Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma,...

9
XXVII Congresso da Associação Nacional de Pesquisa e Pós-Graduação em Música Campinas - 2017 Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento muscular por meio de técnicas de Yoga MODALIDADE: PÔSTER SUBÁREA: PERFORMANCE Laura Cirne de Souza EMESP Tom Jobim/UNICAMP [email protected] Adriana Giarola Kayama UNICAMP [email protected] Resumo: O presente trabalho se propõe a apresentar o Yoga como ferramenta de desenvolvimento e aprimoramento do controle da respiração na voz cantada. Serão abordadas a técnica de Ásana (postura física) e Bandha (massageamento) e seus benefícios à preparação vocal e corporal do cantor. Os objetivos são descrever e analisar as referidas técnicas, relacionando seus benefícios às exigências da técnica vocal. Como referencial teórico serão consultados autores como De Rose et al (2007), Barbosa (2006), Kaminoff (2008), Juvarra (1995), Sundberg (1993) e Miller (2011). Palavras-chave: Consciência corporal. Yoga. Respiração. Técnica vocal. Canto. Breathing in the Singing Voice: Body Awareness and Muscular Training with Yoga techniques Abstract: This paper intends to present Yoga as a development and refinement tool for breath management of the singing voice. The Ásana technique (body posture) and Bandha (massaging) will be discussed, highlighting its benefits for the preparation of the singer. The objectives are to describe and analyze these techniques, as their benefits apply to the demands of vocal technique. The theoretical references consulted are: De Rose et al (2007), Barbosa (2006), Kaminoff (2008), Juvarra (1995), Sundberg (1993) and Miller (2011). Key words: Body consciousness. Yoga. Breathing. Vocal technique. Voice. Singing. Introdução A voz humana depende diretamente do ar para ser produzida, e no caso específico da voz cantada, o mesmo deve ser controlado por meio de uma técnica respiratória eficaz. Toda a musculatura envolvida durante as fases respiratórias (inspiração e expiração) necessita ser treinada a fim de produzir o som almejado. Para tanto, o cantor deve, em primeiro lugar, tomar consciência de sua corporeidade, ou seja, concretizar a meta de transformar o corpo em instrumento musical. Diversos autores são unânimes ao considerarem o controle da musculatura respiratória como pilar fundamental da técnica vocal. Conforme Miller (2011: 25), a qualidade sonora do canto lírico depende, inicialmente, da maneira como o ar intrapulmonar é transformado em som pelas pregas vocais, como resultado da coordenação dos músculos intrínsecos e extrínsecos da laringe, bem como de sua modificação no trato 1

Transcript of Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma,...

Page 1: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Respiraccedilatildeo na voz cantada consciecircncia corporal e treinamento muscular

por meio de teacutecnicas de Yoga

MODALIDADE POcircSTER

SUBAacuteREA PERFORMANCE

Laura Cirne de Souza EMESP Tom JobimUNICAMP ndash desouzalauragmailcom

Adriana Giarola Kayama UNICAMP ndash akayamaiarunicampbr

Resumo O presente trabalho se propotildee a apresentar o Yoga como ferramenta de desenvolvimento

e aprimoramento do controle da respiraccedilatildeo na voz cantada Seratildeo abordadas a teacutecnica de Aacutesana

(postura fiacutesica) e Bandha (massageamento) e seus benefiacutecios agrave preparaccedilatildeo vocal e corporal do

cantor Os objetivos satildeo descrever e analisar as referidas teacutecnicas relacionando seus benefiacutecios agraves

exigecircncias da teacutecnica vocal Como referencial teoacuterico seratildeo consultados autores como De Rose et

al (2007) Barbosa (2006) Kaminoff (2008) Juvarra (1995) Sundberg (1993) e Miller (2011)

Palavras-chave Consciecircncia corporal Yoga Respiraccedilatildeo Teacutecnica vocal Canto

Breathing in the Singing Voice Body Awareness and Muscular Training with Yoga

techniques

Abstract This paper intends to present Yoga as a development and refinement tool for breath management of the singing voice The Aacutesana technique (body posture) and Bandha (massaging)

will be discussed highlighting its benefits for the preparation of the singer The objectives are to

describe and analyze these techniques as their benefits apply to the demands of vocal technique

The theoretical references consulted are De Rose et al (2007) Barbosa (2006) Kaminoff (2008)

Juvarra (1995) Sundberg (1993) and Miller (2011)

Key words Body consciousness Yoga Breathing Vocal technique Voice Singing

Introduccedilatildeo

A voz humana depende diretamente do ar para ser produzida e no caso especiacutefico

da voz cantada o mesmo deve ser controlado por meio de uma teacutecnica respiratoacuteria eficaz

Toda a musculatura envolvida durante as fases respiratoacuterias (inspiraccedilatildeo e expiraccedilatildeo) necessita

ser treinada a fim de produzir o som almejado Para tanto o cantor deve em primeiro lugar

tomar consciecircncia de sua corporeidade ou seja concretizar a meta de transformar o corpo em

instrumento musical Diversos autores satildeo unacircnimes ao considerarem o controle da

musculatura respiratoacuteria como pilar fundamental da teacutecnica vocal Conforme Miller (2011

25) a qualidade sonora do canto liacuterico depende inicialmente da maneira como o ar

intrapulmonar eacute transformado em som pelas pregas vocais como resultado da coordenaccedilatildeo

dos muacutesculos intriacutensecos e extriacutensecos da laringe bem como de sua modificaccedilatildeo no trato

1

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

vocal Segundo Kaminoff (2008 8-15) e Sundberg (1993 49-50) estes muacutesculos atuam em

conjunto com outros grupos musculares envolvidos no processo respiratoacuterio os abdominais

diafragma intercostais e cervicais Para Juvarra (1995 31) o controle respiratoacuterio ou

appogio depende do uso correto da musculatura lombar e abdominal O cantor necessita de

um treinamento integrado de toda esta malha muscular a fim de promover o uso do aparato

vocal a bem de um som liacuterico cultivado com um miacutenimo de esforccedilo

Para viabilizar esta coordenaccedilatildeo a propriocepccedilatildeo do cantor em relaccedilatildeo agrave

respiraccedilatildeo leva ao balanceamento muscular no corpo inteiro Segundo Sundberg (1992 49-

50) para que ocorra a fonaccedilatildeo eacute necessaacuterio que a pressatildeo do ar interno dos pulmotildees seja

aumentada e consequentemente haja um aumento da pressatildeo subgloacutetica levando agrave fonaccedilatildeo

O autor explicita que satildeo trecircs as forccedilas atuantes no processo respiratoacuterio muscular elaacutestica e

gravitacional com a predominacircncia da accedilatildeo muscular Portanto para que a pressatildeo subgloacutetica

aumente estas forccedilas estaratildeo atuando nos pulmotildees

Yoga ndash definiccedilatildeo e teacutecnicas

Yoga eacute um sistema filosoacutefico oriundo da Iacutendia fundamentado em preceitos eacuteticos

os quais datildeo suporte agraves praacuteticas codificado por Patantildejali (300 AC) no Yoga Sutra

organizado num sistema de oito partes ou Asthanga Yoga (DrsquoADDIO DA SILVA 2009

19) Suas partes satildeo Yamas ndash normas de comportamento social Niyamas ndash normas de

aperfeiccediloamento pessoal Aacutesana ndash postura fiacutesica Praacutenaacuteyama ndash exerciacutecio respiratoacuterio

Pratyahaacutera ndash recolhimento dos sentidos Dhaacuterana ndash concentraccedilatildeo Dhyaacutena ndash e Samaacutedhi ndash

hiper-consciecircncia ou iluminaccedilatildeo interior (BARBOSA 2006 29)

A tabela a seguir especifica mais claramente estas subdivisotildees

Ashtanga Yoga Raacuteja Yoga

Yoga Claacutessico

Princiacutepios eacuteticos Teacutecnicas fiacutesicas Teacutecnicas instrospectivas

Coacutedigo

social

Coacutedigo

pessoal

Postura

fiacutesica

Respiraccedilatildeo Abstenccedilatildeo

dos

sentidos

Concentraccedilatildeo Meditaccedilatildeo Hiper-

consciecircncia

Yama Niyama Aacutesana Praacutenayaacutema Praacutetyahaacutera Dhaacuterana Dhyaacutena Samaacutedhi

Tab 1 ndash Estrutura do Asthanga Yoga

Em sua essecircncia o Yoga encerra o conceito de uniatildeo e integraccedilatildeo do indiviacuteduo

consigo mesmo e dele com o universo Satildeo estes os aspectos que mais se adequam agrave ideia de

se aplicar certas praacuteticas yoacuteguicas agrave pedagogia vocal

2

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Voltando o olhar para o funcionamento do aparelho fonador e para a sua

adequaccedilatildeo agrave funccedilatildeo de instrumento musical durante o ato de cantar percebemos o quanto as

partes do corpo funcionam interligadas e tambeacutem simultaneamente Portanto a percepccedilatildeo do

corpo como um todo eacute imprescindiacutevel bem como o reconhecimento das partes atuantes e por

fim a integraccedilatildeo de todo o conjunto de oacutergatildeos e sistemas envolvidos

Sob o ponto de vista de um cantor professor de canto e instrutor de Yoga esta

pesquisa visa auxiliar cantores no seu exerciacutecio e aprendizado procurando os benefiacutecios da

praacutetica de Aacutesana (ou postura fiacutesica) como suporte no treinamento em sala de aula Seraacute

apresentada tambeacutem a teacutecnica do Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do

diafragma) como complemento aos exerciacutecios de tonificaccedilatildeo abdominal Seratildeo analisadas

posturas que promovam a propriocepccedilatildeo de todo o corpo o treinamento da musculatura

respiratoacuteria ndash possibilitando o aprimoramento do controle do ar a expansatildeo da caixa toraacutecica

e a consciecircncia do fluxo energeacutetico presente na dinacircmica da respiraccedilatildeo

Teacutecnica vocal e respiraccedilatildeo

O controle da respiraccedilatildeo constitui um dos pilares fundamentais da teacutecnica vocal

visto que o som vocal inexiste sem o ar A vibraccedilatildeo das pregas vocais acionada pelo ar

expelido para fora dos pulmotildees produz a voz Os pulmotildees satildeo infladospreenchidos e

desinfladosesvaziados prioritariamente por meio da accedilatildeo da musculatura respiratoacuteria No

caso da voz cantada o controle desta musculatura propicia a administraccedilatildeo do ar ndash support

(inglecircs) ou appoggio (italiano) ndash a qual estaacute diretamente ligada ao controle da emissatildeo vocal

(GAVA JUacuteNIOR FERREIRA ANDRADA E SILVA 2010 551-562) Os muacutesculos

atuantes no processo satildeo diafragma intercostais externos esternocleidomastoacuteideo e

escalenos para a inspiraccedilatildeo e intercostais internos reto abdominal obliacutequos interno e externo

e traverso do abdocircmen para a expiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 11-15) O diafragma atua

principalmente na inspiraccedilatildeo sem deixar de participar do processo expiratoacuterio Na inspiraccedilatildeo

o diafragma tenciona fazendo com que ele abaixe e comprima as viacutesceras dentro da cavidade

abdominal Assim cria-se uma pressatildeo negativa dentro dos pulmotildees fazendo com que o ar

seja ldquotragadordquo para dentro deles Durante a emissatildeo vocal (expiraccedilatildeo) ele tem a funccedilatildeo de

relaxar gradativamente Desta forma ele administra as forccedilas musculares

(abdominalintercostais) com a pressatildeo atmosfeacuterica dentro dos pulmotildees Importante salientar

que esta accedilatildeo do diafragma e os demais muacutesculos respiratoacuterios durante o ato de cantar eacute

dinacircmica e natildeo estaacutetica ou seja a accedilatildeo de cada um dos muacutesculos se modifica conforme a

3

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

variaccedilatildeo do pitch (altura de nota) intensidade e ainda o momento da fase expiratoacuteria na qual

que se encontra (SUNDBERG 1993 5-6)

Levando-se em conta as consideraccedilotildees destes autores foram selecionados trecircs

Aacutesanas (posturas fiacutesicas) e de Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do

diafragma) cujos efeitos podem ser uacuteteis no treinamento respiratoacuterio do cantor

Aacutesana ndash Postura fiacutesica

Consta no Yogasutra de Patantildejali a definiccedilatildeo de Aacutesana como postura firme e

confortaacutevel (BARBOSA 2006 65) Sua accedilatildeo vai aleacutem da dimensatildeo fiacutesica influenciando o

campo emocional mental bem como a circulaccedilatildeo da energia vital denominada praacutena (DE

ROSE et al 2007 85)

Uma sessatildeo completa de Yoga percorre diversos Aacutesanas os quais cumprem com

determinados objetivos equiliacutebrio alinhamento torccedilatildeo anteflexatildeo retroflexatildeo lateroflexatildeo

traccedilatildeo musculaccedilatildeo alongamento flexibilidade e preparaccedilatildeo para as posturas sentadas (DE

ROSE et al 2007 89) Para este trabalho foram selecionadas posturas relacionadas agraves trecircs

forccedilas citadas por Sundberg determinantes no processo respiratoacuterio

Forccedila gravitacional

Postura da Montanha (Tadaacutesana)

Fig1 ndash Tadaacutesana (KAMINOFF 2008 42)

O alinhamento postural correto determina a eficaacutecia das accedilotildees musculares e

funccedilotildees fisioloacutegicas dentre elas a respiraccedilatildeo A distribuiccedilatildeo do peso do corpo sobre os peacutes e

a entrega do instrumento-corpo agrave sua proacutepria estrutura de base ocorrem quando se vivencia

4

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

conscientemente o efeito da forccedila gravitacional A Postura da Montanha propicia a percepccedilatildeo

do corpo como unidade integrada em sua totalidade e oportuniza atraveacutes do aquietamento

mental uma atitude de observaccedilatildeo do funcionamento da respiraccedilatildeo Esta postura eacute

frequentemente utilizada no iniacutecio da sessatildeo de Yoga com o objetivo de acalmar as

flutuaccedilotildees da mente levando o indiviacuteduo agrave condiccedilatildeo de observador de siacute proacuteprio e de suas

potencialidades vitais

Tadaacutesana reforccedila e estimula o alinhamento baacutesico sendo considerada a postura

mais proacutexima da posiccedilatildeo anatocircmica e o ponto principal de partida para o estudo do

movimento e da anatomia A posiccedilatildeo ereta eacute exclusividade dos humanos o que lhes confere

um alto grau de instabilidade visto que sua base de apoio eacute menor seu centro de gravidade eacute

o maior e o ceacuterebro mais pesado a se equilibrar sobre o resto do corpo em comparaccedilatildeo aos

demais mamiacuteferos (KAMINOFF 2008 39-41) Os muacutesculos envolvidos satildeo muacutesculos

intriacutensecos e extriacutensecos dos peacutes quadriacuteceps iliopsoas piriforme parede abdominal e o

diafragma Suas caracteriacutesticas satildeo extensatildeo axial das curvaturas lombar toraacutecica e cervical

posiccedilatildeo neutra entre flexatildeo e extensatildeo das articulaccedilotildees dos calcanhares quadris ombros e

pulsos as articulaccedilotildees dos joelhos se estendem suavemente as articulaccedilotildees dos cotovelos

permanecem estendidas e o antebraccedilo virado para dentro Os arcos dos peacutes permanecem

elevados naturalmente e acompanham o movimento de elevaccedilatildeo do assoalho peacutelvico do

baixo abdocircmen do toacuterax da coluna cervical e do topo da cabeccedila O relaxamento das

escaacutepulas acompanha o relaxamento do coacuteccix para baixo e o assentamento de trecircs pontos de

contato em cada peacute os quais formam um triacircngulo de apoio do corpo todo sobre o solo Pode-

se considerar esta como postura de ajuste inicial do alinhamento postural e da propriocepccedilatildeo

da corporeidade como um todo

Postura da Aacutervore (Virksaacutesana)

5

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Fig2 ndash Virksaacutesana (KAMINOFF 2008 50)

Esta postura trabalha igualmente o assentamento sobre o solo bem como o

equiliacutebrio promovendo a estabilizaccedilatildeo do torso em relaccedilatildeo agrave pelve A concentraccedilatildeo eacute mantida

por meio da fixaccedilatildeo do olhar em um ponto agrave frente do praticante visando a conquista do

equiliacutebrio do corpo tendo como base um uacutenico peacute Os muacutesculos envolvidos da perna elevada

satildeo iliacuteaco e psoas maios rotadores e extensores externos gluacuteteo maacuteximo fibras posteriores

dos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo piriforme adutor magno obturadores interno e externo gecircmeos

e quadrado femoral da perna de apoio os muacutesculos satildeo piriforme tensor da faacutescia lata

gluacuteteos meacutedio e miacutenimo gluacuteteo maacuteximo (porccedilatildeo extensora) e do peacute de apoio satildeo muacutesculos

intriacutensecos do peacute muacutesculos do tornozelo e inferiores da perna A accedilatildeo de alongamento ocorre

na perna elevada por meio dos muacutesculos pectiacuteneo adutores longo e curto e graacutecil na perna

de apoio pelos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo e piriforme (KAMINOFF 2008 51)

Forccedila de elasticidade

Postura da Cancela (Parighaacutesana)

Fig3 ndash Parighaacutesana (KAMINOFF 2008 134)

6

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

A Parighaacutesana (ou postura da cancela) eacute uma postura de inclinaccedilatildeo baacutesica lateral

de joelhos que beneficia o alongamento do tronco Os muacutesculos trabalhados satildeo obliacutequos

internos e externos tensor da faacutescia da lata intercostais latiacutessimo do dorso graacutecil reto

femoral e adutor magno Promove o espaccedilamento entre as costelas alongando e elastizando

os muacutesculos intercostais (KAMINOFF 2008 134-135) Com o consequente espaccedilamento

entre as costelas a capacidade respiratoacuteria eacute aumentada e ainda ocorre o massageamento dos

oacutergatildeos internos do lado flexionado Outro acreacutescimo da praacutetica desta postura eacute a alternacircncia

de accedilotildees musculares enquanto um lado do tronco eacute alongado o outro estaacute em repouso

executando uma compressatildeo dos oacutergatildeos internos correspondentes Assim ocorre uma

compensaccedilatildeo dos esforccedilos realizados de ambos os lados

Postura do Ar Vital Apaacutena (Apanaacutesana)

Fig 4 ndash Apanaacutesana (KAMINOFF 2008 144)

A praacutetica de Apanaacutesana eacute considerada uma das principais ferramentas da

Yogaterapia interligando os movimentos do corpo com os da respiraccedilatildeo Ao inspirar os

braccedilos se alongam afastando as pernas do tronco mantendo as matildeos nos joelhos Ao expirar

as pernas voltam para junto do tronco sendo tracionadas pelos braccedilos o que promove um

massageamento dos oacutergatildeos abdominais Os muacutesculos flexores do abdocircmen permanecem

relaxados e os braccedilos satildeo usados para ldquobombearrdquo as coxas contra o ventre causando o

aprofundamento da respiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 145) O relaxamento do diafragma

adquirido por meio desta postura vem a beneficiar sua elasticidade pois este se solta para

cima durante a expiraccedilatildeo por accedilatildeo das pernas pressionando o abdocircmen

7

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 2: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

vocal Segundo Kaminoff (2008 8-15) e Sundberg (1993 49-50) estes muacutesculos atuam em

conjunto com outros grupos musculares envolvidos no processo respiratoacuterio os abdominais

diafragma intercostais e cervicais Para Juvarra (1995 31) o controle respiratoacuterio ou

appogio depende do uso correto da musculatura lombar e abdominal O cantor necessita de

um treinamento integrado de toda esta malha muscular a fim de promover o uso do aparato

vocal a bem de um som liacuterico cultivado com um miacutenimo de esforccedilo

Para viabilizar esta coordenaccedilatildeo a propriocepccedilatildeo do cantor em relaccedilatildeo agrave

respiraccedilatildeo leva ao balanceamento muscular no corpo inteiro Segundo Sundberg (1992 49-

50) para que ocorra a fonaccedilatildeo eacute necessaacuterio que a pressatildeo do ar interno dos pulmotildees seja

aumentada e consequentemente haja um aumento da pressatildeo subgloacutetica levando agrave fonaccedilatildeo

O autor explicita que satildeo trecircs as forccedilas atuantes no processo respiratoacuterio muscular elaacutestica e

gravitacional com a predominacircncia da accedilatildeo muscular Portanto para que a pressatildeo subgloacutetica

aumente estas forccedilas estaratildeo atuando nos pulmotildees

Yoga ndash definiccedilatildeo e teacutecnicas

Yoga eacute um sistema filosoacutefico oriundo da Iacutendia fundamentado em preceitos eacuteticos

os quais datildeo suporte agraves praacuteticas codificado por Patantildejali (300 AC) no Yoga Sutra

organizado num sistema de oito partes ou Asthanga Yoga (DrsquoADDIO DA SILVA 2009

19) Suas partes satildeo Yamas ndash normas de comportamento social Niyamas ndash normas de

aperfeiccediloamento pessoal Aacutesana ndash postura fiacutesica Praacutenaacuteyama ndash exerciacutecio respiratoacuterio

Pratyahaacutera ndash recolhimento dos sentidos Dhaacuterana ndash concentraccedilatildeo Dhyaacutena ndash e Samaacutedhi ndash

hiper-consciecircncia ou iluminaccedilatildeo interior (BARBOSA 2006 29)

A tabela a seguir especifica mais claramente estas subdivisotildees

Ashtanga Yoga Raacuteja Yoga

Yoga Claacutessico

Princiacutepios eacuteticos Teacutecnicas fiacutesicas Teacutecnicas instrospectivas

Coacutedigo

social

Coacutedigo

pessoal

Postura

fiacutesica

Respiraccedilatildeo Abstenccedilatildeo

dos

sentidos

Concentraccedilatildeo Meditaccedilatildeo Hiper-

consciecircncia

Yama Niyama Aacutesana Praacutenayaacutema Praacutetyahaacutera Dhaacuterana Dhyaacutena Samaacutedhi

Tab 1 ndash Estrutura do Asthanga Yoga

Em sua essecircncia o Yoga encerra o conceito de uniatildeo e integraccedilatildeo do indiviacuteduo

consigo mesmo e dele com o universo Satildeo estes os aspectos que mais se adequam agrave ideia de

se aplicar certas praacuteticas yoacuteguicas agrave pedagogia vocal

2

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Voltando o olhar para o funcionamento do aparelho fonador e para a sua

adequaccedilatildeo agrave funccedilatildeo de instrumento musical durante o ato de cantar percebemos o quanto as

partes do corpo funcionam interligadas e tambeacutem simultaneamente Portanto a percepccedilatildeo do

corpo como um todo eacute imprescindiacutevel bem como o reconhecimento das partes atuantes e por

fim a integraccedilatildeo de todo o conjunto de oacutergatildeos e sistemas envolvidos

Sob o ponto de vista de um cantor professor de canto e instrutor de Yoga esta

pesquisa visa auxiliar cantores no seu exerciacutecio e aprendizado procurando os benefiacutecios da

praacutetica de Aacutesana (ou postura fiacutesica) como suporte no treinamento em sala de aula Seraacute

apresentada tambeacutem a teacutecnica do Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do

diafragma) como complemento aos exerciacutecios de tonificaccedilatildeo abdominal Seratildeo analisadas

posturas que promovam a propriocepccedilatildeo de todo o corpo o treinamento da musculatura

respiratoacuteria ndash possibilitando o aprimoramento do controle do ar a expansatildeo da caixa toraacutecica

e a consciecircncia do fluxo energeacutetico presente na dinacircmica da respiraccedilatildeo

Teacutecnica vocal e respiraccedilatildeo

O controle da respiraccedilatildeo constitui um dos pilares fundamentais da teacutecnica vocal

visto que o som vocal inexiste sem o ar A vibraccedilatildeo das pregas vocais acionada pelo ar

expelido para fora dos pulmotildees produz a voz Os pulmotildees satildeo infladospreenchidos e

desinfladosesvaziados prioritariamente por meio da accedilatildeo da musculatura respiratoacuteria No

caso da voz cantada o controle desta musculatura propicia a administraccedilatildeo do ar ndash support

(inglecircs) ou appoggio (italiano) ndash a qual estaacute diretamente ligada ao controle da emissatildeo vocal

(GAVA JUacuteNIOR FERREIRA ANDRADA E SILVA 2010 551-562) Os muacutesculos

atuantes no processo satildeo diafragma intercostais externos esternocleidomastoacuteideo e

escalenos para a inspiraccedilatildeo e intercostais internos reto abdominal obliacutequos interno e externo

e traverso do abdocircmen para a expiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 11-15) O diafragma atua

principalmente na inspiraccedilatildeo sem deixar de participar do processo expiratoacuterio Na inspiraccedilatildeo

o diafragma tenciona fazendo com que ele abaixe e comprima as viacutesceras dentro da cavidade

abdominal Assim cria-se uma pressatildeo negativa dentro dos pulmotildees fazendo com que o ar

seja ldquotragadordquo para dentro deles Durante a emissatildeo vocal (expiraccedilatildeo) ele tem a funccedilatildeo de

relaxar gradativamente Desta forma ele administra as forccedilas musculares

(abdominalintercostais) com a pressatildeo atmosfeacuterica dentro dos pulmotildees Importante salientar

que esta accedilatildeo do diafragma e os demais muacutesculos respiratoacuterios durante o ato de cantar eacute

dinacircmica e natildeo estaacutetica ou seja a accedilatildeo de cada um dos muacutesculos se modifica conforme a

3

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

variaccedilatildeo do pitch (altura de nota) intensidade e ainda o momento da fase expiratoacuteria na qual

que se encontra (SUNDBERG 1993 5-6)

Levando-se em conta as consideraccedilotildees destes autores foram selecionados trecircs

Aacutesanas (posturas fiacutesicas) e de Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do

diafragma) cujos efeitos podem ser uacuteteis no treinamento respiratoacuterio do cantor

Aacutesana ndash Postura fiacutesica

Consta no Yogasutra de Patantildejali a definiccedilatildeo de Aacutesana como postura firme e

confortaacutevel (BARBOSA 2006 65) Sua accedilatildeo vai aleacutem da dimensatildeo fiacutesica influenciando o

campo emocional mental bem como a circulaccedilatildeo da energia vital denominada praacutena (DE

ROSE et al 2007 85)

Uma sessatildeo completa de Yoga percorre diversos Aacutesanas os quais cumprem com

determinados objetivos equiliacutebrio alinhamento torccedilatildeo anteflexatildeo retroflexatildeo lateroflexatildeo

traccedilatildeo musculaccedilatildeo alongamento flexibilidade e preparaccedilatildeo para as posturas sentadas (DE

ROSE et al 2007 89) Para este trabalho foram selecionadas posturas relacionadas agraves trecircs

forccedilas citadas por Sundberg determinantes no processo respiratoacuterio

Forccedila gravitacional

Postura da Montanha (Tadaacutesana)

Fig1 ndash Tadaacutesana (KAMINOFF 2008 42)

O alinhamento postural correto determina a eficaacutecia das accedilotildees musculares e

funccedilotildees fisioloacutegicas dentre elas a respiraccedilatildeo A distribuiccedilatildeo do peso do corpo sobre os peacutes e

a entrega do instrumento-corpo agrave sua proacutepria estrutura de base ocorrem quando se vivencia

4

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

conscientemente o efeito da forccedila gravitacional A Postura da Montanha propicia a percepccedilatildeo

do corpo como unidade integrada em sua totalidade e oportuniza atraveacutes do aquietamento

mental uma atitude de observaccedilatildeo do funcionamento da respiraccedilatildeo Esta postura eacute

frequentemente utilizada no iniacutecio da sessatildeo de Yoga com o objetivo de acalmar as

flutuaccedilotildees da mente levando o indiviacuteduo agrave condiccedilatildeo de observador de siacute proacuteprio e de suas

potencialidades vitais

Tadaacutesana reforccedila e estimula o alinhamento baacutesico sendo considerada a postura

mais proacutexima da posiccedilatildeo anatocircmica e o ponto principal de partida para o estudo do

movimento e da anatomia A posiccedilatildeo ereta eacute exclusividade dos humanos o que lhes confere

um alto grau de instabilidade visto que sua base de apoio eacute menor seu centro de gravidade eacute

o maior e o ceacuterebro mais pesado a se equilibrar sobre o resto do corpo em comparaccedilatildeo aos

demais mamiacuteferos (KAMINOFF 2008 39-41) Os muacutesculos envolvidos satildeo muacutesculos

intriacutensecos e extriacutensecos dos peacutes quadriacuteceps iliopsoas piriforme parede abdominal e o

diafragma Suas caracteriacutesticas satildeo extensatildeo axial das curvaturas lombar toraacutecica e cervical

posiccedilatildeo neutra entre flexatildeo e extensatildeo das articulaccedilotildees dos calcanhares quadris ombros e

pulsos as articulaccedilotildees dos joelhos se estendem suavemente as articulaccedilotildees dos cotovelos

permanecem estendidas e o antebraccedilo virado para dentro Os arcos dos peacutes permanecem

elevados naturalmente e acompanham o movimento de elevaccedilatildeo do assoalho peacutelvico do

baixo abdocircmen do toacuterax da coluna cervical e do topo da cabeccedila O relaxamento das

escaacutepulas acompanha o relaxamento do coacuteccix para baixo e o assentamento de trecircs pontos de

contato em cada peacute os quais formam um triacircngulo de apoio do corpo todo sobre o solo Pode-

se considerar esta como postura de ajuste inicial do alinhamento postural e da propriocepccedilatildeo

da corporeidade como um todo

Postura da Aacutervore (Virksaacutesana)

5

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Fig2 ndash Virksaacutesana (KAMINOFF 2008 50)

Esta postura trabalha igualmente o assentamento sobre o solo bem como o

equiliacutebrio promovendo a estabilizaccedilatildeo do torso em relaccedilatildeo agrave pelve A concentraccedilatildeo eacute mantida

por meio da fixaccedilatildeo do olhar em um ponto agrave frente do praticante visando a conquista do

equiliacutebrio do corpo tendo como base um uacutenico peacute Os muacutesculos envolvidos da perna elevada

satildeo iliacuteaco e psoas maios rotadores e extensores externos gluacuteteo maacuteximo fibras posteriores

dos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo piriforme adutor magno obturadores interno e externo gecircmeos

e quadrado femoral da perna de apoio os muacutesculos satildeo piriforme tensor da faacutescia lata

gluacuteteos meacutedio e miacutenimo gluacuteteo maacuteximo (porccedilatildeo extensora) e do peacute de apoio satildeo muacutesculos

intriacutensecos do peacute muacutesculos do tornozelo e inferiores da perna A accedilatildeo de alongamento ocorre

na perna elevada por meio dos muacutesculos pectiacuteneo adutores longo e curto e graacutecil na perna

de apoio pelos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo e piriforme (KAMINOFF 2008 51)

Forccedila de elasticidade

Postura da Cancela (Parighaacutesana)

Fig3 ndash Parighaacutesana (KAMINOFF 2008 134)

6

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

A Parighaacutesana (ou postura da cancela) eacute uma postura de inclinaccedilatildeo baacutesica lateral

de joelhos que beneficia o alongamento do tronco Os muacutesculos trabalhados satildeo obliacutequos

internos e externos tensor da faacutescia da lata intercostais latiacutessimo do dorso graacutecil reto

femoral e adutor magno Promove o espaccedilamento entre as costelas alongando e elastizando

os muacutesculos intercostais (KAMINOFF 2008 134-135) Com o consequente espaccedilamento

entre as costelas a capacidade respiratoacuteria eacute aumentada e ainda ocorre o massageamento dos

oacutergatildeos internos do lado flexionado Outro acreacutescimo da praacutetica desta postura eacute a alternacircncia

de accedilotildees musculares enquanto um lado do tronco eacute alongado o outro estaacute em repouso

executando uma compressatildeo dos oacutergatildeos internos correspondentes Assim ocorre uma

compensaccedilatildeo dos esforccedilos realizados de ambos os lados

Postura do Ar Vital Apaacutena (Apanaacutesana)

Fig 4 ndash Apanaacutesana (KAMINOFF 2008 144)

A praacutetica de Apanaacutesana eacute considerada uma das principais ferramentas da

Yogaterapia interligando os movimentos do corpo com os da respiraccedilatildeo Ao inspirar os

braccedilos se alongam afastando as pernas do tronco mantendo as matildeos nos joelhos Ao expirar

as pernas voltam para junto do tronco sendo tracionadas pelos braccedilos o que promove um

massageamento dos oacutergatildeos abdominais Os muacutesculos flexores do abdocircmen permanecem

relaxados e os braccedilos satildeo usados para ldquobombearrdquo as coxas contra o ventre causando o

aprofundamento da respiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 145) O relaxamento do diafragma

adquirido por meio desta postura vem a beneficiar sua elasticidade pois este se solta para

cima durante a expiraccedilatildeo por accedilatildeo das pernas pressionando o abdocircmen

7

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 3: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Voltando o olhar para o funcionamento do aparelho fonador e para a sua

adequaccedilatildeo agrave funccedilatildeo de instrumento musical durante o ato de cantar percebemos o quanto as

partes do corpo funcionam interligadas e tambeacutem simultaneamente Portanto a percepccedilatildeo do

corpo como um todo eacute imprescindiacutevel bem como o reconhecimento das partes atuantes e por

fim a integraccedilatildeo de todo o conjunto de oacutergatildeos e sistemas envolvidos

Sob o ponto de vista de um cantor professor de canto e instrutor de Yoga esta

pesquisa visa auxiliar cantores no seu exerciacutecio e aprendizado procurando os benefiacutecios da

praacutetica de Aacutesana (ou postura fiacutesica) como suporte no treinamento em sala de aula Seraacute

apresentada tambeacutem a teacutecnica do Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do

diafragma) como complemento aos exerciacutecios de tonificaccedilatildeo abdominal Seratildeo analisadas

posturas que promovam a propriocepccedilatildeo de todo o corpo o treinamento da musculatura

respiratoacuteria ndash possibilitando o aprimoramento do controle do ar a expansatildeo da caixa toraacutecica

e a consciecircncia do fluxo energeacutetico presente na dinacircmica da respiraccedilatildeo

Teacutecnica vocal e respiraccedilatildeo

O controle da respiraccedilatildeo constitui um dos pilares fundamentais da teacutecnica vocal

visto que o som vocal inexiste sem o ar A vibraccedilatildeo das pregas vocais acionada pelo ar

expelido para fora dos pulmotildees produz a voz Os pulmotildees satildeo infladospreenchidos e

desinfladosesvaziados prioritariamente por meio da accedilatildeo da musculatura respiratoacuteria No

caso da voz cantada o controle desta musculatura propicia a administraccedilatildeo do ar ndash support

(inglecircs) ou appoggio (italiano) ndash a qual estaacute diretamente ligada ao controle da emissatildeo vocal

(GAVA JUacuteNIOR FERREIRA ANDRADA E SILVA 2010 551-562) Os muacutesculos

atuantes no processo satildeo diafragma intercostais externos esternocleidomastoacuteideo e

escalenos para a inspiraccedilatildeo e intercostais internos reto abdominal obliacutequos interno e externo

e traverso do abdocircmen para a expiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 11-15) O diafragma atua

principalmente na inspiraccedilatildeo sem deixar de participar do processo expiratoacuterio Na inspiraccedilatildeo

o diafragma tenciona fazendo com que ele abaixe e comprima as viacutesceras dentro da cavidade

abdominal Assim cria-se uma pressatildeo negativa dentro dos pulmotildees fazendo com que o ar

seja ldquotragadordquo para dentro deles Durante a emissatildeo vocal (expiraccedilatildeo) ele tem a funccedilatildeo de

relaxar gradativamente Desta forma ele administra as forccedilas musculares

(abdominalintercostais) com a pressatildeo atmosfeacuterica dentro dos pulmotildees Importante salientar

que esta accedilatildeo do diafragma e os demais muacutesculos respiratoacuterios durante o ato de cantar eacute

dinacircmica e natildeo estaacutetica ou seja a accedilatildeo de cada um dos muacutesculos se modifica conforme a

3

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

variaccedilatildeo do pitch (altura de nota) intensidade e ainda o momento da fase expiratoacuteria na qual

que se encontra (SUNDBERG 1993 5-6)

Levando-se em conta as consideraccedilotildees destes autores foram selecionados trecircs

Aacutesanas (posturas fiacutesicas) e de Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do

diafragma) cujos efeitos podem ser uacuteteis no treinamento respiratoacuterio do cantor

Aacutesana ndash Postura fiacutesica

Consta no Yogasutra de Patantildejali a definiccedilatildeo de Aacutesana como postura firme e

confortaacutevel (BARBOSA 2006 65) Sua accedilatildeo vai aleacutem da dimensatildeo fiacutesica influenciando o

campo emocional mental bem como a circulaccedilatildeo da energia vital denominada praacutena (DE

ROSE et al 2007 85)

Uma sessatildeo completa de Yoga percorre diversos Aacutesanas os quais cumprem com

determinados objetivos equiliacutebrio alinhamento torccedilatildeo anteflexatildeo retroflexatildeo lateroflexatildeo

traccedilatildeo musculaccedilatildeo alongamento flexibilidade e preparaccedilatildeo para as posturas sentadas (DE

ROSE et al 2007 89) Para este trabalho foram selecionadas posturas relacionadas agraves trecircs

forccedilas citadas por Sundberg determinantes no processo respiratoacuterio

Forccedila gravitacional

Postura da Montanha (Tadaacutesana)

Fig1 ndash Tadaacutesana (KAMINOFF 2008 42)

O alinhamento postural correto determina a eficaacutecia das accedilotildees musculares e

funccedilotildees fisioloacutegicas dentre elas a respiraccedilatildeo A distribuiccedilatildeo do peso do corpo sobre os peacutes e

a entrega do instrumento-corpo agrave sua proacutepria estrutura de base ocorrem quando se vivencia

4

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

conscientemente o efeito da forccedila gravitacional A Postura da Montanha propicia a percepccedilatildeo

do corpo como unidade integrada em sua totalidade e oportuniza atraveacutes do aquietamento

mental uma atitude de observaccedilatildeo do funcionamento da respiraccedilatildeo Esta postura eacute

frequentemente utilizada no iniacutecio da sessatildeo de Yoga com o objetivo de acalmar as

flutuaccedilotildees da mente levando o indiviacuteduo agrave condiccedilatildeo de observador de siacute proacuteprio e de suas

potencialidades vitais

Tadaacutesana reforccedila e estimula o alinhamento baacutesico sendo considerada a postura

mais proacutexima da posiccedilatildeo anatocircmica e o ponto principal de partida para o estudo do

movimento e da anatomia A posiccedilatildeo ereta eacute exclusividade dos humanos o que lhes confere

um alto grau de instabilidade visto que sua base de apoio eacute menor seu centro de gravidade eacute

o maior e o ceacuterebro mais pesado a se equilibrar sobre o resto do corpo em comparaccedilatildeo aos

demais mamiacuteferos (KAMINOFF 2008 39-41) Os muacutesculos envolvidos satildeo muacutesculos

intriacutensecos e extriacutensecos dos peacutes quadriacuteceps iliopsoas piriforme parede abdominal e o

diafragma Suas caracteriacutesticas satildeo extensatildeo axial das curvaturas lombar toraacutecica e cervical

posiccedilatildeo neutra entre flexatildeo e extensatildeo das articulaccedilotildees dos calcanhares quadris ombros e

pulsos as articulaccedilotildees dos joelhos se estendem suavemente as articulaccedilotildees dos cotovelos

permanecem estendidas e o antebraccedilo virado para dentro Os arcos dos peacutes permanecem

elevados naturalmente e acompanham o movimento de elevaccedilatildeo do assoalho peacutelvico do

baixo abdocircmen do toacuterax da coluna cervical e do topo da cabeccedila O relaxamento das

escaacutepulas acompanha o relaxamento do coacuteccix para baixo e o assentamento de trecircs pontos de

contato em cada peacute os quais formam um triacircngulo de apoio do corpo todo sobre o solo Pode-

se considerar esta como postura de ajuste inicial do alinhamento postural e da propriocepccedilatildeo

da corporeidade como um todo

Postura da Aacutervore (Virksaacutesana)

5

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Fig2 ndash Virksaacutesana (KAMINOFF 2008 50)

Esta postura trabalha igualmente o assentamento sobre o solo bem como o

equiliacutebrio promovendo a estabilizaccedilatildeo do torso em relaccedilatildeo agrave pelve A concentraccedilatildeo eacute mantida

por meio da fixaccedilatildeo do olhar em um ponto agrave frente do praticante visando a conquista do

equiliacutebrio do corpo tendo como base um uacutenico peacute Os muacutesculos envolvidos da perna elevada

satildeo iliacuteaco e psoas maios rotadores e extensores externos gluacuteteo maacuteximo fibras posteriores

dos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo piriforme adutor magno obturadores interno e externo gecircmeos

e quadrado femoral da perna de apoio os muacutesculos satildeo piriforme tensor da faacutescia lata

gluacuteteos meacutedio e miacutenimo gluacuteteo maacuteximo (porccedilatildeo extensora) e do peacute de apoio satildeo muacutesculos

intriacutensecos do peacute muacutesculos do tornozelo e inferiores da perna A accedilatildeo de alongamento ocorre

na perna elevada por meio dos muacutesculos pectiacuteneo adutores longo e curto e graacutecil na perna

de apoio pelos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo e piriforme (KAMINOFF 2008 51)

Forccedila de elasticidade

Postura da Cancela (Parighaacutesana)

Fig3 ndash Parighaacutesana (KAMINOFF 2008 134)

6

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

A Parighaacutesana (ou postura da cancela) eacute uma postura de inclinaccedilatildeo baacutesica lateral

de joelhos que beneficia o alongamento do tronco Os muacutesculos trabalhados satildeo obliacutequos

internos e externos tensor da faacutescia da lata intercostais latiacutessimo do dorso graacutecil reto

femoral e adutor magno Promove o espaccedilamento entre as costelas alongando e elastizando

os muacutesculos intercostais (KAMINOFF 2008 134-135) Com o consequente espaccedilamento

entre as costelas a capacidade respiratoacuteria eacute aumentada e ainda ocorre o massageamento dos

oacutergatildeos internos do lado flexionado Outro acreacutescimo da praacutetica desta postura eacute a alternacircncia

de accedilotildees musculares enquanto um lado do tronco eacute alongado o outro estaacute em repouso

executando uma compressatildeo dos oacutergatildeos internos correspondentes Assim ocorre uma

compensaccedilatildeo dos esforccedilos realizados de ambos os lados

Postura do Ar Vital Apaacutena (Apanaacutesana)

Fig 4 ndash Apanaacutesana (KAMINOFF 2008 144)

A praacutetica de Apanaacutesana eacute considerada uma das principais ferramentas da

Yogaterapia interligando os movimentos do corpo com os da respiraccedilatildeo Ao inspirar os

braccedilos se alongam afastando as pernas do tronco mantendo as matildeos nos joelhos Ao expirar

as pernas voltam para junto do tronco sendo tracionadas pelos braccedilos o que promove um

massageamento dos oacutergatildeos abdominais Os muacutesculos flexores do abdocircmen permanecem

relaxados e os braccedilos satildeo usados para ldquobombearrdquo as coxas contra o ventre causando o

aprofundamento da respiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 145) O relaxamento do diafragma

adquirido por meio desta postura vem a beneficiar sua elasticidade pois este se solta para

cima durante a expiraccedilatildeo por accedilatildeo das pernas pressionando o abdocircmen

7

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 4: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

variaccedilatildeo do pitch (altura de nota) intensidade e ainda o momento da fase expiratoacuteria na qual

que se encontra (SUNDBERG 1993 5-6)

Levando-se em conta as consideraccedilotildees destes autores foram selecionados trecircs

Aacutesanas (posturas fiacutesicas) e de Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do

diafragma) cujos efeitos podem ser uacuteteis no treinamento respiratoacuterio do cantor

Aacutesana ndash Postura fiacutesica

Consta no Yogasutra de Patantildejali a definiccedilatildeo de Aacutesana como postura firme e

confortaacutevel (BARBOSA 2006 65) Sua accedilatildeo vai aleacutem da dimensatildeo fiacutesica influenciando o

campo emocional mental bem como a circulaccedilatildeo da energia vital denominada praacutena (DE

ROSE et al 2007 85)

Uma sessatildeo completa de Yoga percorre diversos Aacutesanas os quais cumprem com

determinados objetivos equiliacutebrio alinhamento torccedilatildeo anteflexatildeo retroflexatildeo lateroflexatildeo

traccedilatildeo musculaccedilatildeo alongamento flexibilidade e preparaccedilatildeo para as posturas sentadas (DE

ROSE et al 2007 89) Para este trabalho foram selecionadas posturas relacionadas agraves trecircs

forccedilas citadas por Sundberg determinantes no processo respiratoacuterio

Forccedila gravitacional

Postura da Montanha (Tadaacutesana)

Fig1 ndash Tadaacutesana (KAMINOFF 2008 42)

O alinhamento postural correto determina a eficaacutecia das accedilotildees musculares e

funccedilotildees fisioloacutegicas dentre elas a respiraccedilatildeo A distribuiccedilatildeo do peso do corpo sobre os peacutes e

a entrega do instrumento-corpo agrave sua proacutepria estrutura de base ocorrem quando se vivencia

4

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

conscientemente o efeito da forccedila gravitacional A Postura da Montanha propicia a percepccedilatildeo

do corpo como unidade integrada em sua totalidade e oportuniza atraveacutes do aquietamento

mental uma atitude de observaccedilatildeo do funcionamento da respiraccedilatildeo Esta postura eacute

frequentemente utilizada no iniacutecio da sessatildeo de Yoga com o objetivo de acalmar as

flutuaccedilotildees da mente levando o indiviacuteduo agrave condiccedilatildeo de observador de siacute proacuteprio e de suas

potencialidades vitais

Tadaacutesana reforccedila e estimula o alinhamento baacutesico sendo considerada a postura

mais proacutexima da posiccedilatildeo anatocircmica e o ponto principal de partida para o estudo do

movimento e da anatomia A posiccedilatildeo ereta eacute exclusividade dos humanos o que lhes confere

um alto grau de instabilidade visto que sua base de apoio eacute menor seu centro de gravidade eacute

o maior e o ceacuterebro mais pesado a se equilibrar sobre o resto do corpo em comparaccedilatildeo aos

demais mamiacuteferos (KAMINOFF 2008 39-41) Os muacutesculos envolvidos satildeo muacutesculos

intriacutensecos e extriacutensecos dos peacutes quadriacuteceps iliopsoas piriforme parede abdominal e o

diafragma Suas caracteriacutesticas satildeo extensatildeo axial das curvaturas lombar toraacutecica e cervical

posiccedilatildeo neutra entre flexatildeo e extensatildeo das articulaccedilotildees dos calcanhares quadris ombros e

pulsos as articulaccedilotildees dos joelhos se estendem suavemente as articulaccedilotildees dos cotovelos

permanecem estendidas e o antebraccedilo virado para dentro Os arcos dos peacutes permanecem

elevados naturalmente e acompanham o movimento de elevaccedilatildeo do assoalho peacutelvico do

baixo abdocircmen do toacuterax da coluna cervical e do topo da cabeccedila O relaxamento das

escaacutepulas acompanha o relaxamento do coacuteccix para baixo e o assentamento de trecircs pontos de

contato em cada peacute os quais formam um triacircngulo de apoio do corpo todo sobre o solo Pode-

se considerar esta como postura de ajuste inicial do alinhamento postural e da propriocepccedilatildeo

da corporeidade como um todo

Postura da Aacutervore (Virksaacutesana)

5

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Fig2 ndash Virksaacutesana (KAMINOFF 2008 50)

Esta postura trabalha igualmente o assentamento sobre o solo bem como o

equiliacutebrio promovendo a estabilizaccedilatildeo do torso em relaccedilatildeo agrave pelve A concentraccedilatildeo eacute mantida

por meio da fixaccedilatildeo do olhar em um ponto agrave frente do praticante visando a conquista do

equiliacutebrio do corpo tendo como base um uacutenico peacute Os muacutesculos envolvidos da perna elevada

satildeo iliacuteaco e psoas maios rotadores e extensores externos gluacuteteo maacuteximo fibras posteriores

dos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo piriforme adutor magno obturadores interno e externo gecircmeos

e quadrado femoral da perna de apoio os muacutesculos satildeo piriforme tensor da faacutescia lata

gluacuteteos meacutedio e miacutenimo gluacuteteo maacuteximo (porccedilatildeo extensora) e do peacute de apoio satildeo muacutesculos

intriacutensecos do peacute muacutesculos do tornozelo e inferiores da perna A accedilatildeo de alongamento ocorre

na perna elevada por meio dos muacutesculos pectiacuteneo adutores longo e curto e graacutecil na perna

de apoio pelos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo e piriforme (KAMINOFF 2008 51)

Forccedila de elasticidade

Postura da Cancela (Parighaacutesana)

Fig3 ndash Parighaacutesana (KAMINOFF 2008 134)

6

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

A Parighaacutesana (ou postura da cancela) eacute uma postura de inclinaccedilatildeo baacutesica lateral

de joelhos que beneficia o alongamento do tronco Os muacutesculos trabalhados satildeo obliacutequos

internos e externos tensor da faacutescia da lata intercostais latiacutessimo do dorso graacutecil reto

femoral e adutor magno Promove o espaccedilamento entre as costelas alongando e elastizando

os muacutesculos intercostais (KAMINOFF 2008 134-135) Com o consequente espaccedilamento

entre as costelas a capacidade respiratoacuteria eacute aumentada e ainda ocorre o massageamento dos

oacutergatildeos internos do lado flexionado Outro acreacutescimo da praacutetica desta postura eacute a alternacircncia

de accedilotildees musculares enquanto um lado do tronco eacute alongado o outro estaacute em repouso

executando uma compressatildeo dos oacutergatildeos internos correspondentes Assim ocorre uma

compensaccedilatildeo dos esforccedilos realizados de ambos os lados

Postura do Ar Vital Apaacutena (Apanaacutesana)

Fig 4 ndash Apanaacutesana (KAMINOFF 2008 144)

A praacutetica de Apanaacutesana eacute considerada uma das principais ferramentas da

Yogaterapia interligando os movimentos do corpo com os da respiraccedilatildeo Ao inspirar os

braccedilos se alongam afastando as pernas do tronco mantendo as matildeos nos joelhos Ao expirar

as pernas voltam para junto do tronco sendo tracionadas pelos braccedilos o que promove um

massageamento dos oacutergatildeos abdominais Os muacutesculos flexores do abdocircmen permanecem

relaxados e os braccedilos satildeo usados para ldquobombearrdquo as coxas contra o ventre causando o

aprofundamento da respiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 145) O relaxamento do diafragma

adquirido por meio desta postura vem a beneficiar sua elasticidade pois este se solta para

cima durante a expiraccedilatildeo por accedilatildeo das pernas pressionando o abdocircmen

7

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 5: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

conscientemente o efeito da forccedila gravitacional A Postura da Montanha propicia a percepccedilatildeo

do corpo como unidade integrada em sua totalidade e oportuniza atraveacutes do aquietamento

mental uma atitude de observaccedilatildeo do funcionamento da respiraccedilatildeo Esta postura eacute

frequentemente utilizada no iniacutecio da sessatildeo de Yoga com o objetivo de acalmar as

flutuaccedilotildees da mente levando o indiviacuteduo agrave condiccedilatildeo de observador de siacute proacuteprio e de suas

potencialidades vitais

Tadaacutesana reforccedila e estimula o alinhamento baacutesico sendo considerada a postura

mais proacutexima da posiccedilatildeo anatocircmica e o ponto principal de partida para o estudo do

movimento e da anatomia A posiccedilatildeo ereta eacute exclusividade dos humanos o que lhes confere

um alto grau de instabilidade visto que sua base de apoio eacute menor seu centro de gravidade eacute

o maior e o ceacuterebro mais pesado a se equilibrar sobre o resto do corpo em comparaccedilatildeo aos

demais mamiacuteferos (KAMINOFF 2008 39-41) Os muacutesculos envolvidos satildeo muacutesculos

intriacutensecos e extriacutensecos dos peacutes quadriacuteceps iliopsoas piriforme parede abdominal e o

diafragma Suas caracteriacutesticas satildeo extensatildeo axial das curvaturas lombar toraacutecica e cervical

posiccedilatildeo neutra entre flexatildeo e extensatildeo das articulaccedilotildees dos calcanhares quadris ombros e

pulsos as articulaccedilotildees dos joelhos se estendem suavemente as articulaccedilotildees dos cotovelos

permanecem estendidas e o antebraccedilo virado para dentro Os arcos dos peacutes permanecem

elevados naturalmente e acompanham o movimento de elevaccedilatildeo do assoalho peacutelvico do

baixo abdocircmen do toacuterax da coluna cervical e do topo da cabeccedila O relaxamento das

escaacutepulas acompanha o relaxamento do coacuteccix para baixo e o assentamento de trecircs pontos de

contato em cada peacute os quais formam um triacircngulo de apoio do corpo todo sobre o solo Pode-

se considerar esta como postura de ajuste inicial do alinhamento postural e da propriocepccedilatildeo

da corporeidade como um todo

Postura da Aacutervore (Virksaacutesana)

5

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Fig2 ndash Virksaacutesana (KAMINOFF 2008 50)

Esta postura trabalha igualmente o assentamento sobre o solo bem como o

equiliacutebrio promovendo a estabilizaccedilatildeo do torso em relaccedilatildeo agrave pelve A concentraccedilatildeo eacute mantida

por meio da fixaccedilatildeo do olhar em um ponto agrave frente do praticante visando a conquista do

equiliacutebrio do corpo tendo como base um uacutenico peacute Os muacutesculos envolvidos da perna elevada

satildeo iliacuteaco e psoas maios rotadores e extensores externos gluacuteteo maacuteximo fibras posteriores

dos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo piriforme adutor magno obturadores interno e externo gecircmeos

e quadrado femoral da perna de apoio os muacutesculos satildeo piriforme tensor da faacutescia lata

gluacuteteos meacutedio e miacutenimo gluacuteteo maacuteximo (porccedilatildeo extensora) e do peacute de apoio satildeo muacutesculos

intriacutensecos do peacute muacutesculos do tornozelo e inferiores da perna A accedilatildeo de alongamento ocorre

na perna elevada por meio dos muacutesculos pectiacuteneo adutores longo e curto e graacutecil na perna

de apoio pelos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo e piriforme (KAMINOFF 2008 51)

Forccedila de elasticidade

Postura da Cancela (Parighaacutesana)

Fig3 ndash Parighaacutesana (KAMINOFF 2008 134)

6

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

A Parighaacutesana (ou postura da cancela) eacute uma postura de inclinaccedilatildeo baacutesica lateral

de joelhos que beneficia o alongamento do tronco Os muacutesculos trabalhados satildeo obliacutequos

internos e externos tensor da faacutescia da lata intercostais latiacutessimo do dorso graacutecil reto

femoral e adutor magno Promove o espaccedilamento entre as costelas alongando e elastizando

os muacutesculos intercostais (KAMINOFF 2008 134-135) Com o consequente espaccedilamento

entre as costelas a capacidade respiratoacuteria eacute aumentada e ainda ocorre o massageamento dos

oacutergatildeos internos do lado flexionado Outro acreacutescimo da praacutetica desta postura eacute a alternacircncia

de accedilotildees musculares enquanto um lado do tronco eacute alongado o outro estaacute em repouso

executando uma compressatildeo dos oacutergatildeos internos correspondentes Assim ocorre uma

compensaccedilatildeo dos esforccedilos realizados de ambos os lados

Postura do Ar Vital Apaacutena (Apanaacutesana)

Fig 4 ndash Apanaacutesana (KAMINOFF 2008 144)

A praacutetica de Apanaacutesana eacute considerada uma das principais ferramentas da

Yogaterapia interligando os movimentos do corpo com os da respiraccedilatildeo Ao inspirar os

braccedilos se alongam afastando as pernas do tronco mantendo as matildeos nos joelhos Ao expirar

as pernas voltam para junto do tronco sendo tracionadas pelos braccedilos o que promove um

massageamento dos oacutergatildeos abdominais Os muacutesculos flexores do abdocircmen permanecem

relaxados e os braccedilos satildeo usados para ldquobombearrdquo as coxas contra o ventre causando o

aprofundamento da respiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 145) O relaxamento do diafragma

adquirido por meio desta postura vem a beneficiar sua elasticidade pois este se solta para

cima durante a expiraccedilatildeo por accedilatildeo das pernas pressionando o abdocircmen

7

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 6: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Fig2 ndash Virksaacutesana (KAMINOFF 2008 50)

Esta postura trabalha igualmente o assentamento sobre o solo bem como o

equiliacutebrio promovendo a estabilizaccedilatildeo do torso em relaccedilatildeo agrave pelve A concentraccedilatildeo eacute mantida

por meio da fixaccedilatildeo do olhar em um ponto agrave frente do praticante visando a conquista do

equiliacutebrio do corpo tendo como base um uacutenico peacute Os muacutesculos envolvidos da perna elevada

satildeo iliacuteaco e psoas maios rotadores e extensores externos gluacuteteo maacuteximo fibras posteriores

dos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo piriforme adutor magno obturadores interno e externo gecircmeos

e quadrado femoral da perna de apoio os muacutesculos satildeo piriforme tensor da faacutescia lata

gluacuteteos meacutedio e miacutenimo gluacuteteo maacuteximo (porccedilatildeo extensora) e do peacute de apoio satildeo muacutesculos

intriacutensecos do peacute muacutesculos do tornozelo e inferiores da perna A accedilatildeo de alongamento ocorre

na perna elevada por meio dos muacutesculos pectiacuteneo adutores longo e curto e graacutecil na perna

de apoio pelos gluacuteteos meacutedio e miacutenimo e piriforme (KAMINOFF 2008 51)

Forccedila de elasticidade

Postura da Cancela (Parighaacutesana)

Fig3 ndash Parighaacutesana (KAMINOFF 2008 134)

6

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

A Parighaacutesana (ou postura da cancela) eacute uma postura de inclinaccedilatildeo baacutesica lateral

de joelhos que beneficia o alongamento do tronco Os muacutesculos trabalhados satildeo obliacutequos

internos e externos tensor da faacutescia da lata intercostais latiacutessimo do dorso graacutecil reto

femoral e adutor magno Promove o espaccedilamento entre as costelas alongando e elastizando

os muacutesculos intercostais (KAMINOFF 2008 134-135) Com o consequente espaccedilamento

entre as costelas a capacidade respiratoacuteria eacute aumentada e ainda ocorre o massageamento dos

oacutergatildeos internos do lado flexionado Outro acreacutescimo da praacutetica desta postura eacute a alternacircncia

de accedilotildees musculares enquanto um lado do tronco eacute alongado o outro estaacute em repouso

executando uma compressatildeo dos oacutergatildeos internos correspondentes Assim ocorre uma

compensaccedilatildeo dos esforccedilos realizados de ambos os lados

Postura do Ar Vital Apaacutena (Apanaacutesana)

Fig 4 ndash Apanaacutesana (KAMINOFF 2008 144)

A praacutetica de Apanaacutesana eacute considerada uma das principais ferramentas da

Yogaterapia interligando os movimentos do corpo com os da respiraccedilatildeo Ao inspirar os

braccedilos se alongam afastando as pernas do tronco mantendo as matildeos nos joelhos Ao expirar

as pernas voltam para junto do tronco sendo tracionadas pelos braccedilos o que promove um

massageamento dos oacutergatildeos abdominais Os muacutesculos flexores do abdocircmen permanecem

relaxados e os braccedilos satildeo usados para ldquobombearrdquo as coxas contra o ventre causando o

aprofundamento da respiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 145) O relaxamento do diafragma

adquirido por meio desta postura vem a beneficiar sua elasticidade pois este se solta para

cima durante a expiraccedilatildeo por accedilatildeo das pernas pressionando o abdocircmen

7

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 7: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

A Parighaacutesana (ou postura da cancela) eacute uma postura de inclinaccedilatildeo baacutesica lateral

de joelhos que beneficia o alongamento do tronco Os muacutesculos trabalhados satildeo obliacutequos

internos e externos tensor da faacutescia da lata intercostais latiacutessimo do dorso graacutecil reto

femoral e adutor magno Promove o espaccedilamento entre as costelas alongando e elastizando

os muacutesculos intercostais (KAMINOFF 2008 134-135) Com o consequente espaccedilamento

entre as costelas a capacidade respiratoacuteria eacute aumentada e ainda ocorre o massageamento dos

oacutergatildeos internos do lado flexionado Outro acreacutescimo da praacutetica desta postura eacute a alternacircncia

de accedilotildees musculares enquanto um lado do tronco eacute alongado o outro estaacute em repouso

executando uma compressatildeo dos oacutergatildeos internos correspondentes Assim ocorre uma

compensaccedilatildeo dos esforccedilos realizados de ambos os lados

Postura do Ar Vital Apaacutena (Apanaacutesana)

Fig 4 ndash Apanaacutesana (KAMINOFF 2008 144)

A praacutetica de Apanaacutesana eacute considerada uma das principais ferramentas da

Yogaterapia interligando os movimentos do corpo com os da respiraccedilatildeo Ao inspirar os

braccedilos se alongam afastando as pernas do tronco mantendo as matildeos nos joelhos Ao expirar

as pernas voltam para junto do tronco sendo tracionadas pelos braccedilos o que promove um

massageamento dos oacutergatildeos abdominais Os muacutesculos flexores do abdocircmen permanecem

relaxados e os braccedilos satildeo usados para ldquobombearrdquo as coxas contra o ventre causando o

aprofundamento da respiraccedilatildeo (KAMINOFF 2008 145) O relaxamento do diafragma

adquirido por meio desta postura vem a beneficiar sua elasticidade pois este se solta para

cima durante a expiraccedilatildeo por accedilatildeo das pernas pressionando o abdocircmen

7

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 8: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Forccedila muscular

Postura do Navio (Navaacutesana)

Fig5 ndash Navaacutesana (KAMINOFF 2008 120)

Nesta postura de equiliacutebrio baacutesico sentado satildeo trabalhados os muacutesculos extensores

da coluna reto do abdocircmen reto femoral isquiotibais e esternocleidomastoacuteideo Beneficia o

fortalecimento da parede abdominal e o controle da respiraccedilatildeo baixa e profunda eacute exigido a

fim de manter a estabilidade e o equiliacutebrio na posiccedilatildeo (KAMINOFF 2008 120)

Com o fortalecimento da parede abdominal pode ocorrer um enrijecimento

excessivo desta regiatildeo acarretando estaticidade da musculatura do controle respiratoacuterio

durante o canto Como praacutetica de compensaccedilatildeo pode ser utilizado um dos Bandhas

(massageamentos) uma das teacutecnicas yoacuteguicas complementares agraves principais A palavra

significa trava fecho ou selo e o exerciacutecio consiste em comprimir partes do corpo

produzindo massageamento de plexos e glacircndulas (DE ROSE et al 2007 142) Satildeo diversos

os Bandhas sendo o analisado no presente trabalho o denominado Rajaacutes Uddiyana Bandha

por sua accedilatildeo maleabilizadora da parede abdominal Com os pulmotildees vazios o abdocircmen eacute

sugado fortemente para dentro e em seguida executam-se movimentos ondulares da

musculatura abdominal mantendo o diafragma contraiacutedo e elevado em direccedilatildeo ao toacuterax

Conclusatildeo

A pesquisa bibliograacutefica realizada possibilitou o reconhecimento das qualidades

inerentes agraves teacutecnicas de Yoga selecionadas a bem do desenvolvimento e do fortalecimento da

musculatura respiratoacuteria Conclui-se que a utilizaccedilatildeo das teacutecnicas Aacutesana (postura fiacutesica) e

Rajaacutes Uddhyana Bandha (massageamento dinacircmico do diafragma) poderaacute produzir benefiacutecios

relevantes ao cantor no processo de treinamento e aperfeiccediloamento teacutecnico

8

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9

Page 9: Respiração na voz cantada: consciência corporal e treinamento … · 2021. 1. 24. · diafragma, intercostais e cervicais. Para Juvarra (1995: 31), o controle respiratório, ou

XXVII Congresso da Associaccedilatildeo Nacional de Pesquisa e Poacutes-Graduaccedilatildeo em Muacutesica ndash Campinas - 2017

Referecircncias

BARBOSA Carlos Eduardo Gonzalves Os Yogasutra de Patanjali 2ed Satildeo Paulo Ed

Nuacutecleo de Estudos Yoga Nataraacuteja 2006

DE ROSE Andreacute BORELLA Ana TACOLLINI Carlos Eduardo e Marcos O Livro de

ouro do Yoga Rio de Janeiro Ed Ediouro 2007

GAVA JUacuteNIOR Wilson FERREIRA Leslie Piccolotto e ANDRADA E SILVA Marta

Assumpccedilatildeo de Apoio respiratoacuterio na voz cantada perspectiva de professores de canto e

fonoaudioacutelogos Revista CEFAC ndash Speech Language Hearing Sciences and Education

Journal v12 n4 p551-562 2010 Disponiacutevel em

httpwwwSatildeoPaulobrpdfrcefacv12n4155-09pdf Acesso em 3 abr 2017

JUVARRA Antonio Il canto e le sue tecniche Milatildeo Ed Ricordi 1995

KAMINOFF Leslie Anatomia da Yoga Barueri Ed Manole 2008

MILLER Richard On the art of singing New York Oxford University Press 2011

SUNDBERG Johan Breathing behavior during singing In NATS Journal Jacksonville FL

v 49 n3 p 4-9 e 49 1993

9