Orsamentu Jeral Estadu 2013 hamutuk ho Lei Orsamentu, neeb pblika
iha Gazette, no mos produs livru orsamentu apoiu oi-oin hanesan tuir mai:
Livru 1 : Panorama Orsamentu
Livru 2 : Planu Asaun Anul
Livru 3 : Distritus
Livru 4 : Items lia Orsamental
Livru 5 : Parseiru Dezenvolvimentu Livru 6 : Fundu Espesial
Livru 7 : Matadalan ba Sidadaun sira
Livro 1 Panorama Orsamentu descreve konab estratjia orsamentu jeral Governu nian, f
informasaun konab panorama econmiku internasional no domstiku, reseitas neeb ita
hakarak iha nvel domstiku no hosi base petrleu, inklui mos rendimentu sustentvel neeb ita
hakarak, nunee mos despesa jeral iha mdiu prazu no mos inisitiva foun neeb prinsipal ba
tinan tuir mai.
Dokumentasaun orsamental bele hetan iha website Ministriu Finansas, www.mof.gov.tl.
Perguntas kona-b publikasaun bele dirije ba Diretor Nasional Orsamentu, Sr Agostinho Castro
iha e-mail: [email protected] ka telefone +670 333 9520.
Bainhira Timor-Leste hatete Sidadaun ida neeb diak, sei sai hroi foun ba ita nian Nasaun,
ita hotu fiar katak dokumentu sira nee sei aumenta koinesimentu no kompriensaun kona-b
finansa Governu nia no bainhira disemina ba povu Timor-Leste, sosiedade sivil no Parseiru
Dezenvolvimentu sira hanesan informasaun importante kona-b Orsamentu Estadu 2013.
Emlia Pires Ministra das Finanas
Repblica Democrtica de Timor-Leste
Ministrio das Finanas
Gabinete da Minsitra
S e j a u m b o m c i d a d o , s e j a u m n o v o h r o i p a r a a n o s s a N a a o
-
Page 2 of 110
ndise
PART 1: DISKURSU PRIMEIRU-MINISTRU....................................................................................... 4
PARTE 2: DESKRISAUN NO ANLIZA KONA-BA ORSAMENTU ESTADU 2013 .................................. 25
2.1: SUMRIU EZEKUTIVU ............................................................................................................................ 25
2.1.1: Introdusaun ............................................................................................................................................. 25
2.1.2: Vizaun Global Ekonomia ......................................................................................................................... 28
2.1.3: Despeza .................................................................................................................................................... 28
2.1.4: Reseitas .................................................................................................................................................... 29
2.1.5: Finansiamentu ......................................................................................................................................... 29
2.2: REVIZAUN REFORMAS ATUAL JESTAUN FINANSA PBLIKA ........................................................................... 29
2.2.1 Vizaun global Reforma Jestaun Finansa Pblika ..................................................................................... 29
2.2.2 Auditoria Komprehensivu ba Impostu Minarai ....................................................................................... 30
2.2.3. Fornese Dokumentu Orsamental neeb hatudu transparentemente Poltika Governu nia ................ 30
2.2.4 Hadia Jestaun Despeza ............................................................................................................................ 31
2.2.5 Transparnsia ........................................................................................................................................... 32
2.2.6 Hadia Anliza, Revizaun no Efisinsia Despeza ...................................................................................... 33
2.3: VIZAUN GLOBAL EKONOMIA .................................................................................................................. 34
2.3.1: Ekonomia Internasional .......................................................................................................................... 34 2.3.1.1: Tendnsia iha Kresimentu Internasional ............................................................................................................ 34 2.3.1.2: Tendnsia Folin Internasional ............................................................................................................................ 35
2.3.2: Ekonomia Domstika .............................................................................................................................. 38 2.3.2.1: Produtu Internu Brutu........................................................................................................................................ 38 2.3.2.2: Economia Naun-Petroliferu................................................................................................................................ 38 2.3.2.3: Inflasaun Domstika ........................................................................................................................................... 41 2.3.2.4: Empregu ............................................................................................................................................................. 43
2.3.3: Perspetiva Prazu Badak no Mdiu (2012-2017) ..................................................................................... 43
2.4: DESPEZA HO KOMPROMISU PARSEIRU DEZENVOLVIMENTU ......................................................................... 45
2.4.1 Despeza tuir Fundu ................................................................................................................................... 45
2.4.2 Despeza KFTL ............................................................................................................................................ 45 2.4.2.1: Salriu no Vensimentu ....................................................................................................................................... 46 2.4.2.2: Sasan no Servisu ................................................................................................................................................. 47 2.4.2.3: Transfernsia Pblika ......................................................................................................................................... 48 2.4.2.4: Kapital Menor .................................................................................................................................................... 48 2.4.2.5: Kapital no Dezenvolvimentu .............................................................................................................................. 49
2.4.3: Fundu Infra-Estrutura .............................................................................................................................. 50
2.4.4: Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu ................................................................................................ 53
2.4.5 Parseiru- Dezenvolvimentu ...................................................................................................................... 53
2.4.6 Suporta Kultura Timor .............................................................................................................................. 54
2.5: RESEITA .............................................................................................................................................. 55
2.5.1: Vizaun Global - Projesun Reseita ............................................................................................................ 55
2.5.2: Reseita Domstika ................................................................................................................................... 55 2.5.2.1: Vizaun Global ..................................................................................................................................................... 55 2.5.2.2: Impostu .............................................................................................................................................................. 56
-
Page 3 of 110
2.5.2.3: Tasa no Enkargu ................................................................................................................................................. 57 2.5.2.4: Hun Reseita- Seluk ............................................................................................................................................. 59 2.5.2.5: Ajnsia Autnoma .............................................................................................................................................. 59
2.5.3: Reseitas no Fundu Minarai ..................................................................................................................... 60 2.5.3.1 Reseita Minarai ................................................................................................................................................... 60 2.5.3.2 Rikusoin Minarai no Klkulu RSE ......................................................................................................................... 64 2.5.3.3 Jere Fundu Minarai ............................................................................................................................................. 70
2.6: FINANSIAMENTU .................................................................................................................................. 75
2.6.1 Definisaun kona-ba Finansiamentu ......................................................................................................... 75
2.6.2 RSE ho Exesu Levantamentus osan .......................................................................................................... 76
2.6.3 Emprstimus ............................................................................................................................................. 76
2.6.4 Utilizasaun Saldu Osan ka Kaixa nian ...................................................................................................... 78
2.6.5 Parserias Pblikas no Privadas ................................................................................................................ 79
PARTE 3: LEI ORSAMENTU JERAL ESTADU ................................................................................... 80
PARTE 4: DOCUMENTUS SUPLEMENTARIOS .............................................................................. 109
4.1: LEI FUNDU PETROLIU ARTIQU 8 ............................................................................................................ 109
4.1.1: Tranferensia Husi Fundu Mina Rai neeb Requere .............................................................................. 109
4.1.2: Relatoriu Reafirmasaun Independente ................................................................................................. 110
-
Page 4 of 110
Part 1: Diskursu Primeiru-Ministru
DISKURSU SUA EXELNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMO NIAN
IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU BA 2013
Parlamentu Nasional, Dli
4 Fevereiru 2013
-
Page 5 of 110
Sua Exelnsia
Seor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelnsias
Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional
Suas Exelnsias
Seores Deputadus
Karus kolegas, membrus Governu
Seoras no seores,
Ho laran ksolok tebes maka hau mai hakbesik Vosa Exelnsia, Seor Prezidente, ho
distintus deputadus sira hotu iha Uma Fukun ida nee, hodi aprezenta Orsamentu Jeral do
Estadu ba 2013.
Iha Setembru tinan kotuk, hau hetan biban atu mai aprezenta iha nee, iha Uma Fukun
ida nee duni, Programa V Governu Konstitusional nian, hodi realsa katak, agora, ita iha ona
vizaun ida ho planu ida atu implementa, hodi bele sai husi Pas kiak, ba Pas ho rendimentus
mdius altus, iha 2030, ho populasaun neeb segura, saudvel, instruda no produtiva.
Iha tinan sanulu laran, moris ndar Estadu independente no soberanu, ita hasoru
problemas oioin, tuir ita-nia situasaun ps-konflitu, maib tanba lderes timoroan sira hatene
hatudu, diak liufali pazes sira-seluk, vontade poltika neeb konsistente, ho partisipasaun husi
komponentes hotu-hotu husi ita-nia sosiedade, mak konsege duni ho aten-barani no matenek
ultrapasa situasaun ps-konflitu n.
Iha prosesu tinan sanulu halao konstrusaun (neb hah husi zero) no konsolidasaun ba
ita-nia joven Estadu, ita repara katak ita pertense ba grupu LDCs (Least Developed Countries
ka Pazes menus Dezenvolvidus).
Iha ona estudus barak, husi peritus, kona-ba oins LDC ida bele dezenvolve, ho
perspetivas kona-ba sustentabilidade futura, no konsidera ms katak tenke alkansa Objetivus
Dezenvolvimentu Milniu nian.
Teorias ho experinsias hirak n, husi instituisoens neeb envolvidas ho pobreza
permanente rai-seluk nian, maka tulun ita lidera dilogus g7+ kompostu husi 18 pazes, ho
total populasaun liu 350 milhoens. Ita f hanoin beibeik ba komunidade internasional kona-ba
nesesidade atu adopta mekanizmus foun, hodi troka sira tuan, neeb utiliza iha tinan barak
tebes no hatudu ona katak mekanismus n la efikazes.
-
Page 6 of 110
New Deal ka Akordu Foun, neeb lansa iha Busan/Koreia do Sul no hetan debates iha
korredores ONU, reflete bazikamente nesesidade atu pazes sub-dezenvolvidus sira bele koese
sira-nia realidade rasik (sosial, poltika no ekonmika), sira-nia frakezas ho sira-nia
potensialidades, hodi nunee sira bele konduz prosesu no tuir dalan neb diak liu ba
dezenvolvimentu, gradual no seguru, atu bele asegura ninia sustentabilidade.
Prinspiu orientador ida ba Grupu nee maka atu konsidera, iha nia lias jerais, prinspius
makro ho doutrinas mikro neb universais, maib hanesan deit guia, ba nia poltikas anuais no
ba tempu naruk, no politikas sira n tenke reflete nesesidades atuais no reais pas ida-idak nian,
hodi bele evita katak governus sira sai deit teortikus no subjetivistas demais iha sira-nia
planus.
Teorias makroekonmikas n hotu la konsege rezolve krize finanseira mundial neeb
boot no arrastadu ona. Mundu ohin-loron presiza doutrina ida neeb umana liu, katak neb
tau valor no importncia ba dignidade emar nian, atu bele liberta-an husi klkulus matemtikus
ba lukrus, kona ba sura deit osan, atu define PIB estatstiku ba nasoens, hanesan instrumentu
hodi avalia no haketak tiha rikus ho kiak, enkuantu kiak sira hadau sira nia moris, hodi depende
ba espekulasoens merkadu nian, iha mundu. Espekulasoens ho merkadu, neb la hatudu katak,
iha EUA, riku-nain sira transfere tinan-tinan 1.7 trilioens dlares ba liur, hodi evita selu impostu
no, iha Uniaun Europeia, tinan-tinan, halo mos tranzasoens neeb hanesan, too 1.3 trilioens
dlares.
Mundu kompreende tiha ona katak sistema neb agora kaer ekonomia iha mundu, la s
deit moras maib dodok husi laran, no hatene mos ona katak 99% husi umanidade depende ba
rikus ho poderozus sira, tamba sira-nia peritus, iha deit sira nia servisu fatin ho salrius mesak
s, produz nafatin doutrinas oi-oin atu kiak sira bele kumpre.
Iha ona 2004, mak Timor-Leste foin tuir Programa mundial ONU nian, kona-ba kombate
ba pobreza, koesidu hanesan Objetivus Dezenvolvimentu Mileniu. Apezar de ikus, ita konsege
susesus kiik balu (hanesan redusaun mortalidade infantil, kombate ba tuberkuloze, nst), diak
liufali pazes independentes neeb moris liu ona tinan limanulu. Maib, ita realistas, tamba
hatene katak buat neeb ita konsege daudaun nee, relativu tebetebes, ba-s ita, nasaun ida
kiik, ho deit abitantes milhaun 1 (ida). Ita la iha pretensaun atu kompara ho nasoens ho ona
bazes ekonmikas slidas, iha neb konseitus klsikus kona-ba makroekonomia (hanesan:
empregu - dezempregu, importasaun- exportasaun, despezas - reseitas) bele aplika duni maib
sira la aplika.
Nee mak dezafiu atual mundu modernu no globalizadu, neeb ema kiak sira simu
tomak no habosu-an ho konseitus no teorias bara-barak, no la hatene katak konseitus ho
-
Page 7 of 110
teorias hirak nee s f vantajen ba boot sira iha mundu, neb kaer poder desizaun no kaer
osan, hodi hanehan ho artimaas, katak ho bobar no matenek, ho tan ameasas, povu sira hotu
neb fraku no kiak liu.
Exelnsias,
Se Planu Estratjiku Dezenvolvimentu trasa metas ba tinan 20 nian, V Governu
Konstitusional aprezenta ona nia programa poltiku ba tinan 5, neeb define metas atu alkansa
too mandatu remata. Ohin, dala ida tan, ho laran ksolok hau mai iha nee, hasoru distintus
deputadus, hodi aprezenta OJE 2013 nian, orsamentu neeb f resposta ba programas tinan
dahuluk mandatu nian.
Maib, hau tenke f hanoin iha nee, no ba Povu tomak, katak programa tinan 5 nian
nee, prtikamente, sai hanesan programa kinkniu dahuluk, ka tinan lima dahuluk, ba PED.
Tuir ninia obrigasaun, Governo ida n orientadu atu har ba futuru neb naruk, hodi
labele monu-an ba hanoin atu tau-matan deit no rezolve problemas hotu-hotu loroloron nian.
Governu konsiente katak, se la iha vizaun ida neb luan no futurista, ou, se la adopta Road
Map ka Roteiru ida, hodi hah no kontinua prosesu dezenvolvimentu, neeb gradual no
konsistente, mak ita sei lakon tempu iha anlizes ho eskala valores neeb kiik no kria
konfuzaun iha ita-nia esforsus.
S-tn iha nia insiu hanesan Timor-Leste nia kazu, prosesu ssiu-ekonmiku neb deit,
sempre prosesu ida ke kompleksu. Atu bele f resposta neeb diak, tenke iha uluk-liu anlize
klean kona-ba prioridades, sira neb sei f impaktu, iha mdiu prazu, ba prosesu tomak, no
anlize kona-ba interdependnsia iha atividades hotuhotu englobadas.
Tanba nee, mak projesoens makroekonmikas tenke tau iha konta metas neb hakarak
alkansa, iha mdiu no longu prazu. Nun ms, poltikas neeb atu implementa tenke merese
fazeamentu ida kona-ba sira-nia projesoens, relasiona ho impaktus no benefsius, neb nunka
bele imediatus, tanba buat neb imediatu sempre tranzitriu deit.
Tanba nee mos mak, purezemplu, projetus Rede Nasional ba Eletrisidade ho Projetu
Tasi Mane tenke haree iha mbitu integral, kona-ba nia ezekusaun, no integradu, kona-ba
impaktu no benefsius neb bele estimula no produz, ba mdiu ho longu prazu.
Governu adere ba paradigma foun ba dezenvolvimentu. Funu hasoru kiak sai hanesan
slogan permanente ida husi komunidade internasional no Nasoens Unidas, Banku Mundial,
FMI ho OCDE, sira hotu mak hamrik iha oin, hodi promove luta hasoru pobreza, enkuantu nia
-
Page 8 of 110
rezultadus ita hotu bele har, liu-liu iha kontinente afrikanu. Bilioens no bilioens de dlares,
mak investe tinan-tinan, maib ema barak liu husi populasaun mundial mak kontinua la hetan
ai-hn, la iha uma, la iha tratamentu ba sade, la iha edukasaun no la iha seguransa.
Iha ema kuriozu ida mak deskobre katak s iha Timor-Leste, entre fins 1999 too 2007,
komunidade internasional investe duni, liu dlares bilioens 8, maib ita timoroan mak sala,
bain-hira nmeru populasaun kiak aumenta 5% iha 2007.
Ita, timoroan, tenke evita tuir deit moda, neb halo klkulus estatstikus no
matemtikus simples, kona-ba rezultadu husi ita-nia asoens, s para justifika investimentus
neeb ita hakarak halo. Wainhira amerikanus tokon-ba-tokon iha dezesperu laran, tauk lakon
sira-nia uman, tanba labele ona kontinua selu sira-nia tusan tanba emprstimu husi bankus,
bainhira europeus sira, tokon-ba-tokon, la hetan kbit atu hn dala ida loron ida, ita bele dehan
ona katak sira nee kiak ka, dehan deit katak sira la iha empregu? Iha Timor-Leste, ita adopta
padraun internasional katak kiak mak ema neeb loron ida moris ho menus de dolar ida.
Hau koloka kestoens hirak nee, atu ita hotu-hotu kontinua tuba metin ba ita-nia
realidade no hatene foti ita-nia matan, hodi har ba prosesu, iha mdiu no longu prazu nian.
I Governo Constitucional lansa kedas ona objetivu luta kontra pobreza, hanesan Kauza
Nasional, no ita hotu kontinua desididus ho meta ida nee, atu halakon moris kiak iha ita-nia
pas.
Programa V Governu Konstitusional, hodi haktuir Planu Estratjiku Dezenvolvimentu,
estabelese no promove Zonas Ekonmikas Espesiais. Konstituisaun RDTL konfere, ba Oe-kuse
no Ataru, rejimes espesiais. Atu territrius rua n bele hetan sira-nia estatutu espesial, tenke
halo estudus neb diak no klean.
Timor-Leste sai ona protagonista iha inisiativas barak, iha nvel internasional, pelu
menus kona-ba EITI (Iniciativa ba transparnsia iha indstrias extractivas, no sai 3o. iha mundu
no 1o. iha zia neb haktuir padroens sira n, hodi f ona tulun ba pazes barak neeb hakarak
koese diak liu ita-nia prtika, atu bele banati tuir) no kona-mos ba lideransa iha g7+.
Ita timoroan sei protagoniza tan inisiativa ida, kaer paradigma foun ba dezenvolvimentu,
lori buka konvense mundu kona-ba kombate ba pobreza, neb efikaz no sustentadu.
-
Page 9 of 110
Hodi aproveita bazes jurdikas no konseptuais neeb ita iha, Governu deside ona katak
Oe-kuse sei sai alvu ba projetu-pilotu ida kona-ba Zona Ekonmika Espesial, no paradigma foun
nee sei hanaran Zona Espesial ba Ekonomia Sosial de Merkadu.
Nudar membru CPLP, no halo parte mos iha Forum Ekonmiku, Macau nian, entre CPLP
ho Xina no tama daudauk iha prosesu adezaun ba ASEAN, iha neb halao hela debates ba
temas, hanesan common market ho market chain, Zona ekonmika Espesial Oe-kuse nian,
tuir ita bele har, bele sai hanesan entrepostu komersial no industrial ida, ho hanoin ba
merkadu maib ho abranjnsia sosial klean liu, hodi f impaktu boot ba populasaun atoni no,
konsekuentemente, ba Timor tomak.
Ho konkordnsia husi Prezidente da Repblika, Governu deside hili Dr. Mari Alkatiri,
hanesan Reprezentante Estadu iha inisiativa ida nee, ba estudus, anlizes no kontaktus, ho
pazes CPLP no, tan-s lae?, ho pazes ASEAN no Pasfiku, ba Programa ida ke iha nia relevansia
estratjika, neb sei habelar mos ba Ataro ho partes seluk, iha ita-nia pas.
Exelnsias,
Filosofia neb orienta Governo ida nee, maka nia mai husi IV Governo, ou, ho liafuan
seluk, ami simu knar atu kontinua implementa programas no reformas neb lao ho susesu.
Kontinuidade husu korresaun permanente ba mekanismus aktuasaun nian, no ba sistemas
trabalhu no ms aperfeisoamentu iha metodolojias no iha operasionalidade administrasaun ho
jestaun nian.
Orsamentu neb, ohin, hau mai aprezenta ba Parlamentu Nasional, tetu didiak ona
objetivus poltika makroekonmika nian no sai hanesan expresaun finanseira husi buat neeb
ami propoen, atu halo iha kurtu prazu, hodi nunee, ba mdiu no longu prazu, bele halakon
moris-kiak iha Timor-Leste.
Nee dezafiu todan ida, neb rekere krescimentu ekonmiku forte, ligadu ho infra-
estruturas neb diak ho rekursus umanus kualifikadus. Konkretizasaun objetivus hirak nee sei
husu ka ezije investimentu pbliku neeb boot.
Milagres ekonmikus, neb mosu iha 2a. metade skulu pasadu, no balun mak la iha
rekursus naturais relevantes, hatudu konsistnsia, neb orientada ba investimentu pbliku, ba
kriasaun kondisoens bzikas kona-ba jerasaun fontes rikeza sira-seluk, hodi mantein
krescimentu kontinuadu, ho djitus rua, no dezafia inflasaun neb mos ho djitus rua. Pergunta
neeb sira halo mak, entre, how low it should be and how high it can be, iha sira nia anlize
hodi buka solusoens neb adekuadas, iha kada perodu implementasaun ba sira nia programas.
-
Page 10 of 110
Maib, dilema loloos ba sira mak, se sira tenki pra ho programas dezenvolvimentu hodi f liu
atensaun ba inflasaun, ou, se sira tenki esforsa atu labele husik inflasaun haksoit aas liu, no
sem kontrolu, enkuantu sira kontinua nafatin ho programas dezenvolvimentu, neb husu hela
investimentu pblikus boot.
Orsamentu ba 2013 ninia partikularidade maka, investe iha poltikas foun, neb bazeia
ba Programas V Governu no Planu Estratjiku Dezenvolvimentu, no reforsa investimentu iha
poltikas neb hah ona iha tinan sira uluk, neb lori duni Pas nee ba estabilidade neb
metin, ba jestaun asuntus Estadu nian neeb diak liu no ba arranke ekonmiku.
Timor-Leste iha rikusoin neb boot tebetebes kona-ba rekursus naturais, liuliu petrleu
ho gs. Ita hotu hatene katak rekursus hirak nee la renovveis, maib mos hanesan hau
hateten ona iha Parlamentu nee, ita presiza tebetebes utiliza rekursus hirak nee hodi
dezenvolve pas, atu iha futuru neb bele badak no bele naruk, ita konsegue ekonomia ida neb
la dependente ona ba setor petrolferu.
Husi kedas I Governu, ita hotu assume kompromisu ba Povu Timor tomak, katak sei
utiliza osan husi reseitas petrolferas ho forma sustentvel, ho objetivu atu proteje jerasoens
aban-bainrua nian. Tanba nee no ba ida nee, mak Parlamentu Nasional autoriza halo
diversifikasaun ba investimentu husi Fundu Petrolferu.
Iha termus finanseirus, nee signifika katak ita har, iha orizonte, perspetiva ida ba
futuru, kona-ba dekrscimu husi total despezas pblikas, no signifika mos katak tenki hah,
daudauk ona, limita krescimentu abuzivu kona-ba despezas korrentes - dezafiu ida neb koloka
ba administrasaun pblika tomak, hodi la haluha katak instituisoens Estadu iha hela sira nia
prosesu krescimentu rasik. Tan-n mak, Governu ida nee komprometidu atu hadia prestasaun
servisus ba povu no atu korriji irregularidades jestaun nian, hodi hetan estabilizasaun
orsamental iha despezas korrentes.
S orientadus iha pensamentu kona-ba konstrusaun no konsolidasaun, mak ita bele
garante, husi parte ida no iha mdiu prazu, atu jera ka kria reseitas domstikas, hodi finansia
persentajen neb boot liu husi despezas Estadu nian no, husi parte seluk, atu atrai
investimentus iha setores produtivus, neb bele f liutn benefsius ba timoroan tomak.
Orsamentu Estadu ba 2013 viabiliza dezgniu, ka hanoin no hakarak, ida nee ho forma
ida neb prudente.
Orsamentu Estadu ba 2013 estabelese duni prioridades, ho didiak.
-
Page 11 of 110
Orsamentu Estadu 2013 ida nee, orsamentu ida neb ekilibradu.
Sua Exelnsia
Seor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelnsias
Seores Deputadus,
Iha debate kona-ba OJE 2013 nian, neeb ohin ita hah, hau tenki loke, ba
konsiderasaun, susesus ho konkretizasoens neb hetan ona, husi poltikas no orsamentus
neeb implementa iha tinan sira uluk.
Bainhira ita fila pjina kona-ba primeira dkada, ndar Nasaun independente, ita labele
haluha atu rekoese katak, maski ho obstkulus, ita bele harii duni arkitetura poltika no
institusional ida ke metin tebes, neeb hatr ona estabilidade sosial.
Tinan ida nee, Timor-Leste tama iha konjuntura ida neeb diferente, espesial. Iha tinan
kotuk, ita asiste momentus markantes rua, ndar experinsia hanesan Nasaun soberana - husi
parte ida, ita liuhusi epizdiu eleitoral ida neeb mai hametin liutn ita-nia demokrasia; husi
parte seluk, ita asiste desmobilizasaun ba Misaun Nasoens Unidas nian no ba Forsas
Internasionais Estabilizasaun, hodi konfirma katak ita prontu atu assume, mesak ona, lideransa
ba ita nia destinu.
Ita-nia kompromisu atu garante klima paz no seguransa, la monu ba rai, tanba Timor-
Leste ohin loron sai hanesan promesa ba dezenvolvimentu.
Progresu, tuir dalan dezenvolvimentu, bele sukat ho formas barak. Forma ida mak
krescimentu ekonmiku, neeb taxa mdia krescimentu ekonmiku naun-petrolferu ita-nia
Nasaun nian, mak 11,9% hah husi 2007!
Iha imprensa internasional, The Economist, revista ho reputasaun boot, klasifika
ekonomia Timor-Leste nian hanesan sextu krescimentu neb lais liu iha mundu. Rekoesimentu
ida nee f, ba ita, espritu konfiansa no rezilinsia, hodi hasoru futuru neb hakbesik-an
daudauk. The Economist la dehan katak ita mak 6a. ekonomia mundu nian, dehan deit katak
ita dezenvolve ho diak, liu-liu iha konjuntura ekonmika mundu nian, neb difsil.
Krescimentu ekonmiku nee signifika katak iha duni atividade ekonmika neeb boot,
iha ita-nia Pas. Reflete ms ezistnsia setor privadu maski sei emerjente, katak iha kriasaun
empregu neeb barak liu, no katak iha aumentu iha atividades komersiais no turstikas, reflete
-
Page 12 of 110
nveis produsaun neeb boot liu, hanesan prudosaun agrkola, no reflecte persentajen neeb
boot liu iha reseitas fiskais hodi suporta servisus Estadu nian. Ho liafuan badak, iha jerasaun de-
rikeza.
Progresu iha nvel dezenvolvimentu bele mos sukat liuhusi sade ho edukasaun, reas
neeb Timor-Leste rejista mos progresus makaas. Entre 2010 ho 2011, nmeru total labarik
neeb matrikula aumenta 5% iha ensinu bziku, 8% iha ensinu sekundriu jeral no 17% iha
ensinu sekundriu tkniku. Taxas mortalidade infantil tuun makaas, husi 83 neeb mate iha
kada 1000 neeb moris, iha 2003, ba 64 neeb mate iha kada 1000 neeb moris, entre
2009/2010, enkuantu esperansa moris sae husi tinan 59.5, iha 2006, ba tinan 64.64, iha 2011.
Suas Exelnsias
Seores Deputadus,
Ba jerasoens futuras nia diak, kabe ba ita hotu agora, atu uza rekursus neeb ita iha ho
forma eklibrada no responsvel, maib mos ambisioza. Nunee, mak V Governu Konstitusional,
ho prioridades ba Pas neeb klaras tebes, sei kontinua aposta iha frentes fundamentais haat:
Dezenvolvimentu kapital sosial, hodi destaka investimentu iha kualifikasaun ba ita-nia
rekursus umanus no iha edukasaun ho sade timoroan tomak nian;
Dezenvolvimentu iha infra-estruturas bzikas;
Dezenvolvimentu ekonmiku, ho insidnsia iha agrikultura, turizmu ho indstria
petrolfera;
Konsolidasaun kuadru institusional, hodi kontinua promove boa governasaun no hah
prosesu desentralizasaun.
Krescimentu ekonmiku s bele konsidera hanesan indikador favorvel ida ba
dezenvolvimentu nacional, bainhira observa prinspius fundamentais rua: inkluzaun no
ekuidade.
Nee signifika katak timoroan tomak tenke bele sente, direta ka indiretamente,
benefsius neb mosu no bele hetan oportunidades husi krescimentu ekonmiku n. Atu mane
ka feto, foin sae ka katuas, hela iha Fatumean too Tutuala, Ntibe too Laklubar, husi Alas ba
Ataru, atu sira agrikultores, peskadores, karpinteirus, komersiantes ka profesores.
Dezde I Governu, mak hah halo esforsus hodi estabelese desentralizasaun
administrativa no implementasaun ba Poder Lokal. Tinan ida nee, ita sei estabelese kuadru
normativu ba munispius. Sei halao konsulta pblika alargada, neeb sei hah iha Abril, hodi
-
Page 13 of 110
bele deside hamutuk modelu ida neb adekuadu liu ba nesesidades timororoan nian, hafoin
mak hah kria Komisoens Instaladoras Munisipais iha distritus 13.
Kriasaun Munispius sei hakbesik administrasaun pblika ba sidadauns no, la s deit f
fatin ba partisipasaun demokrtika ida neeb efetiva liu, sei promove prestasaun servisus
pblikus neb bele impulsiona ka dudu liutn krescimentu sosial no ekonmiku, estimula
dezenvolvimentu setor privadu iha reas rurais, hodi garante sustentabilidade ambiental ho
promosaun ba igualdade jneru. No, importante mos, bele mobiliza diak liutn esforsu koletivu
kona-ba implementasaun ba Planu Estratjiku Dezenvolvimentu.
Programa Dezenvolvimentu Lokal, Planu Dezenvolvimentu Sukus ho Programa kona-ba
Dezenvolvimentu Desentralizadu, neeb hah iha 2010, ajuda ona administrasoens lokais no
distritais atu familiariza, ka hatoman-an, ho prosedimentus, sistemas no asoens planeamentu
nian, jestaun no ezekusaun projetus, hodi prepara diak liu tan ita nia Pas ba prosesu boot
tebes kona-ba demokatizasaun neb ho abut no kona-ba dezenvolvimentu. Sei iha tan aspetus
neeb presiza korriji, maib ita bele lao ona ho konfiansa no serteza ba iha melhoria
implementasaun.
Planeamentu ba Dezenvolvimentu Integradu Distrital, neeb temi mos naran PDID, ho
baze iha experinsias neeb hetan, estabelese ona sistema ida kona-ba planeamentu no
implementasaun orsamentu, iha nvel distritu ho sub-distritu, neeb prepara Distritus sira
antesde sai ba Munispius.
Governu sei f kontinuidade no hadia jestaun ba fundus boot rua Fundu Infra-
estruturas no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu neeb tinan nee, sei sai hanesan
objetu ba atensaun privilejiada, iha perspetiva kona-ba impaktu transversal iha sosiedade
tomak. Pilares rua nee esensiais ba projetu dezenvolvimentu ekonmiku neeb ekilibradu no
sustentvel, no ms hanesan fonte kriasaun oportunidades ba mane no feto, jovens, adultus,
iha Pas tomak.
Tan-n, sei iha aumentu ba nmeru bolsas husi Fundu ida nee. Iha 2012, ita finansia
3.256 bolsas estudu no, tinan ida nee, sei kontinua atribui bolsas de estudu, iha reas
relevantes liu ba dezenvolvimentu Pas. Iha 2013, Governu hakarak halo estudu ida hodi hadia
aplikasaun FDKU, ho planu ba formasaun neb espesializada ba ona areas estratjikas, ho
vizaun ida kona-ba nesesidades neb Pas sei hasoru, iha prazu mdiu tinan 7 too 15.
-
Page 14 of 110
Ita sei proporsiona nafatin formasaun profisional, ho mdia anual ba jovens 2.500, no
sei garante katak asesu ba kapasitasaun jovens sira sei hanesan, husi kapital ho Distritus, hodi
f rekoesimentu ba sentrus ba formasaun profisional komunitria, 20 kada tinan.
Provizaun servisus bzikus edukasaun ho sade nian, hetan karkter prioritriu, ba
2013.
Ami sei kontinua harii postus sade, hodi garante katak Sukus hotu-hotu sei hetan asesu
ba kuidadus esensiais, ho atensaun espesial ba hirak neb iha reas remotas. Ami mos sei hah
hadia diak liu tan servisus iha Ospital Nasional, hodi aumenta kuidadus, neb atu f iha tinan
hirak mai nee.
Ba edukasaun, iha planu atu konstroe pr-eskolas foun 250 no f prioridade atu
estabelese escolas tkniku-vokasional 5 iha Distritus no Institutus Politknikus 4. Iha nesesidade
premente ka urjente duni, atu kapasita jovens sira atu bele hetan empregu profisional, hodi
evita katak hotu-hotu tenke mai iha Instituisoens Superiores, iha Dili, tan deit la iha alternativa
seluk atu hetan koesimentus, hanesan preparasaun ba sira-nia vida produtiva.
Kria rikeza, husi kriasaun empregu neb barak, liuhusi investimentus iha setores
ekonmikus, sai ndar meta atu alkansa iha 2013.
Redusaun pobreza iha ms relasaun makaas ho melhoria direta iha kondisoens moris
timoroan nian, no OJE 2013 sei permite insiu ba instalasaun sistemas b-ms, ba 25.000 lares
rurais, no f kontinuidade ba projetu MDGs Sukus, hodi harii, iha tinan sira mai n, uma 55.000
iha agregados komunitrius iha Pas tomak.
Kompromisu neb makaas ona, ba setores ekonmikus tradisionais, hanesan
agrikultura ho peskas, sei hanesan ms atu f impulsu ba reas sira-seluk, neb Timor-Leste
bele sai kompetitivu tebetebes, liuliu Turizmu.
Tinan ida ne'e, iha planu atu har Sentru Formasaun ida iha Turizmu no Otelaria, no atu
estabelese Sentrus Informasaun Turstika foun rua, iha Batugade no iha Dli. Liuhusi unidade
implementasaun, sei prepara atu estabelese Akademia de Artes, Kultura no Indstrias Kriativas
ida, sei konklui, husi total nen, Sentru Kultural Rejional foun ida no hakat ba estabelesimentu
Biblioteka, Muzeu ho Sentru Kultural iha Dli, neeb hetan ona rai. Nunee mos, sei kontinua
halo trabalhus de identifikasaun ba patrimniu kultural timornian.
Se knar Governu nian krusial duni iha ninia kontribuisaun ba investimentus boboot, iha
reas fundamentais hirak n, prioritriu mos atu fortalese setor privadu, hodi nun, iha mdiu
-
Page 15 of 110
prazu, setor nee bele asume protagonizmu boot liu iha dezenvolvimentu Timor-Leste.
Inkluzaun Sekretaria Estadu de Apoiu no Promosaun Setor Privadu nian, iha Orgnika V
Governu Konstitusional, la s deit nesesria maib oportuna duni.
Maib infra-estruturas ms tenke responde ba nesesidades husi komponentes
ekonmikus pas nian, no ida nee mak ezije atu hah ho sriu konstrusaun estradas nasionais.
Husi parte seluk, aposta boot iha Kosta Sul ho infra-estruturas lubun boot ida iha rea refinaria
no petrokmika, no mos vias komunikasaun hodi serve setor nee, lao daudaun ona, hodi
asegura katak nia potensial ekonmiku sei la husik ka la aproveita.
Governu prev, too final mandatu, estabelesimentu Parserias Pbliku-Privadas 7,
neeb sei kontribui ba objetivus dezenvolvimentu nasional.
Tinan ida nee, projetus Parserias Pbliku-Privadus rua mak sei hah nia konstrusaun:
expansaun Aeroportu Prezidente Nicolau Lobato ho Portu Tibar. Portu Dili la aguenta ona ho
fluxu mercadoria neb boot, hodi sai ms kauza ida ba subida de presus ba beins konsumu,
tanba demora iha atrakajen, buat ke labele duni evita ho kondisoens atuais. Atu f hanoin deit
katak, semanas balun antes de Natal, kargeirus 24 mak hein hela iha tasi Dili nian, no balun at
seidauk consegue deskarrega sira nia merkadoria.
S hadia tiha jestaun administrativa no finanseira pas nian, mak bele garante boa
governasaun.
Nunee, Governu sei f liu atensaun iha asistnsia ba instituisoens Estadu, atu sira bele
hakaas-an kona-ba rigor, transparnsia no responsabilidade. Sekretaria Estadu ba
Fortalesimentu Institusional sei halao auditoria ba dezempeu no halao fiskalizasaun susesiva,
ba lias ministeriais hotu, hodi promove kapasitasaun operasional iha administrasaun pblika.
Hanesan nee mos, Ministriu Finansas sei kontinua f formasaun iha reas
aprovizionamentu, jestaun kontratus, prosedimentus legais no administrativus no kontinua
reporta publikamente desizoens poltikas Governu nian, inkluzivamente iha reas Orsamentu,
Ajuda, Aprovizionamentu no Rezultadus, liuhusi Portal Transparnsia.
Governu defende korresaun konstante ba sistemas no prosesu, no ms korresaun ba
poltikas, bain-hira hatudu katak inefisientes ka ho frajilidades. Nee implika fiskalizasaun
neeb konstante no, tanba razaun ida nee, mak sei estabelese Komisaun ida hodi analiza no
sujere korresoens kona-ba opsoens poltikas ho despezas Governu nian.
-
Page 16 of 110
Komisaun nia servisu sei inklui produsaun relatrius ho anlizes kona-ba despeza,
hanesan kona-ba Fundu Infra-estruturas nian, Programa Dezenvolvimentu Dexentralizadu I no II
nian no kona-ba temas seluk tan, hodi har ba sustentabilidade, iha tempu naruk, kona-ba
poltikas sosiais ho ms estudus seluktn relasiona ho impaktu ekonmiku.
Governu kontinua komprometidu tebes ho Boa Governasaun. Dezempeu iha rea ida
nee, husi insituisoens tomak Estadu nian, rekoesidu ona iha ndise Persepsoens kona-ba
Korrupsaun husi Transparnsia Internasional, iha 2012, neeb sae pozisoens 30, iha
klasifikasaun organizasaun nee nian melhoria neeb boot tebetebes, maib labele halo ita
hamamar fali ita-nia esforsus.
Suas Exelnsias
Seoras no Seores,
Governu konsciente katak ita nia krescimentu ekonmiku nebe makaas la hamutuk
ho inflasaun neeb aas, too 15,4% iha Dezembru 2011, no tuun hikas fali hodi estabiliza besik
11%.
Ita hotu hatene katak aumentu iha presus sasn, liu-liu alimentares, reduz timoroan
sira nia kbiit sosa ka poder de kompra. Ami rekoese mos katak inflasaun neeb aas aumenta
kustus material nian no provoka difikuldades ba emprezas iha Timor-Leste, hodi prejudika
kualidade servisu iha nia relasaun ho gaus neeb lejitimamente sira iha direitu. Ami rekoese
mos katak inflasaun hasae kustus ba Beins no Servisus ho ba Kapital Menor nian, neeb Estadu
sosa.
Tanba razoens hirak nee, mak Governu komprometidu tebetebes atu hatuun
inflasaun no, ba ida nee, sei kontinua rejista, monitoriza no analiza didiak inflasaun.
Maib, kauzas inflasaun nee kompleksas no kauzas sira n bele muda ho tempu. Ho
resesaun mundial no nia efeitus too agora, dlar amerikanu tuun makaas kompara ho moedas
husi ita-nia parseirus komersiais, hanesan Indonzia ho Austrlia, hodi aumenta kustu ba
importasoens. Aumentus iha presus internasionais hahn nian, tanba mudansas klimtikas, no
mos iha matrias primas, kontribui mos ba inflasaun iha tempu kotuk. Kauzas hirak nee, no
mos petrleu folin neeb sae, tanba rezultadu husi funu ka hanesan resposta ba sansoens
ekonmikas, Governu (neb deit) sei la bele kontrola.
Kauza inflasaun ida seluk iha Timor-Leste, mak relasaun entre kuantidade osan ho
beins neeb produz. Iha ita-nia ekonomia neb sei embrionria, tenki iha maka esforsu neb
-
Page 17 of 110
persistente, sukat ho tempu, atu aumenta produsaun beins iha pas, tanba la iha solusaun
mjika ba n.
Nun, Timor-Leste presiza produz liutn. Orsamentu ida nee f prioridade ba
agrikultura. Investimentu ida neb boot (husi setor pbliku no sector privadu) iha setor
agrikultura, pekuria no peska, mak bele kontribui ba aumentu produsaun iha kurtu no mdiu
prazu.
Governu hakarak fasilita estabelesimentu emprezas foun hodi kria incubadoras-de-
emprezas no krian balkaun niku, neb sei simplifica no hamenus tempu ba rejistus. Sei f
mos apoiu ba pekenas no mikro emprezas, kooperativas ho grupus industriais no komersiais
hodi potensia kriasaun empregu no estimula setores produtivus diversifikadus.
S aumentu produtividade, ezistnsia maun-de-obra kualifikada no kompetitividade
empresarial, mak bele suporta krescimentu ekonmiku neeb slidu, ba tempu naruk, no bele
reduz no estabiliza inflasaun. Maib, husi parte Governu, tanba estabelesimentu prioridades
neeb tau iha Orsamentu Estadu ba 2013, mak ami sei halo buat hotu atu inflasaun bele tuun
ba 8% nia kos.
Sua Exelnsia
Seor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelnsias
Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional
Suas Exelnsias
Seores Deputadus
Seoras no seores,
Iha 2013, ita sei investe total osan dolar $1.797,52 milhoens ba nesesidades Pas nian,
hodi f prioridade ba Infra-estruturas, ba Agrikultura, ba Sade no ba Edukasaun.
Kompara ho uluk, ami aumenta investimentu iha agrikultura ba 28%, iha edukasaun ba
12% no iha sade ba 15%.
Orsamentu Estadu ba 2013 prev atu investe $892 milhoens iha kapital
dezenvolvimentu, husi nee $753 milloens ba projetus plurianuais neeb boot iha Fundu Infra-
estruturas.
-
Page 18 of 110
Programas tolu neeb boot liu iha Fundu Infra-estruturas mak hanesan:
1. Eletrisidade ($173,9 milloens)
Iha 2013, ita sei konklui trabalhus iha Betanu no remata, nunee, konstrusaun Rede
Nasional Transmisaun no Distribuisaun. Melhoria iha jerasaun no fornesimentu eletrisidade
mak sei suporta krescimentu ekonmiku neb forte, atu mikro no pekenas emprezas, iha
interior, ka mdias no grandes indstrias neeb sei mosu.
Erru boot ida hotu iha tinan sanulu ba konstrusaun Estadu, mak ita la iha kultura
manutensaun no, atu bele korriji ida nee, ami aloka $10 milloens iha kategoria Beins no
Servisus ba Ministriu kompetente, atu bele garante funsionamentu no manutensaun ba
Sentral Eltrika Hera no ba sub-estasoens lubuk ida. Aumentu iha produsaun eletrisidade, husi
sentrais-eltrikas Hera ho Betanu, nudar faktor ida atu impulsiona, ka dudu indstria, implika
konsumu kombustvel neeb boot liu no, ba ida nee, ami prev ona $117,8 milhoens.
2. Estradas ($116 milloens)
Governu determinadu atu halo estradas ho kualidade diak iha Pas tomak, atu fasilita
transporte ba ema ho merkadorias, hodi reduz mos kustus ba beins neeb produz.
Alm de konstrusaun estradas neeb prev ona iha Fundu Infra-estruturas, prepara
daudaun konstrusaun estrada Dli Manatutu Baukau no estrada Dli Likis Tibar
Ermera. Obras hirak nee sei finansia liuhusi programa emprstimus, husi JICA no Banku
Azitiku Dezenvolvimentu.
Governu sei investe besik $44 milhoens iha programa emprstimu, neb finansia
projetus ho taxas retornu ekonmiku neb s. Taxa juru (ka funan) husi emprstimus rua nee,
kiik liudook rendimentu neb prev ona husi investimentus Fundu Petrolferu nian. Ami sei
kontinua estuda, ho instituisoens finanseiras no ho pazes balun, kona-ba viabilidade
emprstimus sira-seluk ba konstrusaun projetus boot, inklui estradas, hanesan Aileu Ainaru
Maubise no Manatutu Natarbora.
3. Tasi Mane ($139 milloens)
Ho kriasaun Kompaia Nasional, TIMOR GAP, konsegue duni f impulso ba preparasaun
kondisoens, atu hah, tinan nee, ho trabalhus iha Kosta Sul, hanesan petrokmika ho Supply
-
Page 19 of 110
Base. Iha 1 Fevereiru foin liu ba, asina ona, iha Dili, Memorandu Entendimentu entre TIMOR
GAP ho PPT estatal, husi Tailndia.
$139 milhoens seluk, neeb inklui iha kategoria kapital dezenvolvimentu, husi Fundu
Konsolidadu Timor-Leste, sei finansia dezenvolvimentu infra-estruturas ho eskala kiik,
hanesan konstrusaun instalasoens ensinu no sade nian, sistemas abastesimentu bee,
saneamentu ho irrigasaun, tuir nesesidades lokais. Projetus hirak nee sei adjudika ba emprezas
konstrusaun sivil timoroan sira nian, hodi nun bele fomenta dezenvolvimentu lokal no rai hela
lukrus iha ita nia Rai laran.
Investimentu $68,2 milhoens, liuhusi PDID, sei kontinua promove konstrusaun infra-
estruturas iha Pas tomak, hodi f resposta ba nesesidades bzikas populasoens sira-nian, ho
forma justa no inkluziva, liu husi partisipasaun ativa husi sidadauns no lderes lokais.
Hau hakarak informa ba distintus deputadus, katak ba Orsamentu Jeral Estadu 2013,
ami s konsidera elejveis projetus kapital dezenvolvimentu neb satisfaz kritrius tuir mai nee:
Sertifikasaun husi Diresaun Terras no Propriedades kona- ba uzu rai;
Aprovasaun ba dezeu no BoQs husi ADN; no
Aprovasaun husi Komisaun Poltika ba Revizaun Orsamentu.
Nunee, ami konta katak bele garante melhoria ba taxas ezekusaun iha projetus infra-
estruturas nian.
Exelnsias,
Seoras no Seores,
Governu determinadu atu fomenta produsaun agrkola. Melhoria iha produsaun
agrcola, esensial tebes, hodi hamenus importasaun no hadia seguransa alimentar, enkuantu
ita halo daudaun estudu klean kona-ba mal-nutrisaun, hodi har ba kalorias husi ita nia
produtus, atu bele insentiva dieta alimentar foun ida iha ita-nia sosiedade.
Orsamentu Estadu ba 2013 prev, iha kategoria Bens no Servisus, $3 milhoens hodi
sosa fini, neb sei kontribui atu hasae volume no valor produsaun agrkola. Fundu Infra-
estruturas inklui serkade $10 milhoens ba projetus agrkolas, liuliu ba konstrusaun no
supervizaun eskemas irrigasaun nian, neeb sei kontribui mos hodi hadia produtividade
agrkola.
Iha setor sade, ita konsidera reas tolu ho aumentus orsamentais.
-
Page 20 of 110
Ba dahuluk, mak implementasaun rejime karreira foun ba profisionais sade, ho
aumentu iha despeza ba Salrius no Vensimentus ho valor $21 milhoens. Rejime ida nee sei
aumenta remunerasoens profisionais sade nian, ho ona kualifikasoens apropriadas.
Entretantu, Governu sei kontinua ezije makaas liutn, atu profisionais sade responde didiak
ba insentivus hirak nee hotu no hatudu zelu, dedikasaun, umanizmu iha kumprimentu sira-nia
deveres. Governu sei emprega no kompensa didiak mos profisionais formadus foun, neb fila
husi Kuba. Ho profisionais sade neeb motivadus no kualifikadus, mak bele ona hadia
kualidade kuidadus sade iha Timor-Leste, ba tempu badak.
Ba daruak, ami aumenta orsamentu hodi sosa ai-moruk ba $7 milhoens, neb sei
kontribui atu hadia kuidadus no hadia rezultadus iha rea sade.
Ba datoluk, aloka ms $5 milhoens dolares hodi sosa ekipamentu mdiku, inklui
iluminasaun no mezas ba sala operasoens, mquinas ba anestezia, mquina ba monitorizasaun
kardaka, desfibrilador ida ho ekipamentus mdikus seluktn.
Edukasaun hanesan fator fundamental seluk ida tan, iha dezenvolvimentu Nasaun
nian. Governu sei f atensaun neb diak ba Programa Edukasaun ba Ema Hotu, hanesan
asaun konkreta ba inisiativa Sekretriu-Jeral Nasoens Unidas, hanaran Edukasaun, Uluk. Hau
fiar ita hotu konkorda katak labarik hotu-hotu tenke simu edukasaun ida neeb diak no katak
maun-de-obra neb matenek sei sai maun-de-obra neb produtiva. Progresus balun iha tiha
ona no ami empenhados atu progride nafatin, hodi hadia edukasaun iha Timor-Leste.
Kualidade iha ensinu sai hanesan fator determinante ba rezultadus neb diak iha
setor edukativu. Nunee, Governu sei kontinua halo buat hotu, atu bele asegura kualidade
ensinu, hah husi ensinu bziku ba too nvel instituisoens ensinu superior. Governu konsciente
katak la iha ema ida mak bele sente satisfeitu ho deit kuantidade formadus, neb hotu tinan-
tinan, bainhira kualidade ensinu sei dook husi expetativas no bain-hira ezije inan-aman sira
hasai osan barak, ho sacrifisius oi-oin atu bele garante futuru diak ba sira nia oan.
Orsamentu Estadu ba 2013 inklui medidas atu aumenta salrius grupus fundamentais
edukadores sira-nian. Nunee, orsamentu ba salrius no vensimentus ba UNTL, aumenta ba
$7,6 milhoens, tanba estatutu karreira foun ba profisionais ensinu superior. Ita ms sei selu
salrios para professores sira neb, too agora, hanorin hela ho regime voluntariado.
Husi parte seluk, osan $42 milhoens alokadus iha Fundu Dezenvolvimentu Kapital
Umanu, neeb inklui Programa ba Bolsas Estudu, ba Formasaun Profisional, ba Formasaun
-
Page 21 of 110
Tknika ho tipus formasaun sira-seluk iha setores fundamentais, sei forma no kapasita ita-nia
rekursus umanus atu bele sai protagonistas dezenvolvimentu nasional nian.
Tinan ida nee, ita sei kontinua investe iha poltikas sosiais hodi hadia nafatin
kondisoens moris timoroan nian. Investe iha ema, liu-liu ba sira neeb kbiit laek liu, nee
hanesan obrigasaun moral Estadu nian. Ba ida nee mak, ami aloka $236,5 milhoens iha
kategoria Transfernsias Pblikas, neeb kompreende:
$84,8 milhoens, hodi halo pagamentu hanesan benefsius pessoais ba Kombatentes
Libertasaun Nasional.
$38,2 milhoens, hodi halo pagamentu fula-fulann ba ita-nia idozus ho sira neeb la iha
duni kbiit atu halo servisu.
$18 milhoens, hodi fo tulun ba ONGs ho Organizasoens Relijiozas, neb promove
atividades kulturais no relijiozas, hodi kontribui ba bein-estar sosial, kultural no
espiritual timoroan sira nian.
$10,5 milhoens, hodi finansia programa osan ba servisu SEPFOPE nian, hodi kontribui
ba redusaun dezempregu.
$8 milhoens, hodi finansia Programa Nasional Dezenvolvimentu Sukus, neb envolve
diretamente komunidades iha sira-nia dezenvolvimentu rasik.
$3,7 milhoens, hodi halo pagamentu pensoens ba funsionrius pblikus sira, tuir Lei
neb aprova ona.
$3 milhoens, ba kompensasoens kona-ba rai.
$5 milhoens, hodi finansia Programa Ita Nia Rai.
Ikus liu, Governu sei kontinua investe iha setores fundamentais, neeb kontribui ba
konsolidasaun ita-nia Estadu de-direitu demokrtiku.
Prev ona, tinan nee, atu aumenta orsamentu ba Salrius no Vensimentus PNTL nian
ba $13.6 milloens, hodi nun bele emprega tan polsias neeb sei garante seguransa Pas nian.
Ami sei halo mos aumentu ba orsamentu Salrius no Vensimentus F-FDTL nian ba 7,9 milloens,
hodi refora sira nia kapasidade nudar Forsa de Defeza.
-
Page 22 of 110
Ligadu ho investimentu ida nee, iha ona verba $1,3 milhoens atu sosa mobiliriu ba
abitasoens soldadus ho polsias sira-nian iha Pas tomak no $1,2 milhoens atu sosa vekulus ho
ekipamentus hodi hadia seguransa, hanesan liuliu aeroportu.
Ita ms labele haluha ita nia poltika externa, liu-liu iha faze ida neeb zia kontinua
sai hanesan rejiaun ho krescimentu lais liuhotu iha mundu tomak, hodi dudu krescimentu
ekonomias neeb emerjentes no iha dezenvolvimentu laran. Timor-Leste lokalizadu, lols
kedas, iha rejiaun ida neb estratejikamente privilejiada.
Tinan ida nee, aleinde harii Embaixadas foun rua, ida iha Reinu Unidu no ida iha Nova
Zelndia, ho konsuladus iha Darwin ho Atambua, neeb hodi aumenta osan $9,1 milhoens iha
salrius no vensimentus, iha Ministrius dos Negsius Estranjeirus no Kooperasaun, ita sei
investe mos iha aspetus fundamentais sira-seluk hanesan:
Estabelesimentu Unidade ida neb sei dezenvolve trabalhus preparatrius, hodi asume
prezidnsia CPLP nian iha 2014-2016, neb sei relevante liutn tanba atu koko ita-nia
kapasidades organizasaun ba ita nia integrasaun plena iha ASEAN.
Prepara estabelesimentu Sentru Estudus Diplomtikus, hodi forma no kapasita
diplomatas timoroan sira.
Intensifika prosesu delimitasaun fronteiras martimas no terrestres.
Kontinua prezide g7 + no promove Estadus frgeis iha sira-nia dezgniu koletivu kona-
ba dezenvolvimentu.
Partisipasaun iha Painel Altu Nvel kona-ba Ajenda Dezenvolvimentu ps-2015, neeb
Ministra Finansas mak reprezenta.
Esforsu ba diplomasia ho integrasaun rejional no internasional ida nee, iha mdiu no
longu prazu, sei lori benefsius boot tebes ba Timor nia futuras jerasoens. Iha mundu
globalizadu ohin-loron nian, la iha Pas ida mak iha kondisoens atu ultrapasa sastan
dezenvolvimentu nian ho forma individual no izoladu husi dinmika relasoens internasionais.
-
Page 23 of 110
Sua Exelnsia
Seor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelnsias
Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional
Suas Exelnsias
Seores Deputadus
Seoras no seores,
Iha Orsamentu Estadu ba 2013, Governu explika klaramente oins sei selu
investimentus hotu-hotu. Reseitas domsticas, ami estima ba $146 milhoens ba 2013. Nee
implica iha aumentu 9%, kompara ho 2012.
Objetivu ita hotu nian mak oins consegue katak esforsu orsamental bele hamenus
ona husi Fundu Petrolferu no, ba ida nee, ami sei prepara reforma abranjente ida hodi nunee
bele alarga baze fiskal no aumenta reseitas ba Estadu. Iha perodu mandatu ida n nian, prev
katak reforma nee sei permite aumenta reseitas domstikas Estadu nian husi $134 milhoens,
iha 2012, ba $218,4 milhoens, iha 2017.
Diferensa entre reseitas domstikas ho despezas besik $1.651 milhoens. Diferensa ida
nee hetan suporta liuhusi levantamentus husi Fundu Petrolferu, husi uza osan neeb iha hela
iha kontas Governu nian no husi emprstimus.
Orsamentu Estadu ba 2013 inklui $1.198 milhoens iha levantamentus husi Fundu
Petrolferu. Nee significa katak tuun makaas, kompara ho levantamentu $1.495 milhoens iha
2012. Diminuisaun iha montante osan neeb foti husi Fundu Petrolferu hatudu katak Governu
empeadu duni, kona-ba aspetus prudnsia fiskal no sustentabilidade.
Nunee mos taxas ezekusaun orsamental aumenta duni dezde 2007. Iha 2012, maski
ami seidauk iha kondisoens atu f valores finais, hodi konsidera katak kontas seidauk audita,
ami prev ezekusun oramental, ho osan neb sai, serkade 88% husi Fundu Konsolidadu
Timor-Leste nian.
Karik ita kontabiliza ezekusaun Fundus Espesiais, taxa ezekusaun global, mos ho osan
neb sai, prev ona katak sei too 66%.
Ami rekoese katak taxa ezekusaun husi Fundus Espesiais, liu-liu Fundu Infra-
estruturas, la korresponde ho ida neeb prev iha insiu, hodi konsidera frajilidade neeb sei
rejista husi kapasidade atu implementa projetus fzikus, kondisoens meteoroljikas ho fatores
-
Page 24 of 110
seluktn neeb Governu la bele kontrola. Maib, ho korresaun ba sistema neb ami
implementa daudaun no introdusaun poltikas foun, ami fiar metin katak, iha 2013, ami sei
hakat liu sasadik ida nee.
Hanesan konkluzaun,
Suas Exelnsias,
Seoras no Seores,
Povu Timor-Leste,
Ohin loron no liu uluk, Ita hotu mak sai Responsveis ba Dalan neeb ita hakarak ba
ita-nia Pas!
Ita-nia ambisaun ba dezenvolvimentu, ou diak liu, ita-nia dever moral atu reduz no
halakon pobreza iha ita-nia Povu, ezije poltikas sustentveis konsertadas, ezije planu no ezije
responsabilidade.
Governu neeb hau iha dever atu xefia, oferese nia kompromisu atu konkretiza
lalaok ka perkursu ba dezenvolvimentu, ho susesu.
Dezenvolvimentu n sei ezije tempu! Ita tenke lao hakat ida-ida iha jornada naruk
ida nee, hodi haree hikas fali ka rev dalan neeb ita liu ona, hodi korrije, bainhira presiza,
ritmu hakat nian no reavalia beibeik ka konstantemente dalan neeb ita seidauk perkorre.
Iha esforsu koletivu ida nee, labele iha ema ida maka husik hela iha kotuk no, muitu-
menus, provoka fali sidi-monu ba kompanheirus seluk iha viajen ida nee.
Orsamentu Jeral Estadu ba 2013, hanesan hakat importante ida tan iha jornada ida
nee. Hau hein, portantu, debate neeb konstrutivu kona-ba orsamentu neb sei determina
dezenvolvimentu ita-nia Povu no ita-nia Nasaun nian, iha kurtu, mdiu no longu prazu.
Obrigadu barak.
Kay Rala Xanana Gusmo
-
Page 25 of 110
Parte 2: Deskrisaun no Anliza kona-ba Orsamentu
Estadu 2013
2.1: Sumriu Ezekutivu
2.1.1: Introdusaun
Governu hakarak atu transforma Timor-Leste sai nasaun ho rendimentu mdiu-altu ho
populasaun ida neeb moris seguru, saudvel no matenek iha tinan 2030. Programa Kintu
Governu Konstitusional Timor-Leste nian formula poltika siraho detail atu atinji objetivu hirak
nee. Orsamentu Estadu 2013 nian nee atu finansia poltika sira nee tomak.
Tabela 2.1.1.11 hatudu Orsamentu Hun Kombinada Timor-Leste nia. Total despeza iha 2013
maka tokon $1,850.9. Orsamentu nee kobre despeza Governu nia tokon $1,647.5 no tokon
$203.4 husi Parseiru Dezenvolvimentu sira. Kompromisu husi Pareiru Dezenvolvimentu sira la
liu 11% husi total orsamentu. Nee hatudu katak Timor-Leste oras nee la depende makaas ba
asistnsia eksterna hodi finansia ninia programa dezenvolvimentu sira.
1 Kona-ba dadus no figuras: Iha livru orsamentu ida nee jeralmente fo desimal ida deit ba figura sira iha tabela no
grafika, neeb dala barak aprezenta iha tokon no pursentus. Dalaruma hatudu ho numerous neeb la hanesan ba
konta desimal wainhira ita konta hamutuk ba total. Ida nee rezultadu husi Erro ba aredondamentu ou
akumulasaun numerous ba tokon. Buat hirak nee akontese wainhira ita halo esplikasaun ba dokumentu
orsamentu sira hodi simplifika para ita bele kompriende wainhira haree no le. Ida nee laos erro boot ida maibe
ida nee hanesan dalan atu simplifika numerous orsamentos neeb bot. Ezemplu: Projesaun ba emprstimu ba
2013 to 2017 maka $43,588,000, $70,600,000, $120,900,000, $121,650,000 no $122,950,000. Nunee total
emprstimu hamutuk $479,688,000. Bainhira halo aredondamentu ba tokon, sira sei sai $43.6, $70.6, $120.9,
$121.7 no $123.0, maibe ba akumulasaun total mak $479.7, laos $497.8.
-
Page 26 of 110
Tabela 2.1.1.1: Orsamentu Hun Kombinada 2011-2017, $ tokon
2011 atual
Orsamentu 2012 *
Orsamentu 2013**
Orsamentu 2014
Orsamentu 015
Orsamentu 2016
Orsamentu 2017
Orsamentu Hun Kombinadas
1,379.8 2,028.3 1,850.9 2,088.5 2,078.4 2,015.4 2,050.9
Despezas Governu tuir Fundu
1,095.9 1,806.5 1,647.5 1,949.0 2,045.8 2,012.3 2,050.9
FKTL 604.7 893.9 1,000.7 1,040.7 1,082.4 1,125.6 1,170.7
FDKU 16.8 37.5 42.4 40.0 45.0 45.0 49.0
Fundu Infra-estruturas
474.4 875.1 604.4 868.3 918.4 841.7 831.2
Kompromisus Husi Parseiru Dezenvolvimentu sira
283.9 221.8 203.4 139.5 32.6 3.1 0.0
* Orsamentu final 2012 depois de retifikativu no rollover ** depoisde rollover Hun: Diresaun Nasional Orsamentu no Unidade Jestaun Parseirus Dezenvolvimentu, Ministriu Finansas, 2012
Tabela 2.1.1.2 hatudu kona-ba tabela fiskal konsolidada ba Timor-Leste. Tabela ida nee hatudu
kona-ba despezas, reseitas, finansiamentu, indikadores ekonmikus. Governu hamenus
makaas (ba tokon $159.0) orsamentu global entre 2012 ho 2013 atu bele mantein
sustentabilidade fiskal no asegura katak prokura agregada iha ekonomia konsistente ho nveis
inflasun neeb bele aseita/simu. Tanba deklniu iha total despezas, nunee aumentu iha
reseitas ESI/RSE neeb boot, no redusaun iha montante saldu kaixa governu nian sei halo
projesaun ba exesu iha levantamentus osan husi fundu petrolferu $0.0 iha 2013. Nee tuir duni
sustentabilidade fiskal longu prazu nian. Kresimentu ekonmiku neeb makaas prev ona
katak sei kontinua ba mdiu prazu.
-
Page 27 of 110
Tabela 2.1.1.2: Tabela Fiskal ho Itens Memorandu, $ milloens
2009 atual
2010 atual
2011 atual
Orsamentu 2012*
Orsmentu 2013**
Orsamentu
2014
Orsamentu
2015
Orsamentu
2016
Orsamentu
2017
Total Despezas tuir Kategoria Dotasoens
603.8 760.3 1,095.9 1,806.5 1,647.5 1,949.0 2,045.8 2,012.3 2,050.9
Rekorente 394.2 506.1 507.8 757.3 841.0 870.5 908.8 943.3 983.2
Salriu no Vensimentus
87.3 91.5 111.6 139.0 160.5 167.0 173.6 180.6 187.8
Sasan no Servisu (inklui FDKU)
212.8 245.9 253.5 384.6 441.5 455.0 476.6 493.9 515.9
Transfernsias Pblikas
94.1 168.7 142.6 233.7 239.0 248.5 258.5 268.8 279.6
Kapital 209.6 254.3 588.2 1,049.1 806.5 1,078.4 1,137.0 1,069.0 1,067.6
Kiik 38.7 38.3 27.2 49.2 49.6 51.6 53.6 55.8 58.0
Kapital no Dezenvolvimentu (inklui Infra-estrutura tomak Exp.)
170.9 215.9 561.0 1,000.0 756.9 1,026.9 1,083.3 1,013.2 1,009.6
Reseitas Domstikas*** 90.8 96.4 108.5 134.1 146.3 163.1 181.7 200.3 218.7
Saldu Fiskal Laos-Minarai
-513.0 -664.0 -987.4 -1,672.4 -1,501.2 -1,785.8 -1,864.0 -1,812.0 -1,832.2
Finansiamentu 513.0 664.0 987.4 1,672.4 1,501.2 1,785.8 1,864.0 1,812.0 1,832.2
Rendimentu Sustentvel Estimadu(RSE)
408.0 502.0 734.0 665.3 787.0 797.9 784.8 771.9 761.2
Exesu Levantamentu osan FP
104.0 309.0 321.0 829.6 0.0 917.3 958.3 918.4 948.0
Utilizasaun Saldu Kaixa nian
1.0 -147.0 -67.6 134.4 670.6 0.0 0.0 0.0 0.0
Emprstimus 0.0 0.0 0.0 43.1 43.6 70.6 120.9 121.7 123.0
Indikador Ekonmik Seletivu
PIB La os-Minarai Nominal
775.6 859.1 975.9 1,292.7 1,506.9 1,769.2 2,099.7 2,507.1 3,006.5
Dfise Fiskal Laos-Minarai / PIB Laos Minarai
66.1% 77.3% 101.2% 129.4% 99.6% 100.9% 88.8% 72.3% 60.9%
* Orsamentu Final 2012 depois de retifikativu no rollover ** Depois de rollover *** Dadus reseitas domestika ida nee uza wainhira governu halo estimasaun ba reseitas domestika ba aban bairua
nian. Dadus hirak nee diferente oituan ho dadus auditoria nian.
Hun: Diresaun Nasional Orsamentu, Diresaun Nasional Poltika Ekonomia, Unidade Administrasaun Fundu Petrolifeiru no Sekretariadu Projetu Boot, Mnistriu Finansas, 2012
-
Page 28 of 110
2.1.2: Vizaun Global Ekonomia
Publikasaun2 kona-ba Konta Nasional Timor-Leste nian 2004-2010 hatudu buat rua,
kompozisaun no valor ekonomia Timor-Leste nian. Iha 2010, PIB tokon $4,140.4 neeb 79.3%
mai husi setor minarai. PIB Laos Minarai nia valor mak tokon $859.1. Durante tinan 2011,
Timor-Leste nia ekonomia laos minarai benefisia ho despeza boot Governu nia neeb dudu
makaas kresimentu setor espesfiku sira, hanesan konstrusaun, neeb orienta ba valor PIB
nominal besik tokon $975.9. Haree ba tendnsia kresimentu ekonmiku real laos minarai,
Timor-Leste konsege hetan kresimentu neeb aas liu iha mundu, ho mdia anual 11.9% dezde
2007.
Kresimentu ekonmiku neeb forte iha 2011 akompaa mos ho inflasaun neeb aas tebe-
tebes, too 15.4% (tinan ba tinan) iha Dezembru 2011. Depois aumenta ba besik 18% iha Janeiru
2012, inflasaun tun fali ba 10.1% iha Marsu3 no estvel besik 11%. Taxa Inflasaun kiik liu neeb
observa iha primeiru trimestre 2012 nia, kompara ho trimestre ikus 2011. Inflasaun neeb kiik
iha insiu 2012 nee tamba fator internasional sira, hanesan Dolar Amerika neeb apresia
hasoru osan husi nasaun sira neeb halo parseiru komrsiu ho Timor-Leste. Nunee hamenus
folin sasan sira. Maibe tasa inflasaun ho 11% sei aas nafatin kompara ho nasaun sira-seluk.
Governu hakarak asegura atu inflasaun tun nafatin iha mdiu prazu no rekoinese katak ho
kontrolu didiak iha despeza total importante atu too ba objetivu ida nee. Poltika ida nee
reflete iha total Orsamentu Estadu tinan 2013 neeb tun signifikante kompara ho tinan 2012.
2.1.3: Despeza
Despeza total iha 2013 hamutuk tokon $1647.5; neeb tun 8.8% kompara ho orsamentu 2012.
Governu hamenus ona despeza total hodi kontribui ba sustentabilidade fiskal no kontrola
inflasaun. Despezas Kapital no Dezenvolvimentu nian iha 2013 tun 24.3% kompara ho tinan
2012 tamba atu mantein sustentabilidade fiskal no mos Governu rekoinese nesesidade atu
asegura despeza Infra-estrutura iha nvel neeb projetus sira bele implementa ho efetivu.
Despeza rekorente aumenta makaas. Entre tinan 2012 too 2013, iha aumenta makaas ba
Salriu no Vensimentu ho Sasan no Servisu. Despeza ba pensaun/reforma ba funsionriu
pbliku sira, rejime karreira foun ba profisionais sade no rejime karreira ba profesor sira
neeb uluk servisu hanesan voluntriu kontribui ba aumenta iha despeza rekorente. Governu
hanoin katak despeza hirak nee lao tuir duni objetivu no poltika Estadu nia iha PED. Despeza 2 Diresaun Nasional Estatistika (2012). (N.B. Realiza husi Estimasaun Numerus Primeiru Preliminariu 2011 ba Produtu Domestiku Brutu parte Despezas nia. ho ida nee Figura Produtu Domestiku Brutu ba tinan 2004-2010 iha
ona Revisaun no troka hosu numerous Aktuais. Inklui mos informasaun husi parseiru dezenvolviemtu sira, Gastus
Uma kain. 3 Taxa inflasaun 15.4% refere ba mudansa iha CPI ba Timor-Leste; CPI ba Timor-Leste sukat kada fulan tolu, nunee
18% no 10% refere ba CPI Dili neeb sukat kada fulan.
-
Page 29 of 110
ba kombustvel jerador sira no operasaun ho manutensaun iha mos aumenta iha 2013.
Aumentu despeza ida nee presiza duni hodi mantein no halao nafatin fasilidade enerjia
eltrika neeb foin hariiho kualidade neeb diak.
2.1.4: Reseitas
Kobransa Reseita Domstika bele too tokon $146.3 iha 2013. Nee reprezenta 9.2% aumentu
kompara ho previzaun tinan 2012 ho tokon $134.1. Aumentu ida nee mai hosi aumentu hosi
impostu balun rendimentus kompaias, retensaun impostu produtu industria (excise) no
balu tun tanba kompensasaun ho redusaun iha reseitas husi programa faan foos.
Reseitas Domstika Laos Minarai iha 2013 bele finansia 8.9% Despeza Total Orsamentu Estadu.
Tasa kresimentu neeb projeta, no mos kresimentu iha efisiensia taxa signifika katak too 2017,
total Reseita Domstika sei sae too tokon $218.7.
Reseita Minarai husi Bayu-Undan no Kitan sae makaas iha 2011 maibe sei tun ba tokon
$2,309.1 iha 2013, molok atu estabiliza temporariamente too 2017. Saldu Fundu Minarai tuir
estimasaun sei aumenta husi tokon $9,310.3 iha final 2011 ba tokon $10,776.7 iha final 2012,
no ba tokon $12,787.6 iha final 2013.
2.1.5: Finansiamentu
Dfise fiskal Laos Minarai maka Reseita Domstika menus Despeza Total. Nee indikador
finanseiru/ekonmiku importante ida tanba f indikasaun ida kona-ba osan adisional neeb
presiza tuir ezijnsia despeza Governu nian atu kontribui ba ekonomia nasional. Dfise Laos
Minarai iha 2013 sei too tokon $1,501.2 Dfise ida nee finansia boot liu hosi osan neeb foti
husi Fundu Minarai, neebe hanesan ho Rendimentu Sustentvel Estimadu (RSE) iha 2013.
Emprstimus ho valor tokon $43.6 no osan neeb la uza iha konta bankaria Governu nia tokon
$670.6 kontribui mos ba finansiamentu dfise ida nee.
2.2: Revizaun Reformas Atual Jestaun Finansa Pblika
2.2.1 Vizaun global Reforma Jestaun Finansa Pblika
Sistema Jestaun Finansa Pblika (JFP) mai husi instituisaun, lei, no infra-estrutura teknolojia
informasaun. Liu hosi sistema JFP nee mak Governu gasta, kobra no jere osan. Sistema idanee
foun no efetivu tebes hodi mantein kresimentu ekonmiku forte, kontrola korupsaun no presta
servisu Governu ho efisinsia. Iha Timor-Leste sistema JFP neeb efetivu importante hodi
transforma rekursu minerai ba moris diak povu nia.
-
Page 30 of 110
Governu implementa ona programa reforma JFP neeb luan no sustentvel. Maibe programa
reforma nee kompleksu no kobre aspetu barak JFP nian. Tanba nee mak iha nee deskreve deit
aspetu importante JFP nian. Dokumentu pbliku seluk tn neeb bele fo sai mak Planu
Estratjiku Ministriu Finansas nia neeb hatudu detailadu liu programa reforma tomak.
Objetivu prinsipal ho komponentes programa reforma Governu nia neeb fo sai iha nee mak:
a) Auditoria ba impostus minarai, b) fornesimentu dokumentasaun orsamental neeb hatudu
transparensia Orsamentu Estadu, c) hadia jestaun despeza, d) transparnsia ho e) hadia
anliza poltika no despeza.
2.2.2 Auditoria Komprehensivu ba Impostu Minarai
Governu hakarak atu kompaia minarai sira tenke selu impostu tuir lei neeb define ona. Hosi
Dezembru 2010, Diresaun Nasional Impostus Petrolferus (DNIP) halao ona auditoria ba
kompaia kona-ba impostu kompaia minarai neeb hasae kobransa impostu tokon $300
milloens, inklui funan (jurus) no multa. Auditoria impostu kompaia nee lao nafatin ho foku
importante atu ezamina kuaze tokon $4,800 despeza kapitalizada neeb iha relasaun ho
projetu Bayu-Undan (inklui kadoras LNG/GNL nia no Darwin DLNG), Folin Transfernsia, Manan
Kapital, no kuaze tokon $44,000 reseita husi kontribuinte impostu no parte relevante sira
durante tinan fiskal 2005 too 2010.
Despeza kapitalizada neeb asosiadu ho Projetu Kitan mos hetan hotu auditoria fiskal. DNIP
hetan tulun hosi jurista internasional no emprezas kontabilidade atu halo auditoria
komprehensivu ba projetus Bayu Udan no Kitan.
DNIP dezenvolve no usa ona Matadalan Auditoria Foun atu halo auditoria taxa ba kompaia
minarai sira. Funsionairus lokal DNIP nian kontribui ba auditoria iha tinan 2011 no membrus
husi Ekipa Auditoria kontinua hasae koesimentu funsionariu sira nian liu husi partisipasaun iha
prosesu auditoria, formasoens, no seminar hodi prepara sira atu halao servisu auditoria.
Atu klarifika leis taxa neeb iha, governu hasae ona desizaun barak no hamosu ona
regulamentus foun ba taxa durante periodu 2011 no 2012. Regulamentus hirak nee sei tulun
Timor-Leste atu halo poupansa kuaze tokon US$ 50-100 iha tinan lima oin mai.
2.2.3. Fornese Dokumentu Orsamental neeb hatudu transparentemente
Poltika Governu nia
Governu halo esforsu nafatin hodi hadia kualidade, mos (klareza) no kompreensaun kona-ba
dokumentasaun orsamentu neeb fornese ba Parlamentu Nasional no sidadaun sira tomak.
Oras nee iha livru orsamentu neen (6) no Manual Orsamentu ba Sidadaun sira (neeb publika
-
Page 31 of 110
kedas bainhira Prezidente da Republika Promulga Lei Orsamentu Estadu). Dokumentu hirak
nee mos importante atu too ba objetivu hirak tuir mai nee:
Hatudu Politika Fiskal Jeral Governu nia: Livru Orsamentu 1 hatudu mos tebes kona-ba
despeza, reseita no finansiamentu ba mdiu prazu. Impaktu husi foti osan liu RSE hosi
Fundu Minarai no sustentabilidade fiskal.
Esplika programa importante neeb finansia ho despeza: Livru 2 Orsamentu hatudu
servisu importante neeb ministrius sira halao ho sira-nia orsamentu.
Hatudu despezas neeb bele kontribui ba dezenvolvimentu distritu sira: Livru
Orsamentu 3 hatudu distribuisaun despeza distritu sira no projetu espesfiku sira neeb
kontribui ba dezenvolvimentu distritu nian.
Separasaun klean (detailadu) orsamentu nia: Orsamentu Estadu hatudu tuir kaptulu,
sanak (titulu), divizaun no iten sira aprezenta iha Livru 4 Orsamentu Estadu.
Esplika no analiza kona-ba kompromisu husi Parseiru Dezenvolvimentu sira: Objetivu
ida nee bele hetan iha Livru 5 Orsamentu Estadu.
Hatudu informasaun kona-ba Orsamentu ba programas no projetus oi-oin iha Fundu
Infra-estrutura ho Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu: Nee bele hetan iha Livru
6 Orsamentu Estadu.
Hatudu vizaun global ida neeb simples, laos-tknika kona-ba orsamentu: liu husi
Manual Sidadaun ba Orsamentu Estadu.
Dokumentu hirak nee hotu hamutuk, hatudu vizaun global kona-ba orsamentu no nia impaktu.
Relatriu importante ida husi FMI klasifika Timor-Leste ba A klasifikasaun masimu tamba
imformasaun komprehensivu neeb inklui iha dokumentasaun orsamental. Nee signifika
katak informasaun neeb Governu tau iha dokumentu orsamental diak kompara ho nasaun
barak. Avansa tan ba oin, Governu komprometidu ona atu liga despeza ho atividade no hadia
previzaun sira mdiu prazu nia iha dokumentu orsamental.
2.2.4 Hadia Jestaun Despeza
Governu hadia dadaun jestaun despeza li-liu kona-ba hametin Sistema Informasaun Jestaun
Finanseiru (SIJF) nia. Lina ministeriu sira agora iha ona asesu ba sistema nee no bele aumenta
kompromisus too limite neeb orsamentu impoen. Sira mos bele hetan mos asesu ba relatriu
sira neeb hatudu ministeriu sira nee nia despeza ho osan, obrigasaun, ho kompromisu too
agora. Aprovasaun final ba pagamentu fatura no virement (permiti tuir lei) iha orsamentu
ministriu hotu nia bele kontrola husi Ministriu Finansas uza sistema SIJF. Dalan ida nee fo
-
Page 32 of 110
balansu diak entre desentralizasaun jestaun despeza ba lia ministeriu sira neeb halao servisu
pbliku no kontrolu ho rejistu kona-ba despeza sentralizadu iha Ministeriu Finansa.
Implementasaun sistema ida nee fo biban ba aumenta buat rua dala ida, sorin ida taxas
ezekusaun sae ho hamenus risku fidusiriu iha sorin seluk. Nunee mos sistema nee loke dalan
ba oinsa halo relatriu nakloke ba pbliku liu husi portal transparnsia.
Ba mdiu prazu, Governu halo ona planu atu reforsa liu tn jestaun despeza nia.
Implementasaun kompletu kona-ba mdulu jestaun kontratu ida nian, neeb lia ministeriu
sira simu dau-daun treinamentu, sei permite Governu atu hatene diak liutn bainhira los mak
tenke halo pagamentus. Nunee bele minimiza risku ba dbitus kurtu prazu neeb bele mosu
tamba atraza iha pagamentu ba fatura no bele permite Governu jere diak liutn osan governu
iha tinan fiskal ida. Jestaun ida nee, sei permite mos Governu halo revizaun ba kontratu hodi
asegura hamosu folin diak osan nia (value for money) no labele jenerozu liu ba kontrator sira.
2.2.5 Transparnsia
Governu komprometidu ona kona-ba transparnsia. Kriasaun portal transparnsia online
hanesan instrumentu xave ida atu too ba objetivu transparensia nee. Portal nee konsiste husi
Orsamentu Estadu, Ajuda Parseiru Dezenvolvimentu, Aprovizionamentu-E no resultadu sub-
portal. Sub-portal hirak nee foti dadu husi SIJF no aprezenta ho forma ida neeb interativu no
klaru hodi nunee sidadaun sira hotu bele hetan informasaun neeb diak liu kona-ba poltika,
aprovizionamentu no despeza estadu no ezije governu atu presta konta (akuntabilidade).
Sub-portal orsamentu nia ohin loron lao los ona. Sub-portal nee oferese asesu diretu, no
atualizadu dadu sira kona-ba despeza no reseita. Ida nee fo dalan ba pbliku atu haree kedan
oins halao ezekusaun orsamentu no kobransa reseita iha tempu neeb deit iha tinan ida nia
laran. Publikasaun dadu sira hanesan nee halao tuir prtika internasional no halo Timor-Leste
sai lder internasional ida husi nasaun kiak no dezenvolvidu kona-ba i publikasaun dadu
finanseiru sira.
Sub-portal Jestaun Ajuda nian fo sai dadu detail kona-ba kompromisu osan no hatun osan
atual (disbursement) husi doadore sira. Nee permite sidadaun hotu atu hatene oinsa gasta
osan husi parseiru dezenvolvimentu sira no oins osan sira nee bele kontribui ba
dezenvolvimentu iha Timor-Leste.
Sub-portal Aprovizionamentu-E hatudu oportunidade aprovizionamentu ohin loron (atual) no
rezultadu tenderizasaun . Portal kona-ba oportunidade atual aprovizionamentu nia loke dalan
luan ba kontrator sira atu kompete no dudu kompetisaun diak ba tender sira husi Governu. Iha
tempu naruk, portal nee sei hatun kustu (folin) projetu sira no loke dalan ba hetan folin osan
(value for money) neeb diak liu. Tonka ba dadu kontratu sira neeb entrega ona loke dalan
ba pbliku atu hetan informasaun diak liu kona-ba despeza governu nia no fo opiniaun kona-
-
Page 33 of 110
ba kontratu hirak nee reprezenta ka lae folin osan nia. Governu kompremitidu atu hadia
nmeru kontratu sira neeb rejista ino detail sira kona-ba kontratu ida-idak iha portal ida nee
iha mdiu prazu.
Sub-portal Rezultadu hatudu informasaun kona-ba sada los mak konsege too ona ho projetu
no programa xave sira Governu nian. Nee loke dalan ba pbliku atu hatene diak liu impaktu
husi poltika Governu nia.
2.2.6 Hadia Anliza, Revizaun no Efisinsia Despeza
Governu rekoinese katak kresimentu ekonmiku neeb forte no hamenus kiak sei depende ba
despeza neeb tuir nesesidades no efisiensia iha ezekusaun. Tanba nee, Governu sei halo
revizaun nafatin, kritika no hadia poltika sira hodi asegura osan povu nia gasta didiak. Prosesu
hanesan nee, ezije supervizaun nvel aas. Nunee iha tinan oin mai sei harii komisaun ida
neeb sei halo revizaun no fo hanoin atu hadia poltika Governu nia no despeza sira ho objetivu
atu garante politika ho despeza sira nee kontribui ba implementasaun PED. Komisaun ida nee
mak sei haree no halo revizaun ba relatriu despeza, anliza, no fo hanoin katak Governu sei la
gasta osan arbiru deit. Iha tinan dahuluk, Komisaun nee sei: a) haree fali no fo hanoin kona-ba
relatriu despeza Fundu Infra-estrutura; b) Haree relatriu kona-ba despeza ba programa PDD1
no PDD2 (konsolida tiha ho programa PDID iha tinan 2013 ba oin); c) atu haree mos relatriu
kona-ba pontu sira neeb bele inklui: sustentabilidade fiskal ba longu prazu no despeza ba
stor sosial sira; no d) revizaun regular ba relatriu neeb Ministriu Finansas prepara kona-ba
despeza Governu nian.
Servisu Komisaun nia nee atu komplementa deit, la s atu troka fali, servisu sira neeb hala'o
ona iha area rejista no monitoriza despeza estadu nia. Governu mos sei kontinua halo relatriu
ba Parlamentu Nasional kona-ba despeza trimestral. Maibe kona-ba prestasaun
kontas/responsabilizasaun, sei iha kompaia internasional independente ida mak sei kontinua
halo auditoria.
-
Page 34 of 110
2.3: Vizaun Global Ekonomia
2.3.1: Ekonomia Internasional
2.3.1.1: Tendnsia iha Kresimentu Internasional
Kresimentu global lao neineik fali iha 2011 ho 3.9% husi 5.3% iha 2010 tamba rekuperasaun
neeb sei fraku husi krize finanseira, liu-liu iha ekonomia avansada sira. Situasaun ida nee sei
kontinua iha tinan 2012. Bai-bain, projesaun kresimentu global sei kontinua tun ba 3.3% iha
2012 molok atu sae neineik fali ba 3.6% iha 2013 (Figura 2.3.1.1.1)4. Kresimentu ekonomiku
global tun tamba kresimentu eksportasaun neeb tun iha Europa no Estadus Unidus, no husi
buka (demand) domstika neeb mos uitoan, zia neeb desenvolve makaas sei kontinua sai
hanesan rejiaun ho kresimentu neeb aas liu hotu neeb sei dudu kresimentu ekonomiku husi
nasaun emerjentes no dezenvolvidu sira.
Figura 2.3.1.1.1: Kresimentu Ekonmiku Real 2009 2013(%)
Hun: Diresaun Nasional Poltika Ekonomia, Ministriu Finansas, 2012 no FMI WEO, Outubru 2012
Iha projesaun katak kresimentu iha ekonomia avansadu sira sei too 1.3% iha 2012 no 1.5% iha
2013. Krize euro neeb mosu daudaun sei hamosu nafatin inserteza no atraza rekuperasaun
iha Europa no merkadu sira seluk. Remata trimestre dahuluk neeb forte, dadu husi EU no
Reinu Unidu hatudu katak kresimentu sei neineik nafatin, no dezempregu sei makaas.
Ih aprojesaun katak kresimentu ekonomiku iha nasaundezenvolvidu sirasei sae ba 5.3% iha
2012 no 5.6% iha 2013. Maski kresimentu rpidu neeb ita haree iha nasaun sira hanesan Xina,
4 Informasaun iha sesaun Ekonomia Internasional mai husi IMF World Economic Outlook, Outubru 2012.
-6%
-4%
-2%
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
2009 2010 2011 2012 2013
World
Advanced
Emerging and Developing
Developing Asia
-
Page 35 of 110
India ho Brazil lao neineik, kresimentu nee sei aas liu nafatin ho kresimentu iha mundu
dezenvolvidu tomak, no lolos bele tulun mos ho poltika neeb hamosu iha tinan 2011 nia
rohan.
Tabela 2.3.1.1.1: Tasa Kresimentu Real PIB Rejional (%)
Pas Atual Projesaun
2009 2010 2011 2012 2013
Xina 9.2% 10.4% 9.2% 7.8% 8.2%
Australia 1.4% 2.5% 2.1% 3.3% 3.0%
Singapura -1.0% 14.8% 4.9% 2.1% 2.9%
ASEAN-5 1.7% 7.0% 4.5% 5.4% 5.8%
Indonzia 4.6% 6.2% 6.5% 6.0% 6.3%
Vietnam 5.3% 6.8% 5.9% 5.1% 5.9%
Filipinas 1.1% 7.6% 3.9% 4.8% 4.8%
Tailndia -2.3% 7.8% 0.1% 5.6% 6.0%
Malzia -1.5% 7.2% 5.1% 4.4% 4.7%
Timor-Leste* 12.8% 9.5% 10.8%** 10.6%*** 10.4%***
Hun: Diresaun Nasional Poltika Ekonomia, Ministriu Finansas, 2012 no FMI WEO Outubru 2012 *Refere ba PIB Timor-Leste laos minarai **Estimasaun preliminariu ***Tarjet
2.3.1.2: Tendnsia Folin Internasional
Iha situasaun ida neeb ho kresimentu fraku no prokura (buka) mos menus, iha projesaun
katak inflasaun global sei tun husi 4.5% iha trimestre ikus tinan 2011 ba 3-3.5% iha 2012-13.
Inflasaun global tun ida nee hatudu hosi tun iha Folin Konsumidor nian tuir projesaun ba
ekonomia emerjente sira ho ekonomia iha-dezenvolvimentu, neeb sei tun ba 1.9% no 6.1%
iha 2012 no ba 1.6% ho 5.8% iha 2013.
Folin Minarai5
Folin minarai nia sae iha trimestre dahuluk 2012 tamba aumenta iha atividade ekonmika no
tensaun neeb mosu tamba instabilidade iha Mdiu Oriente neeb fo impaktu ba
fornesimentu. Hosi Marsu 2012, tendnsia rua nee tun tamba reflete hosi 22% folin minarai
neeb tun ba $90 baril ida iha final Q2/T2 20126. Maski nunee, iha fulan Jul no Agostu, folin
sae fali ona liu $105 tamba produsaun iha Norte Amrika neeb tun, Tasi Norte no iha Mdiu
5 Deskrisaun kona-ba oinsa presu minara iha merkadu internasional afeta ba reseitas Fundu Minarai, bele hare iha
sesaun 2.5.3 Reseitas Minarai. 6 Mdia simples husi WTI, presu UK Brent and Dubai crude oil.
-
Page 36 of 110
Oriente kait ho aumentu iha prokura (demand), tuir tempu (estasoens)7. Ein-jeral, ita hein folin
minarai sei hetan mdia $106 iha tinan 2012 no sei tun uitoan ba $105 iha tinan 2013. Merkadu
futuru (future markets) hatudu katak folin minarai sei tun iha mdiu prazu. Previzaun ida nee
reflete hanoin (espetativa) kona-ba kontinuisaun prokura minarai global neeb fraku no
produsaun neeb aumenta husi nasaun sira iha OPEC no Laos-OPEC.
Folin Produtu Agrikultura
Koleitas neeb tun iha EU., Europa Oriental no zia Sentral kria preokupasoens kona-ba
posibilidade hetan krize kona-ba presu aihan. Iha Jul, folin produtu agrkula internasional tun-
sae, li-liu batar, fore-keli no trigu, ho aumenta folin fula-fulan produtu balun neeb sae too
25%. Maski nunee, dadu ikus husi merkadu internasional hatudu katak krize neeb mosu iha
2007-08 sei la mosu fali iha fulan hira tuir mai. Razaun prinsipal ba krize nee nee mak tamba
natar sira la produtivu. Maib tinan ida nee, produsaun iha Xina, Indonzia, Tailndia, Filipinas
no E.U. sae no bele kompensa koileitas aat neeb mosu iha nasaun sira iha zia sira-seluk
hanesan India, Kamboja no Nepal8. Nunee mos, konsekunsia husi bailoron neeb naruk tebes
iha U.S./E.U. kleur liu skulu balu (metade) iha produsaun batar, liu tiha ona9.
Ba Timor-Leste, monitorizasaun ba dinmika folin ai-hn internasional nee importante tebes
(haree Box: Folin produtu agrkula internasional aas no volatil) tanba evolusaun folin sira nee
iha impaktu boot ba inflasaun domstika. Liu-liu todan ai-hn no hemu iha Timor-Leste ba
Indise Folin Konsumidor (IFK) besik 60% husi despeza uma-kain sira, no produtus ai-hn ho
hemu barak liu importa hosi liur.
7 US Energy Information Administration Short-Term Energy Outlook, September 2012.
8 FAO Cereal Supply and Demand Brief, September 2012; FAO Food Outlook, May 2012.
9 USDA World Agricultural Supply and Demand Estimates, September 12, 2012.
-
Page 37 of 110
Fokus Box: Folin Produtu Agrkula Internasional
Aas no Volatil
Tendnsia
Iha tinan hira liub, volatilidade folin ai-hn nian aumenta makaas los. Hafoin krize ai-han iha 2007-08 neeb hamosu inflasaun ai-hn, inseguransa alimentar no konsekuensia disturbansia sivil iha nasaun emerjente no nasaun ho rendimentu kiik sira, folin ai-hn tun makaas iha metade daruak tinan 2008 no iha fulan dahuluk tinan 2009 nia (Figura 1). Folin nee foin sae hikas fali no liu nvel masimu tinan 2008 nia iha tinan 2011, molok tun n